महानारायणोपनिषत् अथर्ववेदतः

TODO: Proofread

Source: TW

परिचयः

The Mahânârâyana - Upanishad WITH DÎPIKÂ OF NARAYANA.
EDITED BY Colonel G. A. Jacob BOMBAY STAFF CORPS.
1,000 COPIES.

PREFACE.

The Upanishad comprised in the Tenth Book of the Taittiriya Aranyaka is well-known to scholars, and has been published both in Calcutta and in Bombay. In its Atharvaņa recension, however, it appears now in print for the first time. In this form it is ge nerally styled the Brihannarayana, but I have adhered to the title given to it by Narayana and found also in two manuscripts of the text. The Dipikâ seems to be almost unknown. It does not appear in any of the Catalogues published in India, nor is there, so far as I know, any reference to it in the writings of Oriental scholars. Unfortunately, I have been compelled to edit it from the one manuscript belonging to the Government collection in Poona; but having failed to secure another copy, although I made enquiry in Calcutta, Benares and Bombay, I thought it better to put this forth tentatively, subject to future correction, rather than keep it back altogether.

Though Narayana is the author of Notes on numerous Upani shads, still next to nothing is known of his history, or when and where he lived. That he was the son of S’r-Ratnakara and the grandson of S’ri-Natha, he himself tells us in the colophon to his Annotations on the Mândukya Upanishad,–and this is almost all that I know about him!

I need scarcely remark that I have invariably adopted the read ing of the text underlying the Dîpika, so far as it could be gathered from that source. As, however, Narayana does not, like Sayaņa, give a running commentary on the entire Upanishad, but confines himself to the more difficult portions which need elucidation, it is manifest that the whole text is not contained in his work. I was most fortunate, however, in procuring the manus cript which I have marked F, for it is in such general accord with the fragments of the text given by Nárayana that one may safely assume it to represent, for the most part, that which he actually had before him.

A large portion of the Upanishad consists of extracts from the various Samhitas. Many of them I have traced to their source, and liave given the references in the Notes at the end of the volume. The references to the citations made by Narayana have been inserted in the body of the Dîpikâ, in juxtaposition to the passage quoted. In some few instances, however, the effort to track the quotation to its lair has failed.

The MSS. used in preparing this edition were the following:

-A. One of a set of Upanishads in the Government collection in Bombay,-No. 1 of 1883-84. It contains the text only and is fairly accurate. It was lent me by Professor Peterson.

• B. One of 59 Upanishads added to the Government collection in Poona in 1880-81, and numbered 133. It is beautifully written and generally trustwortlhy. It came from Gujarât and is dated Samvat 1757. It comprises the text alone.
• C. One of 52 Upanishads acquired at the same time as B. and in the same Province. It is less accurate than that however, though the text is practically the same. Its number in the Deccan College Library is 134.
• D. One of a set of 47 Upanishads purchased for the State in 1882-83. Vide Appendix II (B) to Professor Bhâņdar kar’s Report for that year. It consists of the text only and is fairly accurate.
• E. Forms one of the valuable and almost unique set of Dipikas purchased in Gujarat for the Bombay Govern ment in 1882-83. A complete list of its contents is given in Appendix J to the Report referred to above. It is old, well written, and generally reliable..
• F. One of a fragmentary set of Upanishads (31-45) purchased in 1879-80, and numbered 140. It is old and ex tremely valuable. As stated above, it adheres more closely than any other manuscript to the text on which the Dipika is based.

I am indebted therefore to the State for all the materials at my disposal, and my best thanks are due to the custodians of these valuable collections for the ready access to them which has been given me. It is to be hoped that the Indian Government will not, for many a long year, abandon the important work of buying up the Sanskrit manuscripts hidden away in private libraries. To publish lists of such libraries is of comparatively little use, for that by no means brings them within the reach of outsiders. The scholar who compiled the Catalogue of manuscripts owned by individuals in Gujarât was considerate enough to offer to procure copies when desired. He left the country however; and when his successor, at my request, applied through an assistant for the loan of an Upanishad named in the list, the supposed owner promptly denied that he had such a work in his bhandar! The old S’astris, - those living encyclopedias of learning, are fast disappearing from the scene, an inevitable result of our rule : let us, however, do what we can to preserve and utilize the silent witnesses to the literary activity of this great country in the remote past.

I acknowledge with pleasure the assistance which I have receive ed on points of grammar, from Chintamani S’astri Warudkar, the Pandit of the Deccan College.

G. A. J.
Poona, 21st November 1887.

मूलम्

०१

ओमानमो महते नारायणाय ॥ अम्भस्यपारेभुवनस्य मध्ये नाकस्य पृष्ठे महतो महीयान । शुक्रेण ज्योतींषि समनुपविष्टः प्रजापतिश्चरति गर्भे अन्तः॥ १॥ यस्मि निदं सं च वि चैति सर्व यस्मिन्देवा अधि विश्वे निषेदुः। तदेव भूतं तदु भव्यमानमिदं तदक्षरे परमे व्योमन् ॥२॥ येनावृतं खं च दिवं मही च येनादित्यस्तपति तेजसा भ्रा जसा च । यदन्तः समुद्रे कवयो वदन्ति तदक्षरे परमे प्र जाः ॥३॥ यतः प्रसूता जगतः प्रसूती तोयेन जीवा विससर्ज भूम्याम् । यत ओषधीभिः पुरुषान्पशृंश्च वि वेश भूतानि चराचराणि ॥ ४॥ अतः परं नान्यदणी यसं हि परात्परं यन्महतो महान्तम् । यदेकमव्यक्तमन न्तरूपं विश्वं पुराणं तमसः परस्तात् ॥ ५॥ तदेवतै नदु सत्यमाहुस्तदेव ब्रह्म परमं कवीनाम । इष्टापूर्त बहुधा जातं जायमानं विश्वं बिभर्ति भुवनस्य नाभिः ॥ ६ ॥ तदेवाग्निस्तब्वायुस्तत्सूर्यस्तदु चन्द्रमाः । तदेव शुक्रममृतं तद्ब्रह्म तदापः स प्रजापतिः ॥ ७॥ सर्वे निमेषा जज्ञिरे विद्युतः पुरुषादधि । कला मुहूर्ताः काष्ठाश्चाहोरात्राश्च सर्वशः ॥ ॥ अर्द्धमासा मासा ऋतवः संवासरश्च क ल्पताम् । स आपः प्रदुघे उभे इमे अन्तरिक्षमयो सुवः

1. So E; other MSS. महीं च. 2. प्रजासु A. 3. So, appa rently, E; the rest यत्. 4. A. omits. 5. भुवः A. B. C. D. and originally F.

॥९॥ नैनमूर्ध्व न तिर्यचं न मध्ये परिजनभत् । न तस्पेशे कश्चन तस्य नाम महद्यशः ॥१०॥ न सन्दशे तिष्ठति रूपमस्यन चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम् । हृदा मनीषा मनसाभिकुमो य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥११॥ अद्भ्यः सम्भूतो हिरण्यगर्भ इत्यष्टौ ॥१२॥१॥

०२

एष हि देवः प्र दिशोऽनु सर्वाः पूर्वो हि जातः स उ गर्ने अन्तः । स विजायमानः स जनिष्यमाणः प्राय मुखस्तिष्ठति सर्वतोमुखः ॥ १॥ विश्वतश्चक्षुरुत विश्व तोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतस्सात् । सं बाहुभ्यां धम ति सं पतत्रैर्यावापृथिवी जनयन्देव एकः ॥२॥ वेन स्तत्पश्यन्विश्वा भुवनानि विद्वान्यत्र विश्वं भवत्येकनी डम् । यस्मिन्निदं संच वि चैकं स ओतः प्रोतश्च विभुः प्रजासु ॥ ३ ॥ मतबोचे अमृतं नु विद्वान गन्धर्वो नाम निहितं गुहासु । त्रीणि पदा निहिता गुहासु यस्तवेद स पितुः पितासत् ॥ ४ ॥ स नो बन्धुर्जनिता स विधा ता धामानि वेद भुवनानि विश्वा । यत्र देवा अमृतत्व मानशानास्तृतीये धामान्यभ्यैरयन्त ॥ ५॥ परि द्यावा पृथिवी यन्ति सद्यः परि लोकान्परि दिशः परि सुवः । ऋतस्य तन्तुं विततं विवृत्य तदपश्यत्तदभवतजासु॥६॥ परीत्य लोकान्परीत्य भूतानि परीत्य सर्वाः प्रदिशो दि

1. एतत् A. B. C. 2. एषो B. C. D. 3. प्रत्यङ्मुखाः B. C. F. 4. So, apparently, E; the rest विश्वतोमुखः. 5. हस्तः F. 6. भूमी A. B. C. D. F. 7. ओत B. C. 8. अमृतं all but E. 9. भवत्प्रजासु A. B. C. D. A7

शश्च । प्रजापतिः प्रथमजा तस्यात्मनात्मानमभिस म्बभूव ॥ ७ ॥ सदससतिमद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यम् । सनि मेधामयासिषम ॥ ॥ उद्दीप्यस्व जातवेदोऽपन नितिं मम । पशुंश्च मह्यमावह जीवनं च दिशो दि शः ॥ ९॥ मा नो हिंसीजातवेदो गामश्वं पुरुषं जग त् । अबिभ्रदम आगहि श्रिया मा परिपातय ॥१०॥२॥

०३

तत्पुरुषस्य विद्महे सहस्राक्षस्य महादेवस्य धीमहि । तन्नो रुद्रः प्रचोदयात् ॥ १॥ तत्पुरुषाय विद्महे महादे वाय धीमहि । तन्नो रुद्रः प्रचोदयात् ॥२॥ तत्पुरुषाय विद्महे नन्दिकेश्वराय धीमहि । तन्नो वृषभः प्रचोदयात ॥ ३ ॥ तत्पुरुषाय विद्महे वक्रतुण्डाय धीमहि । तन्नो दन्ती प्रचोदयात् ॥ ४॥ षण्मुखाय विद्महे महासेनाय धीमहि । तन्नः षष्ठः प्रचोदयात् ॥ ५॥ पावकाय विद्म हे सप्तजिह्वाय धीमहि । तन्नो वैश्वानरः प्रचोदयात् ॥६॥ वैश्वानराय विद्महे लालेलाय धीमहि । तन्नो अग्निः प्र

1. शिर्ष is the reading of E. with that of the text as variant. 2. दिश F. 3. So E; other MSS. हिंसीः . 4. A. C. omit Mantras 11 and 14, and arrange the rest in dif. ferent order. They read aft: for g: in Mantra 5.- B. has only 7, viz. 1. 2. 4. 3. 15. 12. and 16. It, with D, reads कात्यायनाय and कन्यकुमारि in Mantra 12.- D has 10, namely 1. 2. 3. 15. 12. 16. 8. 7, and the two following:-वेदात्म नाय विद्महे हिरण्यगर्भाय धीमहि । तन्नो ब्रह्मा प्रचोदयात् ॥ वज्रण खाय विद्महे तीक्ष्णदंष्टाय धीमहि । तन्नो नारसिंहः प्रचोदयात् ॥ F. has the 18 of the text, but in slightly different order; and also the following:- नवकुलाय विद्महे विषदन्ताय धीमहि । तन्नः सर्पः प्रचोदयात् ॥

चोदयात् ॥ ७॥ भास्कराय विद्महे दिवाकराय धीम हि । तन्नः सूर्यः प्रचोदयात् ॥ ७ ॥ दिवाकराय विद्महे महाद्युतिकराय धीमहि । तन्न आदित्यः प्रचोदयात् ॥९॥ आदित्याय विद्महे सहस्रकिरणाय धीमहि । तन्नो भानुः प्रचोदयात् ॥ १० ॥ तीक्ष्णशृंगाय विद्महे वक्रपादाय धीमहि । तन्नो वृषभः प्रचोदयात् ॥ ११ ॥ कात्यायन्यै विद्महे कन्यकुमार्यै धीमहि । तन्नो दुर्गा प्रचोदयात्॥१२॥ महाशूलिन्यै विद्महे महादुर्गायै धीमहि । तन्नो भगव ती प्रचोदयात् ॥ १३ ॥ सुभगायै विद्महे काममालिन्यै धीमहि । तन्नो गौरी प्रचोदयात् ॥ १४ ॥ तत्पुरुषाय विद्महे सुपर्णपक्षाय धीमहि । तन्नो गरुडः प्रचोदयात ॥ १५॥ नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि । तन्नो विष्णुः प्रचोदयात् ॥ १६॥ नृसिंहाय विद्महे वज्रनखा य धीमहि । तन्नः सिंहः प्रचोदयात् ॥१७॥ चतुर्मुखा य विद्महे कमण्डलुधराय धीमहि । तन्नो ब्रह्मा प्रचो दयात् ॥ १८ ॥३॥

