०११ नारी–सुखप्रसूतिः

०११ नारी–सुखप्रसूतिः ...{Loading}...

Whitney subject
  1. For successful childbirth.
VH anukramaṇī

नारी–सुखप्रसूतिः।
१-६ अथर्वा। पूषा, अर्यमा, वेधाः, दिशः, देवाः। पङ्क्तिः, २ अनुष्टुप्, ३ चतुष्पदोष्णिग्गर्भा ककुम्मत्यनुष्टुप्, ४-६ पथ्यापङ्क्तिः।

Whitney anukramaṇī

[Atharvan.—ṣadṛcam. pāuṣṇam. pān̄ktam: 2. anuṣṭubh; 3. 4-p. uṣṇiggarbhā kakummaty anuṣṭubh; 4-6. pathyapan̄kti.]

Whitney

Comment

Verses 2-4 occur together in Pāipp. i., 5 and 6 in xx., but at different points. In Kāuś. (33. 1) it is quoted at the beginning of a long and intricate ceremony (filling the whole section) for safe delivery, the first of the strīkarmāṇi or ‘women’s rites’; its details have nothing to do with the text of the hymn, and cast no light upon the latter’s difficulties. The Anukr. add to the author’s name: anena mantroktān aryamādidevān nārīsukhaprasavāyā ‘bhiṣṭūye ‘ṣṭaṁ ca sarvābhir aprārthayat.

Translations

Translated: Weber, iv. 404; Ludwig, p. 478; Griffith, i. 14 and 473; Bloomfield, 99, 242.—Discussed: Roth, Ueber den Atharva-veda, p. 15.

Griffith

A charm to be used at child-birth

०१ वषट्ते पूषन्नस्मिन्त्सूतावर्यमा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वष॑ट्ते पूषन्न॒स्मिन्त्सूता॑वर्य॒मा होता॑ कृणोतु वे॒धाः।
सिस्र॑तां॒ नार्यृ॒तप्र॑जाता॒ वि पर्वा॑णि जिहतां सूत॒वा उ॑ ॥

०१ वषट्ते पूषन्नस्मिन्त्सूतावर्यमा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. At this birth, O Pūshan, let Aryaman [as] efficient (vedhás)
    invoker utter váṣaṭ for thee; let the woman, rightly engendered, be
    relaxed; let her joints go apart in order to birth.
Notes

The translation of c implies emendation of the text to ví sisṛtām.
Roth formerly preferred sísṛtām nāry ṛtáprajātaḥ ’let a timely child
come forth, O woman’; Weber leaves sísratām as pl. with indefinite
subject, and understands the two following words as a parenthesis: “be
the woman properly constructed”; Ludwig renders as if sísṛtām; Roth
now (as in BR.) would emend only sísṛtām, and understand it of the
‘flow’ of water preceding birth; but that would be rather sru, and
sṛ without a prefix in such a sense seems very unlikely ⌊cf., however,
sárann ā́paḥ, RV. iv. 17. 3⌋. Ṛtáprajātā might also be possessive,
‘rightly engendering.’ The comm. takes sū́tāu as from sū́ti ⌊not
sūtí, fem., nor sū́tu, fem.: note accent and gender!⌋, and meaning the
ceremony at birth; vedhā́s as = Dhātar ’the creator’; ṛtaprajātā as =
jīvad-apatyā; and sisratām (to the plural form of which he finds no
objection) as “may she be relieved (viniḥsṛtā) of the pangs of birth.”
The metrically irregular verse (9 + 10: 10 + 11 = 40) is a pan̄kti
solely in virtue of the ⌊aggregate⌋ number of its syllables.

Griffith

Vashat to thee. O Pushan At this birth let Aryaman the Sage perform as Hotar-priest, As one who bears in season let this dame be ready to bring forth her child.

