०२९ अविः

०२९ अविः ...{Loading}...

Whitney subject
  1. With the offering of a white-footed sheep.
VH anukramaṇī

अविः।
१-८ उद्दालकः। शितिपाद् अविः, ७ कामः, ८ भूमिः। अनुष्टुप्, १, ३ पथ्यापङ्क्तिः, ७ त्र्यवसाना षट्पदा उपरिष्टा द्दैवी बृहती ककुम्मतीगर्भा विराड् जगती, ८ उपरिष्टाद् बृहती।

Whitney anukramaṇī

[Uddālaka.—aṣṭarcam. śitipādā’ videvatyam: 7. kāmadevatyā; 8. bhāumī. ānuṣṭubham: 1, 3. pathyāpan̄kti; 7. 3-av. 6-p. upariṣṭāddāivībṛhatī kaiummatīgarbhā virāḍjagatī; 8. upariṣṭādbṛhatī.]

Whitney

Comment

By this offering, one is released from the payment otherwise due to Yama’s councilors on admission into the other world: the ideas are not familiar from other parts of the mythology and ritual. ⌊But cf. Hillebrandt, Ved. Mythol. i. 511; Weber, Berliner Sb., 1895, p. 845.⌋ The comm. explains thus: ubhayavidhasya karmaṇaḥ ṣoḍaśasaṁkhyāpūrakaṁ yat pāpam puṇyarāśer vibhaktaṁ kurvanti, as if the sixteenth were the share of demerit to be subtracted from the merit, and cleansed away (pari-śodhay-) by Yama’s assistants, etc. In c he reads muñcatu for -ti; śitipād in d he renders śvetapād. The last pāda lacks a syllable, unless we make a harsh resolution. Our text reads in b -pūrttásya; ⌊for consistency, delete one t⌋.

Griffith

On the means to obtain immunity from taxation in the next world

०१ यद्राजानो विभजन्त

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यद्राजा॑नो वि॒भज॑न्त इष्टापू॒र्तस्य॑ षोड॒शं य॒मस्या॒मी स॑भा॒सदः॑।
अवि॒स्तस्मा॒त्प्र मु॑ञ्चति द॒त्तः शि॑ति॒पात्स्व॒धा ॥

०१ यद्राजानो विभजन्त ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. What the kings share among themselves—the sixteenth of what is
    offered-and-bestowed—yon assessors (sabhāsád) of Yama: from that the
    white-footed sheep, given [as] ancestral offering (svadhā́),
    releases.
Notes

By this offering, one is released from the payment otherwise due to
Yama’s councilors on admission into the other world: the ideas are not
familiar from other parts of the mythology and ritual. ⌊But cf.
Hillebrandt, Ved. Mythol. i. 511; Weber, Berliner Sb., 1895, p.
845.⌋ The comm. explains thus: ubhayavidhasya karmaṇaḥ
ṣoḍaśasaṁkhyāpūrakaṁ yat pāpam puṇyarāśer vibhaktaṁ kurvanti
, as if the
sixteenth were the share of demerit to be subtracted from the merit, and
cleansed away (pari-śodhay-) by Yama’s assistants, etc. In c he
reads muñcatu for -ti; śitipād in d he renders śvetapād. The
last pāda lacks a syllable, unless we make a harsh resolution. Our text
reads in b -pūrttásya; ⌊for consistency, delete one t⌋.

Griffith

When yonder kings who sit beside Yama divide among them- selves the sixteenth part of hopes fulfilled, A ram bestowed as sacrifice, white-footed, frees us from the tax.

