०३३ यक्ष्मविबर्हणम्

०३३ यक्ष्मविबर्हणम् ...{Loading}...

Whitney subject
  1. For expulsion of yákṣma from all parts of the body.
VH anukramaṇī

यक्ष्मविबर्हणम्।
१-७ ब्रह्मा। यक्ष्मविबर्हणं, चन्द्रमाः, आयुष्यम्। अनुष्टुप्, ३ ककुम्मती, ४ चतुष्पदा भुरिगुष्णिक्, ५ उपरिष्टाद्विराड्बृहती, ६ उष्णिग्गर्भा निचृदनुष्टुप्, ७ पथ्यापङ्क्तिः।

Whitney anukramaṇī

[Brahman.—saptarcam. yakṣmavibarhaṇam; cāndramasam; āyuṣyam. ānuṣṭubham. 3. kakummatī; 4. 4-p. bhurig uṣṇih; 5. upariṣṭādvirāḍbṛhatī; 6. uṣṇiggarbhā nicṛdanuṣṭubh; 7. pathyāpan̄kti.]

Whitney

Comment

Found in Pāipp. iv. Corresponds, with important variations, to most of RV. x. 163 (found also in MP., the mantra-text to ĀpGS.: see Winternitz, l.c., p. 99). ⌊Namely, our vss. 1, 2, 4 ab with 3 cd, and 5 correspond to MP. i. 17. 1, 2, 3, and 4: the MP. version follows most nearly that of RV.⌋ The hymn is called by Kāuś. (27. 27) vībarha (from vs. 7 d), and is prescribed in a healing ceremony; it is also reckoned (54. 11, note) to the āyuṣya gaṇa; but the comm. makes up an aṅholin̄ga gaṇa of it and iii. 11; iv. 13; v. 30; ix. 8, which is quite different from the one reported by Bloomfield from the gaṇamālā in note to Kāuś. 32. 27 ⌊on page 89, but agrees with the one reported in B’s supplement, page 334, except that for i. 10. 4 should be put iii. 11. i⌋. It (or vs. i) is also employed by Vāit. (38. 1) in the puruṣamedha.

Translations

Translated: by the RV. translators; and Kuhn, KZ. xiii. 66 ff.; Weber, xiii. 205; Griffith, i. 74; Bloomfield, 44, 321.—Oldenberg compares critically the RV. and AV. versions, die Hymnen des RV., i. p. 243.

Griffith

I

०१ अक्षीभ्यां ते

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॒क्षीभ्यां॑ ते॒ नासि॑काभ्यां॒ कर्णा॑भ्यां॒ छुबु॑का॒दधि॑।
यक्ष्मं॑ शीर्ष॒ण्यं॑ म॒स्तिष्का॑ज्जि॒ह्वाया॒ वि वृ॑हामि ते ॥

०१ अक्षीभ्यां ते ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Forth from thy (two) eyes, (two) nostrils, (two) ears, chin, brain,
    tongue, I eject (vi-vṛh) for thee the yákṣma of the head.
Notes

The verse is RV. x. 163. i, without variant. Two or three of SPP’s mss.,
with the comm., read in b cúbukāt; MP. has cibukāt ⌊in the Whish
ms.⌋; Ppp. substitutes for it nāsyāt (i.e. āsyāt), has uta for
ádhi, and has for d lalāṭād vi vayemasi.

Griffith

From both thy nostrils, from both eyes, from both thine ears, and from thy chin, Forth from thy brain and tongue I root Consumption seated in thy head.

पदपाठः

अ॒क्षीभ्या॑म्। ते॒। नासि॑काभ्याम्। कर्णा॑भ्याम्। छुबु॑कात्। अधि॑। यक्ष्म॑म्। शी॒र्ष॒ण्य॑म्। म॒स्तिष्का॑त्। जि॒ह्वायाः॑। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ३३.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यक्षविबर्हणम्,(पृथक्करणम्) चन्द्रमाः, आयुष्यम्
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्
  • यक्षविबर्हण
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