०४

सहस्रपरमा देवी शतमूला शतांकुरा । सर्वं हरतु मे पापं दूर्वा दुःस्वप्ननाशिनी ॥१॥ दूर्वा अमृतसम्भूताः शतमूलाः शतांकुराः । शतं मे घ्नन्ति पापानि शतमा युर्विवर्द्धति ॥ २॥ काण्डाकाण्डात्प्ररोहन्ती परुषः प रुषः परि । एवा नो दूर्वे मतनु सहस्रेण शतेन च ॥३॥ अश्वक्रान्ते रथकान्ते विष्णुकान्ते वसुन्धरे । शिरसा धा

1. This, and the two following words, are singular in A. B. C. D. 2. वर्धिनी A. B, वर्धनि C.

रिता देवि रक्षस्व मां पदे पदे ॥ ४॥ उद्धृतासि वराहेण कृष्णेन शतबाहुना। भूमिर्धेनुर्धरित्री च धरणी लोकधा रिणी। तेन या ब्रह्मदत्तासि काश्यपेनाभिमन्त्रिता ॥५॥ मृत्तिके हर मे पापं यन्मया दुष्कृतं कृतम् । वया हतेन पापेन जीवामि शरदः शतम् ॥ ६॥ वाचा कृतं कर्म कृतं मनसा दुर्विचिन्तितम् । क्या हतेन पापेन ग च्छामि परमां गतिम् । मृत्तिके देहि मे पुष्टिं वयि सर्व प्रतिष्ठितम् ॥ ७ ॥ गन्धद्वारां दुराधर्षी नित्यपुष्टां करी षिणीम् । ईश्वरीं सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम्॥६॥ ओं भूर्लक्ष्मी वर्लक्ष्मीः सुवःकालकर्णी तन्नो महाल क्ष्मीः प्रचोदयात् ॥ ९ ॥ पद्मप्रभे पद्मसुन्दरि धर्मरतये स्वाहा ॥ १० ॥ हिरण्यशृंगं वरुणं प्रपद्ये तीर्थ मे देहि याचितः । यन्मया भुक्तमसाधूनां पापेभ्यश्च प्रतिग्रहः ॥११॥ यन्मे मनसा वाचा कर्मणा वा दुष्कृतं कृतम्। तन्मे इन्द्रो वरुणो बृहस्पतिः सविता च पुनन्त पुनः पुनः ॥ १२ ॥ सुमित्रिया न आप ओषधयः सन्तु दुर्मित्रि यास्तस्मै भूयासुर्योऽस्मान्वेष्टि यं च वयं विष्मः॥१३॥४॥

०५

नमोऽनयेऽसुमते नम इन्द्राय नमो वरुणाय नमो वारुण्यै नमोऽन्यः । यदपां क्रूरं यदमेध्यं यदशान्तं तद

1. मां रक्षस्व A-D. 2. भूमिस्त्वं धेनुर्धरणी धरित्री लोकधारि UTIC.. 3. This line not in B. C; in margin of D. 4. A. B. C. D. omit this line. 5. E. gives also धर्मकृतये; A.C. have °ऋषये, and F. ऋतये. 6. I have conjecturally sup plied the avagraha; the MSS. read gha. It is not noticed in E. The Taittiriya has अप्सुमते.

पगच्छतात् ॥ १ ॥ अन्याशनादतीपानाद्यच्च उग्राम तिग्रहात । तन्मे वरुणो राजा पाणिना एवमर्शतु ॥२॥ सोऽहमपापो विरजो निर्मुक्तो मुक्तकिल्बिषः । नाकस्य पृष्ठमारुह्य गच्छेब्रह्मसलोकताम् ॥३॥ इमं मे गंगे य मुने सरस्वति शुनुद्रि स्तोमं सचता परुण्या। असिनया मरुद्धृधे वितस्तयाज कीये शृणुया सुषोमया ॥४॥ऋ तं च सत्यं चाभीद्धातपसोऽध्यजायत । ततो रात्र्यजाय त ततः समुद्रो अर्णवः ॥ ५॥ समुद्रादर्णवादधि संव सरो अजायत । अहोरात्राणि विदधविश्वस्य मिषतो वशी ॥ ६॥ सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत् । दिवं च पृथिवीं चान्तरिक्षमयो स्वः॥ ७॥ यत्पृथिव्या रजः स्वमान्तरिक्षे विरोदसी । इमास्तदापो वरुणः पु नावघमर्षणः ॥ ॥ एष सर्वस्वं भूतस्य भव्ये भुवनस्य गोता । एष पुण्यकृतां लोकानेष मृत्यो हिरण्मयः । द्या वापृथिव्योर्हिरण्मयं संशृतं सुवः । स नः सुवः संशिशा धि ॥ ९॥ आई ज्वलति ज्योतिरहमस्मि । ज्योतिर्व लति ब्रह्माहमस्मि । योऽहमस्मि ब्रह्माहमस्मि । अहमे वाहं मां जुहोमि स्वाहा ॥ १० ॥ अकार्यकार्यवकीणी स्तेनो भ्रूणहा गुरुतल्पगः । वरुणोऽपामघमर्षणस्तस्मा पापात्प्रमुच्यते ॥ ११ ॥ रजो भूमिस्वमाँरोदयस्ख प्रव दन्ति धीराः । पुनन्तु ऋषयः पुनन्तु वसवः पुनातु व रुणः पुनावधमणः ॥ १२ ॥५॥

1. दुष्टात् F. 2. Does E. require परुष्णिया? 3.रात्रिःA. D. 4. Not in A.B. 5. संसृतं A.B.C. D. 6. स्वयमेवाहं A.B.C.D. !

०६

अकानसमुद्रः प्रथमे विधर्मन जनयन्मजा भुवनस्य राजा । वृषा पवित्रे अधि सानो अव्ये बृहत्सोमो वावृधे सुवान इन्दुः॥१॥ जातवेदसे सुनवाम सोममराती यतो निदहाति वेदः । स नः पर्षदति दुर्गाणि विश्वा नावेव सिन्धुं दुरितात्यमिः ॥२॥ ताममिवर्णा तपसा ज्वलन्तीं वैरोचनी कर्मफलेषु जुष्टाम् । दुर्गा देवीं शर णमहं प्रपद्ये सुतरसिद्धतरसे नमः ॥ ३ ॥ अमे वं पा रया नव्यो अमान स्वस्तिभिरति दुर्गाणि विश्वा । पूश्च पृथ्वी बहुला न उर्वी भवा तोकाय तनयाय शंयोः॥४॥ विश्वानि नो दुर्गहा जातवेदः सिन्धुन नावा दुरिताति पर्षि । अग्ने अत्रिवन्नमसा गृणानोऽस्माकं बोध्यविता तनूनाम् ॥ ५॥ पृतनाजितं सहमानममिमुग्रं हुवेम परमात्सधस्यात् । स नः पर्षदतिदुर्गाणि विश्वा क्षाम देवो अतिदुरितात्यग्निः॥६॥ मलो हि कमीड्यो अ ध्वरेषु सनाच्च होता नव्यश्च सत्ति । स्वां चामे तन्वं पियस्वास्मभ्यं च सौभगमायजख ॥ ७ ॥ परस्ताद्यशो गुहासु मम सुपर्णपक्षाय धीमहि । शतबाहुना पुनर जायत सुवो राजा सधस्यां त्रीणि च ॥ ६ ॥

०७

ओं भूरमये पृथिव्यै स्वाहा । भुवो वायवेऽन्तरिक्षाय खाहा । सुवरादित्याय दिवे स्वाहा । भूर्भुवःसुवश्चन्द्रमसे दिग्भ्यः स्वाहा । नमो देवेभ्यः स्वधा पितृभ्यो भूर्भुवःसु

1. सुतरसि तरसे B. C. 2. सिन्धुं A. B. C. F. 3. अत्रिव न्मनसा F. 4. तनुवं D. F. 5. पिप्रायस्व A. B. C. 6. प्रथमः खण्डः। A. B. C. 7. सधस्थात् F.

उपनिषदि खण्डः। वरग्निरोम् ॥१॥भूरनममये पृथिव्यै स्वाहा । भुवोऽनं वायवेऽन्तरिक्षाय स्वाहा । सुवरनमादित्याय दिवे खा हा। भूर्भुवःसुवरनं चन्द्रमसे दिग्भ्यः स्वाहा । नमो दे वेभ्यः स्वधा पितृभ्यो भूर्भुवःसुवरन्नमोम् ॥२॥ भूरमये च पृथिव्यै च महते च स्वाहा । भुवो वायवे चान्तरिक्षाय च महते च स्वाहा । सुवरादित्याय च दिवे च महते च स्वाहा । भूर्भुवःसुवश्चन्द्रमसे च नक्षत्रेभ्यश्च दिग्भ्यश्च म हते च स्वाहा। नमो देवेभ्यः स्वधा पितृभ्यो भूर्भुवःसुव महरोम् ॥ ३ ॥ पाहि नो अम एनसे स्वाहा । पाहि नो विश्ववेदसे खाहा । यज्ञं पाहि विभावसो स्वाहा । सर्व पाहि शतक्रतो स्वाहा ॥ ४ ॥ यश्छन्दसामृषभो विश्वरूपश्छन्दोभ्यश्छन्दांस्थाविवेश । सतां शक्यः प्रो वाचोपनिषदिन्द्रो ज्येष्ठ इन्द्राय ऋषिभ्यो नमो देवेभ्यः खधा पितृभ्यो भूर्भुवःसुवश्छन्द ओम् ॥ ५॥ नमो ब्र ह्मणे धारणं मे अस्वनिराकरणं धारयिता भूयासं कर्ण योः श्रुतं मा ज्योढ़ ममामुष्य ओम् ॥ ६ ॥ ७॥

०८

ऋतं तपः सत्यं तपः श्रुतं तपः शान्तं तपो दानं त पो यज्ञस्तपो भूर्भुवःसुवर्बलैतदुपास्यैततपः ॥१॥ य था वृक्षस्य सम्पुष्पितस्य दूरागन्धो वात्येवं पुण्यस्य कर्म णो दूरागन्धो वाति । यथासिधारां कर्तेऽवहितामवक्रा मेघद्यु वेह वेहवा विह्वलिष्यामि कर्त पतिष्यामीत्येवम नृतादात्मानं जुगुप्सेत् ॥ २ ॥ अणोरणीयान्महतो मही

1. शिक्यः F. 2. अवकामेत् all but E. 3. यधुतेहवा A. B. C. D.

यानामा गुहायां निहितोऽस्य जन्तोः । तमक्रतुं पश्यति चवीतशोको धातुः प्रसादान्महिमानमीशम् ॥ ३॥ सप्त ३. प्राणाः प्रभवन्ति तस्मात्सप्तार्चिषः समिधः सप्त जिह्वाः। जो सप्त इमे लोका येषु चरन्ति प्राणा गुहाशया निहिताः सप्त सप्त ॥ ४॥ अतः समुद्रा गिरयश्च सर्वे अस्मास्य चन्दन्ते सिन्धवः सर्वरूपाः । अतश्च विश्वा ओषधयो रे म. सश्च मेनेष भूतैस्तिष्ठते ह्यन्तरात्मा ॥ ५॥७॥

०९

ब ब्रह्मा देवानां पदवीः कवीनामृषिर्विप्राणां महिषो हे मृगाणाम् । श्येनो गृध्राणां स्वधितिर्वनानां सोमः प । वित्रमत्येति रेभन ॥१॥ अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां को बह्रीं प्रजां जनयन्ती सरूपाम् । अजो धेको जुषमाणो “ऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः ॥२॥ हंसःशु F चिषड्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत् । नृषड्व - रसहतसब्योमसदजा गोजा ऋतजा अद्रिजा तं बृहत - ॥३॥ यस्मान जातः परो अन्यो अस्ति य आविवेश भुवनानि विश्वा । प्रजापतिः प्रजया संविदानस्त्रीणि ज्योतींषि सचते स षोडशी ॥४॥ विधर्तारं हवामहे व सोः कुविवनाति नः । सवितारं नृचक्षसम् ॥ ५॥ अ द्या नो देव सवितः प्रजावत्सावी: सौभगम । परा दु: वप्रियं सुव ॥ ६ ॥ विश्वानि देव सवितर्दुरितानि परा सुव । यद्भद्रं तन आसुव ॥ ७ ॥ मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः । माध्वीनः सन्वोषधीः ॥ ॥

1. धातुप्रसादात् is given in E. as a variant. 2. रसाश्च A. ___D. 3. E.gives विभकारं as a variant.