पदपाठः

यत्। राजा॑नः। वि॒ऽभज॑न्ते। इ॒ष्टा॒पू॒र्तस्य॑। षो॒ड॒शम्। य॒मस्य॑। अ॒मी इति॑। स॒भा॒ऽसदः॑। अविः॑। तस्मा॑त्। प्र। मु॒ञ्च॒ति॒। द॒त्तः। शि॒ति॒ऽपात्। स्व॒धा। २९.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शितिपाद् अविः
  • उद्दालकः
  • पथ्यापङ्क्तिः
  • अवि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य परमेश्वर की भक्ति से सुख पाता है।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जिस कारण से (यमस्य) नियमकर्त्ता परमेश्वर के (अमी सभासदः) ये सभासद् (राजानः) ऐश्वर्यवाले राजा लोग (इष्टापूर्तस्य) यज्ञ, वेदाध्ययन, अन्न दानादि पुण्यकर्म के [फल], (षोडशम्) सोलहवें पदार्थ मोक्ष को [चार वर्ण, चार आश्रम, सुनना, विचारना, ध्यान करना, अप्राप्त की इच्छा, प्राप्त की रक्षा, रक्षित का बढ़ाना, बढ़े हुए का अच्छे मार्ग में व्यय करना, इन पन्द्रह प्रकार के अनुष्ठान से पाये हुए सोलहवें मोक्ष को] (विभजन्ते) विशेष करके भोगते हैं, (तस्मात्) उसी कारण से [आत्मा को] (दत्तः) दिया हुआ, (शितिपात्) उजियाले और अन्धेरे में गतिवाला, (अविः) प्रभु (स्वधा) हमारे आत्मा को पुष्ट करनेवाला वा धन का देनेवाला अमृतरूप वा अन्न रूप होकर [पुरुषार्थी को] (प्र) अच्छे प्रकार से (मुञ्चति) मुक्त करता है ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - धर्मराज परमेश्वर की आज्ञा माननेवाले पुरुषार्थी स्त्री पुरुष मोक्ष सुख भोगते रहते हैं, इसीसे सब लोग उस अन्तर्यामी को हृदय में रखकर पुरुषार्थ से (स्वधा) अमृत अर्थात् आत्मबल और धनधान्य पाकर मोक्ष आनन्द भोगें ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १−(यद्) यस्मात् कारणात् (राजानः) अ० १।१०।१। ईश्वराः। समर्थाः (विभजन्ते) विशेषेण सेवन्ते (इष्टापूर्तस्य) अ० २।१२।४। यज्ञवेदाध्ययनान्नदानादिपुण्यकर्मणः (षोडशम्) तस्य पूरणे डट्। पा० ५।२।४८। इति षोडशन्-डट्। पद उत्वं दतृदशाधासूत्तरपदादेः ष्टुत्वं च। वा० पा० ६।३।१०९। इति उत्वष्टुत्वे। षोडशानां पूरकम्। चत्वारो वर्णाश्चत्वार आश्रमाः श्रवणमनननिदिध्यासनानि त्रीणि कर्माणि, अलब्धस्य लिप्सा, लब्धस्य यत्नेन रक्षणं, रक्षितस्य वृद्धिः, वृद्धस्य सन्मार्गे व्ययकरणमेष चतुर्विधः पुरुषार्थः। एतैः पञ्चदशभिः प्राप्तं षोडशं मोक्षम्, यथा दयानन्दभाष्ये, यजुर्वेदे ९।३४। (यमस्य) यमयतीति यमः। यम परिवेषणे-अच्। नियन्तुः। नियामकस्य। धर्मराजस्य। परमेश्वरस्य (अमी) परिदृश्यमानाः (सभासदः) सभा+षद्लृ गतौ, उपवेशने-क्विप्। सभेयाः (अविः) अ० ३।१७।३। अव रक्षणगतिकान्तिप्रीत्यादिषु-इन्। रक्षकः। गतिमान्। प्रभुः। सूर्यः, सूर्यरूपः परमात्मा (तस्मात्) पूर्वोक्तात् कारणात् (प्र) प्रकर्षेण (मुञ्चति) दुःखात् मुक्तं करोति (दत्तः) आत्मने समर्पितः (शितिपात्) क्रमितमिशतिस्तम्भामत इच्च उ० ४।१२२। इति शति, हिंसायाम्-इन्। स च कित्, अत इकारः। पादस्य लोपोऽहस्त्यादिभ्यः। पा० ५।४।१३८। इति अकारलोपः। शितिः शुक्लः, कृष्णश्च। तयोर्मध्ये पादो गमने यस्य स तथाभूतः। प्रकाशान्धकारयोः समानगमनः। (स्वधा) अ० २।२९।७। स्वम् अस्माकमात्मानं पुष्णाति धनं ददातीति वा,। अमृतरूपः। अन्नरूपो भूत्वा ॥