पदपाठः

वष॑ट्। ते॒। पू॒ष॒न्। अ॒स्मिन्। सूतौ॑। अ॒र्य॒मा। होता॑। कृ॒णो॒तु॒। वे॒धाः। सिस्र॑ताम्। नारी॑। ऋ॒तऽप्र॑जाता। वि। पर्वा॑णि। जि॒ह॒ता॒म्। सूत॒वै। ऊं इति॑।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पूषादयो मन्त्रोक्ताः
  • अथर्वा
  • पङ्क्तिः
  • नारीसुखप्रसूति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सृष्टिविद्या का वर्णन।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषन्) हे सर्वपोषक, परमेश्वर ! (ते) तेरे लिये (वषट्) यह आहुति [भक्ति] है। (अस्मिन्) इस समय पर (सूतौ) सन्तान के जन्म को (अर्यमा) न्यायकारी, (होता) दाता, (वेधाः) सबका रचनेवाला ईश्वर (कृणोतु) करे। (ऋतप्रजाता) पूरे गर्भवाली (नारी) नर का हित करनेहारी स्त्री (सिस्रताम्) सावधान रहे, (पर्वाणि) इस के सब अङ्ग (उ) भी (सूतवै) सन्तान उत्पन्न करने के लिये (विजिहताम्) कोमल हो जावें ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - प्रसव का समय होने पर पति आदि विद्वान् लोग परमेश्वर की भक्ति के साथ हवनादि कर्म प्रसूता स्त्री की प्रसन्नता के लिये करें और वह स्त्री सावधान होकर श्वास-प्रश्वास आदि द्वारा अपने अङ्गों को कोमल रक्खे, जिससे बालक सुखपूर्वक उत्पन्न होवे ॥१॥ टिप्पणी−इस सूक्त में माता से सन्तान उत्पन्न होने का उदाहरण देकर बताया गया है कि मनुष्य सृष्टि विद्या के ज्ञान से ईश्वर की अनन्त महिमा का विचार करके परस्पर उपकारी बनें ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १−वषट्। वह प्रापणे−डषटि। इति शब्दस्तोममहानिधौ। आहुतिः, हविर्दानम्। भक्तिः। स्वाहा। पूषन्। १।९।१। पुष्णातीति पूषा। हे सर्वपोषक, परमेश्वर। अस्मिन्। अस्मिन् काले, इदानीम्। सूतौ। षूङ् प्राणिप्रसवे-क्तिन्। सुपां सुपो भवन्तीति वक्तव्यम्। वार्तिकम्, पा० ७।१।३९। इति द्वितीयार्थे सप्तमी। प्रसवकर्म, जन्म। अर्यमा। ऋ गतौ-यत्। अर्यः श्रेष्ठः। श्वनुक्षन्पूषन्०। उ० १।१५९। इति अर्य+मा माने-कनिन्। अर्य्यान् श्रेष्ठान् मिमीते मानयतीति। यथार्थज्ञाता, न्यायकारी होता। नप्तृनेष्टृत्वष्टृहोतृ। उ० २।९६। इति हु दानादानादनेषु। यद्वा ह्वेञ् आह्वाने-तृन्। नित्त्वाद् आद्युदात्तः। दाता। होमकर्त्ता, ऋत्विक्, आह्वाता। कृणोतु। कृवि हिंसाकरणयोः−लोट्। भवान् पूषा उपकरोतु। वेधाः। विधाञो वेध च। उ० ४।२२५। वि+धाञ् धारणपोषणदानेषु−असि, वेधादेशः। विशेषेण दधातीति। ब्रह्मा, चतुर्वेदवेत्ता। मेधावी−निघ० ३।१५। विधाता, रचयिता। सिस्रताम्। सृ गतौ−लोट्, आत्मनेपदम् जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः। अभ्यासस्य इत्त्वम् पुनरपि विकरणः शः। गच्छतु, सावधाना सुखप्रसूता वा भवतु। नारी। ऋतोऽञ्। पा० ४।४।४९। इति नृ नीतौ−अञ्। नृणाति नयतीति नरः। नराच्चेति वक्तव्यम्। तत्र वार्त्तिकम्। नर−अञ्। शार्ङ्गरवाद्यञो ङीन्। पा० ४।१।७३। इति ङीन्। नुर्नरस्य वा धर्म्या। नारी धर्माचारयुक्ता। स्त्री, वधूः। ऋत-प्रजाता। अर्शआदिभ्योऽच्। पा० ५।२।१२७। इति ऋत+प्रजात-अच्, टाप्। ऋतं सत्यं प्रजातं प्रजननमस्त्यस्याः। सत्यप्रसवा, उचितसमयप्रसूता, जीवदपत्या। पर्वाणि। पर्व गतौ-कनिन्। यद्वा स्नामदिपद्यर्त्तिपॄशकिभ्यो वनिप्। उ० ४।११३। इति पॄ पूर्त्तौ पालने च-वनिप्। शरीरग्रन्थयः, देहसन्धयः। वि+जिहताम्। ओहाङ् गतौ−लोट् बहुवचनम्, जुहोत्यादिः। विशेषेण गच्छन्तु कोमलानि सुखप्रसवयोग्यानि भवन्तु। सूतवै। तुमर्थे सेसेन्०। पा० ३।४।९। इति षूङ् प्राणिगर्भविमोचने तवै प्रत्ययः। प्रसवार्थम् ॥