उपनिषदि १० खण्डः। मधु नक्तमुतोषसो मधुमपार्थिवं रजः। मधु चौरस्तु नः पिता ॥ ९ ॥ मधुमानो वनस्पतिर्मधुमाँ अस्तु सू यः। माध्वीर्गावो भवन्तु नः ॥ १० ॥ घृतं मिमिक्षे घृ तमस्य योनिघृते श्रितो घृतम्वस्य धाम । अनुष्वधमाव ह मादयस्व स्वाहाकृतं वृषभ वक्षि हव्यम् ॥ ११ ॥ स मुद्रादूमिर्मधुमाँ उदारदुपांशुना सममृतवमानट् । घृ तस्य नाम गुह्यं यदस्ति जिह्वा देवानाममृतस्य नाभिः ॥ १२ ॥ वयं नाम प्रबवामा घृतस्यास्मिन्यज्ञे धारयामा नमोभिः । उप ब्रह्मा शृणवच्छस्यमानं चतुःशृंगोऽवमी गौर एतत् ॥ १३ ॥९॥

१०

चत्वारि शृंगा त्रयो अस्य पादा वे शीर्षे सप्त हस्ता सो अस्य । त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महो देवो म त्या आविवेश ॥ १॥ त्रिधा हितं पणिभिर्गुह्यमानं ग वि देवासो घृतमन्वविन्दन । इन्द्र एकं सूर्य एकं जजा न वेनादेकं स्वधया निष्टतक्षुः ॥२॥ यो देवानां प्रथ मं पुरस्ताविश्वाधिको रुद्रो महर्षिः । हिरण्यगर्भ पश्य त जायमानं स नो देवः शुभया स्मृत्या संयुनक्ति॥३॥ यस्मात्परं नापरमस्ति किञ्चिद्यस्मानाणीयो न ज्यायो ऽस्ति कश्चित् । वृक्ष इव स्तब्बो दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्ण पुरुषेण सर्वम् ॥ ४ ॥ न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः । परेण नाकं निहितं गुहा यां विभ्राजते यद्यतयो विशन्ति ॥ ५॥ वेदान्तविज्ञानसु निश्चितार्थाः सन्यासयोगाद्यतयः शुद्धसत्वाः । ते ब्रह्म

1. घृतेन D. F. 2. स्वाहाघृतं D. F. 3. घृतेन all but E.

११ लोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यनि सर्वे ॥६॥ दहं विपाप्मं वरं वेश्मभूतं यत्पुण्डरीकं पुरमध्यसंस्थ म । तत्रापि देहं गगनं विशोकस्तस्मिन्यदन्तस्तदुपासि । तव्यम् ॥७॥ यो वेदादौ स्वरः प्रोक्तो वेदान्ते च प्रति +ष्ठितः । तस्य प्रकृतिलीनस्य यः परः स महेश्वरः॥७॥ अजोऽन्यः सुविभा नाभिः सर्वमस्यैवं ॥ १०॥

११

में सहस्रशीर्ष देवं विश्वाख्यं विश्वशम्भुवम् । विश्वं ना रायणं देवमक्षरं परमं प्रभुम् ॥ १॥ विश्वतः परमं नि त्यं विश्वं नारायणं हरिम् । विश्वमेवेदं पुरुषस्तविश्वमुप जीवति ॥२॥ पति विश्वस्यात्मेश्वरं शाश्वतं शिवमच्यु “तम् । नारायणं महाज्ञेयं विश्वात्मानं परायणम् ॥३॥ -नारायणः परं ब्रह्मतत्वं नारायणः परः । नारायणः परो ज्योतिरात्मा नारायणः परः ॥ ४॥ नारायणः परो ध्याता ध्यानं नारायणः परः । परादपि परश्चासु त स्माद्यस्तु परात्परः ॥ ५॥ यच्च किञ्चिज्जगत्यस्मिन्दृश्य ते श्रूयतेऽपि वा । अन्तर्बहिश्च तत्सर्व व्याप्य नारायणः स्थितः ॥ ६ ॥ अनन्तमव्ययं कविं समुद्रेतं विश्वशम्भु वम । पद्मकोशमतीकाशं सुषिरं चाप्यधोमुखम् ॥७॥ अधोनिष्ट्या वितस्यां तु नाभ्यामुपरि तिष्ठति । हृदयं तद्विजानीयाद्विश्वस्यायतनं महत् ॥ ॥ सततं तु शि

1. दहरं A. B. C. D. 2. वर A. B. C. 3. सुवभां A. B. ___C; so orig: D, but it has been altered to सुविभाति विश्व. F ___has सुविभां. 4. A. B. C. D. add योनि च. 5. परश्चास्तु A. ___B. C. D. 6. समुद्रेऽन्तं C. 7. हृदयं D. F. 8. दृष्ट्या A. C.

राभिस्तु लम्बात्याकोशसन्निभम् । तस्यान्ते सुषिरं सूक्ष्म तस्मिनसर्व प्रतिष्ठितम् ॥ ९ ॥ तस्य मध्ये महाननिर्वि श्वार्चिर्विश्वतोमुखः । सोऽग्रभुग्विभजस्तिष्ठन्नाहारमक्षयः कविः ॥ १० ॥ सन्तापयति खं देहमापादतलमस्तकम् । तस्य मध्ये वह्निशिखा अणीयो; व्यवस्थिता ॥ ११ ॥ नीलतोयदमध्यस्था विद्युल्लेखेव भासुरा । नीवारशूक वतन्वी पीताभा स्यातनूपमा ॥ १२ ॥ तस्याः शिखा या मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः । स ब्रह्मा स शिवः से न्द्रः सोऽक्षरः परमः खराट् ॥१३॥ अथातो योग जि हा मे मधुवादिनी। अहमेव कालो नाहं कालस्य ॥१४॥ नारायणः स्थितो व्यवस्थितश्चवारि च ॥ ११॥

१२

ऋतं सत्यं परं ब्रह्म पुरुषं कृष्णपिंगलम् । ऊर्ध्वरेतं विरूपाक्षं विश्वरूपाय वै नमः॥१॥ आदित्यो वा एष एतन्मण्डलं तपति । तत्र ता ऋचस्तहची मण्डलं स ऋ-| चां लोकोऽथ य एष एतस्मिन्मण्डले अर्चिषि पुरुषस्ता नि यजूंषि स यजुषां मण्डलं स यजुषां लोकोऽथ य ए ष एतस्मिन्मण्डले अचिर्दीप्यते तानि सामानि स सानां मण्डलं स सानां लोकः सैषा त्रयेव विद्या तपति य ए षोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषः ॥२॥ आदित्यो वै ते ज ओजो बलं यशश्चक्षुःश्रोत्रमात्मा मनो मन्युर्मनुसृत्युः सत्यो मित्रो वायुराकाशः प्राणो लोकपालकः । किं त

1. भास्वरा B. C. D. F. 2. पीता भास्वत्यनूपमा B.C. 3. A. C. insert तु. 4. ऋचा A. B. C. D. 5. यजुषा A. B. C. D. 6. साम्रा A. B.C. D. 7. लोकपालः कः A. B. C. D. 8. किं कं A. B.C. D.

१३ सत्यमनमायुरमृतो जीवो विश्वः । कतमः खयम्भूः प्र जापतिः संवत्सर इति । संवत्सरोऽसावादित्यो य एष पुरुष एष भूतानामधिपतिः । ब्रह्मणः सायुज्यं सलोक तामाप्नोत्येतासामेव देवतानां सायुज्यं सार्टितां समा नलोकतामाप्नोति य एवं वेदेत्युपनिषत् ॥ ३ ॥१२॥

१३

घृणिः सूर्य आदित्य ओम् ॥ अर्चयन्ति तपः सत्यं मधु क्षरन्ति तद्ब्रह्म तदाप आपो ज्योतीरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवःस्वरोम् ॥१॥ सर्वो वै रुद्रस्तस्मै रुद्राय नमो अस्तु । पुरुषो वै रुद्रस्तन्महो नमो नमः । विश्वं भूतं भव्यं भुवनं चित्रं बहुधा जातं जायमानं च यत् । सर्वो ह्येष रुद्रस्तस्मै रुद्राय नमो अस्तु ॥ २ ॥ कद्रुद्राय प्रचे तसे मीळ्हुष्टमाय तव्यसे । वोचेम शन्तमं हृदे ॥ सर्वो ह्येष रुद्रस्तस्मै रुद्राय नमो अस्तु ॥३॥ नमो हिरण्य बाहवे हिरण्यवर्णाय हिरण्यरूपाय हिरण्यपतये । अ म्बिकापतये उमापतये नमो नमः ॥ ४ ॥ यस्य वैकंक त्यग्निहोत्रहवणी भवति प्रतिष्ठिताः प्रत्येवास्याहुतयस्ति ठन्यथो प्रतिष्ठित्यै ॥ ५ ॥ कृणुष पाज इति पञ्च ॥ ६ ॥ अदितिर्देवा गन्धर्वा मनुष्याः पितरोऽसुरास्तेषां सर्वभूतानां माता मेदिनी पृथिवी महती मही सावि त्री गायत्री जगन्युर्वी पृथ्वी बहुला विश्वा भूता । कतमा का या सा सत्येत्यमृतेति वसिष्ठः ॥७॥१३॥

1. इत्यथर्ववेदे बृहन्नारायणोपनिषत्समाप्ता ॥३९॥ A; similarly B.C. 2. ज्योति A. B.C. D. 3. Not in A. B. C. D. 4. प RTAT A. B. C. D. 5. Not in A. B. C; in margin of D.

१४

आपो वा इदं सर्व विश्वा भूतान्यापः प्राणो वा आ पः पशव आपो अन्नमापोऽमृतमापः सम्राडापो विरा डापः खराडापश्छन्दांस्यापो ज्योतीष्यापो यजूंष्यापः स त्यमापः सर्वा देवता आपो भूर्भुवःसुवराप ओम् ॥१॥ आपः पुनन्तु पृथिवीं पृथिवी पूता पुनातु माम् । पुन न्तु ब्रह्मणसतिब्रह्मपूता पुनातु माम् । यदुच्छिष्टमभो ज्यं यहा दुश्चरितं मम। सर्व पुनन्तु मामापो असतां च प्रतिग्रहं स्वाहा ॥ २ ॥ अग्निश्च मा मन्युश्च मन्युपत यश्च मन्युकृतेभ्यः पापेभ्यो रक्षन्ताम् । यदहा पापमका पै मनसा वाचा हस्ताभ्यां पयामुदरेण शिश्ना अहस्त दवलुम्पनु यकिञ्च दुरितं मयि । इदमहं माममृतयोनौ सत्ये ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा ॥३॥ सूर्यश्च मा मन्यु श्व मन्युपतयश्च मन्युकृतेभ्यः पापेभ्यो रक्षन्ताम् । यद्रा ज्या पापमकार्ष मनसा वाचा हस्ताभ्यां पयामुदरेण शिश्ना रात्रिस्तदवलुम्पनु यत्किञ्च दुरितं मयि । इदमहं माममृतयोनौ सूर्ये ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा ॥४॥ अंहों आयपीपरद्रात्रिों अतिपारयद्रात्रिनों आयपी परदहनों अतिपारयत् ॥ ५ ॥१४॥

१५

आयातु वरदा देवी अक्षरं ब्रह्मसम्मितम् । गायत्री छन्दसां माता इदं ब्रह्म जुषस्व नः ॥ ओजोऽसि सहो ऽसि बलमसि भ्राजोऽसि देवानां धाम नामासि विश्व

1. प्राणाः all but E. 2. पुनातु A.C. 3. पूतं A.C. 4. अ भोज्यं वा A. C. 5. A. C. insert जुहोमि before स्वाहा.
2. This Mantra is in E. only.

१५ मसि विश्वायुः सर्वमसि सर्वायुरभिभूरोम ॥ गायत्री मावाहयामि सावित्रीमावाहयामि सरस्वतीमावाहयामि ॥१॥ओं भूः । ओं भुवः । ओं खः। ओं महः । ओं जनः । ओं तपः । ओं सत्यं । ओं तासवितुर्वरेण्यं भगो देवस्य धीमहि । धियो यो नः प्रचोदयात् । ओ मापो ज्योतीरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवःस्वरोम् ॥२॥ ओं भूर्भुवः सुवर्महर्जनस्तपः सत्यं मधु क्षरन्ति । तद्ब्रह्म त दाप आपो ज्योतीरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवःस्वरोम ॥३॥ ओं तद्ब्रह्म । ओं तवायुः । ओं तदात्मा । ओं तास र्वम् । ओं तत्पुरों नमः ॥ ४॥ उत्तमे शिखरे देवी भू म्यां पर्वतमूर्द्धनि । ब्राह्मणेभ्यो ह्यनुज्ञाता गच्छ देवि य थासुखम् ॥ ५॥ ओम । अन्तश्चरसि भूतेषु गुहायां विश्वमूर्तिषु । वं यज्ञस्वं विष्णुस्त्वं वषटकारत्वं रुद्रवं ब्रह्मा वं प्रजापतिः ॥ ६ ॥ अमृतोपस्तरणमसि ॥७॥ माणे निविष्टोऽमृतं जुहोमि प्राणाय स्वाहा । अपाने निविष्टोऽमृतं जुहोमि अपानाय स्वाहा । व्याने निवि ष्टोऽमृतं जुहोमि व्यानाय स्वाहा । उदाने निविष्टोऽमृ तं जुहोमि उदानाय स्वाहा । समाने निविष्टोऽमृतं जु होमि समानाय स्वाहा ॥ ॥माणे निविष्टोऽमृतं जु होमि । ‘शिवोमाविशामदाहाय । प्राणाय स्वाहा ॥ अ

1. ज्योति C. D. F. 2. This Mantra is not in A. C. 3. तत्पुनरोम् F, तत्पुरो A.C. 4. उत्तरे is a variant. E. 5. दे वि F. 6. E. gives विश्वतोमुख: as a variant. 7. E. gives fereit ato as a variant, and that is the reading of the other MSS.