०२ सर्वान्कामान्पूरयत्याभवन्प्रभवन्भवन्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सर्वा॒न्कामा॑न्पूरयत्या॒भव॑न्प्र॒भव॒न्भव॑न्।
आ॑कूति॒प्रोऽवि॑र्द॒त्तः शि॑ति॒पान्नोप॑ दस्यति ॥

०२ सर्वान्कामान्पूरयत्याभवन्प्रभवन्भवन् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. All desires (kā́ma) it fulfils, arising (ā-bhū), coming forth
    (pra-bhū), becoming (bhū); [as] fulfiller of designs, the
    white-footed sheep, being given, is not exhausted (upa-das).
Notes

The precise sense of the three related participles in b is very
questionable (Weber renders “da seiend, tüchtig, und kräftig”; Ludwig,
“kommend, entstehend, lebend”); the comm. says “permeating, capable ⌊of
rewarding⌋, increasing.”

Griffith

He satisfies each hope and want, prevailing, present and pre- pared. The wish-fulfilling ram, bestowed, white-footed is exhaustless still.

पदपाठः

सर्वा॑न्। कामा॑न्। पू॒र॒य॒ति॒। आ॒ऽभव॑न्। प्र॒ऽभव॑न्। भव॑न्। आ॒कू॒ति॒ऽप्रः। अविः॑। द॒त्तः। शि॒ति॒ऽपात्। न। उप॑। द॒स्य॒ति॒। २९.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शितिपाद् अविः
  • उद्दालकः
  • अनुष्टुप्
  • अवि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य परमेश्वर की भक्ति से सुख पाता है।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (आकूतिप्रः) संकल्पों का पूरा करनेवाला, [आत्मा को] (दत्तः) दिया हुआ, (शितिपात्) प्रकाश और अप्रकाश में गतिवाला (अविः) रक्षक प्रभु (आभवन्) व्यापक, (प्रभवन्) समर्थ और (भवन्) वर्तमान होता हुआ (सर्वान्) कामान् तब सुन्दर कामनाओं को (पूरयति) पूरा करता है, और (न) नहीं (उपदस्यति) घटता है ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - उस सर्वशक्तिमान् परमात्मा का इतना बड़ा कोश है कि सब सृष्टि की शुभ कामनाओं को पूरा करते-करते भी भरपूर ही बना रहते हैं ॥२॥ बृहदारण्यकोपनिषद में पाठ है−पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते। पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥ बृहदा० ५।१।१ ॥ ओ३म्। वह [ब्रह्म] पूर्ण [भरपूर] है, यह [जगत्] पूर्ण है, पूर्ण से पूर्ण उदय होता है, पूर्ण से पूर्ण लेकर पूर्ण ही बच रहता है ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(सर्वान्) समस्तान् (कामान्) शुभाभिलाषान् (पूरयति)। संपूर्णान् करोति (आभवन्) भू सत्तायां व्याप्तौ च-शतृ। आ समन्ताद् भवन् व्याप्नुवन् (प्रभवन्) समर्थः प्रबलः सन् (भवन्) वर्त्तमानः सन् (आकूतिप्रः) आकूति+प्रा पूरणे-क। संकल्पपूरकः (नोपदस्यति) दसु उपक्षये। नोपक्षीयते। अपितु वर्धते। अन्यद् गतं म० १ ॥

०३ यो ददाति

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो ददा॑ति शिति॒पाद॒मविं॑ लो॒केन॒ संमि॑तम्।
स नाक॑म॒भ्यारो॑हति॒ यत्र॑ शु॒ल्को न क्रि॒यते॑ अब॒लेन॒ बली॑यसे ॥

०३ यो ददाति ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let earth accept thee, this great atmosphere; let me not, having
    accepted, be parted with breath, nor with self, nor with progeny.
Notes

Addressed to the thing accepted (he deya dravya, comm.). The Anukr.
regards pāda c as ending with ātmánā, and the pada-text divides
at the same place.

Griffith

He who bestows a white-hooved ram, adequate to the place he holds. Ascends to the celestial height, the heaven where tribute is not paid to one more mighty by the weak.

