०१२ शालानिर्माणम्

०१२ शालानिर्माणम् ...{Loading}...

Whitney subject
  1. Accompanying the building of a house.
VH anukramaṇī

शालानिर्माणम्।
१-९ ब्रह्मा। शाला, वास्तोष्पतिः। त्रिष्टुप्, २ विराड् जगती, ३ बृहती, ६ शक्वरीगर्भा जगती, ७ आर्षी अनुष्टुप्, ८ भुरिक्, ९अनुष्टुप्।

Whitney anukramaṇī

[Brahman.—navarcam. śālāsūktam. vāstoṣpatiśālādāivatam. trāiṣṭubham: 2. virāḍjagatī; 3. bṛhatī; 6. śakvarīgarbhā jagatī; 7. ārṣy anuṣṭubh; 8. bhurij; 9. anuṣṭubh.]

Whitney

Comment

Ppp. reads abhi instead of upa in d. Pādas a, b are found in PGS. iii. 4. 4, with tiṣṭhatu for -āti; and b in śGS. iii. 3, with tiṣṭha for the same; HGS. (i. 27. 2) has the whole verse, with tiṣṭhati in a, anu (for upa) in d, and suvīrās before sarvav- in c.

Griffith

A benediction on a newly built house

०१ इहैव ध्रुवाम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ॒हैव ध्रु॒वां नि मि॑नोमि॒ शालां॒ क्षेमे॑ तिष्ठाति घृ॒तमु॒क्षमा॑णा।
तां त्वा॑ शाले॒ सर्व॑वीराः सु॒वीरा॒ अरि॑ष्टवीरा॒ उप॒ सं च॑रेम ॥

०१ इहैव ध्रुवाम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Just here I fix (ni-mi) [my] dwelling (śā́lā) firm; may it stand
    in security, sprinkling ghee; unto thee here, O dwelling, may we resort
    (sam-car) with all our heroes, with good heroes, with unharmed heroes.
Notes

Ppp. reads abhi instead of upa in d. Pādas a, b are found in
PGS. iii. 4. 4, with tiṣṭhatu for -āti; and b in śGS. iii. 3,
with tiṣṭha for the same; HGS. (i. 27. 2) has the whole verse, with
tiṣṭhati in a, anu (for upa) in d, and suvīrās before
sarvav- in c.

Griffith

Here, even here I fix my firm-set dwelling; flowing with fatness may it stand in safety. May we approach thee, House! with all our people, uncharmed and goodly men, and dwell within thee,

पदपाठः

इ॒ह। ए॒व। ध्रु॒वाम्। नि। मि॒नो॒मि॒। शाला॑म्। क्षेमे॑। ति॒ष्ठा॒ति॒। घृ॒तम्। उ॒क्षमा॑णा। ताम्। त्वा॒। शा॒ले॒। सर्व॑वीराः। सु॒ऽवीराः॑। अरि॑ष्टऽवीराः। उप॑। सम्। च॒रे॒म॒। १२.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शाला, वास्तोष्पतिः
  • ब्रह्मा
  • त्रिष्टुप्
  • शालनिर्माण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

नवीनशाला का निर्माण और प्रवेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इह एव) यहाँ पर ही (ध्रुवाम्) ठहराऊँ (शालाम्) शाला को (नि मिनोमि) जमाकर बनाता हूँ। वह (घृतम्) घी (उक्षमाणा) सींचती हुई (क्षेमे) लब्ध वस्तु की रक्षा में (तिष्ठाति) ठहरी रहे। (शाले) हे शाला (ताम् त्वा) उस तुझमें (उप=उपेत्य) आकर (सर्ववीराः) सब वीर पुरुषोंवाले (सुवीराः) अच्छे-अच्छे पराक्रमी पुरुषोंवाले और (अरिष्टवीराः) नीरोग पुरुषोंवाले (संचरेम) हम चलते-फिरते रहें ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हम अपने घर दृढ़ और उचित विभागवाले बनावें जिससे वायु, घाम (धूप) आदि के यथावत् सेवन से सब गृहस्थ स्त्री-पुरुष सदा हृष्ट-पुष्ट और स्वस्थ रहें ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १−(इह)। अस्मिन् विचारिते स्थाने। (एव)। अवधारणे। (ध्रुवाम्)। ध्रु स्थैर्ये गतौ च-क। स्थिराम्। निश्चिताम्। (नि मिनोमि)। डुमिञ् प्रक्षेपणे। नितरां प्रक्षिपामि स्थापयामि। (शालाम्)। तमिविशिविडि०। उ० १।११८। इति शो निशाने अल्पीकरणे-कालन्। अथवा, शाल कथने-अच्। टाप्। गृहम्। (क्षेमे)। लब्धवस्तुनो रक्षणे। कुशले। (तिष्ठाति)। लेटि आडागमः। तिष्ठेत्। (घृतम्)। आज्यम्। दीप्तिम्। (उक्षमाणा)। सिञ्चन्ती। प्रयच्छन्ती। (ताम्)। तादृशीम्। (त्वा)। (शाले)। (सर्ववीराः)। अनेकशूरोपेताः। (सुवीराः)। शुभगुणवीरैर्युक्ताः। (अरिष्टवीराः)। रिष हिंसायाम्-क्त। अहिंसितवीराः। स्वस्थशूरयुक्ताः। (उप)। उपेत्य। (संचरेम)। व्यवहरेम ॥