पाने निविष्टोऽमृतं जुहोमि। शिवोमाविशामदाहाय । अपानाय स्वाहा ॥ व्याने निविष्टोऽमृतं जुहोमि । शि वोमाविशारदाहाय । व्यानाय स्वाहा ॥ उदाने निवि ष्टोऽमृतं जुहोमि । शिवोमाविशामदाहाय । उदाना य स्वाहा ॥ समाने निविष्टोऽमृतं जुहोमि । शिवोमा विशाप्रदाहाय । समानाय स्वाहा ॥ ९॥ अमृतापिधा नमसि । ब्रह्मणि स आत्मामृतवाय ॥ १० ॥१५॥

१६

श्रद्धायां माणे निविश्यामृतं हुतम् । प्राणमन्नेनाप्या यस्ख ॥ अपाने निविश्यामृतं हुतम् । अपानमनेनाप्याय ख ॥ व्याने निविश्यामृतं हुतम् । व्यानमनेनाप्यायख ॥ उदाने निविश्यामृतं हुतम् । उदानमन्नेनाप्यायस्व ॥ समाने निविश्यामृतं हुतम् । समानमन्नेनाप्यायव ॥ ब्रह्मणि स आत्मामृतवाय ॥१॥ प्राणानां ग्रन्थिरसि रुद्रोमाविशान्तकस्तेनानेनाप्यायस्ख ॥ २ ॥ अंगुष्ठमा त्रः पुरुषो अंगुष्ठं च समाश्रितः । ईशः सर्वस्य जगतः प्रभुः प्रीणाति विश्वभुक् ॥ ३॥ मेधा देवी जुषमाणा न आगाविश्वाची भद्रा सुमनस्यमाना। त्वया जुष्टा जु षमाणा दुरुक्तान बृहबदेम विदथे सुवीराः ॥ त्वया जु ष्ट ऋषिर्भवतुं देवी वया ब्रह्मा गतश्रीरुत वया । वया जुष्टश्चित्रं विन्दते वसु सा नो जुषस्व द्रविणेन मेधे॥४॥ मेधां मे इन्द्रो ददातु मेधां देवी सरस्वती । मेधां मे

1. In all but E, this follows the words ब्रह्मणि &c. 2. रु द्रो मा० E. as variant, and so the other MSS. 3. दुरुक्तात् A. B.C. D. 4. भवति देवि A. B.C. D. . दधातु A. F.

उपनिषदि १७ खण्डः। १७ अश्विनावुभावाचतां पुष्करस्रजौ॥ ५॥ अप्सरासु च या मेधा गन्धर्वेषु च यन्मनः । दैवी मेधा मनुष्यजा सा मां मेधा सुरभिर्जुषताम् ॥६॥ आ मां मेधा सुरभि विश्वरूपा हिरण्यवर्णा जगती जंगम्या । ऊर्जस्वती पय सा पिन्वमाना सा मां मेधा सुमतीका जुषताम् ॥७॥ ॥१६॥

१७

सद्योजातं प्रपद्यामि सद्योजाताय वै नमः । भवे भवे नातिभवे भजस्व मां भवोद्भवाय नमः॥१॥वामदेवाय नमो ज्येष्ठाय नमः श्रेष्ठाय नमो रुद्राय नमः कालाय नमः कैलविकरणाय नमो बलविकरणाय नमो बलप्रमथ नाय नमः सर्वभूतदमनाय नमो मनोन्मनाय नमः॥२॥ अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो घोर घोरतरेभ्यः । सर्वतः सर्व सर्वेभ्यो नमस्ते अस्तु रुद्ररूपेभ्यः ॥३॥ तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि । तन्नो रुद्रः प्रचोदयात् ॥४॥ ईशानः सर्वविद्यानामीश्वरः सर्वभूतानां ब्रह्माधिपति ब्रह्मणोऽधिपतिर्ब्रह्मा शिवो मे अस्तु सदाशिवोम् ॥५॥ ब्रह्म मेतु माम् । मधु मेनु माम् । ब्रह्म मेऽव मधु मेतु माम् । यस्ते सोम प्रजावत्सोऽभि सो अहम् । दुःस्व महन्दुरुष्वहा । यांस्ते सोम प्राणांस्ताञ्जुहोमि ॥ त्रिसुप र्णमयाचितं ब्राह्मणाय दद्यात् । ब्रह्महत्यां वा एते प्रन्ति ये ब्राह्मणास्त्रिसुपर्ण पठन्ति ते सोमं प्राप्नुवन्यासहस्रात्य किं पुनन्ति । ओम् ॥ ६ ॥ ब्रह्ममेधया मधुमेधया ब्रह्म

1. °दत्तां A. C. 2. जगत्या A. B. C. D. 3. काल° A. C. . 4. B. F (margin) add बलाय नमः 5. मनोन्मननाय A. B. C.

मेऽव मधुमेधया ॥ अद्या मो देव सवितः प्रजावासा वीः सौभगं। परा दुःखनियं सुव ॥ विश्वानि देव सवि तर्दुरितानि परासुव । यद्भद्रं तन आसुव ॥ मधु वाता ऋतायते मधु क्षरनि सिन्धवः।माध्वीनः सन्वोषधीः॥ मधु मक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिवं रजः । मधु चौरस्तु नः पिता ॥ मधुमानो वनस्पतिर्मधुमाँ अस्तु सूर्यः । माध्वीवो भवन्तु नः ॥ य इमं त्रिसुपर्णमयाचितं ब्रा झणाय दद्यात् । भ्रूणहत्यां वा एते घ्नन्ति ये ब्राह्मणात्रि सुपर्ण पठन्ति ते सोमं मामुवनयासहस्रात्पंक्ति पुनन्ति । ओम् ॥ ७॥ ओं ब्रह्ममेधवा मधुमेधवा ब्रह्म मेऽव मधुमेधवा ॥ ब्रह्मा देवानां पदवीः कवीनामृषिर्विमाणां महिषो मृगाणाम् । श्येनो गृध्राणां स्वधितिर्वनानां सोमः पवित्रमत्येति रेभन ॥ हंसः शुचिषासुरन्तरिक्ष सद्धोता वेदिषदतिषिर्दुरोणसत् । नृषडरसहतसब्योमस दजा गोजा ऋतजा अद्विजा ऋतं वृहत् ॥ य इमं त्रि सुपर्णमयाचितं ब्राह्मणाय दद्यात् । वीरहत्यां वा एते घ्नन्ति ये ब्राह्मणाखिसुपर्ण पठन्ति ते सोमं मानुवन्या सहस्रात्यक्किं पुनन्ति । ओम ॥ ॥१७॥

१८

देवंकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा। मनुष्यकृतस्यैन सोऽवयजनमसि स्वाहा । पितृकृतस्यैनसोऽवयजनमसि

1. दुःध्वन्यं A. B. C. 2. इदं A. B. C. 3. इदं A. B. C. D. 4. Sections 18 and 19, and the first 14 Mantras of Section 20, are not in B. C. D, or in the Taittiriya recen sion of this Upanishad as commented on by Sâyana.

१९ खाहा । आत्मकृतस्पैनसोऽवयजनमसि स्वाहा । अन्य कृतस्यैनसोऽवयजनमसि वाहा । यदिवा च नक्तं चैन श्वकृम तस्यावयजनमसि स्वाहा । यद्विद्वांसश्चाविष्वांस चैनश्चम तस्यावयजनमसि स्वाहा । यच्चाहमेनो वि द्वांसश्चाविधांसश्चैनश्चकृम तस्यावयजनमसि स्वाहा । य स्वपन्तश्च जाग्रतश्चैनश्चम तस्यावयजनमसि स्वाहा । यत्सुषुप्तश्च जाग्रतश्चैनश्चकृम तस्यावयजनमसि स्वाहा । एनस एनसोऽवयजनमसि वाहा ॥१॥ कामोऽका पींनाहं करोमि कामः करोति कामः कर्ता कामः का रयिता । एतते काम कामाय स्वाहा ॥२॥ मन्युरका पींनाहं करोमि मन्युः करोति मन्युः कर्ता मन्युः कार यिता । एतते मन्यो मन्यवे स्वाहा ॥ ३ ॥१७॥

१८

तिलाः कृष्णास्तिलाः श्वेतास्तिलाः सौम्या वशानु गाः । तिलाः पुनन्तु मे पापं यत्किञ्चिहुरितं मयि स्वा हा । यन्मे मनसा वाचा कर्मणा वा दुष्कृतं कृतम् । दुःखभं दुर्जनसर्श तिलाः शान्ति कुर्वन्नु स्वाहा । चौ रस्थानं नवश्राद्धं ब्रह्महा गुरुतल्पगः । गोस्तेयं सुरापा नं भ्रूणहत्यां तिलाः शमयन्तु स्वाहा । गणानं गणिकानं कुष्टानं पतितानं भुला वृषलीभोजनम् ।

१९

श्रद्धा प्रजा च मेधा च तिलाः शानिं कुर्वन्नु स्वाहा । श्रीश्च पुष्टिश्चा नृण्यं ब्रह्मण्यं बहुपुत्रिणम् । श्रद्धा प्रजा च मेधा च ति

1. F. has been altered to कृतमस्या. 2. कृतमस्या A.
2. तिलाः कृष्णास्तिलाः सौम्यास्तिलाः सर्ववशानुगाः। A. 4. So, | apparently, E; but शमयन्तु A. F. 5. F. inserts शान्ति.

लाः शानि कुर्वन्तु स्वाहा ॥१॥ अमये वाहा । वि श्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा । ध्रुवाय भूमाय स्वाहा । ध्रुव क्षितये स्वाहा । धूमाय स्वाहा । अच्युतक्षितये वाहा। अनये खिष्टकृते वाहा । धर्माय स्वाहा । अधर्माय स्वाहा । अयः स्वाहा । ओषधिंवनसतिभ्यः स्वाहा । रक्षोदेवजनेभ्यः स्वाहा । गृांभ्यः स्वाहा । अवसाने भ्यः स्वाहा । अवसानपतिभ्यः स्वाहा । सर्वभूतेभ्यः खाहा । कामाय स्वाहा । अन्तरिक्षाय स्वाहा । यदेजति जगति यञ्च चेष्टति नान्यो भागो यनान्ने स्वाहा । पृ थिव्यै स्वाहा । अन्तरिक्षाय स्वाहा । दिवे वाहा । सू र्याय स्वाहा । चन्द्रमसे स्वाहा । नक्षत्रेभ्यः स्वाहा । इ न्द्राय खाहा । बृहस्पतये स्वाहा । प्रजापतये वाहा । ब्रह्मणे स्वाहा । स्वधा पितृभ्यः । नमो रुद्राय पशुपतये स्वाहा । देवेभ्यः स्वाहा । पितृभ्यः स्वधा अस्तु । भूतेभ्यो नमः। मनुष्येभ्यो हन्ता । परमेष्ठिने स्वाहा ॥२॥१९॥

२०

ये भूताः प्रचरन्ति दिवानक्तं बलिमिच्छन्तो विनुद स्य प्रेष्ठाः । तेभ्यो बलिं पुष्टिकामो हरामि मयि पुष्टिं पुष्टिपतिर्दधातु स्वाहा ॥१॥ सजोषा इन्द्रे सगणो म रुद्भिः सोमं पिब वृत्रहन्छूर विद्वान् । जहि शत्रूरपमृ धो नुदस्वाथाभयं कृणुहि विश्वतो नः ॥२॥ त्रातार

1. See note 4 on the previous page. 2. Not in A. 3. Not in F. 4. °धी A. 5.गुखेभ्यः A. 6. Not in A. 7. मान्यो is a variant. E. 8. यन्नाने F. 9. हन्तः A, हन्ता: F. 10. इन्द्रः F. 11. वृत्रहा F.

२१ मिन्द्रमवितारमिन्द्रं हवे हवे सुहवं शूरमिन्द्रम् । बया मि शक्रं पुरुहूतमिन्द्रं स्वस्ति नो मघवा धाविन्द्रः॥३॥ यत इन्द्र भयामहे ततो नो अभयं कृधि । मघवञ्छन्धि तव तन्न ऊतिभिर्विद्विषो विमृधो जहि ॥ ४॥ स्वस्ति दा विशाम्पतिवृत्रहा विमृधो वशी । वृषेन्द्रः पुर एतु नः सोमपा अभयंकरः ॥ ५॥ अर्ध्व ऊ षु ण ऊतये तिष्ठा देवो न संनिता । अवों वाजस्य संनिता यदजि भिर्वाधनिर्वियामहे ॥ ६ ॥ तरणिविश्वदर्शतो ज्योति कृदसि सूर्य । विश्वमाभासि रोचनम् ॥ ७ ॥ उपयाम गृहीतोऽसि सूर्याय वा भ्राजवत एष ते योनिः सूर्याय वा भ्राजखते ॥ ॥ विष्णुमुखा वै देवाश्छन्दोभिरि माल्ँलोकाननपजयमभ्यजयन् ॥ ९ ॥ श्री मे भजत । अलक्ष्मी मे नश्यत ॥ १० ॥ महाँ इन्द्रो वज्रबाहुः षोडशी शर्म यच्छतु । स्वस्ति नो मघवा करोतु हन्तु पाप्मानं योऽस्मान्वेष्टि ॥ ११ ॥ शरीरं यज्ञः शमलं कुसीदं नमिनसीदतु योऽस्मान्वेष्टि ॥ १२ ॥ वरुणस्य स्कम्भनमसि वरुणस्य स्कम्भसर्जनमसि । उन्मुक्तो वरुणस्य पाशः ॥ १३ ॥ त्रीणि पदा विचक्रमे विष्णु गोपा अदाभ्यः । इतो धर्माणि धारयन ॥ १४ ॥ मा जापानव्यानोदानसमाना मे शुध्यन्ताम् । ज्योतिरह विरजा विपाप्मा भूयासं स्वाहा ॥१५॥ वामानश्चक्षु: श्रोत्रजिह्वाघ्राणरेतोबुद्ध्याकूतिसंकल्पा मे ॥१६॥शिर:

1. त्वं नः E (as variant), F. 2. सविता A. F. 3. रोचन A. 4. धर्मा धारयति A. 5. B. C. D. recommence here.