शारीरिक विषय में शरीररक्षा।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे प्राणी] (ते) तेरी (अक्षीभ्याम्) दोनों आँखों से, (नासिकाभ्याम्) दोनों नथुनों से (कर्णाभ्याम्) दोनों कानों से, (छुबुकात्=चुबकात् अधि) ठोड़ी में से, (ते) तेरे (मस्तिष्कात्) भेजे से और (जिह्वायाः) जिह्वा से (शीर्षण्यम्) शिर में के (यक्ष्मम्) क्षयी [छयी] रोग को (वि वृहामि) मैं उखाड़े देता हूँ ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - १–इस मन्त्र में शिर के अवयवों का वर्णन है। जैसे सद्वैद्य उत्तम औषधों से रोगों की निवृत्ति करता है, ऐसे ही मनुष्य अपने आत्मिक और शारीरिक दोषों का विचारपूर्वक नाश करे ॥१॥ २–सायणभाष्य में (छुबुकात्) के स्थान में (चुबुकात्) है और ऋग्वेद में भी (छुबुकात्) पाठ है। ३–इस सूक्त के ७ मन्त्रों के स्थान में ऋग्वेद म० १० सू० १६३ में ६ मन्त्र हैं। मन्त्र ३ का पहिला आधा (हृदयात् ते परि….) और म० ४ का दूसरा आधा (यक्ष्मं कुक्षिभ्यां….) ऋग्वेद में नहीं हैं, शेष मन्त्र कुछ भेद से हैं। ऋग्वेद में इस सूक्त के ऋषिः विवृहा काश्यप हैं ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १–अक्षीभ्याम्। ई च द्विवचने। पा० ७।१।७७। इति अक्षि शब्दस्य ईकारादेशः। स चोदात्तः। चक्षुर्भ्याम्। ते। तव। नासिकाभ्याम्। ण्वुल्तृचौ। पा० ३।१।१३३। इति णास शब्दे–ण्वुल्। टापि अत इत्त्वम्। घ्राणछिद्राभ्याम्। कर्णाभ्याम्। कॄवृजॄसि०। उ० ३।१०। इति कॄ विक्षेपे–नन्। कीर्यते विक्षिप्यते शब्दो वायुना यत्र। श्रवणाभ्याम्। छुबुकात्। वलेरूकः। उ० ४।४०। इति ओछुप स्पर्शे–उक प्रत्ययो बाहुलकात्, षस्य च वः। ओष्ठाधोभागात्। चिबुकात्। अधि। पञ्चम्यर्थानुयायी। सर्वथा। यक्ष्मम्। अ० २।१०।५। राजरोगम्। क्षयरोगम्। शीर्षण्यम्। शरीरावयवाच्च। पा० ४।३।१४२। इति शिरस्–यत्। ये च तद्धिते। पा० ६।१।६१। इति शिरसः शीर्षन् आदेशः। ये चाभावकर्मणोः। पा० ६।४।१६८। इति प्रकृतिभावः। शिरसि भवम्। मस्तिष्कात्। मस्त+इष गतौ–क, पृषोदरादित्वात् साधुः। मस्तं मस्तकम् इष्यति स्वाधारत्वेन प्राप्नोतीति। मस्तकभवघृताकारस्नेहम्। मस्तकस्नेहम्। जिह्वायाः। अ० १।१०।३। रसनायाः सकाशात्। वि+वृहामि–वृहू उद्यमने–उद्धरामि। पृथक्करोमि ॥

०२ ग्रीवाभ्यस्त उष्णिहाभ्यः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ग्री॒वाभ्य॑स्त उ॒ष्णिहा॑भ्यः॒ कीक॑साभ्यो अनू॒क्या॑त्।
यक्ष्मं॑ दोष॒ण्य१॒॑मंसा॑भ्यां बा॒हुभ्यां॒ वि वृ॑हामि ते ॥

०२ ग्रीवाभ्यस्त उष्णिहाभ्यः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. From thy neck (grīvás), nape (uṣṇíhās), vertebræ (kī́kasā),
    backbone, (two) shoulders, (two) fore-arms, I eject for thee the
    yákṣma of the arms.
Notes

This, again, is precisely RV. x. 163. 2. Ppp. reads in b anūkyās,
and in d urastas (for bāhubhyām) and vṛhāmasi. The pl.
grīvā́s for ’neck’ designates, according to the comm., the 14 small
bones found there; and he quotes śB. xii. 2. 4. 10 for authority. The
uṣṇíhās he declares to be certain vessels (nāḍī); the kī́kasās, to
be jatruvakṣogatāsthīni, which is quite indefinite.