०२ चतस्रो दिवः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

चत॑स्रो दि॒वः प्र॒दिश॒श्चत॑स्रो॒ भूम्या॑ उ॒त।
दे॒वा गर्भं॒ समै॑रय॒न्तं व्यू॑र्णुवन्तु॒ सूत॑वे ॥

०२ चतस्रो दिवः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Four [are] the directions of the sky, four also of the earth: the
    gods sent together the fœtus; let them unclose her in order to birth.
Notes

Or ‘unclose it,’ tám, which SPP. reads in text and comm. (the latter
omits the word itself in the paraphrase) with the minority of his mss.,
but against all of ours; Weber and Roth prefer tám. The word and its
predecessor are quoted in the Prāt, (ii. 30), as the earliest example in
the text of a combination of n and t without inserted s; but the
form of the quotation (samāirayantādinām) prevents our seeing whether
its authors read tā́m or tám; the comm. gives tām. In d, the
comm. gives the false form ūrṇavantu. The text in Ppp. is confused,
but does not appear to intend any variants from our reading.

Griffith

Four are the regions of the sky, and four the regions of the earth: The Gods have brought the babe; let them prepare the woman for the birth.

पदपाठः

चत॑स्रः‍। दि॒वः। प्र॒ऽदिशः॑। चत॑स्रः। भूम्याः॑। उ॒त। दे॒वाः। गर्भ॑म्। सम्। ऐ॒र॒य॒न्। तम्। वि। ऊ॒र्णु॒व॒न्तु॒। सूत॑वे।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पूषादयो मन्त्रोक्ताः
  • अथर्वा
  • अनुष्टुप्
  • नारीसुखप्रसूति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सृष्टिविद्या का वर्णन।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) आकाश की (चतस्रः) चारों (उत) और (भूम्याः) भूमि की (चतस्रः) चारों (प्रदिशः) दिशाओं ने और (देवाः) दिव्य गुणवाले [अग्नि वायु आदि] देवताओं ने (गर्भम्) गर्भ को (समैरयन्) संगत किया है, वे सब (तम्) उस गर्भ को (सूतवे) उत्पन्न होने के लिये (व्यूर्णुवन्तु) प्रस्तुत करें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अग्नि आदि दिव्य पदार्थों के यथार्थ संयोग से ईश्वरीय नियम के अनुसार यह गर्भ स्थिर हुआ है, मनुष्य उन तत्त्वों की अनुकूलता को, माता और गर्भ में, स्थिर रखने के लिये सदा प्रयत्न करते रहें, जिससे बालक बलवान् और नीरोग होकर पूरे समय पर उत्पन्न होवे ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−टिप्पणी−देव वा देवता का अर्थ दिव्य वा अच्छे गुणवाला है। यजुर्वेद १४।२०। में ये देवता कहे हैं। अ॒ग्निर्दे॒वता॑। वातो॑ दे॒वता॑। सूर्यो दे॒वता॑। च॒न्द्रमा॑ दे॒वता॑। वस॑वो दे॒वता॑। रु॒द्रो दे॒वता॑। आ॒दि॒त्या दे॒वता॑। म॒रुतो॑ दे॒वता॑। विश्वे॑दे॒वा दे॒वता॑। बृह॒स्पति॑र्दे॒वता॑। इन्द्रो॑ दे॒वता॑। वरु॑णो दे॒वता॑ ॥ अग्नि १, वायु २, सूर्य ३, चन्द्रमा ४, सबके बसानेवाले अन्नादि पदार्थ ५, दुःख दूर करनेवाले जीव वा पदार्थ ६, प्रकाश करनेवाले पदार्थ अथवा अदिति, विद्या वा पृथिवी के पुत्र के समान सेवा करनेवाले पुरुष ७, दुष्टों के मारनेवाले शूरवीर पुरुष ८, सब अच्छे गुणवाले विद्वान् ९, बड़े वेदवचनों वा ब्रह्माण्डों का रक्षक परमेश्वर १०, ऐश्वर्य वा धन ११ और जल १२, यह सब (देवता) उत्तम गुणवाले हैं ॥ चतस्रः। त्रिचतुरोः स्त्रियां तिसृचतसृ। पा० ७।२।९९। इति चतुर्शब्दस्य जसि चतस्रादेशः। अचि र ऋतः। पा० ७।२।१००। इति रेफादेशः। चतुःसंख्याकाः। दिवः। १।११।२। आकाशस्य। प्र-दिशः। १।९।२। प्रकृष्टा दिशः। प्राच्याद्याः प्रधानदिशः। भूम्याः। भुवः कित्। उ० ४।४५। इति भू सत्तायां-मि। कृदिकारादक्तिनः। इति पक्षे ङीष्। पृथिव्याः, भूलोकस्य। देवाः। १।४।३। दिव्यपदार्था अग्न्यादयः। विद्वांसश्च। गर्भम्। अर्त्तिगॄभ्यां भन्। उ० ४।१५२। इति गॄ विज्ञापने, निगरणे च भन्। गीर्यते संचितकर्मफलदात्रा ईश्वरेण प्रकृतिबलात् जठरगह्वरे स्थाप्यते पुरुषशुक्रयोगेण स गर्भः। भ्रूणम्, उदरस्थसन्तानम्। सम्। सम्यक्, यथाविधि। ऐरयन्। ईर गतौ लङ्। संगतमकुर्वन्। वि+ऊर्णुवन्तु। ऊर्णुञ् आच्छादने-लोट्। विवृतं प्रस्तुतं कुर्वन्तु। सूतवे। तुमर्थे सेसेनसे०। पा० ३।४।९। इति षूङ् प्राणिगर्भविमोचने−तवेन्। नित्त्वात् आद्युदात्तः। प्रसवितुम् ॥

