००८ यातुधाननाशनम् ...{Loading}...
Whitney subject
- To Agni and other gods: for the discovery of sorcerers.
VH anukramaṇī
यातुधाननाशनम्।
१-४ चातनः। १-२ बृहस्पतिः, अग्नीषोमौ च, ३-४ अग्निः (जातवेदाः)। १-३ अनुष्टुप्, ४ बार्हतगर्भा त्रिष्टुप्।
Whitney anukramaṇī
[Cātana.—ānuṣṭubham: 4. bārhatagarbhā triṣṭubh.]
Whitney
Comment
The hymn, except vs. 4, is found in Pāipp. iv. also next after our hymn 7, but in the verse-order 1, 3, 2. For its use by Kāuś. with 7, see under the latter.
Translations
Translated: Weber, iv. 401; Ludwig, p. 523; Griffith, i. 11; Bloomfield, 65, 239.—Cf. Bergaigne-Henry, Manuel, p. 132; Whitney, Festgruss an Roth, p. 94 f.
Griffith
To Indra, Brihaspati, Soma and Agni, for the destruction of sorcerers
०१ इदं हविर्यातुधानान्नदी
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ॒दं ह॒विर्या॑तु॒धाना॑न्न॒दी फेन॑मि॒वा व॑हत्।
य इ॒दं स्त्री पुमा॒नक॑रि॒ह स स्तु॑वतां॒ जनः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
इ॒दं ह॒विर्या॑तु॒धाना॑न्न॒दी फेन॑मि॒वा व॑हत्।
य इ॒दं स्त्री पुमा॒नक॑रि॒ह स स्तु॑वतां॒ जनः॑ ॥
०१ इदं हविर्यातुधानान्नदी ...{Loading}...
Whitney
Translation
- This oblation shall bring the sorcerers, as a stream does the foam;
whoever, woman [or] man, hath done this, here let that person speak
out.
Notes
Ppp. has for c, d nïdaṁ strī pumān kar yaśam bhuvatāṁ janaḥ. ⌊For
stu, see i. 7. 1, note.⌋
Griffith
This sacrifice shall bring the Yatudhanas as the flood brings foam: Here let the doer of this deed woman or man, acknowledge it.
पदपाठः
इ॒दम्। ह॒विः। या॒ऽतुधाना॑न्। न॒दी। फेन॑म्ऽइव। आ। व॒ह॒त्। यः। इ॒दम्। स्त्री। पुमा॑न्। अकः॑। इ॒ह। सः। स्तु॒व॒ता॒म्। जनः॑।
अधिमन्त्रम् (VC)
- बृहस्पतिः
- चातनः
- अनुष्टुप्
- यातुधाननाशन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
सेनापति के लक्षण।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) यह (हविः) [हमारी] भक्ति (यातुधानान्) राक्षसों को (आवहत्) ले आवे, (इव) जैसे (नदी) नदी (फेनम्) फेन को। (यः) जिस किसी (पुमान्) मनुष्य ने अथवा (स्त्री) स्त्री ने (इदम्) इस [पापकर्म] को (अकः) किया है (सः जनः) वह पुरुष (स्तुवताम्) [तेरी] स्तुति करे ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - प्रजा की पुकार सुनकर जब राजा दुष्टों को पकड़ता है, अपराधी स्त्री और पुरुष अपने अपराध को अङ्गीकार कर लेते और उस प्रतापी राजा की स्तुति करते हैं ॥१॥ (स्त्री) शब्द का अर्थ संग्रह करने हारी वा स्तुति योग्य और [पुमान्] का अर्थ रक्षक वा पुरुषार्थी है।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १−इदम्। प्रस्तुतं, क्रियमाणम्। हविः। १।४।३। दानम्। भक्तिः। आवाहनम्। यातु-धानान्। १।७।१। पीडाप्रदान् राक्षसान्। नदी। नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः। पा० ३।१।१३४। इति णद ध्वनौ-पचाद्यच्। गणे नदट् इति पाठात् टित्त्वात्-ङीप्। नदति प्रवाहवेगेन शब्दायत इति। नद्यः कस्मात् नदना भवन्ति शब्दवत्यः−निरु० २।२४। नदनशीला, सरित्, तरङ्गिणी। फेनम्। फेनमीनौ। उ० ३।३। इति स्फायी वृद्धौ-नक्, फेशब्दादेशः। स्फायते वर्धते स फेनः। हिण्डीरम्, समुद्रफेनम्। आ+वहत्। वह प्रापणे-लेट्। आनयेत्। स्त्री। स्त्यायतेर्ड्रट्। उ० ४।१६६। इति स्त्यै संहतौ, ध्वनौ−ड्रट्, ङीप्। स्त्यायति शब्दयति गृहृणाति वा गुणान् सा। यद्वा, ष्टुञ् स्तुतौ-ड्रट्। ङीप्। स्तौति गुणान् वा स्तूयते सा स्त्री। नारी। पुमान्। पातेर्डुमसुन्। उ० ४।१७८। इति पा रक्षणे डुमसुन्। डित्वात् टिलोपः। पातीति पुमान् मनुष्यः, पुरुषः। अकः। डुकृञ् करणे-लुङ्। हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्०। पा० ६।१।६८। इति ति इत्यस्य इकारलोपे तलोपः। अकार्षीत्। स्तुवताम्। ष्टुञ् स्तुतौ-लोट्। छन्दसि शः। स्तुतिं करोतु। जनः। जनी प्रादुर्भावे, वा जन जनने-अच्। जायते जनयति वा स जनः। लोकः ॥
०२ अयं स्तुवान
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒यं स्तु॑वा॒न आग॑मदि॒मं स्म॒ प्रति॑ हर्यत।
बृह॑स्पते॒ वशे॑ ल॒ब्ध्वाग्नी॑षोमा॒ वि वि॑ध्यतम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒यं स्तु॑वा॒न आग॑मदि॒मं स्म॒ प्रति॑ हर्यत।
बृह॑स्पते॒ वशे॑ ल॒ब्ध्वाग्नी॑षोमा॒ वि वि॑ध्यतम् ॥
०२ अयं स्तुवान ...{Loading}...