०२ इहैव ध्रुवा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ॒हैव ध्रु॒वा प्रति॑ तिष्ठ शा॒ले ऽश्वा॑वती॒ गोम॑ती सू॒नृता॑वती।
ऊर्ज॑स्वती घृ॒तव॑ती॒ पय॑स्व॒त्युच्छ्र॑यस्व मह॒ते सौभ॑गाय ॥

०२ इहैव ध्रुवा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Just here stand thou firm, O dwelling, rich in horses, in kine, in
    pleasantness, in refreshment, in ghee, in milk; erect thyself (ut-śri)
    in order to great good-fortune.
Notes

Ppp. leaves the a of aśvāvatī in b unelided. PGS. (ibid.) has
pādas b and d, making one verse of them with 3 c, d; pādas
a, b are also found in śGS. (ibid.), with considerable variants:
sthūṇe for dhruvā, dhruvā for śāle, and sīlamāvatī for
sūnṛ-; and HGS. (ibid.) has again the whole verse, with ūrjasvatī
payasā pinvamānā
for c. The comm., with the usual queer perversion
of the sense of sūnṛtā, renders sūnṛtāvatī by bahubhiḥ
priyasatvavāgbhir bālādīnāṁ vāṇībhir yuktā.
Pādas b and c are
jagatī.

Griffith

Even here, O House, stand thou on firm foundation, wealthy in horses, rich in kine and gladness. Wealthy in nourishment. in milk and fatness, rise up for great felicity and fortune.

पदपाठः

इ॒ह। ए॒व। ध्रु॒वा। प्रति॑। ति॒ष्ठ॒। शा॒ले॒। अश्व॑ऽवती। गोऽम॑ती। सू॒नृता॑ऽवती। ऊर्ज॑स्वती। घृ॒तऽव॑ती। पय॑स्वती। उत्। श्र॒य॒स्व॒। म॒ह॒ते॒। सौभ॑गाय। १२.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शाला, वास्तोष्पतिः
  • ब्रह्मा
  • विराड्जगती
  • शालनिर्माण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

नवीनशाला का निर्माण और प्रवेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (शाले) हे शाला ! तू (इह एव) यहाँ पर ही (अश्वावती) बहुत घोड़ोंवाली, (गोमती) बहुत गौओंवाली और (सूनृतावती) बहुत प्रिय सत्य वाणियोंवाली होकर (ध्रुवा) ठहराऊ (प्रति तिष्ठ) जमी रह। (ऊर्जस्वती) बहुत अन्नवाली, (घृतवती) बहुत घीवाली और (पयस्वती) बहुत दूधवाली होकर (महते) बड़ी (सौभगाय) सुन्दर सौभाग्य के लिये (उत् श्रयस्व) ऊँची हो ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य शाला में योग्य-योग्य स्थान बनाकर उनको आवश्यक पदार्थों से भरपूर रक्खे ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(ध्रुवा)। दृढा। (प्रति तिष्ठ)। स्थिता भव। वर्तस्व। (शाले)। हे गृह। (अश्वावती)। मादुपधायाश्च०। पा० ८।२।११। इति मतुपो वत्वम्। मन्त्रे सोमाश्वेन्द्रिय०। पा० ६।३।१३१। इति मतौ दीर्घः। भूमनिन्दाप्रशंसासु०। इति सर्वत्र भूम्नि मतुप्। बहुभिरश्वैरुपेता। (गोमती)। बहुभिर्गोभिर्युक्ता। (सूनृतावती)। सु+नृत नर्तने-घञर्थे कः। यद्वा। सु+नृ+तन विस्तारे-ड। अन्येषामपि दृश्यते। पा० ६।३।१३७। इति दीर्घः। वा टाप्। सुष्ठु नृत्यतेऽनेन, यद्वा, सूनृषु शोभननरेषु तायते विस्तीर्यते। सूनुता, अन्ननाम-निघ० २।७। सूनृतम्, सत्यप्रियवाक्यम् इति कोषे। सत्यप्रियवाग्भिर्बालादीनां वाणीभिर्युक्ता। (ऊर्जस्वती)। ऊर्ज बलप्राणनयोः-असुन्। प्रभूतान्नवती। (घृतवती)। बहुघृतयुक्ता। (पयस्वती)। बहुदुग्धा। (उच्छ्रयस्व)। उद्गता, उत्कृष्टा भव। (महते)। प्रभूताय। (सौभगाय)। अ० १।१८।२। सुभग-अञ्। सुभगत्वाय। ऐश्वर्यवत्त्वाय ॥

०३ धरुण्यसि शाले

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ध॑रु॒ण्य॑सि शाले बृ॒हछ॑न्दाः॒ पूति॑धान्या।
आ त्वा॑ व॒त्सो ग॑मे॒दा कु॑मा॒र आ धे॒नवः॑ सा॒यमा॒स्पन्द॑मानाः ॥

०३ धरुण्यसि शाले ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. A garner (? dharunī́) art thou, O dwelling, of great roof, of
    cleansed grain; to thee may the calf come, may the boy, may the kine,
    streaming in at evening.
Notes