पदपाठः

यः। ददा॑ति। शि॒ति॒ऽपाद॑म्। अवि॑म्। लो॒केन॑। सम्ऽमि॑तम्। सः। नाक॑म्। अ॒भि॒ऽआरो॑हति। यत्र॑। शु॒ल्कः। न। क्रि॒यते॑। अ॒ब॒लेन॑। बली॑यसे। २९.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शितिपाद् अविः
  • उद्दालकः
  • पथ्यापङ्क्तिः
  • अवि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य परमेश्वर की भक्ति से सुख पाता है।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो कोई (लोकेन) संसार करके (संमितम्) सम्मान किये गए, (शितिपादम्) प्रकाश और अन्धकार में गतिवाले (अविम्) रक्षक प्रभु का [अपने आत्मा में] (ददाति) दान करता है, (सः) वह पुरुष (नाकम्) दुःखरहित स्वर्ग को (अभ्यारोहति) चढ़ जाता है, (तत्र) जहाँ पर (अबलेन) निर्बल करके (बलीयसे) अधिक बलवान् को (शुल्कः) शुल्क [कर] (न) नहीं (क्रियते) किया जाता है ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो कोई सर्वश्रेष्ठ परब्रह्म को अपने में ग्रहण करता है, वह सन्मार्गी बड़ों और छोटों के साथ एक सा न्याय करता हुआ सदा आनन्द भोगता है ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(यः) यः कश्चित् (ददाति) स्वात्मने प्रयच्छति, समर्पयति। (शितिपादम्) म० १। प्रकाशान्धकारगतिमन्तम्। (अविम्) म० १। प्रभुम्। (लोकेन) संसारेण (संमितम्) माङ् माने-क्त। द्यतिस्यतिमास्थामित् ति किति। पा० ७।४।४०। इति इकारः सन्मानितः (नाकम्) अ० १।९।२, न+अकम्। स्वर्गम्। सुखम् (अभ्यारोहति) अभित आरूढो भवति। अभिप्राप्नोति (यत्र) स्वर्गे (शुल्कः) शुल्क कथने, सर्जने, वर्जने च-घञ्। करः (न) निषेधे (क्रियते) दीयते (अबलेन) निर्बलेन (बलीयसे) बलवत्-ईयसुन्। विन्मतोर्लुक्। पा० ५।३।६५। इति मतोर्लुक्। बलवत्तराय ॥

०४ पञ्चापूपं शितिपादमविम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पञ्चा॑पूपं शिति॒पाद॒मविं॑ लो॒केन॒ संमि॑तम्।
प्र॑दा॒तोप॑ जीवति पितॄ॒णां लो॒केऽक्षि॑तम् ॥

०४ पञ्चापूपं शितिपादमविम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. The white-footed sheep, accompanied with five cakes, commensurate
    with [his] world, the giver lives upon, [as] unexhausted in the
    world of the Fathers.
Notes

That is ⌊the giver lives upon the sheep⌋, as an inexhaustible supply for
his needs. The comm. explains d by vasvādirūpam prāptānāṁ
somalokākhye sthāne.

Griffith

He who bestows a white-hooved ram, adequate to the place he holds. Offered with five cakes, lives on that, unwasting, in the Fathers’ world.