पाणिपादपार्श्वपृष्ठोदरजंघाशिनोपस्थपायवो मे॥१७॥ वक्चर्ममांसरुधिरस्नायुमेदोस्थिमजा मे° ॥ १८ ॥श ब्दमर्शरसरूपगन्धा मे ॥१९॥ पृथिव्यतेजोवावाका शा मे ॥ २० ॥ अन्नमयमाणमयमनोमयविज्ञानम यानन्दमया मे ॥ २१॥ विचिंटि स्वाहा ॥ २२ ॥ख खोल्काय स्वाहा ॥२३॥ उत्तिष्ठ पुरुषाहरितपिंगल लो हिताक्ष देहि देहि ददापयिता मे शुध्यन्ताम् । ज्योतिर हं ॥२४॥ शुकशोणितओजांसि मे शुध्यन्ताम् । ज्यो तिरहं विरजा विपाप्मा भूयासं स्वाहा ॥२५॥२०॥

२१

ओं स्वाहा ॥१॥ सत्यं परं परं सत्यं सत्येन न सु वर्गाल्लोकाच्यवन्ते कदाचन सतां हि सत्यं तस्मात्सत्ये रमन्ते ॥ तप इति तपो नानशनात्परं यद्धि परं तपस्त दुर्धर्षे तदुराधर्ष तस्मातपसि रमन्ते ॥ दम इति नियतं ब्रह्मचारिणस्तस्माद्दमे रमन्ते ॥ शम इत्यरण्ये मुनय स्तस्माच्छमे रमने ॥ दानमिति सर्वाणि भूतानि प्रशं सनि दानानातिदुष्करं तस्मादाने रमन्ते ॥ धर्म इति धर्मेण सर्वमिदं परिगृहीतं धर्मानातिदुश्चरं तस्माद्धर्मे रमन्ते ॥ प्रजननमिति भूयांसस्तस्माद्भूयिष्ठाः प्रजायन्ते तस्माद्भूयिष्ठाः प्रजनने रमन्ते ॥ अमय इत्याहुस्तस्माद प्रय आंधातव्याः ॥ अग्निहोत्रमित्याहुस्तस्मादग्निहोत्रे

1. स्नायु not in A. B. C; in margin of D. 2. चिषिटि A. B.C; विविटि D. Some texts add विधिज्ञ स्वाहा E. 3. प्रज नन इति A. B. D. F; प्रजन इति C. 4. आध्या° A. B.C%; आ धमयि D.

२३ रमन्ते ॥ यज्ञ इति यज्ञो हि देवानां यज्ञेन हि देवा दिवं गतास्तस्मायज्ञे रमन्ते ॥ मानसमिति विद्वांसस्त स्माद्विद्वांस एव मानसे रमन्ते ॥ न्यास इति ब्रह्मां ब्र. सा हि परः परो हि ब्रह्मा तानि वा एतान्यवराणि त पांसि न्यास एवात्यरेचयत् । य एवं वेदेत्युपनिषत् ॥२॥ ॥२१॥

२२

प्राजापत्यो हारुणिः सौपर्णेयः प्रजापतिं पितरमुपस सार किं भगवन्तः परमं वदन्तीति । तस्मै मोवाच स त्येन वायुरावाति सत्येनादित्यो रोचते दिवि सत्यं वाचः प्रतिष्ठा सत्ये सर्व प्रतिष्ठितं तस्मात्सत्यं परमं वदन्ति । तपसा देवा देवतामग्र आयंस्तपसऋषयः सुवरन्ववि न्दस्तपसा सपलान्मणुदामारातीस्तपसि सर्व प्रतिष्ठितं तस्मात्तपः परमं वदन्ति । दमेन दान्ताः किल्विषमवधू न्वन्ति दमेन ब्रह्मचारिणः सुवरगच्छन्दमो भूतानां दुरा धर्ष दमे सर्व प्रतिष्ठितं तस्मादमः परमं वदन्ति । शमेन शान्ताः शिवमाचरन्ति शमेन नाकं मुनयोऽन्वविन्द छमो भूतानां दुराधर्ष शमे सर्व प्रतिष्ठितं तमाच्छमः परमं वदन्ति । दानं यज्ञानां वरूथं दक्षिणा लोके दा तारं सर्वभूतान्युपजीवन्ति दानेनारातीरपानुदन्त दानेन द्विषन्तो मित्रा भवन्ति दाने सर्व प्रतिष्ठितं तस्मादानं प रमं वदन्ति । धर्मो विश्वस्य जगतः प्रतिष्ठा लोके धर्मिष्ठं प्रजा उपसर्पन्ति धर्मेण पापमपनुदन्ति धमें सर्व प्रति

1. सुपर्णेयः A. B. C. D. 2. धुन्वन्ति B. C. D.

उपनिषदि २३ खण्डः । ष्ठितं तस्माद्धर्म परमं वदन्ति । प्रजननं वै प्रतिष्ठा लोके साधुमजावांस्तन्तुं तन्वानः पितॄणामनृणो भवति तदेव तस्यानृणं तस्मात्प्रजननं परमं वदन्ति । अग्नयो वै त्रयी विद्या देवयानः पन्था गार्हपत्यमृक् पृथिवी रथन्तरम न्वाहार्यपचनो यजुरन्तरिक्ष वामदेव्यमाहवनीयः साम सुवर्गों लोको बृहत्तस्मादमीन परमं वदन्ति । अमिहो त्रं सायम्मातर्गृहाणां निष्कृतिः विष्टं सुहुतं यज्ञक्रतूनां प्रायणं सुवर्गस्य लोकस्य ज्योतिस्तस्मादमिहोत्रं परमं वदन्ति ॥१॥२२॥

२३

यज्ञ इति यज्ञो हि देवानां यज्ञेन हि देवा दिवं गता यज्ञेनासुरानपानुदन्त यज्ञेन हि द्विषन्तो मित्रा भवन्ति यज्ञे सर्व प्रतिष्ठितं तस्माद्यज्ञं परमं वदन्ति । मानसं वै प्राजापत्यं पवित्र मानसेन मनसा साधु पश्यति मानसा ऋषयः प्रजा असृजन्त मानसे सर्व प्रतिष्ठितं तस्मान्मा नसं परमं वदन्ति । न्यास इत्याहुर्मनीषिणो ब्रह्माणम् । ब्रह्मा विश्वः कतमः । स्वयम्भूः प्रजापतिः संवत्सर इति । संवत्सरोऽसावादित्यो य एष आदित्ये पुरुषः स एव प रमेष्ठी ब्रह्मात्मा । याभिरादित्यस्तपति रश्मिभिस्ताभिः पर्जन्यो वर्षति पर्जन्येनौषधिवनस्पतयः प्रजायन्त ओष धिवनस्पतिभिरत्नं भवत्यनेन प्राणाःप्राणैर्बलं बलेन तप

1. Not in A. B. C. 2. प्रजायाः all but E. 3. देवयानं A. B.C. 4. A. B.C. D. insert here वायुदक्षिणाग्निः . 5. सा यम्प्रातः सायम्प्रातः A. B. C. D. 6. कृतं is added in margin of D, and was originally in F. 7. प्रयाणं A.C. 8. मन सा B..C. and originally F.

उपनिषदि २५ खण्डः। २५ स्तपसा श्रद्धा अडया मेधा मेधया मनीषा मनीषया म नो मनसा शान्तिः शान्या चितं चितेन स्मृतिः स्मृत्या स्मारं मारेण विज्ञानं विज्ञानेनात्मानं वेदयति । तस्मा दन्नं ददनसण्येतानि ददात्यन्नालाणा भवन्ति भूतानां प्राणैर्मनो मनसश्च विज्ञानं विज्ञानादानन्दो ब्रह्मयो निः । स वा एष पुरुषः पञ्चधा पञ्चात्मा येन सर्वमिदं प्रोतं पृथिवी चान्तरिक्षं च द्योश्च दिशश्चावान्तरदिशाश्च सर्वैः सर्वमिदं जगत् ॥ १॥ २३ ॥

२४

स भूतं स च भव्यं जिज्ञासासक्तिपूरितं जारयिष्ठाः। श्रद्धासत्यो महस्वांस्तपसोपरिष्टाज्ज्ञावा तमेवं मनसा हृदा च भूयो न मृत्युमुपयाहि विद्वान । तस्मान्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहुः ॥ १॥ वसुरण्यो विभूरसि प्राणे त्वमसि सन्धाता ब्रह्मन् वमसि विश्वसृक् तेजोदास्वम स्यग्नेर्व!दास्वमसि सूर्यस्य धुनोदास्वमसि चन्द्रमसः। उपयाम गृहीतोऽसि । ब्रह्मणे वा महस ओमित्यात्मा नं युञ्जीत । एतद्वै महोपनिषदं देवानां गुह्यम् । य एवं वेद ब्रह्मणो महिमानमाप्नोति तस्माद्ब्रह्मणो महिमान मित्युपनिषत् ॥२॥ २४ ॥

२५

तस्यैवंविदुषो यज्ञस्यामा यजमानः श्रद्धा पली श रीरमिम उरो वेदिौमानि बहिर्वेदः शिखा हृदयं यू पः काम आज्यं मन्युः पशुस्तपोऽनिर्दमः शमयिता द क्षिणा वाग्योता माण उगाता चक्षुरध्वर्युमनो ब्रह्मा श्रो

1. ओतप्रोतं A. B. D. 2. धर्मः A. C.

त्रमनीत् । यावद्भियते सा दीक्षा यदनाति तद्धविर्यत्पि बति तदस्य सोमपानं यद्रमते तदुपसदो यासञ्चरत्युप विशत्युत्तिष्ठते च स प्रवग्यों यन्मुखं तदाहवनीयो याद्या हुतीराहुती यदस्य विज्ञानं तज्जुहोति यात्सायम्पातरति तासमिधो यासायम्प्रातमध्यन्दिनं च तानि सवनानि । ये अहोरात्रे ते दर्शपूर्णमासौ ये अर्द्धमासाश्च मासाश्च ते चातुर्मास्यानि य ऋतवस्ते पशुबन्धा ये संवत्सराश्च परिवत्सराश्च तेऽहर्गणाः सर्ववेदसं वा एतासत्रं यन्मर णं तदवभृथः । एतदै जरामर्यमग्निहोत्रं सत्रं य एवं वि द्वानुदगयने प्रमीयते देवानामेव महिमानं गवादित्य स्य सायुज्यं गच्छत्यथ यो दक्षिणे प्रमीयते पितॄणामेव महिमानं गवा चन्द्रमसः सायुज्यं गच्छति । एतौ वै सूर्याचन्द्रमसोमहिमानौ ब्राह्मणो विद्वानभिजयति त स्माब्राह्मणो महिमानमाप्नोति तस्माद्ब्राह्मणो महिमान माशोतीत्युपनिषत् ॥१॥२५॥

इत्याथर्वणीये महानारायणोपनिषत् ।

1. या व्याहृतिराहुतिः A. B.C. D; या व्याहृतीराहुती: F. and a Benares College MS. of Sayana’s Bhashya. 2. A. B.C. omit सायं. 3. महिमानं D. 4. So all the MSS. of the text; but see close of preceding Section. 5. इत्यथर्ववेदे बृहन्नारा यणोपनिषत् ॥ ४०॥ A, and similarly B. C. The reading in D. was originally that of the text, but has been changed to इति यजुर्वेदे तैत्तिरीयशाखायां महानारायणोपनिषत् ।