This translation of the difficult and doubtless corrupt first half-verse
implies emendation of -chandas to -chadis, and of pū́ti- to
pūtá-—which latter is, in fact, the Ppp. reading. In d, SPP.
adopts the bad reading āspándamānās, claiming to find it in the
majority of his mss.; but the scribes are so wholly untrustworthy in
their distinction of sy and sp that the requirement of the sense is
sufficient to show that they intend sy here; the comm. reads
-syand-, and so does śGS. (iii. 2) in the parallel passage: enāṁ
śiśuḥ krandaty ā kumāra ā syandantāṁ dhenavo nityavatsāḥ;
PGS. (ibid.)
has ā tvā śiśur ā krandatv ā gāvo dhenavo vāśyamānāḥ. ⌊MGS. ii. 11. 12
^(b) reflects our vs. 7.⌋ The comm. lets us understand by dharuṇī́
either bhogajātasya dhārayitrī or praśastāi stambhāir upetā; and by
bṛhachandās either prabhūtāchādanā or mahadbhiś chandobhir vedāir
upetā;
pūtidhānya is “having corn malodorous from age”—a sign of
stores unexhausted. The Anukr. apparently scans as 7 + 8: 10 + 11 = 36:
a very poor sort of bṛhatī. ⌊Note that of SPP’s authorities for
āsyand-, K and V were men, not mss.; none of his living authorities
gave āspand-. The blunder is easy for the eye, not for the ear.⌋

Griffith

A spacious store, O House, art thou, full of clean corn and lofty-roofed. Let the young calf and little boy approach thee, and milch-kine streaming homeward in the evening.

पदपाठः

ध॒रु॒णी। अ॒सि॒। शा॒ले॒। बृ॒हत्ऽछ॑न्दाः। पूति॑ऽधान्या। आ। त्वा॒। व॒त्सः। ग॒मे॒त्। आ। कु॒मा॒रः। आ। धे॒नवः॑। सा॒यम्। आ॒ऽस्पन्द॑मानाः। १२.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शाला, वास्तोष्पतिः
  • ब्रह्मा
  • बृहती
  • शालनिर्माण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

नवीनशाला का निर्माण और प्रवेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (शाले) हे शाला ! तू (बृहच्छन्दाः) विशाल छतवाली, वा बहुत से छन्द वा वेद मन्त्रोंवाली, (पूतिधान्या) शुद्ध धान्यवाली (धरुणी) भण्डार (असि) है। (त्वा) तुझमें (वत्सः) बछड़ा (आ) और (कुमारः) बालक (आ गमेत्) आवे। (सायम्) सायंकाल में (आस्पन्दमानाः) कूदती हुई (धेनवः) दुधैल गौयें (आ=आगच्छन्तु) आवें ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है और-और स्थानों के साथ घरों में वैदिकभवन भी होवे ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(धरुणी)। कॄवृदारिभ्य उनन्। ड० ३।५३। इति धृञ्-उनन्। ङीप्। भोगजातस्य धारयित्री। (शाले)। (बृहच्छन्दाः)। चन्देरादेश्च छः। उ० ४।२१९। इति बृहत्+चदि आह्लादे-असुन्। चस्य छः। यद्वा। छदि आच्छादने-असुन्। प्रभूताच्छादना। महद्भिश्छन्दोभिर्वेदमन्त्रैरुपेता। (पूतिधान्या)। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्। पा० ३।३।१७४। इति पूञ् शोधे-क्तिच्। पूतीनि पवित्राणि धान्यानि यस्यां सा तथोक्ता। शुद्धधान्ययुक्ता। (वत्सः)। वृतॄवदिवचिवसि०। उ० ३।६२। इति वद कथने-स प्रत्ययः। वदतीति वत्सः। (आगमेत्)। आगच्छेत्। (आ)। समुच्चये। (कुमारः)। कमेः किदुच्चोपधायाः। उ० ३।१३८। इति कम इच्छायाम्-आरन्। (यद्वा)। कुमार क्रीडायाम्-अच्। कमनीयः क्रीडको वा। बालकः। (आ)। आगच्छेयुः। (धेनवः)। दोग्ध्र्यो गावः। (सायम्)। सयंकाले। (आस्पन्दमानाः)। स्पदि ईषाकम्पे शानच्। कूर्दमानः। क्रीडां कुर्वाणाः ॥

०४ इमां शालाम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ॒मां शालां॑ सवि॒ता वा॒युरिन्द्रो॒ बृह॒स्पति॒र्नि मि॑नोतु प्रजा॒नन्।
उ॒क्षन्तू॒द्ना म॒रुतो॑ घृ॒तेन॒ भगो॑ नो॒ राजा॒ नि कृ॒षिं त॑नोतु ॥

०४ इमां शालाम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. This dwelling let Savitar, Vayu, Indra, Brihaspati fix, foreknowing;
    let the Maruts sprinkle it with water, with ghee; let king Bhaga deepen
    (ni-tan) our ploughing.
Notes

Ppp. reads in a, b vāyur agnis tvaṣṭā hotā ni, and has somas
(which suits rājā better) for bhagas in d. In c it begins
with the true reading ukṣantu; this is so naturally suggested as
emendation of the uchántu of the mss. that all the translators assume
it (Weber, strangely mistaking the plain statement of the Index
Verborum
, accuses us of having wrongly altered ukṣántu in our edition
to uchántu!); ukṣántu is also read by the comm., and by two or three
of SPP’s mss. that follow him; and SPP. very properly admits it into his
text. SPP. also reads after it udnā́, with the comm., but against all
his mss. ⌊except the śrotriya K⌋; there is no instance where udnā́
and udnás are correctly read in any of them (here, our Bp.O.Op. have
utnā́, P.M. utvā́, the rest* unnā́: our edition gives unnā́, and
Weber has failed to see that it was corrected in the Index Verborum
⌊under udán⌋). The comm. makes d refer to the ploughing of the
site of the house: śālābhūmeḥ karṣaṇaṁ nitarāṁ karotu. ⌊*E.H.D.K.Kp.
and Ppp. have unnā́; I. has uttā́; W. has -tu tvā.⌋

⌊For uchantu, see x. 9. 23 n.⌋

Griffith

This House may Savitar and Vayu stablish, Brihaspati who knows the way, and Indra. May the moist Maruts sprinkle it with fatness, and may King Bhaga make our corn-land fruitful.