पदपाठः

पञ्च॑ऽअपूपम्। शि॒ति॒ऽपाद॑म्। अवि॑म्। लो॒केन॑। सम्ऽमि॑तम्। प्र॒ऽदा॒ता। उप॑। जी॒व॒ति॒। पि॒तृ॒णाम्। लो॒के। अक्षि॑तम्। २९.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शितिपाद् अविः
  • उद्दालकः
  • अनुष्टुप्
  • अवि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य परमेश्वर की भक्ति से सुख पाता है।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पञ्चापूपम्) विस्तीर्ण वा [पूर्वादि चार और ऊपर नीचे की पाँचवीं] पाँचों दिशाओं में अटूट शक्तिवाले, अथवा बिना सड़ी रोटी देनेवाले (शितिपादम्) प्रकाश और अन्धकार में गतिवाले, (लोकेन) संसार करके (संमितम्) सम्मान किये गए (अविम्) रक्षक प्रभु का [अपने आत्मा में] (दाता) अच्छे प्रकार दान करनेवाला (पितॄणाम्) रक्षक पुरुषों [बलवान् और विद्वानों] के (लोके) लोक में (अक्षितम्) अक्षयता [नित्य वृद्धि] को (उपजीवति) भोगता है ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अक्षय शक्तिवाले, सृष्टि भर को नित्य नवीन भोजन देनेवाले सर्वद्रष्टा परमेश्वर का उपासक माता पिता आदि विद्वान् वीर पितरों के साथ अक्षय (नित्य नवीन) सुख पाता है ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(पञ्चापूपम्) सप्यशूभ्यां तुट् च। उ० १।१५७। इति पचि व्यक्तीकारे विस्तारे च-कनिन्। इति पञ्च विस्तीर्णः संख्यावाचको वा। पानीविषिभ्यः पः। उ० ३।२३। इति पूयी विशरणे दुर्गन्धे च। प प्रत्ययः, यलोपः। अपूपः, अविशरणम् अहानिः गोधूमादिपिष्टकं वा। विस्तीर्णाविशरणम्। संपूर्णवृद्धियुक्तम्। यद्वा मध्यपदलोपः। पञ्चसु दिक्षु अपूपः, अविशरणम् अहानिः पूर्णता यस्य, यद्वा, दुर्गन्धरहतं पिष्टकं यस्मात् तं तथाभूतम् (प्रदाता) न लोकाव्ययनिष्ठा०। पा० २।३।६९। इति तृन्नन्तत्वात् कर्मणि षष्ठ्या निषेधे द्वितीयैव। प्रदायकः (उपजीवति) उपभुङ्क्ते (पितॄणाम्) रक्षकाणाम्। जननीजनकादिमान्यानां विदुषां शूराणाम् (लोके) जनसमूहे (अक्षितम्) नपुंसके भावे क्तः। पा० ३।३।११४। इति क्षि क्षये-भावे क्त। अक्षयत्वम्। सम्यग् वृद्धिम्। अन्यद् गतम् ॥

०५ पञ्चापूपं शितिपादमविम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पञ्चा॑पूपं शिति॒पाद॒मविं॑ लो॒केन॒ संमि॑तम्।
प्र॑दा॒तोप॑ जीवति सूर्यामा॒सयो॒रक्षि॑तम् ॥

०५ पञ्चापूपं शितिपादमविम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. The white-footed sheep, accompanied with five cakes, commensurate
    with [his] world, the giver lives upon, [as] unexhausted in the sun
    and moon.
Notes

The five cakes are those laid on the victim as prescribed in Kāuś. (see
above). In our edition, sūryamāsáyor is a misprint for sūryām-.

Griffith

He who bestows a white-hooved ram, adequate to the place he holds, Offered with five cakes, lives on that, wasteless, while Sun and. Moon endure.

पदपाठः

पञ्च॑ऽअपूपम्। शि॒ति॒ऽपाद॑म्। अवि॑म्। लो॒केन॑। सम्ऽमि॑तम्। प्र॒ऽदा॒ता। उप॑। जी॒व॒ति॒। सू॒र्या॒मा॒सयोः॑। अक्षि॑तम्। २९.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शितिपाद् अविः
  • उद्दालकः
  • अनुष्टुप्
  • अवि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य परमेश्वर की भक्ति से सुख पाता है।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पञ्चापूपम्) विस्तीर्ण वा [पूर्वादि चार और ऊपर नीचे की पाँचवीं] पाँचों दिशाओं में अटूट शक्तिवाले अथवा बिना सड़ी रोटी देनेवाले, (शितिपादम्) प्रकाश और अन्धकार में गतिवाले, (लोकेन) संसार के (संमितम्) सम्मान किये गए (अविम्) रक्षक प्रभु का [अपने आत्मा में] (प्रदाता) अच्छे प्रकार दान करनेवाला (सूर्यामासयोः) सूर्य और चन्द्रमा में [उनके नियम में] (अक्षितम्) अक्षयता [नित्यवृद्धि] को (उपजीवति) भोगता है ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सूर्य आकर्षण और वृष्टि आदि से पृथिवी आदि लोकों का धारण करता और चन्द्रमा सूर्य से प्रकाश पाकर हमें पुष्टि पहुँचाता है। इसी प्रकार जो मनुष्य मन्त्रोक्त ईश्वर को अपने हृदय में रखकर परोपकार करता है उसका सुख नित्य बढ़ता है ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ५−(सूर्यामासयोः) सुवति प्रेरयति लोकान् कर्मणि स सूर्यः। अ० १।३।५। मसी परिमाणे-घञ्। मस्यते परिमीयते गगनं येन स मासः, चन्द्रमाः। सूर्यश्च मासश्च सूर्यामासौ। देवताद्वन्द्वे च। पा० ६।३।२६। इति आनङ्। सूर्याचन्द्रमसोर्नियमेन। अन्यदुपरि व्याख्यातम् ॥