०३ सूषा व्यूर्णोतु

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सू॒षा व्यू॑र्णोतु॒ वि योनिं॑ हापयामसि।
श्र॒थया॑ सूषणे॒ त्वमव॒ त्वं बि॑ष्कले सृज ॥

०३ सूषा व्यूर्णोतु ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let Pūshan (?) unclose [her or it]; we make the yóni go apart; do
    thou, sūṣaṇā, loosen; do thou, biṣkalā, let go.
Notes

The translation implies a very venturesome emendation in a, pūṣā́
for sūṣā́ (all the authorities have the latter): Pūshan, referred to in
vs. 1 as principal officiating deity, might well be called on to do in
particular what all the gods were begged to do in vs. 2 c, d. ⌊But
see Bloomfield’s comment.⌋ The comm. gives three different etymologies
for sūṣā: root + suffix -sā; root + root san; and
su-uṣas. Sūṣaṇā and biṣkalā are possibly names of organs; for the
latter, Ppp. has puṣkale, probably an alteration to a more familiar
word; the comm. understands sūṣaṇi and biṣkali (of course, equally
possible); the former, from roots and san, is name of an
accouching goddess; the latter (for which are given three diverse but
equally absurd etymologies) is another deity. The Anukr. apparently
intends the verse to be read as 6 + 8: 7 + 8 = 29, instead of admitting
the obvious resolution tu-ám in c. The supplying of gárbham as
omitted at the beginning would make a good anuṣṭubh.

Griffith

Puerpera (infatem) detegat: nos uterum aperimus. Lexa teipsam, puerpera. Tu, parturiens! emitte eum non carni, non adipi, non medullae adhaerntem.