Whitney
Translation
- This man hath come, speaking out; this man do ye welcome; O
Brihaspati, taking [him] into thy control—O Agni and Soma, do ye (two)
pierce [him] through.
Notes
Ppp. has in a, b stuvānā gama tvaṁ smo ’ta prati; in c, d,
vaśe kṛtā ‘gnīṣomāv id dhataṁ. The comm. makes nonsense every time by
insisting on rendering stu by “praise”; here it is yuṣmān stuvan.
Griffith
This one hath come confessing all: do ye receive him eagerly. Master him thou, Brihaspati; Agni and Soma, pierce him through.
पदपाठः
अ॒यम्। स्तु॒वा॒नः। आ। अ॒ग॒म॒त्। इ॒मम्। स्म॒। प्रति॑। ह॒र्य॒त॒। बृह॑स्पते। वशे॑। ल॒ब्ध्वा। अग्नी॑षोमा। वि। वि॒ध्य॒त॒म्। ।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्नीषोमौ
- चातनः
- अनुष्टुप्
- यातुधाननाशन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
सेनापति के लक्षण।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) यह [शत्रु] (स्तुवानः) स्तुति करता हुआ (आ-अगमत्) आया है, (इमम्) इसका (स्म) अवश्य (प्रति हर्यत) तुम सब स्वागत करो। (बृहस्पते) हे बड़े बड़ों के रक्षक राजन् ! [दूसरे वैरी को] (वशे) वश में (लब्ध्वा) लाकर [वर्त्तमान हो], (अग्नीषोमा=०-मौ) हे अग्नि और चन्द्रमा ! तुम दोनों [अन्य वैरियों को] (वि) अनेक भाँति से (विध्यतम्) ताड़ो ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो शत्रु राजा का प्रभुत्व मानकर शरणागत हो, राजा और कर्मचारी उसका स्वागत करें। प्रतापी राजा दूसरे वैरी को शम दम आदि से अपने आधीन रक्खे और अन्य वैरियों को (अग्निषोमा) दण्ड देने में अग्नि सा प्रचण्ड और न्याय करने में (सोम) चन्द्रमा सा शान्तस्वभाव रहे ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २−अयम्। शत्रुः। स्तुवानः। ष्टुञ् स्तुतौ-शानच्। युष्मान् स्तुवन्। आ+अगमत्। गम्लृ गतौ-लुङ्। आगतवान्। इमम्। शत्रुम्। स्म। अवश्यम्, प्रीत्या। प्रति+हर्यत। हर्य गतिकान्त्योः−लोट्। यूयं प्रतिकामध्वम्, स्वकीयत्वेन परिगृह्णीत। बृहस्पते। तद्बृहतोः करपत्योश्चोरदेवतयोः सुट् तलोपश्च। वार्त्तिकम्, पा० ६।१।१५७। इति बृहत्+पतिः, सुट्, आगमः, तकारलोपश्च। हे बृहतां महतां विदुषां पालयितः, विद्वन् राजन् ! वशे। वशिरण्योरुपसंख्यानम्। वा०। पा० ३।३।५८। इति वश स्पृहायां−अप्। अधीनत्वे, आयत्ततायाम्। लब्ध्वा। लभ प्राप्तौ-क्त्वा। आनीय। प्राप्य [अन्य शत्रुं तिष्ठ, इति शेषः]। अग्नीषोमा। अग्निश्च सोमश्चेति द्वन्द्वे। ईदग्नेः सोमवरुणयोः। पा० ६।३।२७। इति ईत्त्वम्। अग्नेः स्तुत्स्तोमसोमाः। पा० ८।३।८२। इति षत्वम्। सुपां सुलुक्०। पा० ७।१।३९। इति पूर्वसवर्णदीर्घः। अर्त्तिस्तुसुहुसृधृक्षि०। उ० १।१४०। इति षु ऐश्वर्यप्रसवयोः−मन्। सवति ऐश्वर्यहेतुर्भवतीति, यद्वा सवति सौति अमृतमुत्पादयतीति सोमः। वायुः। चन्द्रः। बलवर्धकौषधविशेषः। अमृतम्। अग्निः। अग्निवत् तेजः। वायुः, वायुवद् वेगः, अथवा चन्द्रवत् प्रजायै शान्तिप्रदगुणः। अनेन सेनापतिगुणद्वयवर्णनम्। वि। विविधम्। विध्यतम्। व्यध ताडने-लोट्। युवां ताडयतम् अन्यं पापात्मानम् ॥
०३ यातुधानस्य सोमप
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
या॑तु॒धान॑स्य सोमप ज॒हि प्र॒जां नय॑स्व च।
नि स्तु॑वा॒नस्य॑ पातय॒ पर॒मक्ष्यु॒ताव॑रम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
या॑तु॒धान॑स्य सोमप ज॒हि प्र॒जां नय॑स्व च।
नि स्तु॑वा॒नस्य॑ पातय॒ पर॒मक्ष्यु॒ताव॑रम् ॥