पदपाठः

इ॒माम्। शाला॑म्। स॒वि॒ता। वा॒युः। इन्द्रः॑। बृह॒स्पतिः॑। नि। मि॒नो॒तु॒। प्र॒ऽजा॒नन्। उ॒क्षन्तु॑। उ॒द्ना। म॒रुतः॑। घृ॒तेन॑। भगः॑। नः॒। राजा॑। नि। कृ॒षिम्। त॒नो॒तु॒। १२.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शाला, वास्तोष्पतिः
  • ब्रह्मा
  • शक्वरीगर्भा जगती
  • शालनिर्माण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

नवीनशाला का निर्माण और प्रवेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाम् शालाम्) इस शाला को (सविता) सबका चलानेवाला पुरुष [वा सूर्य,] (वायुः) वेगवान् पुरुष [वा पवन] (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् पुरुष [वा मेघ] और (प्रजानन्) ज्ञानवान् (बृहस्पतिः) बड़े-बड़े कामों का रक्षक पुरुष [प्रत्येक] (नि मिनोतु) जमाकर बनावे। (मरुतः) शूर देवता [विद्वान् लोग] (उद्ना) जल से और (घृतेन) घी से (उक्षन्तु) सींचें और (भगः) भाग्यवान् (राजा) राजा [प्रधान पुरुष] (नः) हमारेलिये (कृषिम्) खेती को (नि) सदैव (तनोतु) बढ़ावे ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - शाला निर्माण में प्रधान और सब कार्यकर्ता कर्म-कुशल हों, घाम, वायु और मेघ, तथा जल, घी आदि सामग्री के लिये यथावत् अवकाश रहे। और निर्वाह के लिए खेतीविद्या का सत्कार करें ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(इमाम्)। रच्यमानाम्। (शालाम्)। गृहम् (सविता)। सर्वस्य प्रेरकः पुरुषः सूर्यो वा। (वायुः)। वेगवान् पुरुषः पवनो वा। (इन्द्रः)। ऐश्वर्यवान् पुरुषो मेघो वा। (बृहस्पतिः)। अ० १।८।२। बृहतां कर्मणां रक्षकः पुरुषः। (निमिनोतु)। डुमिञ् प्रक्षेपणे। स्थापयतु। दृढां करोतु। (प्रजानन्)। शालानिर्माणप्रकारं प्रकर्षेण जानन्। (उक्षन्तु)। सिञ्चन्तु। (उद्ना)। पद्दन्नोमास्०। पा० ६।१।६३। इति उदकशब्दस्य उदन्। भसंज्ञायाम् अकारलोपः। उदकेन। (मरुतः)। अ० १।२०।१। शत्रूणां मारणशीलाः। शूराः। (घृतेन)। घृ सेके दीप्तौ-क्त। आज्येन। (भगः)। अ० १।२६।२। भजनीयः। भाग्यवान्। (नः)। अस्मभ्यम्। (राजा)। प्रतापी। प्रधानः। (कृषिम्)। इगुपधात् कित्। उ० ४।१२०। इति कृष विलेखने-इन्। स च कित्। भूमिकर्षणविद्याम्। (नि)। नितराम्। (तनोतु)। विस्तारयतु ॥

०५ मानस्य पत्नि

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मान॑स्य पत्नि शर॒णा स्यो॒ना दे॒वी दे॒वेभि॒र्निमि॑ता॒स्यग्रे॑।
तृणं॒ वसा॑ना सु॒मना॑ अस॒स्त्वमथा॒स्मभ्यं॑ स॒हवी॑रं र॒यिं दाः॑ ॥

०५ मानस्य पत्नि ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. O mistress of the building (? mā́na), as sheltering, pleasant, hast
    thou, a goddess, been fixed by the gods in the beginning; clothing
    thyself in grass, mayest thou be well-willing; then mayest thou give us
    wealth together with heroes.
Notes

Ppp. has, for c, d, ūnnaṁ vasanā sumanā yaśas tvaṁ rayiṁ no dhi
subhage suvīram.
“Grass” in c refers probably to a thatched roof.
Mā́na the comm. gives two explanations for: either “of the reverend
(mānanīya) lord of the site (vāstupati),” or else “of the spoiling
(? mīyamāna) grain etc.” (patnī in this case signiying pālayitri).
In b the comm. reads nirmitā. HGS. (i. 27. 8) has a, b, c
(with a wholly different d) in a corrupt form: mā naḥ sapatnaḥ
śaraṇaḥ syonā devo devebhir vimitā ’sy agre: tṛṇaṁ vasānāḥ sumanā asi
tvam;
but our d (with -vīrāṁ r-) occurred just before (i. 27. 7).