पदपाठः

सू॒पा। वि। ऊ॒र्णो॒तु॒। वि। योनि॑म्। हा॒प॒या॒म॒सि॒। श्र॒थय॑। सू॒ष॒णे॒। त्वम्। अव॑। त्वम्। बि॒ष्क॒ले॒। सृ॒ज॒।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पूषादयो मन्त्रोक्ताः
  • अथर्वा
  • चतुष्पदा उष्णिग्गर्भा ककुम्मती अनुष्टुप्
  • नारीसुखप्रसूति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सृष्टिविद्या का वर्णन।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सूषा) सन्तान उत्पन्न करनेवाली माता (व्यूर्णोतु) अङ्गों को कोमल करे (योनिम्) प्रसूतिका गृह को (विहापयामसि) हम प्रस्तुत करते हैं। (सूषणे) हे जन्म देने हारी माता ! (त्वम्) तू (श्रथय) प्रसन्न हो। (विष्कले) हे वीर स्त्री ! (त्वम्) तू (अव सृज) [बालक को] उत्पन्न कर ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - गर्भ के पूरे दिनों में गर्भिणी की शारीरिक और मानसिक अवस्था को विशेष ध्यान से स्वस्थ रक्खें। माता के प्रसन्न और सुखी रहने से बालक भी प्रसन्न और सुखी होता है। प्रसूतिका गृह भी पहिले से देश, काल विचार कर प्रस्तुत रक्खें कि प्रसूता स्त्री और बालक भले प्रकार स्वस्थ और हृष्ट पुष्ट रहें ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−सूषा। सूषति प्रसवतीति। षूष, सूष वा प्रसवे-अच्, टाप्। सवित्री जननी, माता। वि+ऊर्णोतु। म० १। अङ्गानि प्रस्तुतानि करोतु। योनिम्। वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित्। उ० ४।५१। इति यु मिश्रणामिश्रणयोः−नि। योनिर्गृहनाम−निघ० ३।४। गृहम्। प्रसूतिकागृहम्। वि+हापयामसि। ओहाङ् गतौ-णिच्। अर्त्तिह्री०। पा० ७।३।३६। इति पुगागमः। इदन्तो मसिः। पा० ७।१।४६। इकारः। विहापयामः। विशेषेण गमयामः। प्रस्तुतं कुर्मः। श्रथय। श्रथ यत्ने प्रहर्षे च, चुरादिः। यतस्व। हृष्टा भव। सूषणे। संपदादिभ्यः क्विप्। वा० पा० ३।३।९४। इति षूङ् प्रसवे-क्विप्। सूः सवनम्, उत्पत्तिः। छन्दसि वनसनरक्षिमथाम्। पा० ३।३।२७। इति सू+षण दाने−इन्। सुवं सनोति ददातीति सूषणिः। तत्सम्बोधनम्। हे प्रसवस्य दात्रि कारिणि ! विष्कले। कलस्तृपश्च। उ० १।१०४। इति विष्क हिंसायां दर्शने च कल प्रत्ययः। टाप्। हे वीरे, शूरे। दर्शनीये। अव+सृज। उपसर्गस्य व्यवधानम्। सृज विसर्गे। गर्भं बालकम् उत्पादय ॥

०४ नेव मांसे

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नेव॑ मां॒से न पीव॑सि॒ नेव॑ म॒ज्जस्वाह॑तम्।
अवै॑तु॒ पृश्नि॒ शेव॑लं॒ शुने॑ ज॒राय्वत्त॒वेऽव॑ ज॒रायु॑ पद्यताम् ॥

०४ नेव मांसे ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Not as it were stuck (ā́hata) in the flesh, not in the fat, not as
    it were in the marrows, let the spotted slimy (?) afterbirth come down,
    for the dog to eat; let the afterbirth descend.
Notes

SPP. reads in a pī́vasi, with the comm. and a small minority of his
mss.; three of ours (H. O. Op.) have píbasi. Ppp. has a very different
text (preserved in the nāgarī copy, though lost in the original text):
nāi ‘va snāvasu na parvasu na ketheṣu (keśeṣu) na nakheṣu ca; then
our c, d, without variant; then nāi ‘va pause (māṅse?) na
pīvasi nāi ‘va kastyoś vanā yutam;
then our e; and with this ends
the hymn as given in book i. The comm. reads in a māṅséna for
māṅsé ná, and resorts to various devices to get rid of the difficulty
thus caused; two of our mss. (O. Op.), and one or two of SPP’s, give the
same. Some of our mss. are very awkward about combining jarā́yu and
áttave, in part omitting the v, or (I.) reading -yū́tt-. PGS. (i.
16. 2) has the verse, but in different order: first our c, d,
without variant; then our a, b, in the form nāi ‘va māṅsena pīvari
na kasmiṅś canā “yatam;
then our e. But for its support of
śévalam, we might be tempted to emend to kévalam; the comm. has the
worthless explanation jalasyo ‘paristhitaśāivālavat
āntarāvayavāsambaddham
. Further may be compared HGS. ii. 3. 1. ⌊MP., at
ii. 11. 19, 20, has the verse with variants.⌋

Griffith

Descendat viscosa placenta, cani, comedenda placenta; decidat placenta.