Griffith

Forth from the neck and from the nape, from dorsal vertebrae and spine. From arms and shoulder-blades I root Consumption seated in thine arms.

पदपाठः

ग्री॒वाभ्यः॑। ते॒। उ॒ष्णिहा॑भ्यः। कीक॑साभ्यः। अ॒नू॒क्या᳡त्। यक्ष्म॑म्। दो॒ष॒ण्य᳡म्। अंसा॑भ्याम्। बा॒हुऽभ्या॑म्। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ३३.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यक्षविबर्हणम्,(पृथक्करणम्) चन्द्रमाः, आयुष्यम्
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्
  • यक्षविबर्हण
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

शारीरिक विषय में शरीररक्षा।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरे (ग्रीवाभ्यः) गले की नाड़ियों से, (उष्णिहाभ्यः) गुद्दी की नाड़ियों से, (कीकसाभ्यः) हँसली की हड्डियों से, (अनूक्यात्) रीढ़ से और (ते) तेरे (अंसाभ्याम्) दोनों कन्धों से और (ते) तेरे (बाहुभ्याम्) दोनों भुजाओं से, (दोषण्यम्) मुड्ढे वा वक्खे के (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (वि वृहामि) मैं उखाड़े देता हूँ ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में ग्रीवा के अवयवों का वर्णन है। भावार्थ म० १ के समान है ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २–ग्रीवाभ्यः। शेवायह्वजिह्वाग्रीवाऽप्वामीवाः। उ० १।१५४। इति गॄ निगरणे–वन् धातोर्ग्रीभावः, टाप्। निगलति यया। कन्धरावयवेभ्यः। उष्णिहाभ्याम्। ऋत्विग्दधृक्स्रग्दिगुष्णिगञ्चुयुजिक्रुञ्चां च। पा० ३।२।५९। इति उत्+ष्णिह प्रीतौ, स्नेहने–क्रिन्, तलोपः षत्वं च, टाप्। उष्णिगेव उष्णिहा। उष्णिगुत्सनाता भवति स्निह्यतेर्वा स्यात् कान्तिकर्मणः। निरु० ७।१२। ऊर्ध्वं स्निग्धाभ्यः, रक्तादिना उत्स्नाताभ्यो वा नाडीभ्यः। कीकसाभ्यः। अत्यविचमि०। ३०।३।११७। इति ककि गतौ–असच्, धातोः कीकादेशः। यद्वा। की कुत्सितेन रक्तादिना देहाभ्यन्तरे कसति उत्पद्यते। की+कस गतौ–अच्, टाप्। जत्रुवक्षोगतास्थिभ्यः। अनूक्यात्। कृत्यल्युटो बहुलम्। पा० ३।३।११३। इति अनु+उच समवाये अधिकरणे ण्यत्। न्यङ्क्वादीनां च। पा० ७।३।५३। इति कुत्वम्। तित् स्वरितम्। पा० ६।१।८५। इति स्वरितः। अनुक्रमेण उच्यन्ति समवयन्ति अस्थीनि यत्र। पृष्ठास्थिसकाशात्। यक्ष्मम्। अ० २।१०।५। राजरोगम्। क्षयरोगम्। दोषण्यम्। भवे छन्दसि। पा० ४।४।११०। इति दोस्–यत्। पद्दन्नो०। पा० ६।१।६३। इति दोषन् आदेशः दोष्णोः, भुजदण्डयोर्भवम्। अंसाभ्याम्। अमेः सन्। उ० ५।२१। इति। अम गतौ–सन्। स्कन्धाभ्याम्। बाहुभ्याम्। अ० २।२७।३। भुजाभ्याम् वि+वृहामि। म० १। उन्मूलयामि ॥

०३ हृदयात्ते परि

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

हृद॑यात्ते॒ परि॑ क्लो॒म्नो हली॑क्ष्णात्पा॒र्श्वाभ्या॑म्।
यक्ष्मं॒ मत॑स्नाभ्यां प्ली॒ह्नो य॒क्नस्ते॒ वि वृ॑हामसि ॥