०३ यातुधानस्य सोमप ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Of the sorcerer, O soma-drinker, slay the progeny and conduct [him
hither]; of him, speaking out, make fall out (nis-pat) the upper eye
and the lower.
Notes
The comm. fills out the ellipsis in b by making it mean “conduct our
progeny to obtain desired result”! and stuvānasya is bhītyā
tvadviṣayāṁ stutiṁ kurvataḥ. Ppp. reads nyastuvānasya. SPP’s text as
well as ours gives ní st- (p. níḥ: st-); the saṁhitā-mss., as
everywhere, are divided between that and níḥ st-; the latter is
authorized by the silence of the Prātiśākhya ⌊see p. 426⌋ concerning the
combination.
Griffith
O Soma-drinker, strike and bring the Yatudhana’s progeny: Make the confessing sinner’s eyes fall from his head, both right and left.
पदपाठः
या॒तु॒ऽधान॑स्य। सो॒म॒ऽप॒। ज॒हि। प्र॒ऽजाम्। नय॑स्व। च॒। निः। स्तु॒वा॒नस्य॑। पा॒त॒य॒। पर॑म्। अक्षि॑। उ॒त। अव॑रम्।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- चातनः
- अनुष्टुप्
- यातुधाननाशन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
सेनापति के लक्षण।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सोमप) हे अमृत पीने हारे [राजन्] ! तू (यातुधानस्य) पीडा देनेहारे पुरुष के (प्रजाम्) मनुष्यों को (जहि) मार, (च) और (नयस्व) ले आ। (निस्तुवानस्य) अपस्तुति [निन्दा] करते हुए [शत्रु की] (परम्) उत्तम [हृदय की] (उत) और (अवरम्) नीची [शिर की] (अक्षि) आँख को (पातय) निकाल दे ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - (सोमप) अमृत पीने हारा अर्थात् शान्तस्वभाव यशस्वी राजा दुष्टों का नाश करे और पकड़ लावे। निन्दा फैलाने हारे मिथ्याचारी शत्रु को नष्ट भ्रष्ट कर दे कि वह पापी अपने मन के भीतरी कुविचार और बाहिरी कुचेष्टा और पाप कर्म छोड़ दे ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३−यातु-धानस्य। १।७।१। पीडाप्रदस्य। सोम-प। आतोऽनुपसर्गे कः। पा० ३।२।३। इति सोम+पा पाने-क। हे अमृतस्य पातः। जहि। हन हिंसागत्योः−लोट्। नाशय। प्र-जाम्। जनम्। मनुष्यान्। नयस्व। आनय। निः। क्षेपेण, अपवादेन। निषेधेन। स्तुवानस्य। म० २। स्तुवतः शत्रोः। पातय। पत अधोगतौ-णिच् लोट्। अधोगमय, च्यावय। परम्। ॠदोरप्। पा० ३।३।५७। इति पॄ-पालने पूर्त्तौ च-अप्। श्रेष्ठम्। उच्चम्। अक्षि। अशेर्नित्। उ० ३।१५६। इति अशू व्याप्तौ-क्सि। यद्वा। अक्षू व्याप्तौ-इन्। चक्षुः, नेत्रम्। अवरम्। ग्रहिवृदृनिश्चिगमश्च। पा० ३।३।५८। इति न+वृञ् वरणे-अप्। न व्रियत इति। निकृष्टम्, नीचम् ॥
०४ यत्रैषामग्ने जनिमानि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यत्रै॑षामग्ने॒ जनि॑मानि॒ वेत्थ॒ गुहा॑ स॒ताम॒त्त्रिणां॑ जातवेदः।
तांस्त्वं ब्रह्म॑णा वावृधा॒नो ज॒ह्ये॑षां शत॒तर्ह॑मग्ने ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यत्रै॑षामग्ने॒ जनि॑मानि॒ वेत्थ॒ गुहा॑ स॒ताम॒त्त्रिणां॑ जातवेदः।
तांस्त्वं ब्रह्म॑णा वावृधा॒नो ज॒ह्ये॑षां शत॒तर्ह॑मग्ने ॥
०४ यत्रैषामग्ने जनिमानि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Wherever, O Agni, thou knowest the births of them, of the devourers
that are in secret, O Jātavedas, them do thou, increasing through
worship (bráhman)—slay of them, O Agni, with hundredfold transfixion.