पदपाठः

नऽइ॑व। मां॒से। न। पीब॑सि। नऽइ॑व। म॒ज्जऽसु॑। आऽह॑तम्। अव॑। ए॒तु॒। पृश्नि॑। शेव॑लम्। शुने॑। ज॒रायु॑। अत्त॑वे। अव॑। ज॒रायु॑। प॒द्य॒ता॒म्।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पूषादयो मन्त्रोक्ताः
  • अथर्वा
  • पथ्यापङ्क्तिः
  • नारीसुखप्रसूति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सृष्टिविद्या का वर्णन।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [वह जरायु] (नेव) न तो (मांसे) मांस में (न) न (पीवसि) शरीर की मुटाई में (नेव) और न (मज्जसु) हड्डियों की मीग में (आहतम्) बँधी हुयी हैं। (पृश्नि) पतली (शेवलम्) सेवार घास के समान (जरायु) जेली वा झिल्ली (शुने) कुत्ते के लिये (अत्तवे) खाने को (अव) नीचे (एतु) आवे, (जरायु) जरायु (अव) नीचे (पद्यताम्) गिर जावे ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जरायु एक झिल्ली होती है, जिसे जेली वा जेरी कहते हैं और जिस में बालक गर्भ के भीतर लिपटा रहता है, कुछ उसमें से बालक के साथ निकल आती है और कुछ पीछे। यह जरायु बालक उत्पन्न होने पर नाभि आदि के बन्धन से छुट जाती है और साररहित होकर माता के उदर में ऐसे फिरता है, जैसे सेवार नाम घास जलाशय में। शरीर में उसके रह जाने से रोग हो जाता है। इससे उस जरायु का उदर से निकल जाना आवश्यक है, जिससे प्रसूता नीरोग होकर सुखी रहे ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−न-इव। इव अवधाने। नैव। मांसे। मनेर्दीर्घश्च। उ० ३।६४। इति मन ज्ञाने धृतौ च सप्रत्ययः, दीर्घश्च। रक्तजधातुविशेषे। न। निषेधे। पीवसि। सर्वधातुभ्योऽसुन्। उ० ४।१८९। इति पीव स्थौल्ये-असुन्। ञ्नित्यादिर्नित्यम्। पा० ६।१।१९७। इति नित्त्वाद् आद्युदात्तः। स्थूलत्वे। मज्जसु। श्वनुक्षन्पूषन्०। उ० १।१५९। इति मस्ज जलान्तःप्रवेशे-कनिन्, निपात्यते च। अस्थिमध्यस्थस्नेहेषु। आ-हतम्। आङ्+हन वधे गतौ च-क्त। संबद्धम्। अव। अवाक्, अधस्तात्। एतु। गच्छतु पततु। पृश्नि। घृणि−पृश्नीति। उ० ४।५२। इति स्पृश स्पर्शे-नि, सलोपः। स्वल्पम्। शेवलम्। शीङो धुक्लक्वलञ्वालनः। उ० ४।३८। इति शीङ् शयने-वालन्, ह्रस्वो वा। नित्त्वाद् आद्युदात्तः। जलस्योपरिस्थतृणविशेषः, शेवालं शैवलं वा। तद्वत् जननीजठरे स्थितं जरायु। शुने। श्वनुक्षन्पूषन्। उ० १।१५९। इति श्वि गतौ-कनिन्। कुक्कुराय। जरायु। किंजरयोः श्रिणः। उ० १।४। इति जरा+इण् गतौ-ञुण्। गर्भवेष्टनचर्म। उल्वम्। मांसपिण्डश्च यः प्रजननानन्तरं निःसरति। अत्तवे। तुमर्थे सेसेन्०। पा० ३।४।९। इति अद भक्षणे−तवेन् प्रत्ययः। भक्षितुम्। पद्यताम्। पद गतौ दिवादित्वात् श्यन्। नित्यवीप्सयोः। पा० ८।१।४। इति नित्यतायां पुनः कथनम् गच्छतु, पततु ॥

०५ वि ते

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि ते॑ भिनद्मि॒ मेह॑नं॒ वि योनिं॒ वि ग॒वीनि॑के।
वि मा॒तरं॑ च पु॒त्रं च॒ वि कु॑मा॒रं ज॒रायु॒णाव॑ ज॒रायु॑ पद्यताम् ॥

०५ वि ते ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. I split apart thy urinator, apart the yóni, apart the [two]
    groins, apart both the mother and the child, apart the boy from the
    afterbirth; let the afterbirth descend.
Notes

Ppp. (xx.) has for a, b vi te cṛtāmi tagariṁ v’ yoni vi gavenyāu;
for d, vi garbhaṁ ca jarāyujaḥ; and TS. (iii. 3-10¹) presents a
version nearly accordant with this, but with takarī́m, gavīnyāù, and
(at the end) jarā́yu ca: neither has our refrain.