०३ हृदयात्ते परि ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Forth from thy heart, lung (klomán), hálīkṣṇa, (two) sides, (two)
    mátasnas, spleen, liver, we eject for thee the yákṣma.
Notes

Weber conjectures “gall” for hálīkṣṇa (Ppp. hálīkṣma), and “kidney”
for matasna. The comm. defines klomán as “a kind of flesh-mass in
the neighborhood of the heart,” halīkṣṇa as etatsaṁjñakāt
tatsambandhān māṅsapiṇḍaviśeṣāt
, and matasnābhyām as
ubhayapārśvasambandhābhyāṁ vŗkyābhyāṁ tatsamīpasthapittādhārapātrābhyāṁ
vā.
For a, Ppp. has klomnas te hṛdayābhyo. Of this verse, only
the latter half has a parallel in RV., namely x. 163. 3 c, d, where
d is varied to yaknáḥ plāśíbhyo ví vṛhāmi te. The Anukr. foolishly
rejects all resolution in b.

Griffith

Forth from thy heart and from thy lungs, from thy gall-bladder and thy sides, From kidneys, spleen and liver thy Consumption we eradicate.

पदपाठः

हृद॑यात्। ते॒। परि॑। क्लो॒म्नः। हली॑क्ष्णात्। पा॒र्श्वाभ्या॑म्। यक्ष्म॑म्। मत॑स्नाभ्याम्। प्ली॒ह्नः। य॒क्नः। ते॒। वि। वृ॒हा॒म॒सि॒। ३३.३।

पदपाठः

हृद॑यात्। ते॒। परि॑। क्लो॒म्नः। हली॑क्ष्णात्। पा॒र्श्वाभ्या॑म्। यक्ष्म॑म्। मत॑स्नाभ्याम्। प्ली॒ह्नः। य॒क्नः। ते॒। वि। वृ॒हा॒म॒सि॒। ३३.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यक्षविबर्हणम्,(पृथक्करणम्) चन्द्रमाः, आयुष्यम्
  • ब्रह्मा
  • ककुम्मत्यनुष्टुप्
  • यक्षविबर्हण

०४ आन्त्रेभ्यस्ते गुदाभ्यो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ॒न्त्रेभ्य॑स्ते॒ गुदा॑भ्यो वनि॒ष्ठोरु॒दरा॒दधि॑।
यक्ष्मं॑ कु॒क्षिभ्या॑म्प्ला॒शेर्नाभ्या॒ वि वृ॑हामि ते ॥

०४ आन्त्रेभ्यस्ते गुदाभ्यो ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Forth from thine entrails, guts, rectum, belly, (two) paunches,
    plāśí, navel, I eject for thee the yákṣma.
Notes

The comm. explains gudābhyas by āntrasamīpasthebhyo
malamūtrapravahaņamārgebhyaḥ
, and plāśés by bahucchidrān
malapātrāt;
and he quotes śB. xii. 9. 1. 3, where many of the names in
the verse occur. RV. (also MP.) has the first half-verse, as 163. 3
a, b, reading hṛ́dayāt for udárāt. For b, c, ⌊d,⌋ Ppp.
substitutes our 6 b, cd, but with pāṇyor in c and
vṛhāmasi at the end⌋. The Anukr. again rejects all resolutions, which
would make the verse a fair anuṣṭubh, and counts 7 + 8: 7 + 7 = 29.

Griffith

From bowels and intestines, from the rectum and the belly, I Extirpate thy Consumption, from flanks, navel and mesentery.