दीपिका

०१

महानारायणीयेऽत्र तैत्तिरीये शिरस्यपि । पञ्चविंशतिसंख्याकाच तुस्त्रिंशे तु खण्डकाः॥ आदिदेवस्य नारायणस्य वैकुण्ठपतेरुपनिषद मुक्त्वा क्षीराब्धिशायिनो जगदन्तर्यामिणोऽन्तर्यामिब्राह्मणप्रतिपाद्यस्य सगुणब्रह्मणो वस्तुतो गुणातीतस्य नारायणस्योपनिषदमाह अम्भ स्यपार इति । अपारे गम्भीरेऽम्भस्युदके समनुप्रविष्टस्तथा भुवन स्यैहिकस्य मध्ये तथा नाकस्य धुलोकस्य पृष्ठे समनुप्रविष्टः। शुक्रेण वीर्येण ज्योतींषि नक्षत्राणि समनुप्रविष्टः प्रजानां सर्वलोकानां पतिः सर्वस्य गर्ने अन्तर्गुढश्चरति । स एव सर्वात्मेत्यर्थः । अत एवात्र देव तान्तरमन्त्रा अपि तदात्मभूतनारायणपरा एवेत्येकवाक्यता ॥१॥ संच वि चैति समेति च व्येति चेत्यर्थः । यस्मिन्निति । विश्वे सर्वे देवा यस्मिन्नधि यदीश्वरा निषेदुः स्थिताः । “यस्मादधिकं यस्य चेश्व रवचनं तत्र सप्तमी” (पा. २. ३.९.)। आनमिदम्। अनितीत्यानं प्राणि जातम् । इदं प्रत्यक्षं तदप्रत्यक्षम् । अक्षरे नित्ये परमे व्योमन् व्योनि वर्तते ॥२॥ महीच आवृतेति विपरिणामः । भ्राजसा तेजाकार्येण दीप्त्या । तत्तत्र प्रजा वर्तन्ते ॥३॥ प्रसूती क्तिजन्तत्वेन ईकारः। तोयेन कृत्वा भूम्यां जीवान्विससर्ज विसृष्टवान् क्षिप्तवान् । “अभ्रं भूत्वा मेघो भवति मेघो भूत्वा प्रवर्षति त इह बीहियवा ओषधिवनस्पतय स्तिलमाषा इति जायन्त” इति श्रुत्यन्तरात् (छा. ५. १०. ६.)। यत स्तोयादोषधीभिर्वीह्यादिभिः पुरुषान्पशंश्च ससर्ज सृष्ट्वा च विवेश । तदुक्तम् । “यो यो ह्यन्नमत्ति यो रेतः सिञ्चति तद्य एव भवतीति" (छा. ५.१०. ६.)॥४॥ अणीयसं अणीय एव । स्वार्थिकोऽकारः। यथा “कानीयसा एव देवा ज्यायसा असुरा” इति (बृह. १. ३. १.)।

महान्तं महत् ॥५॥ तदेवतम् । ऋतं च सूनृता वाणी सत्यं यथार्थ भाषणम् । ब्रह्म वेदः । नाभिर्यथा चक्रस्य तथा जगतः सर्वाधारत्वात् ॥६॥ कल्पतां समर्थतां गतः । स आप इति । “तस्मिन्नेतस्मिन्ननौ देवाः श्रद्धां जुह्वति तस्या आहुतेः सोमो राजा सम्भवतीति” श्रुतेः (छा. ५. ४.२.)। स आत्मा आपः कर्मफलं प्रदुधे पूरितवान् । के। उभे इमे । विशेषमाह अन्तरिक्षमथो सुवः । दुहिदिकर्मकः । आपोऽपः कर्मफलमन्तरिक्षस्वर्गलोको प्रहितवानित्यर्थः ॥९॥ ऊर्ध्वाधोमध्येषु एनं पुरुषं कश्चिन्न परिजनभत्परिगृहीतवान् सर्वत्र वर्तमानोऽप्ययं न केनापि शात इत्यर्थः । न तस्येति । तस्य कश्चन नेशे ईशो न बभूव । महद्यश इति तस्य नाम । “महो देवो मानाविवेश" । भवामि य शसां यश इत्यादौ व्यवहारात् (ऋग्वेदः ४. ५८. ३, छा. ८.१४. १.) । ॥ १०॥ हृदा चित्तेन । मनीषा मनीडुद्धिस्तया । मनसा संकल्पवि कल्पात्मकेन । अभिक्लृप्तो नानात्वं नीतः। एनं ये परमार्थतो विदुस्ते ऽमृता मुक्ता भवन्ति ॥ ११ ॥ अन्यः कर्मफलेभ्यो हिरण्यगर्भः सम्भूतः प्रादुर्भूतः। इत्यष्टाविति । इत्यारभ्याष्टौ मन्त्राः पूर्वकाण्डे पठिता अत्र पठितव्याः। यद्वा । इत्येवमष्टौ व्याप्तौ विष्णोः स्वरूपं निरूपितम् । अशु व्याप्तौ । अष्टिशब्देन समष्टिव्यष्टी द्वे अपि गृहीते ॥ १२॥१॥

०२

एष देवो हिरण्यगर्भरूपेण सर्वा दिशोऽनु लक्ष्यीकृत्य प्रवर्त्तते। उपसर्गेण धातोराक्षेपः । लक्षणेऽनुः कर्मप्रवचनीयः (पा. १.४.८४.)। तद्योगे दिश इति द्वितीया । पूर्वो हि यस्लादाद्यो जातः । “समवर्त ताप्र” इति मन्त्रवर्णात् (ऋ.१०.१२१. १; वाज. २५. १०.)। स उ गर्ने मध्ये सर्वस्यान्तर्गतो वर्त्तते । स विजायमानो जनकः । यथा “समां समां विजायते" (पा. ५.२. १२.)। जनिष्यमाणो जन्यः । प्रत्यब्युखः सन्मुखो न पराङ्मुखः सर्वस्य । “पराश्चि खानीति" श्रुतेः (कठ. ४. १.) । इन्द्रियाणां परायुखत्वात्तेषामयं सन्मुखः सर्वतोमुखोऽपि पराड्युस्न इव न प्रकाशते ॥ १॥ विश्वतोबाहुः सर्वत्र दाता । उ तापि विश्वतस्पाद्विश्वतः सर्वतः पादा यस्य । “सर्वतः पाणिपाद तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखं । सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठतीति". श्वेताश्वतरमन्त्रवर्णात् (३.१६.)। द्यावापृथिवी बाहुभ्यां सन्धमति पतत्रैर्वासनाख्यैः सं धमति द्यावाभूमी दीप्ते जननाभिमुखे करोति । जनयन् भूतानि ॥२॥ वेनो विश्वसूत्रकृत्तत्कारणं पश्यन् विश्वानि कार्याणि जानन्वर्त्तते यत्र विश्वं भुवनमेकनीडमेकाश्रयं भवति । यस्मिन्निति । यस्मिन्पुरुष इदं सर्व संच धातोराक्षेपात्समष्टिरूपं वि च व्यष्टिरूपमेकं भवत्येकात्मकं भवति ॥३॥प्रतदिति । गन्धर्वो नाम गायको बेदकर्ता संस्तत्प्रोचे प्रकर्षणोक्तवान् । वाशब्दः समुश्चये । प्रयोजनाभिधानममृतं विद्वान् लोकानां मृत्युभयहरं झात्वेत्यर्थः । गुहासु निहितम् । परापश्यन्तीमध्यमारूपेण पदा निहिता निहि तानि । ननु गुहासु निहितं चेत्कथं प्रोक्तवानत उक्तम् । त्रीण्येव पदानि स्थानानि गुहायां निहितानि तुरीयं तु वैखरीरूपं न निहितं त त्प्रोक्तवानित्यर्थः । “ गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरीयं वाचो म नुष्या वदन्तीति" च मन्त्रान्तरवर्णात् (ऋ.१. १६४.४५.)। यः पुमां स्तद्वेद तद्नुहासु निहितं रूपं जानाति स पुमान्पितुः पिता असद्भवेत्। अस भुवि । “लिङथे लेट्"।तिए । “ इतश्च लोपः परस्मैपदेषु"। अट् । पित्त्वादल्लोपाभावः (पा.३.४.७, ३. ४.९७.) । उपदेष्टणामु पदेष्टा भवेदित्यर्थः ॥४॥ मन्त्रद्रष्टवाक्यं स नो बन्धुरिति । नः सर्वेषां जीवानांस बन्धुर्धाता।जनिता जनयिता जनकःपिता। “जनि ता मन्त्र" इति णिलोपनिपातनम् (पा. ६.४.५३.)। विधाता कर्त्ता कार्याणांस सर्वाणि धामानि स्थानानि वेद जनाति । यत्र देवा अमृतत्व. मानशाना एतत्प्रसादादमृतत्वं प्राप्नुवन्तस्ते तृतीये धामानि तृतीयस्या मितो दिवि धामानि स्थानान्यभ्यैरयन्त कृतवन्तः ॥५॥ तेषां शक्ति विशेषमाह परीति। सघ एव क्षणमात्रेणैव द्यावापृथिवी द्यावापृथि व्यौपरि परितो यन्ति गच्छन्ति । सुवः स्वः। देवस्य माहात्म्यमाह ऋत. स्य सत्यस्य विततं विस्तीर्ण तन्तुमात्मस्वरूपाख्यं विवृत्य वृती(?) सन्दी पने सन्दीप्य तद्ब्रह्मापश्यत्तह्मैवाभवत् । “तदात्मानमेवावेदिति" श्रुतेः (बृह.१.४.१०.)। तत्प्रजास्वभवन्मू"मूर्त बभूवेत्यर्थः ॥ ६॥ : परीत्य व्याप्य । प्रजापतिर्हिरण्यगर्भः प्रथमजाः प्रथमोत्पन्न ऋतस्य सत्यस्यात्मना ब्रह्मस्वरूपेणात्मानमभिलक्ष्य सम्बभूव सम्भूतो लोक विदितो बभूव ब्रह्मरूपमात्मानं सम्भाव्य लोके ख्यातिं ययौ॥७॥कीह शमात्मानम् । सदसः सभायाः पतिं स्वामिनमद्भुतं लोकेष्वाश्चर्यरूपं प्रियं लोकस्य न केवलं लोकस्यैव किन्त्विन्द्रस्यापि काम्यम् । सनिषणु दाने दातारं मेधामयाशिषं मेधामय्य आशिषो यस्य तं संकल्प मात्रोदितसिद्धिम् । मेधामयासिषमिति पाठे सनि दातृत्वं मेधां बुद्धिमयासिषं प्रानुमाशंसे त्वत्प्रसादादिति शेषः । या प्रापणे । “ आ. शंसायां भूतवञ्चेति" लुङो मिपोऽम् सगिटौ (पा. ३. ३. १३२.)॥८॥ भगवतः सर्वदेवमयत्वाद्वयादिदेवतारूपं तमेव तत्तदाशी प्रदं स्तोती. त्यारभ्योपनिषत्समात्यन्तमुद्दीप्यस्वेत्यादिना विनियोगस्तु मन्त्राणां गृह्यादितोऽवसेयः । छन्दांसि छन्दोविचितेरुखानि । मान्नलिंगिक्यो देवता शेयाः। उक्तं च “यस्य वाक्यं स ऋषिर्या तेनोच्यते सा देवता यदक्षरपरिमाणं तच्छन्द" इति (सर्वानुक्रमणी. २. ४-६.) । हे जातवेदो जातं वेदो ज्ञानं यस्माजातवेदास्तत्सम्बोधनं हे जातवेद स्त्वमुद्दीप्यस्व दीप्तो भव मम निर्ऋतिं राक्षसं विघ्नकर्तारमपनन् हिंस न्मयं पशून गवादीनावह देहि । दशदिशो जीवनं चान्नाद्यावह ॥९॥ मा न इति । सर्वो हिंसको नोऽस्माकं गवादि किं बहुना जगत्सर्व मदीयं मा हिंसीत् । अबिभ्रत्पुष्टिमदधानः सौम्यः संस्त्वमागह्यागच्छ श्रिया लक्षम्या मा परिपातय परिपतितं भ्रष्टं मा कृथाः॥१०॥२॥

०३

गायत्र्या देवताप्रीतिहेतुत्वात्तामिर्षिष्णुरूपा एव नानादेवताः स्तौति तत्पुरुषस्येत्यादिना ॥१॥ महादेवस्य गायत्रीमुक्त्वा तन्मूर्तेस्त त्पुरुषस्य गायत्रीमाह तत्पुरुषायेति ॥२॥ ततो नन्दिकेश्वरस्य ॥३॥ ततो वक्रतुण्डस्य ॥ ४॥ ततः षण्मुखस्य । षष्ठः षण्णां पूरणो येनकेनैव षट्पुत्रा माता सम्पन्ना ॥५॥ ततः पावकस्य तत्पितुः॥६॥ ततोऽग्ने स्तत्स्वरूपविशेषस्य । लालेलाय लेलायमानाय । जिह्वामिहविगते ॥७॥ ततो भास्करस्य ॥८॥ ततो दिवाकरस्य तद्विशेषरूपस्य । महाद्युतिकरायोदयेन त्रैलोक्यप्रकाशकराय ॥९॥ तत आदित्यस्य ॥१०॥ ततो वक्रपादस्य ॥११॥ ततः कात्यायन्याः ॥१२॥ ततो महाशूलिन्याः॥१३॥ ततः सुभगायाः ॥ १४ ॥ ततो गरुडस्य । सुप पक्षाय सुष्टु पर्णानि येषां तादृशाः पक्षा यस्य ॥१५॥ ततो नाराय णस्य ॥ १६ ॥ ततो नृसिंहस्य ॥ १७ ॥ ततश्चतुर्मुखस्य ॥ १८॥ एव मष्टादश गायत्र्यः ॥३॥