Griffith

Queen of the home! thou, sheltering, kindly Goddess, was established by the Gods in the beginning.
Clad in thy robe of grass be friendly-minded, and give us wealth with goodly men about us.

पदपाठः

मान॑स्य। प॒त्नि॒। श॒र॒णा। स्यो॒ना। दे॒वी। दे॒वेभिः॑। निऽमि॑ता। अ॒सि॒। अग्रे॑। तृण॑म्। वसा॑ना। सु॒ऽमनाः॑। अ॒सः॒। त्वम्। अथ॑। अ॒स्मभ्य॑म्। स॒हऽवी॑रम्। र॒यिम्। दाः॒। १२.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शाला, वास्तोष्पतिः
  • ब्रह्मा
  • त्रिष्टुप्
  • शालनिर्माण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

नवीनशाला का निर्माण और प्रवेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मानस्य) हे मान अर्थात् प्रतिष्ठा की (पत्नि) रक्षा करनेवाली, (शरणा) शरण देनेवाली, (स्योना) सुखदायिनी, (देवी) उजियालेवाली तू (देवेभिः=०−वैः) देवताओं [विश्वकर्मा पुरुषों] करके (निमिता) मायी हुई (अग्रे) हमारे सम्मुख (असि) वर्तमान है। (तृणम्) घास को (वसाना) पहिने हुए (त्वम्) तू (सुमनाः) प्रसन्न मनवाली (असः) हो, (अथ) और (अस्मभ्यम्) हमें (सहवीरम्) वीर पुरुषों के सहित (रयिम्) धन (दाः) दे ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सब मनुष्य गृहनिर्माण विद्या में कुशल पुरुषों से सम्मति लेकर बाहिर और भीतर से मनोरम घर बनावें, जिससे संसार में सम्मान हो और सब गृहस्थ स्वस्थ, वीर, उद्योगी होकर धनवान् होवें ॥५॥ अथास्मभ्यं सहवीरं रयिं दाः यह पाद अ० २।६।५। में आया है ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ५−(मानस्य)। मान पूजायाम्-घञ्। चित्तसमुन्नतेः। सत्कारस्य। (पत्नि)। अ० ३।१०।२। हे पालयित्रि। (शरणा)। अर्शआदिभ्योऽच्। पा० ५।२।१२७। इति शरण-अच् मत्वर्थे। टाप्। शरणवती। आश्रयवती। (स्योना)। स्योनं सुखं व्याख्यातम्। अ० २।१०।७। पूर्ववत् अच् टाप् च। सुखवती। (देवी)। द्योतमाना। (देवेभिः)। देवैः। विश्वकर्मभिः। निर्माणविद्याकुशलैः। (निमिता)। डुमिञ् क्षेपे-क्त। दृढीकृता। (असि)। वर्तसे। (अग्रे)। अस्माकमभिमुखम्। (तृणम्)। अ० २।३०।१। तृह हिंसायाम्-क्न, हलोपः। गवादि-भक्ष्यम्। (वसाना)। वस आच्छादने-शानच्। आच्छादयन्ती। (सुमनाः)। शोभनमनस्का। (असः)। अस्तेर्लटि अडागमः। भव। (अथ दाः)। इति गतम्। अ० २।६।५। (दाः)। दद्याः ॥

०६ ऋतेन स्थूणामधि

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ऋ॒तेन॒ स्थूणा॒मधि॑ रोह वंशो॒ग्रो वि॒राज॒न्नप॑ वृङ्क्ष्व॒ शत्रू॑न्।
मा ते॑ रिषन्नुपस॒त्तारो॑ गृ॒हाणां॑ शाले श॒तं जी॑वेम श॒रदः॒ सर्व॑वीराः ॥

०६ ऋतेन स्थूणामधि ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. With due order, O beam (vaṅśá), ascend the post; formidable,
    bearing rule, force away (apa-vṛj) the foes; let not the attendants
    (upasattár) of thy houses be harmed, O dwelling; may we live a hundred
    autumns with all our heroes.
Notes

Ppp. reads sthuṇā ’dhi in a, and in c, d has -tāro ‘tra
virājāṁ jīvāṁ śaradaś śatāni.
Both meter and sense indicate that
gṛhā́ṇām is an intrusion in c; and suvī́rās at the end would
rectify the meter of d. The first pāda is the beginning of a verse
in AGS. ii. 9; and HGS. (i. 27. 7) has the first half-verse, with
sthūṇāu in a, and ūrdhvas and apa sedha in b ⌊cf. MP. ii.
15. 6; MGS. ii. 11. 14 is corrupt⌋. The comm. reads arṣan for riṣan
in c; he explains ṛténa by abādhyena rūpeṇa saha, and
upasattāras by upasadanakartāras. The verse (11 + 11: 14 + 12 = 48)
is defined by the Anukr. with mechanical correctness.

Griffith

Thou Pole, in ordered fashion mount the pillar. Strong, shining forth afar, keep off our foemen. House! let not those who dwell within thee suffer. Live we with all our men, a hundred autumns.