Griffith

Diffindo tuum urinae ductum, diffindo vaginam, diffindo inguina. Matrem natumque divido, puerum a placenta divido: decidat placenta.

पदपाठः

वि। ते॒। भि॒न॒द्मि॒। मेह॑नम्। वि। योनि॑म्। वि। ग॒वीनि॑के॒ इति॑। वि। मा॒तर॑म्। च॒। पु॒त्रम्। च॒। वि। कु॒मा॒रम्। ज॒रायु॑णा। अव॑। ज॒रायु॑। प॒द्य॒ता॒म्।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पूषादयो मन्त्रोक्ताः
  • अथर्वा
  • पथ्यापङ्क्तिः
  • नारीसुखप्रसूति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सृष्टिविद्या का वर्णन।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरे (मेहनम्) गर्भ मार्ग को (वि) विशेष करके और (योनिम्) गर्भाशय को (वि) विशेष करके और (गवीनिके) पार्श्वस्थ दोनों नाड़ियों को (वि) विशेष करके (भिनद्मि) [मल से] अलग करती हूँ (च) और (मातरम्) माता को (च) और (कुमारम्) क्रीड़ा करनेवाले (पुत्रम्) पुत्र को (जरायुणा) जरायु से (वि वि) अलग-अलग [करती हूँ], (जरायु) जरायु (अव) नीचे (पद्यताम्) गिर जावे ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में धात्रेयी [धायी] अपने कर्म का वर्णन करके प्रसूता को उत्साहित करती है, अर्थात् धायी बड़ी सावधानी से प्रसवसमय प्रसूता के अङ्गों को आवश्यकतानुसार कोमल मर्दन करे और उत्पन्न होने पर माता और सन्तान की यथायोग्य शुद्धि करके सुधि रक्खे और ऐसा यत्न करे कि जरायु अपने आप गिर जावे, जिससे दोनों माता और सन्तान सुखी रहें ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ५−वि+भिनद्मि। भिदिर् विशेषकरणे, द्विधाकरणे च। मलात् पृथक् करोमि, विश्लेषयामि। मेहनम्। १।३।७। गर्भमार्गम्। वि=विभिनद्मि। एवं (वि) इति शब्देन सह सर्वत्र योजनीयम्। योनिम्। म० ३। गर्भाशयम्। गवीनिके। १।३।६। पार्श्ववर्तिन्यौ नाड्यौ। मातरम्। १।२।१। मान्यते पूज्यते सा माता। जननीम्। पुत्रम्। पुवो ह्रस्वश्च। उ० ४।१६५। इति षूङ् शोधे-क्त्र। ह्रस्वश्च धातोः। पुनाति पित्रादीनिति पुत्रः। पुत्रः पुरुत्रायते निपरणाद्वा पुं नरकं ततस्त्रायत इति वा-इति यास्कः, निरु० २।११। पुरु+त्रैङ् रक्षणे-ड। यद्वा, पुत्+त्रैङ्-ड। यथा च रामायणे। २।१०७।१२।पुन्नाम्नो नरकाद् यस्मात् पितरं त्रायते सुतः। तस्मात् पुत्र इति प्रोक्तः पितॄन् यः पाति सर्वतः ॥ अपत्यम्। सन्तानम्। कुमारम्। कुमार क्रीडने-अच्। क्रीडाशीलम्। शिशुम्। जरायुणा। म० ४। गर्भवेष्टनचर्मणा। अन्यत् गतम्−म० ४।

०६ यथा वातो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यथा॒ वातो॒ यथा॒ मनो॒ यथा॒ पत॑न्ति प॒क्षिणः॑।
ए॒वा त्वं द॑शमास्य सा॒कं ज॒रायु॑णा प॒ताव॑ ज॒रायु॑ पद्यताम् ॥

०६ यथा वातो ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. As the wind, as the mind, as fly the birds, so do thou, O ten months’
    [child], fly along with the afterbirth; let the afterbirth descend.
Notes

Ppp. has the version yathā vāto yathā dagha yathā saṣadroyajanta: evā
te garbha ejatu nir āitu daśamāsyo bahir jarāyuṇā saha
. For ‘do thou
fly’ might be given ‘do thou fall,’ the verb having both meanings. ⌊Ten
(lunar) months: cf. Weber’s second nakṣatra-essay, p. 313, Abh. der
Berliner Akad.
, 1861.⌋ ⌊Cf. RV. v. 78.8.⌋

This anuvāka ⌊2.⌋ has 5 hymns, 25 verses; and the old Anukramaṇī, as
quoted, says pañca pare tu (apparently the vidyāt quoted at the end
of an. 1 belongs rather here than there).