०६ इरेव नोप

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इरे॑व॒ नोप॑ दस्यति समु॒द्र इ॑व॒ पयो॑ म॒हत्।
दे॒वौ स॑वा॒सिना॑विव शिति॒पान्नोप॑ दस्यति ॥

०६ इरेव नोप ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Like refreshing drink (írā), it is not exhausted; like the ocean, a
    great draught (páyas); like the two jointly-dwelling gods, the
    white-footed one is not exhausted.
Notes

The comparison in c is so little apt that what it refers to is hard
to see: the comm. regards the Aśvins as intended, and Weber does the
same, understanding savāsín as “dressed alike” (the comm. says
samānaṁ nivasantāu); Ludwig thinks of “heaven and earth”; one might
also guess sun and moon. R. suggests the sense to be “he has gods for
neighbors, right and left.” The Anukr. appears to sanction the
contraction samudrá ’va in b.

Griffith

Like a refreshing draught, like sea, the mighty flood, he faileth not. Like the two Gods whose home is one, the ram white-footed, faileth not.

पदपाठः

इरा॑ऽइव। न। उप॑। द॒स्य॒ति॒। स॒मु॒द्रःऽइ॑व। पयः॑। म॒हत्। दे॒वौ। स॒वा॒सिनौ॑ऽइव। शि॒ति॒ऽपात्। न। उप॑। द॒स्य॒ति॒। २९.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शितिपाद् अविः
  • उद्दालकः
  • अनुष्टुप्
  • अवि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य परमेश्वर की भक्ति से सुख पाता है।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (शितिपात्) प्रकाश और अन्धकार में गतिवाला परमेश्वर (इरा इव) भूमि वा विद्या के समान और (समुद्रः) समुद्र, अर्थात् (महत्) बड़े (पयः इव) जलराशि के समान (न) नहीं (उप दस्यति) घटता है, और (देवौ) दिव्य गुणवाले (सवासिनौ इव) साथ-साथ निवास करनेवाले दोनों [प्राण और अपना वा दिनरात] के समान वह (न) नहीं (उप दस्यति) घटता है ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे भूमि, विद्या, जल, वायु आदि उचित प्रयोग से अधिक-अधिक उपकारी होते हैं, इसी प्रकार ईश्वर का उपकारी कोश विज्ञान द्वारा मनुष्य को बढ़ाता चला जाता है ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−(इरा) ऋज्रेन्द्राग्रवज्र०। उ० २।२८। इति इण् गतौ-रक्। अथवा, इं कामं सुकामनां राति ददाति। रा दाने-क। टाप्। भूमिः। वाक्। विद्या (नोपदस्यति) म० २। नोपक्षीयते (समुद्रः) जलधिः। अन्तरिक्षं वा (पयः) जलौघः (महत्) विशालम् (देवौ) दिव्यगुणयुक्तौ (सवासिनौ) सह समानं वा निवसन्तौ। अश्विनौ प्राणापानौ। अन्यद् व्याख्यातम् ॥

०७ क इदम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

क इ॒दं कस्मा॑ अदा॒त्कामः॒ कामा॑यादात्।
कामो॑ दा॒ता कामः॑ प्रतिग्रही॒ता कामः॑ समु॒द्रमा वि॑वेश।
कामे॑न त्वा॒ प्रति॑ गृह्णामि॒ कामै॒तत्ते॑ ॥

०७ क इदम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Who hath given this to whom? Love hath given unto love; love [is]
    giver, love acceptor; love entered into the ocean; with love I accept
    thee; love, that for thee!
Notes