०४

दूर्वामन्त्रानाह सहस्रति ॥१॥ काण्डं गोलाः। प्ररोहन्त्यकुरान्मु चन्ती । परुषः पर्वणः । परि लक्ष्यीकृत्य । एवा नो दूर्वे प्रतनु हे दूर्वे त्वं नः प्रतन्वेव प्रततान्पुत्रपौत्रादिना कुर्वेव । एवा “निपातस्य चेति” दीर्घः (पा. ६. ३. १३६.)। एभिर्दूर्वा पूजनीया मान्नलिंगिकं फलम् ॥३॥ पृथिवीमन्त्रानाह अश्वक्रान्त इति । अश्वै रथैश्चाक्रान्ते क्षुण्णे । विष्णुकान्ते वामनेनाक्रान्तत्वात् । शिरसा धारिता शेषेणेति शेषः । शिरसि धृत्वा मन्त्रः पठनीयः ॥४॥ किं लौकिकेन वराहेण नेत्याह कृष्णेनेति वासुदेवेनेत्यर्थः । तेन वराहेण या त्वमुद्धृत्य ब्रह्मणे सृष्टयर्थ दत्तासि काश्यपेन कश्यपात्मजेनोपेन्द्रेणाभिमन्त्रिता प्रतिष्ठिता मन्त्रेणाभिमुखीकृता स्वीकृता ॥५॥ श्रीमन्त्रानाह गन्ध बारामिति । कस्तूर्यादिगन्धो द्वारमभिव्यञ्जकं यस्याः सा। दुरा धर्षामजितेन्द्रियैर्दुघर्षा स्वभावलोलत्वात् । करीषिणी करीषं गोम यं तद्वतीं “गोमये वसते लक्ष्मीरिति” स्स्तेः । ईश्वरीम् । अश्नोतेराशु कर्मणि घरटि ईचोपधाया इत्यनुवृत्तेरीत्वे डीपि रूपमिति दुर्घटवृत्तिः। स्पेशभासेति वरचि ईश्वरेति स्यात् (पा. ३. २. १७५.) । त्वं श्रीस्त्व मीश्वरी त्वं होरिति चण्डी ॥८॥ ओं भूरिति यजुर्लक्ष्मीमन्त्री नारसिंह उक्तः (पूर्वतापनी.४.२.)॥९॥पद्मप्रभ इत्यादिः पद्माव तीमन्तः । क्वचिद्धर्मकृतय इति पाठः क्वचिद्रतय इति । लक्ष्म्या आरा धने लक्ष्मीमुद्रा दर्शनीया सा यथा। “चक्रमुद्रां तथा बध्वा मध्यमे दे प्रसार्य च । कनिष्ठिके तथानीय तदनेऽङ्गुष्ठको क्षिपेत् । लक्ष्मीमुद्रा परा धेषा सर्वसम्पत्प्रदायिनीति” ॥१०॥ वरुणप्रार्थनामन्त्रो हिर ण्यशृंगमिति ॥ ११॥ पुनन्तु शोधयन्तु निर्हरन्तु ॥ १२॥ अपां प्रार्थना सुमित्रिया न इति ॥ १३ ॥४॥

०५

गच्छेत् । गच्छेयम्॥३॥ नदीप्रार्थनामन्त्र इमं म इति । चत्वारि नदीसम्बोधनानि । स्तुतेर्मानं स्तोमः । हे गंगाद्या इमं मे मम स्तोमं स्तुति सचता। षच सम्बन्धे । सम्बद्धं कुरुत गृहीतेत्यर्थः। “ऋचि तु नुघमक्षुतकुत्रोरुष्याणामिति" दीर्घः (पा. ६. ३. १३३.)। हे परुष्णि आ स्मरणे । छान्दसः सन्धिः। आङो वा क्रियासम्बन्धः । असिनया असितया । “असितपलितयोर्न । कमेके" (कौमुदी.४९६.)। असिनया सह शृणुहि । “श्रुशृणुप्रकृवृभ्यश्छन्दसि” (पा. ६.४.१०२.) इति हेर लुक् । मत्कृतां स्तुतिं शृणु । वे अपि नदीविशेषे तथा हे मरुदृधे नाद वितस्तया नद्या सह शृणुहि हे आर्जीकीये नदि आ स्मृतम् । सुषो. मया सोमोद्भवया नर्मदया नद्या सह शृणु मत्स्तुति गृहाण ॥४॥ ऋतं चेत्यघमर्षणमन्त्रः। ऋतं च सत्यं चेति द्वयमभीद्धाहीप्तात्तपसो शानलक्षणाद्धर्मादध्युपर्यजायतोत्पनं ततोऽनन्तरंरात्री।“रात्रेश्चाजसा विति” ङीप् (पा. ४. १. ३१.) । अजायत । कालव्यवहारो जातस्ततो राध्यनन्तरं तस्याः शीतत्वात्समुद्रो जातः। मुद्रासहितोऽपि भवती

त्यत आह अर्णव इति । अर्णास्युदकानि सन्स्यस्यार्णवः । “अर्णसो लो पश्चेति" वः सलोपश्च (कौमुदी. १९१६.)॥५॥ तदुपरि संवत्सरो अजायत । संगत्य वसन्त्यसिमिति संवत्सरो दिवसः सहस्रसंव त्सरे सत्रे संवत्सरशब्दस्य दिवसाभिधायित्वनिर्णयात् । ताभ्यामहो रात्राणि विदधत्कृतवान् । विश्वस्य मिषतो निमेषोन्मेषं कुर्वतो लोक स्यायु परिमापकत्वेन सम्बन्धीन्यहोरात्राणि विदधदिस्यन्वयः। वशी सर्व वशेऽस्य वर्तते ॥ ६॥ यथापूर्व पूर्वकल्पवत् । स्वः स्वर्ग स्वर्गो त्तमं दिव ऊर्ध्वं भागम् ॥७॥ यत्पृथिव्यामिति निमज्जनमन्त्रः। पृथिव्यां भूमौ यद्रजः स्वं रजसः स्वरूपं आ आश्रितं वर्तते न्याश्रित वर्त्तते । उपसर्गेण क्रियाक्षेपः । अन्तरिक्षे यद्रजः स्वं विरोदसी विशिष्टं द्यावापृथिव्यौ यदाश्रितमिमास्तद्रज आप उदकरूपो वरुणो देवोऽघ मर्षणः पापनाशनः पुनातु स्फेटयतु तस्माद्रजसः पवित्रीकरोतु ॥८॥ एष सर्वस्येति मृत्युप्रार्थनामन्तः । एष त्वं भूतस्योत्पन्नस्य भव्ये भव्यस्योत्पत्स्यमानस्य । विभक्तिव्यत्ययः । भुवनस्य लोकस्य गोता रक्षकोऽसि । हे मृत्यो एष त्वं पुण्यकृतां लोकान्त्संशिशाधि । शासु अनुशिष्टौ । छान्दसःः । समुपदिश । येन पुण्यकृतां लोकान्याम तं मार्गमुपदिश । हे मृत्यो एष त्वं हिरण्मयः सुवर्णमयोऽसि । हिरण्मयं सुवः द्यावापृथिव्योः संशृतं सुपकं परिपाकभूतं वर्त्तते पृथिव्यां दि वि च ब्रह्मलोके स्थित्वासाध्यत्वात् । स्वःशब्देन " यदेतत्परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते विश्वतः पृष्ठेषु सर्वतः पृष्ठेषु" (छा.३. १३. ७.) इत्युक्तं खानं गृह्यते । मृत्यो त्वं तत्संशिशाधि तदपि येन प्राप्यते तमुपायमुप दिशेत्यर्थः॥९॥ आर्द्र ज्वलति इत्यवकीणिनो होममन्तः । आई स्निग्धं सर्वजनकत्वाज्ज्योतिब्रह्माख्यं ज्वलति नित्यं प्रकाशते तदहमस्मि। अहमेव नान्यदस्ति किञ्चन । अहमेव मामेव जुहोमि मया मयि चे त्यपि द्रष्टव्यम् । तदुक्तम् । " ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविब्रह्मानौ ब्रह्मणा हुतम् ।

अव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिनेति" (गीता.४.२४.)॥१०॥ अघमर्षणफलमाह अकार्यकारीति । अवकीर्णी ब्रह्मचारी स्त्रीगम नस्य कर्ता । वरुणोऽपामघमर्षणो यत्पृथिव्यामित्यनेनाघमर्षणकर्ता लक्ष्यते सोऽकार्यकरणादिपापात्प्रमुच्यते ॥११॥ अघमर्षणानन्तरं स्तु तिमन्त्रो रजो भूमिरिति । रजो मलं भूमि मेरंशः । हे वरुण त्व माँरोदयस्व । “ आङोऽनुनासिकश्छन्दसि" (पा. ६. १. १२६.) इत्य नुनासिकः। म्लानं कृथा रजो नाशयेत्यर्थः। धीरा धीमन्तः प्रवदन्ति प्रकृष्टं वरुणं वदन्ति ॥ १२॥५॥

०६

अक्रान्समुद्र इति । अत्र निरुक्तम् (१४. १६.)। “अत्यक्रमीत्स मुद्र आदित्यः परमे व्यवने वर्षकर्मणा जनयन्प्रजा भुवनस्य राजा सर्वस्य राजा । वृषा पवित्रे अधि सानो अव्ये महत्सोमो वावृधे सुवान इन्दु रित्यधिदैवतम् । अथाध्यात्मम् । अत्यक्रमीत्समुद्र आत्मा परमे व्यवने ज्ञानकर्मणा जनयन्प्रजा भुवनस्य राजा सर्वस्य राजा । वृषा पवित्रे अघि सानो अव्ये महत्सोमो वावृधे सुवान इन्दुरित्यात्मगतिमाचष्ट" इति ॥ अक्षरान्वयोऽप्रे द्रष्टव्यः ॥ जातवेदस इति । अत्र निरुक्तम् । (१४. ३३.) “जातवेदस इति जातमिदं सर्वं सचराचरं स्थित्युत्पत्ति प्रलयन्यायेन जातवेदस्या (१) इदं जातवेदसेऽर्चाय सुनवाम सोम मिति प्रसवायाभिषवाय सोमं राजानममृतमरातीयतो यज्ञार्थम निस्सो (१) निदहाति निश्चयेन दहति भस्मीकरोति सोमो दददि त्यर्थः (?)। स नः पर्षदति दुर्गाणि विश्वा दुर्गमानि स्थानानि नावेव सिन्धुं नावा सिन्धुं यथा यः कश्चित्कर्णधारो नावा सिन्धुं स्यन्दमाना नां (१.) नदी जलदुर्गा महाकूलां तारयति दुरितात्यग्निरिति तानि तारयति तस्यैषापरा भवति" ॥ अक्षरयोजना तु । समुद्र आदित्यो वि अव्ये व्यव्ये व्यवने विशेषेण अवने रक्षणे निमित्तभूते सति वृषा व र्षेण धर्मन् धर्मेण प्रजा जनयन् सन् अक्रान् अत्यक्रमीत्सर्षमात्मनोऽध प्रकारेत्यर्थः । कीडशे व्यव्ये । प्रथमे परमेऽन्यैरसाध्ये । कीदृशः स मुद्रः। भुवनस्य सर्वस्य राजा स्वामी । पवित्रे सानो सानौ अधि शि खराधीशः सन् बृहत्सोमो महाप्रसविता इन्दुः सुवानः सूतेऽसौ सु वानः सर्वोत्पत्तिकर्ता सन् वावृधे कलाभिरधिको बभूव । सूर्य एव स्वकिरणैर्वृष्टिं कृत्वा सोमरूपेण चाप्याय्य सर्व रक्षतीत्यर्थः ॥ आत्म पक्षे सूर्यस्थानीय आत्मा कर्मफलदानमेव वर्षणं मन एव चन्द्रः स च बाह्यचन्द्र इव सूर्यतेजसा स्वतेजसा सिद्धस्तेन वासनाकिरणैर्जगदा सिच्य प्रवर्तयतीत्यर्थः ॥ जातवेदस इत्यस्य योजना । जातमिदं सर्व स्थित्युत्पत्तिप्रलयैर्वेद जानाति जातवेदा भगवानग्निस्तस्मै जातवेद सेऽग्नये सोमं सोमवल्ली वयं सुनवाम । प्रार्थनायां लोट् । अग्नौ हो मार्थ सोमाभिषवं प्रार्थयामह इत्यर्थः॥आत्मपक्षेतत्समर्पणाय सत्कर्म प्रार्थना ॥ विपक्षे बाधकमाह अरातीयत इति । रातिनं रातिमर्हति रातेः सम्बन्धी वा रातीयःनि रातीयोऽरातीयोऽदाता। तस्मादरातीय तोऽदातुः सकाशावेदो शानं धनं वा। विद क्षाने विदु लामे वा असुन्। निदहाति । लेट् तिबाट् । निश्चयेन दहति दहेत भसीकुर्यात् । “लि अर्थे लेट्" (पा. ३. ४.७.)। सोऽग्निरात्मा वा नोऽस्मान् विश्वा वि श्वानि सर्वाणि दुर्गाणि दुर्गमानि स्थानान्यतिपर्षदिति क्रियापदम् । अतिरुपसर्गः । अतिपारयतीत्यर्थः । एवं दुरितातीत्यत्र पर्षदिति यो. ज्यम् । अत एवोत्तरत्र मन्त्रेऽतिपर्षीति प्रयोगः । अक्षरपूर्तिस्त्वत्यग्निः अतियग्निरिति तेन त्रैष्टुभत्वसिद्धिः। यथा कश्चिन्नावा सिन्धुमतिपार यति न केवल दुर्गाणि तारयति किन्तु दुरितान्यतिपारयति दुरिता न्यपि तारयतीत्यर्थः। पर्षदिति पृ पालनपूरणयोः । लेट् तिबितो लो पोऽट् । “सिब्बहुल लेटीति" सिप (पा. ३.१. ३४.)। अस्याः पुर श्वरणविधानं तु शारदातिलकादिभ्यो द्रष्टव्यम् ॥१॥२॥ दुर्गाया अग्निशक्तेमन्त्रमाह तामग्निवर्णामिति । वैरोचनीं सूर्यसम्बन्धिनी म् । सुतरसिद्धतरसे नम इति सुष्टुतरमतिशयितं सिद्धं तरो वेगो यस्याः