पदपाठः

ऋ॒तेन॑। स्थूणा॑म्। अधि॑। रो॒ह॒। वं॒श॒। उ॒ग्रः। वि॒ऽराज॑न्। अप॑। वृ॒ङ्क्ष्व॒। शत्रू॑न्। मा। ते॒। रि॒ष॒न्। उ॒प॒ऽस॒त्तारः॑। गृ॒हाणा॑म्। शा॒ले॒। श॒तम्। जी॒वे॒म॒। श॒रदः॑। सर्व॑ऽवीराः। १२.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शाला, वास्तोष्पतिः
  • ब्रह्मा
  • त्रिष्टुप्
  • शालनिर्माण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

नवीनशाला का निर्माण और प्रवेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वंश) हे बाँस तू (ऋतेन) अपने सत्य से (स्थूणाम्) थूनी [टेक वा खूँटी] पर (अधि रोह) चढ़ जा और (उग्रः) दृढ़ वा प्रचण्ड होकर (विराजन्) विशेषरूप से प्रकाशित होता हुआ तू (शत्रून्) शत्रुओं को (अप वृङ्क्ष्व) दूर हटा दे। (शाले) हे शाला ! (ते) तेरे (गृहाणाम्) घरों के (उपसत्तारः) रहनेवाले पुरुष (मा रिषन्) दुःखी न होवें। (सर्ववीराः) सब वीरों को रखते हुए हम लोग (शतम्) सौ (शरदः) शरद् ऋतुओं तक (जीवेम) जीते रहें ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य अपने घर ऊँचे, दृढ़ और प्रकाशयुक्त बनावें जिससे चोर-डाकू सिंहादि हिंसक और रोग न सता सकें तथा सब लोग स्वस्थ होकर वीर रहें ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−(ऋतेन)। सत्यधर्मेण। दृढभावेन। (स्थूणाम्)। रास्नासास्नास्थूणावीणाः। उ० ३।१५। इति ष्ठा-न प्रत्ययः, आकारस्य ऊकारः। गृहस्तम्भम्। (अधि रोह)। अधितिष्ठ। (वंश)। वन सेवनशब्दयोः-श प्रत्ययः। यद्वा। वश कान्तौ-अच् घञ् वा, नुम् च। हे वेणुस्तम्भ। (उग्रः)। प्रचण्डः। सुदृढः। (विराजन्)। विशेषेण दीप्यमानः सन्। (अप वृङ्क्ष्व)। वृजी वर्जने, रुधादिः। अपवर्जय। (शत्रून्)। हिंसकान् सिंहादीन् रोगान् वा। (ते)। तव। (मा रिषन्)। रिष हिंसायाम्। हिंसिता मा भूवन्। (उपसत्तारः)। षद्लृ गतिविषादयोः-तृच्। उपसदनशीलाः। निवासिनः। (गृहाणाम्)। सदनानाम्। (शाले)। हे भवन। (शतम्)। (शरदः)। (जीवेम)। प्राणान् धरेम। (सर्ववीराः)। सर्ववीरपुरुषसमेताः ॥

०७ एमां कुमारस्तरुण

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एमां कु॑मा॒रस्तरु॑ण॒ आ व॒त्सो जग॑ता स॒ह।
एमां प॑रि॒स्रुतः॑ कु॒म्भ आ द॒ध्नः क॒लशै॑रगुः ॥

०७ एमां कुमारस्तरुण ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. To it the tender boy, to it the calf, with moving creatures
    (jágat), to it the jar of parisrút, with mugs of curd, have come.
Notes

Ppp. has tvā for imām in a and c, and in c pariśṛtaṣ;
and it ends d with kalaśaś ca yā. The mss. vary between
parisrútas and -śrút- (our Bp.H.O.Op.Kp. have ś); the comm. has
s, and renders the word by parisravaṇaśīlasya madhunaḥ ‘foaming over
sweet.’ The word is quoted in the comment to Prāt. ii. 106 as an example
of s after i protected from lingualization by a following r. The
comm. reads in c kumbhās, and in d kalaśīs; half the mss.
(including our Bp.E.I.H.K.) accent kalaśāís. The comm. explains
jágatā as gamanaśīlena gavādinā, which is doubtless its true sense.
The verse is found also in AGS. (ii. 8. 16), PGS. (iii. 4. 4), śGS.
(iii. 2. 9), and HGS. (i. 27. 4): the first two and the last have (like
Ppp.) tvā, and śGS. reads enam (for é ’mā́m); for jágatā, PGS.
has jagadāis and AGS. jāyatām; śGS. gives bhuvanas, with pari
for sahá; all differ again as to the last word, presenting -upa
(PGS.), ayan (AGS.), ayann iva (HGS.) or gaman (śGS.); and śGS.
has further kumbhyās in c, while for parisrútas AGS. has
pariśritas and HGS. hiraṇmayas ⌊see also MP. ii. 15. 4 and MGS. ii.
11. 12^(b)⌋. The epithet ārṣī, added by the Anukr. to the metrical
definition of the verse, is without meaning as distinguishing it from
vs. 9 ⌊cf. iii. 14. 6, note⌋.

Griffith

To this the tender boy hath come, to this the calf with all the beasts, To this crock of foaming drink, hither with jars of curdled milk.