पदपाठः

आ॒न्त्रेभ्यः॑। ते॒। गुदा॑भ्यः। व॒नि॒ष्ठोः। उ॒दरा॑त्। अधि॑। यक्ष्म॑म्। कु॒क्षिऽभ्या॑म्। प्ला॒शेः। नाभ्याः॑। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ३३.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यक्षविबर्हणम्(पृथक्करणम्) चन्द्रमाः, आयुष्यम्
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्, चतुष्पाद्भुरिगुष्णिक्
  • यक्षविबर्हण
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

शारीरिक विषय में शरीररक्षा।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरी (आन्त्रेभ्यः) आँतों से, (गुदाभ्यः) गुदा की नाड़ियों से, (वनिष्ठोः) वनिष्ठु [भीतरी मलस्थान] से, (उदरात् अधि) उदर में से और (ते) तेरी (कुक्षिभ्याम्) दोनों कोखों से, (प्लाशेः) कोख में की थैली से और (नाभ्याः) नाभि से (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (वि वृहामि) मैं उखाड़े देता हूँ ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उदर के अवयवों का वर्णन है। भावार्थ मन्त्र १ के समान है ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४–आन्त्रेभ्यः। अ० १।३।६। भ्रस्जिगमिनमि०। उ० ४।१६०। इति अति बन्धने–ष्ट्रन्। उदरनाडीविशेषेभ्यः। पुरीतद्भ्यः। गुदाभ्यः। इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः। पा० ३।१।१३५। इति गुद खेलने–क। टाप्। गोदते खेलति चलति अपानवायुर्यया। मलत्यागनाडीभ्यः। वनिष्ठोः। वन संभक्तौ–ओणादिक इष्ठुप् प्रत्ययः। स्थूलान्त्रात्। उदरात्। उदि दृणातेरलचौ पूर्वपदान्त्यलोपश्च। उ० ५।१९। इति उद्+दृ विदारे–अच्। उपसर्गस्य दलोपः। नाभिस्तनयोर्मध्यभागात्। जठरात्। कुक्षिभ्याम्। प्लुषिकुषिशुषिभ्यः क्सिः। उ० ३।१५५। इति कुष निष्कर्षे–क्सि। दक्षिणोत्तरोदरभागाभ्याम्। प्लाशेः। वसिवपियजि०। उ० ४।१२५। इति प्र+अशू व्याप्तौ–इञ्, रस्य लः। बहुच्छिद्रात् मलपात्रात्–इति सायणः [Mesentery–Griffith.]। शिश्नात्, यथा महीधरः–यजु० १९।८७। कुक्षिस्थनाडीविशेषात्। नाभ्याः। अ० १।१३।३। उदरावर्तात्। नाभिमण्डलात्। अन्यद् गतम् ॥

०५ ऊरुभ्यां ते

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ऊ॒रुभ्यां॑ ते अष्ठी॒वद्भ्यां॒ पार्ष्णि॑भ्यां॒ प्रप॑दाभ्याम्।
यक्ष्मं॑ भस॒द्यं१॒॑ श्रोणि॑भ्यां॒ भास॑दं॒ भंस॑सो॒ वि वृ॑हामि ते ॥

०५ ऊरुभ्यां ते ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. From thy (two) thighs, knees, heels, front feet, hips, fundament (?
    bháṅsas), I eject for thee the yákṣma of the rump.
Notes

In the translation here is omitted bhā́sadam, the pure equivalent of
bhasadyàm, and hence as superfluous in sense as redundant in meter.
⌊Is not prápada ’toe’?⌋ The verse is nearly RV. x. 163. 4, which,
however, omits bhasadyàm, and reads, after śróṇibhyām, bhā́sadāt,
indicating the whole region of anus and pudenda. Ppp. ends the verse
(like 2 and 4) with vṛhāmasi. Several of our mss., with two or three
of SPP’s, carelessly begin with urú-. MP. has in b jan̄ghābhyām
for pārṣṇibhyām, and in d dhvaṅsasas. The verse seems to be
scanned by the Anukr. as 8 + 7: 8 + 11 = 34.

Griffith

Forth from thy thighs and from thy knees, heels and the fore- parts of thy feet. Forth from thy loins and hips I draw Consumption setted in thy loins.