Notes
The irregular meter and broken connection of the second half-verse
suggest possible corruption of the text: cf. ásurāṇāṁ śatatarhā́n, TS.
i. 5. 7⁶. The meter (11 + 11: 9 + 9 = 40) is well enough described by
the Anukr. if we may take bārhatagarbha as meaning dvibārh-
‘containing two padas of nine syllables.’ ⌊For -tárham, cf. Gram.
§995.⌋
Griffith
As thou, O Agni Jatavedas, knowest the races of these secret greedy beings, So strengthened by the power of prayer, O Agni, crushing them down a hundred times destroy them.
पदपाठः
यत्र॑। ए॒षा॒म्। अ॒ग्ने॒। जनि॑मानि। वेत्थ॑। गुहा॑। स॒ताम्। अ॒त्त्रिणा॑म्। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। तान्। त्वम्। ब्रह्म॑णा। व॒वृधा॒नः। ज॒हि। ए॒षा॒म्। श॒त॒ऽतर्ह॑म्। अ॒ग्ने॒।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- चातनः
- बार्हतगर्भा त्रिष्टुप्
- यातुधाननाशन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
सेनापति के लक्षण।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः) हे अनेक विद्यावाले वा धनवाले ! (अग्ने) अग्नि [अग्निस्वरूप राजन्] ! (यत्र) जहाँ पर (गुहा) गुफा में (सताम्) वर्त्तमान (एषाम्) इन (अत्रिणाम्) उदरपोषकों के (जनिमानि) जन्मों को (वेत्थ) तू जानता है। (अग्ने) हे अग्निरूप राजन् ! (ब्रह्मणा) वेदज्ञान [वा अन्न वा धन] से (वावृधानः) बढ़ता हुआ (त्वम्) तू (तान्) उनकी और (एषाम्) इनकी (शततर्हम्) सैकड़ों प्रकार की हिंसा को (जहि) नाश कर ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अग्नि के समान तेजस्वी महाबली राजा गुप्त उपद्रवियों का खोज करे और उनको यथा नीति कड़े-कड़े दण्ड देकर प्रजा में शान्ति रक्खे ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४−अग्ने। अग्निवत् तेजस्विन् राजन्। जनिमानि। जनिमृङ्भ्यामिमनिन्। उ० ४।१४९। इति जनी प्रादुर्भावे-इमनिन्। जन्मानि, उत्पत्तिकारणानि। वेत्थ। विद ज्ञाने-लट्। त्वं जानासि। गुहा। इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः। पा० ३।१।१३५। इति गुहू संवरणे-क, टाप् च। गूहति रक्षतीति। सुपां सुलुक्०। पा० ७।१।३९। इति विभक्तिलोपः। गुहायाम्, गर्त्ते, गह्वरे, गुप्तस्थाने। सताम्। अस सत्तायां-शतृ। विद्यमानानाम्। निवसताम्। अत्रिणाम्। १।७।३। अदनशीलानां, उदरपोषकाणाम्। जात-वेदः। १।७।२। हे जातविद्य ! ब्रह्मणा। बृंहेर्नोऽच्च। उ० ४।१४६। इति बृहि वृद्धौ-मनिन्, नकारस्य अकारः, रत्वं च। ब्रह्म अन्नम्−निघ० २।७। तथा, धनम्−निघ० २।१०। वेदेन। वेदज्ञानेन। परमेश्वरेण। वावृधानः। वृधु वृद्धौ-लिटः कानच्, छन्दसि दीर्घः। प्रवृद्धः। जहि। मं० ३। मारय। शत−तर्हम्। शतं बहुनाम्−निघ० ३।१। तृह हिंसायाम्-घञ्। बहुविधहिंसनम् ॥