पदपाठः

आ। इ॒माम्। कु॒मा॒रः। तरु॑णः। आ। व॒त्सः। जग॑ता। स॒ह। आ। इ॒माम्। प॒रि॒ऽस्रुतः॑। कु॒म्भः। आ। द॒ध्नः। क॒लशैः॑। अ॒गुः॒। १२.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शाला, वास्तोष्पतिः
  • ब्रह्मा
  • आर्ष्यनुष्टुप्
  • शालनिर्माण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

नवीनशाला का निर्माण और प्रवेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाम्) इस [शाला] में (कुमारः) बालक, (आ) और (तरुणः) युवा, (आ) और (जगता सह) चलनेवाले गौ आदि के साथ (वत्सः) बछड़ा, (आ) और (इमाम्) इस [शाला] में (परिस्रुतः) पिघलते हुए रस का (कुम्भः) घड़ा (दध्नः) दही के (कलशैः) कलशों के साथ (आ अगुः) आये हैं ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - गृहस्थ लोग सब प्रकार की आवश्यक सामग्री अपने घरों में रक्खें ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७−(आ)। समुच्चये। (इमाम्)। परिदृश्यमानां शालाम्। (कुमारः)। म० ३। बालकः। (तरुणः)। त्रो रश्च लो वा। उ० ३।५४। इति तॄ तरणे अभिभवे च-उनन्। युवा। (वत्सः)। म० ३। गोशिशुः। (जगता)। अ० १।३१।४। गमनशीलेन। गवादिना सह। (परिस्रुतः)। स्रु गतौ-क्विप्, तुक् आगमः। परिस्रवणशीलस्य रसस्य। (कुम्भः)। कुं भूमिम् उम्भति पूरयति जलेन। कु+उम्भ पूरणे-अच्। शकन्ध्वादिरूपम्। घटः। (दध्नः)। भाषायां धाञ्कृञ्सृजनिगमिनमिभ्यः किकिनौ। वा० पा० ३।२।१७१। इति धाञ् धारणे-कि, लिड्वच्च। दुग्धविकृतभेदस्य। (कलशैः)। कलं शब्दं शवति प्राप्नोति। कल+शु गतौ ड-। यद्वा। कला+शीङ् शयने-ड। कलशः। कस्मात् कला अस्मिञ्छेरते मात्राः कलिश्च कलाश्च किरतेर्विकीर्णमात्राः-निरु० ११।१२। कलशैः घटैः। (आ अगुः)। इण् गतौ-लुङ्। आगमन्। आगता ॥

०८ पूर्णं नारि

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पू॒र्णं ना॑रि॒ प्र भ॑र कु॒म्भमे॒तं घृ॒तस्य॒ धारा॑म॒मृते॑न॒ संभृ॑ताम्।
इ॒मां पा॒तॄन॒मृते॑ना सम॑ङ्ग्धीष्टापू॒र्तम॒भि र॑क्षात्येनाम् ॥

०८ पूर्णं नारि ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Bring forward, O woman, this full jar, a stream of ghee combined
    (sam-bhṛ) with ambrosia (amṛ́ta); anoint these drinkers (?) with
    ambrosia; let what is offered-and-bestowed defend it (f.: the
    dwelling?).
Notes

The well-nigh universal reading of the mss. in c is imā́m pātṝ́n,
which SPP. accordingly presents in his text, in spite of its grammatical
impossibility (of our mss., E. gives pātrén, -tren being a
misreading of -tṝn found also more than once elsewhere; P. has
pādán, and W. pātrān); we emended imā́m to imā́n; but perhaps
imā́m pātrīm ’this drinking-vessel,’ which the comm. has, would be
preferable, as better suited to sám an̄dhi; and enām at the end would
then refer to it. The comm. has sam indhi instead of sám an̄dhi; he
makes enām imply śālām. The corresponding verse in Ppp. (xvii.) is
quite different, and corrupt; pūrṇāṁ nābhiri pra harā ’bhi kumbham apāṁ
ramaṅt oṣadhīnān ghṛtasya: imām pātrer amṛtāir ā sam agdhi sthirā vīrās
sumanaso bhavantu:
this suggests imā́m pā́trāir amṛ́tasya in c
‘anoint this [dwelling] with vessels of ambrosia’; but also its
separation from the preceding verses makes uncertain its belonging to
the same ceremony with them. In the ceremonial use, it accompanies the
entrance into the new dwelling, the wife first, carrying a water-jar.

Griffith

Bring hitherward, O dame, the well-filled pitcher, the stream of molten butter blent with nectar. Bedew these drinkers with a draught of Amrit. May all our hopes’ fulfilment guard this dwelling.

पदपाठः

पू॒र्णम्। ना॒रि॒। प्र। भ॒र॒। कु॒म्भम्। ए॒तम्। घृ॒तस्य॑। धारा॑म्। अ॒मृते॑न। सम्ऽभृ॑ताम्। इ॒माम्। पा॒तृृन्। अ॒मृते॑न। सम्। अ॒ङ्ग्धि॒। इ॒ष्टा॒पू॒र्तम्। अ॒भि। र॒क्षा॒ति॒। ए॒ना॒म्। १२.८।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शाला, वास्तोष्पतिः
  • ब्रह्मा
  • भुरिक्त्रिष्टुप्
  • शालनिर्माण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