⌊Not metrical.⌋ This “verse” and the following appear to have nothing to
do with the preceding part of the hymn, which has 6 vss.* (according to
the norm of this book). This “verse” is found in a whole series of
texts, as a formula for expiating or avoiding what may be improper in
connection with the acceptance of sacrificial gifts. The version of TA.
(iii. 10. 1-2, 4: also found, with interspersed explanation, in TB. ii.
2. 5⁵, and repeated in ĀpśS. xiv. 11. 2) is nearly like ours, but omits
the second adāt, and reads kā́maṁ samudrám ā́ viśa; that of AśS. (v.
13. 15) has the latter reading but retains the adāt. That of PB. (i.
8. 17) and K. (ix. 9) differs from ours only by having ā ’viśat
instead of ā́ viveśa. MS. (i. 9. 4) omits the phrase kā́maḥ samudrám ā́
viveśa
, and reads kā́māya for the following kā́mena. And VS. (vii.
48: with it agree śB. iv. 3. 4³² and śśS. iv. 7. 15) has as follows:
‘dāt kásmā adāt: kā́mo ‘dāt kā́māyā ’dāt: kā́mo dātā́ kā́maḥ pratigrahītā́
kā́māi ’tát te
. ⌊See also MGS. i. 8. 9, and p. 149.⌋ Of course, the
comm. cannot refrain from the silliness of taking kás and kásmāi as
signifying “Prajāpati,” and he is able to fortify himself by quoting TB.
ii. 2. 5⁵, as he also quotes 5¹ for the general value of the formula;
and even 5⁶ for the identity of kama with the ocean, although our text,
different from that of TB., does not imply any such relation between
them. The Anukr. scans thus; 7 + 6: 11 + 9: 9 + 4 = 46. *⌊Cf.
introduction to this hymn.⌋

Griffith

Whose gift was this, and given to whom? Kama to Kama gave the gift. Kama is giver, Kama is receiver. Kama has passed into the sea. Through Kama do I take thee to myself. O Kama, this is thine.

पदपाठः

कः। इ॒दम्। कस्मै॑। अ॒दा॒त्। कामः॑। कामा॑य। अ॒दा॒त्। कामः॑। दा॒ता। कामः॑। प्र॒ति॒ऽग्र॒ही॒ता। कामः॑। स॒मु॒द्रम्। आ। वि॒वे॒श॒। कामे॑न। त्वा॒। प्रति॑। गृ॒ह्णा॒मि॒। काम॑। ए॒तत्। ते॒। २९.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • कामः
  • उद्दालकः
  • त्र्यवसाना षट्पदा उपरिष्टाद्दैवी बृहती ककुम्मतीगर्भा विराड्जगती
  • अवि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य परमेश्वर की भक्ति से सुख पाता है।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) किसने (इदम्) यह [कर्मफल] (कस्मै) किसको (अदात्) दिया है ? [इसका उत्तर] (कामः) मनोरथ [वा कामना योग्य परमेश्वर] ने (कामाय) मनोरथ [वा कामना करनेवाले जीव] को (अदात्) दिया है। (कामः) मनोरथ [वा कमनीय ईश्वर] (दाता) देनेवाला और (कामः) मनोरथ [वा कामनावाला जीव] (प्रतिग्रहीता) लेनेवाला है। (कामः) मनोरथ ने (समुद्रम्) समुद्र [पार्थिव समुद्र वा अन्तरिक्ष] में (आ विवेश) प्रवेश किया है। (काम) हे मनोरथ ! [वा कमनीय ईश्वर] (त्वा) तुझको (प्रति गृह्णामि) मैं जीव ग्रहण करता हूँ, (एतत्) यह [सब काम] (ते) तेरा है ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - संसार में देना लेना अर्थात् सब उपकारी काम कामना से सिद्ध होते हैं, कामना से ही प्रयत्न के साथ मन देने पर मनुष्य के सब कठिन कामों को परमेश्वर सुगम कर देता है ॥७॥ यह मन्त्र कुछ भेद से यजुर्वेद ७।४८ में है। उसका अर्थ यहाँ श्रीमद् दयानन्द सरस्वती के भाष्य के आधार पर किया है। को॑ऽदा॒त् कस्मा॑ अ॒दात् कामो॑ऽदा॒त् कामा॑यादात्। कामो॑ दा॒ता कामः॑ प्रतिग्र॒हीता कामैतत्ते॑ ॥ य० ७।४८ ॥ (कः) किसने [कर्मफल] (अदात्) दिया है, और [कस्मै] किसको [अदात्] दिया है। इन दो प्रश्नों के उत्तर, (कामः) कामना योग्य परमेश्वर ने (अदात्) दिया है, और (कामाय) कामना करनेवाले जीव को (अदात्) दिया है। (कामः) योगीजनों के कामना योग्य परमेश्वर [दाता] देनेवाला है। (कामः) कामना करनेवाला जीव (प्रतिग्रहीता) लेनेवाला है। (काम) हे कामना करनेवाले जीव ! (ते) तेरे लिये (एतत्) यह सब है ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७−(इदम्) कर्मफलम् (अदात्) दत्तवान् (कामः) कमु-घञ्। कामना। सर्वैः कमनीयः परमेश्वरः। कामयमानो जीवः (दाता) कर्मफलस्य प्रदायकः (प्रतिग्रहीता) स्वीकर्ता (समुद्रम्) अगम्यस्थानम्। जलधिम्। अन्तरिक्षम्। (आ विवेश) प्रविष्टवान्। प्राप्तवान् (त्वा) कामम् (प्रति गृह्णामि) अङ्गीकरोमि (एतत्) कर्म (ते) तुभ्यम्। अन्यत् सुगमम् ॥