Griffith

Sicut ventus, sicut mens, sicut alites volant, sic, decem mensium puer, cum placenta descende: descendat placenta.

पदपाठः

यथा॒ वातो॒ यथा॒ मनो॒ यथा॒ पत॑न्ति प॒क्षिणः॑। ए॒वा त्वं द॑शमास्य सा॒कं ज॒रायु॑णा प॒ताव॑ ज॒रायु॑ पद्यताम्।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पूषादयो मन्त्रोक्ताः
  • अथर्वा
  • पथ्यापङ्क्तिः
  • नारीसुखप्रसूति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सृष्टिविद्या का वर्णन।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) जैसे (वातः) पवन और (यथा) जैसे (मनः) मन और (यथा) जैसे (पक्षिणः) पक्षी (पतन्ति) चलते हैं। (एव) वैसे ही (दशमास्य) हे दस महीनेवाले [गर्भ के बालक !] (त्वम्) तू (जरायुणा साकम्) जरायु के साथ (पत) नीचे आ, (जरायु) जरायु (अव) नीचे (पद्यताम्) गिर जावे ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - (दशमास्य) दशवें अथवा ग्यारहवें महीने में बालक माता के गर्भ में बहुत शीघ्र चेष्टा करता है, तब वह उत्पन्न होता है और जरायु वा जेली कुछ उस के साथ और कुछ उसके पीछे निकलती है ॥६॥ ऋग्वेद म० ५ सू० ७८ म० ८ में इस प्रकार है। यथा॒ वातो॒ यथा॒ वनं॒ यथा॑ समु॒द्र एज॑ति। ए॒वा त्वं द॑शमास्य स॒हावे॑हि ज॒रायु॑णा ॥१॥ जैसे वायु, जैसे वृक्ष और जैसे समुद्र हिलता है, ऐसे ही तू हे दस महीनेवाले [गर्भ के बालक !] जरायु के साथ नीचे आ। शब्दकल्पद्रुम कोश में लिखा है। अष्टमे मासि याते च अग्नियोगः प्रवर्तते। मासे तु नवमे प्राप्ते जायते तस्य चेष्टितम् ॥१॥ जायते तस्य वैराग्यं गर्भवासस्य कारणात्। दशमे च प्रसूयेत तथैकादशमासि वा ॥२॥ आठवाँ महीना आने पर अग्नियोग होता है और नवमे महीने में उस [गर्भ] में चेष्टा होती है ॥१॥ गर्भ में वास करने के कारण उसको वैराग्य (उच्चाटन) होता है, तब दसवें अथवा ग्यारहवें महीने में वह उत्पन्न होता है ॥२॥ इति द्वितीयोऽनुवाकः ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−यथा। येन प्रकारेण। वातः। हसिमृग्रिण्वा०। उ० ३।८६। इति वा सुस्वाप्तिगतिसेवासु−तन्। नित्त्वाद् आद्युदात्तः। वायुः, पवनः। मनः। १।१।२। ज्ञानसाधकम् अन्तःकरणम्। पतन्ति। शीघ्रं गच्छन्ति उड्डीयन्ते। पक्षिणः। अत इनिठनौ। पा० ५।२।११५। इति पक्ष−इनि। विहगाः। एव। निपातस्य च। पा० ६।३।१३६। इति दीर्घः। एवम्, तथा। दश-मास्य। तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च। पा० २।१।५१। इति तद्धितार्थे विषयभूते समासः। संख्यापूर्वो द्विगुः। पा० २।१।५२। इति द्विगुसंज्ञायाम्। द्विगोर्यप्। पा० ५।१।८२। इति भरणार्थे यप्। हे दशसु मासेषु मात्रा पोषित शिशो। साकम्। सह। सहयुक्तेऽप्रधाने। पा० २।३।१९। इति सहार्थेन साकं शब्देन योगे जरायुणा इति अप्राधान्ये तृतीया। पत। अधो गच्छ। अव। इत्यादि गतं म० ४॥