पदपाठः

ऊ॒रुऽभ्या॑म्। ते॒। अ॒ष्ठी॒वत्ऽभ्या॑म्। पार्ष्णि॑ऽभ्याम्। प्रऽप॑दाभ्याम्। यक्ष्म॑म्। भ॒स॒द्य᳡म्। श्रोणि॑ऽभ्याम्। भास॑दम्। भंस॑सः। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ३३.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यक्षविबर्हणम्(पृथक्करणम्) चन्द्रमाः, आयुष्यम्
  • ब्रह्मा
  • उपरिष्टाद्बृहती
  • यक्षविबर्हण
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

शारीरिक विषय में शरीररक्षा।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरे (उरुभ्याम्) दोनों जँघाओं से, (अष्ठीवद्भ्याम्) दोनों घुटनों से, (पार्ष्णिभ्याम्) दोनों एड़ियों से, (प्रपदाभ्याम्) दोनों पैरों के पंजों से और (ते) तेरे (श्रोणिभ्याम्) दोनों कूल्हों से [वा नितम्बों से] और (भंससः) गुह्य स्थान से (भसद्यम्) कटि [कमर] के और (भासदम्) गुह्य के (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (वि वृहामि) मैं जड़ से उखाड़ता हूँ ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में कटि से नीचे के अवयवों का वर्णन है। भावार्थ मन्त्र १ के समान है ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ५–ऊरुभ्याम्। ऊर्णोतेर्नुलोपश्च। उ० १।३०। इति ऊर्णु आच्छादने–कु, नुलोपश्च। जानूपरिभागाभ्याम्। जङ्घाभ्याम्। अष्ठीवद्भ्याम्। आसन्दीवदष्ठीवच्चक्रीवत्०। पा० ८।२।१२। इति अस्थि–मतुप्, अष्ठीभावो निपात्यते। जानुभ्याम्। पार्ष्णिभ्याम्। घृणिपृश्निपार्ष्णि०। उ० ४।५२। इति पृषु सेके–नि, निपातनात् साधुः। पृष्यते भूम्यादिकमनेनेति। गुल्फस्याधोभागाभ्याम्। पादग्रन्थ्यधराभ्याम्। प्रपदाभ्याम्। प्रारब्धं प्रगतं वा पदमिति प्रादिसमासः। पादाग्रभागाभ्याम्। भसद्यम्। शॄदॄभसोऽदिः। उ० १।१३०। इति भस द्युतौ–अदि, यत्। भसत्=जघनं योनिर्वा–श० क० द्रुमे। कटिप्रदेशे भवम्। श्रोणिभ्याम्। वहिश्रिश्रुयु०। उ० ४।५१। इति श्रु गतौ, श्रुतौ–नि। यद्वा, श्रोष संघाते–इन्। कटिभ्याम्। नितम्बाभ्याम्। भासदम्। भसद्–अण्। भसदि, योनौ भवम्। भंससः। भस दीप्तौ–असुन्, नुट् च। भासमानात् पायोः, गुह्यस्थानात्। अन्यद् व्याख्यातम् ॥

०६ अस्थिभ्यस्ते मज्जभ्यः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॒स्थिभ्य॑स्ते म॒ज्जभ्यः॒ स्नाव॑भ्यो ध॒मनि॑भ्यः।
यक्ष्म॑म्पा॒णिभ्या॑म॒ङ्गुलि॑भ्यो न॒खेभ्यो॒ वि वृ॑हामि ते ॥

०६ अस्थिभ्यस्ते मज्जभ्यः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. From thy bones, marrows, sinews, vessels, (two) hands, fingers,
    nails, I eject for thee the yákṣma.
Notes

Pāṇí is distinctively ‘palm,’ and might properly be so rendered here.
Nearly all our saṁhitā-mss., with most of SPP’s, omit the visarga
before snā́vabhyo. Ppp. has a different a, c, d: hastebhyas te
māṅsebhyas
…: yakṣmam pṛṣṭibhyo majjabhyo nādyāṁ virvahāmasi. The
Anukr. scans as 7 + 7: 9 + 8 = 31.

Griffith

Forth from thy marrows and thy bones, forth from thy tendons and thy veins I banish thy Consumption, from thy hands, thy fingers, and thy nails.