०८ भूमिष्ट्वा प्रति

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

भूमि॑ष्ट्वा॒ प्रति॑ गृह्णात्व॒न्तरि॑क्षमि॒दं म॒हत्।
माहं प्रा॒णेन॒ मात्मना॒ मा प्र॒जया॑ प्रति॒गृह्य॒ वि रा॑धिषि ॥

०८ भूमिष्ट्वा प्रति ...{Loading}...

Whitney

भूमि॑ष्ट्वा॒ प्रति॑ गृह्णात्व॒न्तरि॑क्षमि॒दं म॒हत्।
माहं प्रा॒णेन॒ मात्मना॒ मा प्र॒जया॑ प्रति॒गृह्य॒ वि रा॑धिषि ॥८॥

Griffith

भूमि॑ष्ट्वा॒ प्रति॑ गृह्णात्व॒न्तरि॑क्षमि॒दं म॒हत्।
माहं प्रा॒णेन॒ मात्मना॒ मा प्र॒जया॑ प्रति॒गृह्य॒ वि रा॑धिषि ॥८॥

पदपाठः

भूमिः॑। त्वा॒। प्रति॑। गृ॒ह्णा॒तु॒। अ॒न्तरि॑क्षम्। इ॒दम्। म॒हत्। मा। अ॒हम्। प्रा॒णेन॑। मा। आ॒त्मना॑। मा। प्र॒ऽजया॑। प्र॒ति॒ऽगृह्य॑। वि। रा॒धि॒षि॒। २९.८।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • भूमिः
  • उद्दालकः
  • उपरिष्टाद्बृहती
  • अवि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य परमेश्वर की भक्ति से सुख पाता है।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (हे) काम (भूमिः) भूमि और (इदम्) यह (महत्) बड़ा (अन्तरिक्षम्) अन्तरिक्ष भी (त्वा) तुझको (प्रति गृह्णातु) स्वीकार करे। (अहम्) मैं जीव, (प्रतिगृह्य) पाकर, (मा) न (प्राणेन) प्राण [शरीर बल] से, (मा) न (आत्मना) आत्मबल से, और (मा) न (प्रजया) प्रजा से, (वि राधिषि) अलग हो जाऊँ ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - पुरुषार्थी मनुष्य सत्य कामना से भूमि और आकाश का राज्य हस्तगत कर लेता है, और शारीरिक, आत्मिक और सामाजिक बल दृढ़ करके संसार में सुखी रहता है ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ८−(भूमिः) भूमिस्थपदार्थाः, इत्यर्थं (त्वा) कामम् (प्रतिगृह्णातु) अङ्गीकरोतु (अन्तरिक्षम्) अन्तरिक्षस्थपदार्थाः। (मा) निषेधे (प्राणेन) मुखनासिकाभ्यां संचरता जीवस्थितिलिङ्गेन वायुना, शारीरिकबलेन। (आत्मना) आत्मिकबलेन। (प्रजया) सामाजिकबलेन। (मा+वि+राधिषि) अ० १।१।४। अहं विराद्धो वर्जितो वियुक्तो मा भूवम् ॥