नवीनशाला का निर्माण और प्रवेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नारि) हे नर का हित करनेवाली गृहपत्नी ! (एतम्) इस (पूर्णम्) पूरे (कुम्भम्) घड़े में से (अमृतेन) अमृत [हितकारी पदार्थ] से (संभृताम्) भरी हुई (घृतस्य) घी की (धाराम्) धारा को (प्र, भर=हर) अच्छे प्रकार ला। (इमाम्) इस [शाला] को और (पातॄन्) पानकर्ताओं वा रक्षकों को (अमृतेन) अमृत से (सम्) अच्छे प्रकार (अङ्ग्धि) पूर्ण कर। (इष्टापूर्तम्) यज्ञ और वेदों का अध्ययन, अन्नदानादि पुण्यकर्म (एनाम्) इस [शाला] की (अभि) सब ओर से (रक्षाति) रक्षा करे ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - गृहपत्नी घर को घृत, दुग्ध आदि अमृत पदार्थों से परिपूर्ण रखकर सब कुटुम्बियों को स्वस्थ और पुष्ट रक्खे। और सब स्त्री-पुरुष धार्मिक, पुरुषार्थी तथा धनी होकर चोर-उचक्के सिंहादि दुष्टों से रक्षा करते हुए बस्ती को बसाये रक्खें ॥८॥ मनु भगवान् ने कहा है−सदा प्रहृष्टया भाव्यं गृहकार्येषु दक्षया। सुसंस्कृतोपस्करया व्यये चामुक्तहस्तया ॥ मनु० ५।१५०॥ स्त्री सदा प्रसन्नचित्त और घर के कामों में चतुर हो और (सुसंस्कृतोपस्करया) घर की सामग्री बासन-भाँडे भली-भाँति ठीक रखती हुई, व्यय करने में हाथ सकोड़ों रहे ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ८−(पूर्णम्)। पूरितम्। (नारि)। अ० १।११।१। हे नरस्य धर्म्ये हितकारिणि। (प्रभर)। हस्य भः। आहर। द्विकर्मकत्वात् (कुम्भम्, धाराम्)। इत्येतयोः कर्मता। (कुम्भम्)। म० ७। अपादाने द्वितीया। घटात्-इत्यर्थः। (एतम्)। (घृतस्य)। आज्यस्य। (धाराम्)। धृ-णिच्-अङ्, टाप्। सन्तत्या पतनम्। (अमृतेन)। मरणाद्रक्षकेण स्वास्थ्यवर्धकेन पदार्थसमूहेन। (संभृताम्)। संपादिताम्। (इमाम्)। (पातॄन्)। पा पाने, पा रक्षणे वा-तृच्। पानकर्तॄन्। रक्षकान्। (सम्)। सम्यक्। (अङ्ग्धि)। अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु-लोट् म्रक्ष, संयोजय। (इष्टापूर्तम्)। अ० २।१२।४। यज्ञवेदाध्ययनान्नदानादि पुण्यकर्म। (अभि)। सर्वतः। (रक्षाति)। लेट्। रक्षेत् ॥

०९ इमा आपः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ॒मा आपः॒ प्र भ॑राम्यय॒क्ष्मा य॑क्ष्म॒नाश॑नीः।
गृ॒हानुप॒ प्र सी॑दाम्य॒मृते॑न स॒हाग्निना॑ ॥

०९ इमा आपः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. These waters I bring forward, free from yákṣma, yákṣma-effacing; I
    set forth (? pra-sad) unto (úpa) the houses, along with immortal
    (amṛ́ta) fire.
Notes

The verse, as already noted, is wanting ⌊in this connection⌋ in Ppp.,
and neither Kāuś. nor the comm. specify anything as to its use. It
appears again below as ix. 3. 23 ⌊with Ppp. version⌋. The comm. gives no
explanation nor paraphrase of prá sīdāmi. ⌊“Prepositions” discussed,
Prāt. iv. 3, note.⌋

Griffith

Water that kills Consumption, free from all Consumption, here I bring. With Agni, the immortal one, I enter and possess the house.

पदपाठः

इ॒माः। आपः॑। प्र। भ॒रा॒मि॒। अ॒य॒क्ष्माः। य॒क्ष्म॒ऽनाश॑नीः। गृ॒हान्। उप॑। प्र। सी॒दा॒मि॒। अ॒मृते॑न। स‍॒ह। अ॒ग्निना॑। १२.९।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • शाला, वास्तोष्पतिः
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्
  • शालनिर्माण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

नवीनशाला का निर्माण और प्रवेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाः) इस (अयक्ष्माः) रोगरहित (यक्ष्मनाशनीः) रोगनाशक (अपः) जल को (प्र) अच्छे प्रकार (आ भरामि) मैं लाता हूँ। (अमृतेन) मृत्यु से बचानेवाले अन्न, घृत, दुग्धादि सामग्री और (अग्निना सह) अग्नि के सहित (गृहान्) घरों में (उप=उपेत्य) आकर (प्र) अच्छे प्रकार (सीदामि) मैं बैठता हूँ ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - गृहपति रोगों से बचने और स्वास्थ्य बढ़ाने के लिये अपने घर में शुद्ध जल, अग्नि आदि पदार्थों का सदा उचित प्रयोग करें ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ९−(इमाः)। दृश्यमानाः। (आ)। समन्तात्। (अपः)। जलानि। (प्र)। (भरामि)। हरामि। (अयक्ष्माः)। यक्ष्मरहिताः। (यक्ष्मनाशनीः)। यक्ष्मनाशिकाः। स्वास्थ्यवर्धयित्रीः। (गृहान्)। भवनानि। (उप)। उपेत्य। (सीदामि)। उपविशामि। (अमृतेन)। नास्ति मृतं येन तेन। पौष्टिकेन। अन्नघृतदुग्धादिपदार्थसमूहेन। (अग्निना)। पावकेन। (सह)। सहितः ॥