पदपाठः

अ॒स्थिऽभ्यः॑। ते॒। म॒ज्जऽभ्यः॑। स्नाव॑ऽभ्यः। ध॒मनि॑ऽभ्यः। यक्ष्म॑म्। पा॒णिऽभ्या॑म्। अ॒ङ्गुलि॑ऽभ्यः। न॒खेभ्यः॑। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ३३.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यक्षविबर्हणम्(पृथक्करण्म्) चन्द्रमाः, आयुष्यम्
  • ब्रह्मा
  • उष्णिग्गर्भा निचृदनुष्टुप्
  • यक्षविबर्हण
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

शारीरिक विषय में शरीररक्षा।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरे (अस्थिभ्यः) हड्डियों से (मज्जभ्यः) मज्जा धातु [अस्थि के भीतर के रस] से (स्नावभ्यः) पुठ्ठों से और (धमनिभ्यः) नाड़ियों से और (ते) तेरे (पाणिभ्याम्) दोनों हाथों से, (अङ्गुलिभ्यः) अङ्गुलियों से और (नखेभ्यः) नखों से (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (वि वृहामि) मैं जड़ से उखाड़ता हूँ ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य अपने शरीर के भीतरी धातुओं, नाड़ियों और हाथ आदि बाहिरी अङ्गों को यथायोग्य आहार-विहार से पुष्ट और स्वस्थ रक्खें, जिससे आत्मिक शक्ति सदा बढ़ती रहे ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६–अस्थिभ्यः। अ० १।२३।४। असु क्षेपणे–क्थिन्। शरीरस्थ–धातुविशेषेभ्यः। मज्जभ्यः। अ० १।११।४। अस्थिमध्यस्थस्नेहेभ्यः। स्नावभ्यः। स्नामदिपद्यर्त्ति०। उ० ४।१३। इति ष्णा शोधने–वनिप्। वायुवाहिनी नाडीभ्यः। सूक्ष्मशिराभ्यः। धमनिभ्यः। अर्त्तिसृधृधम्यम्य०। उ० २।१०२। इति धम प्रापणे–अनि सौत्रो धातुः। धमतिः, गतिकर्मा निघ० २।१४। यद्वा ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः–अनि। धमति प्रापयति रसादिकमिति धमनिः। स्थूलनाडीभ्यः। पाणिभ्याम्। अशिपणाय्योरुडायलुकौ च। उ० ४।१३३। इति पणङ् व्यवहारे–इण्, आयलुक् च। हस्ताभ्याम्। अङ्गुलिभ्यः। अङ्ग चिह्नयुक्तकरणे–उलिच्। अङ्गुलयः कस्मादग्रगामिन्यो भवन्तीति वाग्रगालिन्यो भवन्तीति वाग्रकारिण्यो भवन्तीति वाङ्कना भवन्तीति वाञ्चना भवन्तीति वापि वाभ्यञ्चनादेव स्युः–निरु० ३।८। हस्तपदप्रसिद्धावयवेभ्यः। नखेभ्यः। नहेर्हलोपश्च। उ० ५।२३। इति णह बन्धने–ख, हस्य लोपः। नह्यति रुधिरादिकम्। अङ्गुलीकण्टकेभ्यः। अन्यद् गतम् ॥

०७ अङ्गेअङ्गे लोम्निलोम्नि

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अङ्गेअ॑ङ्गे॒ लोम्नि॑लोम्नि॒ यस्ते॒ पर्व॑णिपर्वणि।
यक्ष्मं॑ त्वच॒स्यं॑ ते व॒यं क॒श्यप॑स्य वीब॒र्हेण॒ विष्व॑ञ्चं॒ वि वृ॑हामसि ॥

०७ अङ्गेअङ्गे लोम्निलोम्नि ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. What [yákṣma is] in thine every limb, every hair, every joint—the
    yákṣma of thy skin do we, with Kaśyapa’s ejector (vībarhá) eject
    away (víṣvañc).
Notes

The first half-verse corresponds to RV. x. 163. 6. a, b, which (as
also MP.) reads thus: án̄gād-an̄gāl lómno-lomno jātám párvaṇi-parvaṇi;
and Ppp. agrees with it, except in having baddham for jātam; Ppp.
also omits d. In d our P. M., with some of SPP’s mss., read
vibar-, as does also the comm. ⌊vivarham⌋. In our edition, an
accent-mark has fallen out under -ñcam in e.

Griffith

In every member, every hair, in every joint wherein it lies, We with the exorcising spell of Kasyapa drive far away Con- sumption settled in thy skin.

पदपाठः

अङ्गे॑ऽअङ्गे। लोम्नि॑ऽलोम्नि। यः। ते॒। पर्व॑णिऽपर्वणि। यक्ष्म॑म्। त्व॒च॒स्य᳡म्। ते॒। व॒यम्। क॒श्यप॑स्य। वि॒ऽब॒र्हेण॑। विष्व॑ञ्चम्। वि। वृ॒हा॒म॒सि॒। ३३.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यक्षविबर्हणम्(पृथक्करणम्) चन्द्रमाः, आयुष्यम्
  • ब्रह्मा
  • पथ्यापङ्क्तिः
  • यक्षविबर्हण
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

शारीरिक विषय में शरीररक्षा।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो [क्षयी रोग] (ते) तेरे (अङ्गे-अङ्गे) अङ्ग-अङ्ग में, (लोम्नि–लोम्नि) रोम-रोम में (पर्वणि–पर्वणि) गाँठ-गाँठ में है। (वयम्) हम (ते) तेरे (त्वचस्यम्) त्वचा के और (विष्वञ्चम्) सब अवयवों में व्यापक (यक्ष्मम्) क्षयीरोग को (कश्यपस्य) ज्ञानदृष्टिवाले विद्वान् के (विबर्हेण) विविध उद्यम से (वि वृहामसि) जड़ से उखाड़ते हैं ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपसंहार वा समाप्ति है अर्थात् प्रसिद्ध अवयवों का वर्णन करके अन्य सब अवयवों का कथन है। जिस प्रकार सद्वैद्य निदानपूर्वक रोगी के जोड़-जोड़ में से रोग का नाश करता है, वैसे ही ज्ञानी पुरुष निदिध्यासनपूर्वक आत्मिक दोषों को मिटाकर प्रसन्नचित्त होता है ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७–अङ्गे–अङ्गे। अ० १।१२।२। नित्यवीप्सयोः। पा० ८।१।४। इति सर्वत्र द्विर्वचनम्। सर्वावयवेषु। लोम्नि–लोम्नि। नामन्सीमन्व्योमन्रोमन्लोमन्०। उ० ४।१५१। इति लूञ् छेदे–मनिन् प्रत्ययान्तः साधुः। लूयते छिद्यते शरीरं येन। सर्वेषु रोमकूपेषु। पर्वणि–पर्वणि। अ० २।९।१। सर्वेषु शरीरसन्धिषु। त्वचस्यम्। त्वच संवरणे–असुन्, यत्। यचि भम्। पा० १।४।१८। इति रुत्वाभावः। त्वचि भवम्। कश्यपस्य। अ० १।१४।४। सोमरसपानशीलस्य। यद्वा। कृञादिभ्यः संज्ञायां वुन्। उ० ५।३५। इति दृशिर् प्रेक्षे–वुन्। पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्ति०। पा० ७।३।७८। इति छन्दसि अशिति प्रत्ययेऽपि, दृशेः पश्य इत्यादेशः, आद्यन्ताक्षरविपर्य्येण सिद्धिः। कश्यपस्य पश्यकस्य द्रष्टुर्ज्ञानिनः पुरुषस्य। यथा।कश्यपः कस्मात् पश्यको भवतीति निरुक्त्या पश्यतीति पश्यः सर्वज्ञतया सकलं जगद् विजानाति स पश्यः पश्य एव निर्भ्रमतयातिसूक्ष्ममपि वस्तु यथार्थं जानात्येवातः पश्यक इति। आद्यन्ताक्षरविपर्ययाद्धि स सिंहः कृतेस्तर्कुरित्यादिवत् कश्यप इति हयवरट् इत्येतस्योपरि महाभाष्यप्रमाणेन पदं सिध्यति–इति श्रीदयानन्दकृतायां ऋग्वेदादिभाष्यभूमिकायाम्, पृष्ठे २९१ तमे। विबर्हेण। वृहि वृद्धौ, शब्दे, वृहू उद्यमे–ल्युट्, उपसर्गस्य दीर्घः। विविधोद्यमेन। विष्वञ्चम्। विष व्याप्तौ–कु+अञ्चु गतौ–क्विन्। नानाङ्गव्यापकम्। अन्यद् गतम् ॥