सा तस्यै ॥३॥ अग्न इति । हे अग्ने त्वं स्वस्तिभिरमान् विश्वानि दुर्गाणि स्थानान्यतिपारय प्राप्तपाराणि कुरु । नव्यो नूतनः । नः पूः पुरी पृथ्वी विपुलास्तु । उर्वी भूमिनों बहुलास्तु मम शंयोः सुखिनः। “कंशंभ्यामिति” युस (पा. ५.२.१३८.)। तोकाय बालाय तनयाय भवासभ्य नूतनं पुत्रं देहीत्यर्थः॥ ४॥विश्वानीति । हे जातवेदो नोऽस्माकं विश्वानि सर्वाणि दुरिता दुरितान्यतिपर्षि अतिपारयसि । कीदृशस्त्वम् । दुर्गहा दुर्गाण्यगम्यानि हन्ति गम्यानि करोत्यगम्यगति दायकः । सिन्धुन सिन्धुरिव नावा पार्यते । अग्न इति । हे अग्नेऽत्रिव दत्रिश्चन्द्रस्य पिता तद्वदयालुत्वान्नमसा नमस्कारमात्रेण गृणानः । गृ शब्दे । उपदिशन्नस्माकं बोधी बोधकोऽसि तथा तनूनां देहानामविता रक्षितासि ॥५॥ पृतनाजितं सेनाजयिनं सहमानं क्षमावन्तमुग्रं दुः सहमग्निं हुवेम होमेन प्रीणयामः परमादुत्कृष्टात्सधस्थात्सधे द्यावापृ थिव्यौ तयोः स्थात् स्थानात् । “सुपि स्थ” इति योगविभागात्कः (पा. ३.२.४.)। हेतौ पञ्चमी।फलमपि हेतुळपदिश्यते द्यावापृथिव्योः पर मस्थानप्राप्त्यर्थमग्निं हुवेमेत्यर्थः । सोऽग्निर्नोऽस्लान्विश्वानि दुर्गाण्य तिपर्षदतिपारयति । क्षामन् साम्यन्सहमानो देवोऽग्निरतिदुरिता म हादुरितान्यतिपर्षत्पारयति ॥ ६॥ प्रत्न इति । प्रनः प्रगतो याज्ञिकैर्हि कं निश्चितमध्वरेषु यागेष्वीड्यः स्तुत्यः सनानित्यश्च होता पुरातनोऽपि नव्यो नूतनश्च सत्सि सीदसि । हे अग्ने स्वामात्मीयां च तन्वं तनूं पिप्रयस्वप्रीतां कुर्वस्मभ्यं च सौभगं सुभगतामायजस्व देहि । इयमग्नि स्तुतिः॥७॥ परस्तादिति । मम यशः परस्तात्परपारे गुहामु गु तदेशेषु निहितं गोपितं तत्प्राप्तये सुपर्णपक्षाय गरुडाय धीमहि ध्याये म । शतबाहुना परमेश्वरेण सुवो राजा स्वर्गस्य राजा इन्द्रोऽजायत । सधस्था द्यावापृथिवीस्थानान्यन्तरिक्षमन्तर्भाव्य त्रीण्यजायन्त ॥६॥

०७

ओं भूरमय इत्यादयो होमविशेषमन्त्राः स्पष्टार्थाः सत्त्वशुद्धये चैषां जपो ज्ञेयः ॥ १॥ यश्छन्दसामृषभो वाच्यत्वाद्विश्वरूपः सर्वात्मा छन्दोभ्यः सकाशादन्यानि छन्दास्याविष्टवांश्छन्दोभिर्गुप्तो ऽन्तरात्मा विचरतीत्यर्थः। सतां सत्पुरुषाणां शक्यो शेयः प्रोवाचोप निषदुपनिषदमिन्द्रः परमेश्वरो ज्येष्ठः सर्वादित्वात् । अथवा शक्यो वेदवाच्यः स इन्द्रस्तामुपनिषदं प्रोवाचेत्यर्थः ॥५॥ मेधाविवृद्धये मन्त्रो नमो ब्रह्मण इति । धारणं श्रुतस्यार्थस्य चिन्तनम् । अनिरा करणं विस्मरणरहितम् । ममामुण्य च शिष्यस्य च कर्णयोः श्रुतं श्रवण शक्तिर्भूयात् । हे धारणादयो यूयं मा च्योट्वं च्युता मा भूत मम शिष्यस्य च ॥६॥७॥

०८

ऋतं तप इति । ऋतं सूनृता वाणी तपः। शान्तं शान्तिरिन्द्रिय निग्रहः । एतानि सर्वाणि सत्त्वशुद्धिद्वारा शानसाधनानीत्यर्थः । ब्रह्म वेदो भूरादिलोकत्रयं च ब्रह्म परं ब्रह्मैतदुपास्य वर्तेतैतत्परं तप इत्यर्थः ॥१॥ यथा वृक्षस्येति पुण्यकर्मस्तुतिः । अपुण्यस्य निन्दा यथासि धारामिति । असेः खङ्गस्य धारां कर्तेऽवहिताम् । कृत्यते कतॊ गतः। कृती छेदने घञ् । छेदनफलगर्त्तमध्येऽवहितामारोपितामवक्रामेदवक प्य गच्छेदुलंघयेत् । यदि उ वा यद्येव इह वा वामभाग इह वा दक्षिण भागे विह्वलिष्यामि प्रमादी भविष्यामि कर्त्त तर्हि पतिष्यामीति साव धानो गच्छेदेवमनृतान्मिथ्याभिधानादात्मानं जुगुप्सेद्रक्षेत् ॥२॥ न न्वात्मज्ञानायैतावत्किमित्यवधानं क्रियत इत्याशंक्य सूक्ष्मत्वेन दुरधिग मत्वादित्याह अणोरिति । तत्यिन्तमणोर्लाभे कः पुरुषार्थ इत्यत आह महत इति । अणुत्वं दुरधिगमत्वादुच्यत इति भावः। गुहायां दहरे पुण्डरीके । अक्रतुमसंकल्पं वीतशोकताफलम् । धातुर्गुरोर्ब्रह्मण आत्मन एव वा । धातुप्रसादादिति पाठे दधत्यर्थमिति धातव इन्द्रि याणि तेषां प्रसादाच्छुद्धरित्यर्थः । महिमानं महान्तं प्रत्ययार्थों न विवक्षितः॥३॥ सप्तेति । सप्त प्राणाः शीर्षण्या अग्नेः सप्तार्चिषः स मिधो जिह्वाश्च । सप्ताचिषः सप्त हविष्कृता दीप्तयः। समिधो यथा “पाकसंस्था हविःसंस्थाः सोमसंस्थास्तथापराः। एकविंशतिरित्येता यज्ञसंस्थाः प्रकीर्तिता” इति समिधः सप्त सप्त (शांखायनगृह्यसूत्राणि १.१.)। “काली कराली च मनोजवा चे” त्याद्या मुण्डोक्ताः (१.२.४.) सप्त जिह्वाः । सप्त लोका भूरादयः। येषु लोकेषु गुहाशया लिंगशरी रस्था निहिता गुप्ताः सप्त सप्त प्रतिशरीरम् ॥४॥ सर्वमात्मन एव जातमिति पूर्वोक्तं मन्त्रान्तरेण प्रकाशयति अत इति । येन रसेन भूतैश्च कृत्वान्तरात्मा लिंगशरीरावच्छिन्नस्तिष्ठते कृतावस्थानो भवति । “अन्नमयं हि सोम्य मन” इति श्रुतेः (छा. ६.५.४.)॥५॥८॥

०९

तस्य विभूतिमाह ब्रह्मेति । देवानामिन्द्रादीनां मध्ये ब्रह्मा पारमे श्वरं रूपम् । पदवीः पदवीं दैत्याचार्याधिकारमिच्छति पदवीयतीति पदवीः क्विवन्तः शुक्रऋषि गुपुत्रः कवीनाम् । “कवीनामुशनाः कविरिति" स्मृतेः (गीता. १०. ३७.)। नित्यगामित्वात्सूर्यो वा पदवीः कवीनां ज्ञानिनाम् । यद्वा पदानि व्ययति संवृणोति सम्यक्पदप्रयोग कर्ता कवीनां श्रेष्ठः।महिषः । मह पूजायां । पूज्यतमः सिंहो “मृगाणां च मृगाधिप" इति स्मृतेः । स्वधितिः परशुर्वनानां छेदहेतुत्वाच्छ्रेष्ठः । सोमो वल्ली पवित्रमत्येत्यतिक्रम्य गच्छति । पवित्रेषु सोमो वैष्णवं रूपमित्यर्थः । रेभन् । रेभृ शब्द । अहमुच्चौरीति निःशंकं भाषमाणः॥ यास्केन (१४.१३.) तु रश्मिनिषेवितादित्यपरतयेन्द्रियाधिपात्मपर तया चायं मन्त्रो व्याख्यातः । तद्यथा । " ब्रह्मा देवानामित्येष हि ब्रह्मा भवति देवानां देवनकर्मणामादित्यरश्मीनाम् । पदवीः कवीनामित्येष हि पदं वेत्ति कवीनां च कवीयमानानामादित्यरश्मीनाम् । ऋषिर्विप्रा णामित्येष हि ऋषिणो भवति विप्राणां व्यापनकर्मणामादित्यरश्मीनाम्। महिषो मृगाणामित्येष हि महान्भवति मृगाणां मार्गणकर्मणामादित्यर श्मीनाम् । श्येनो गृध्राणामिति श्येन आदित्यो भवति श्यायतेर्गतिक मणो गृध्र आदित्यो भवति गृभ्यतेः स्थानकर्मणो यत एतस्मिस्तिष्ठति।

स्वधितिर्वनानामित्येष हि स्वयं कर्माण्यादित्यो धरे बनानां बननक मणामादित्यरश्मीवाम् । सोमः पवित्रमखेति रेभविषेष हि पवित्र र श्मीनामत्येति स्तूयमान एष एवैतत्सर्वमक्षरमित्यधिदैवतम् । अथा ध्यात्मम् । ब्रह्मा देवानामित्ययमपि ब्रह्मा भवति देवानां देवनकर्मणा मिन्द्रियाणाम् । पदवीः कवीनामित्ययमपि पदं वेत्ति कवीनां कवीय मानानामिन्द्रियाणाम् । ऋषिर्विप्राणामित्ययमप्य॒षिणो भवति विप्राणां व्यापनकर्मणामिन्द्रियाणाम् । महिषो सुगापामित्ययमपि महान्भवति मृगाणां मार्गणकर्मणामिन्द्रियाणाम् । श्येनो गुनाणामिति श्येन आत्मा भवति श्यायते नकर्मणो गृध्राणीन्द्रियाणि गृध्यतेनिकर्मणो यत एतस्मिस्तिष्ठन्ति । स्वधितिर्वनानामित्ययमपि स्वयं कर्माण्यात्मनि धत्ते वनानां बननकर्मणामिन्द्रियाणाम् । सोमः पवित्रमखेति रेभनित्य यमपि पवित्रमिन्द्रियाण्यत्येति स्तूयमानोऽयमेवैतत्सर्वमनुभवत्यात्म गतिमाचष्ट" इति निरुक्तानुसारेणाधिदैवतमध्यात्मं च व्याख्यायते॥ आदित्यपक्षे षष्ठयन्तै रश्मयो वाच्याः प्रथमान्तरादित्यः । सर्वत्र रू पकोपमा द्रष्टव्या । यौगिको वार्थों रूढिमपहायानुगन्तव्यः ॥ अध्या त्मपक्षे प्रथमान्तरात्माभिधीयते षष्ठयन्तैरिन्द्रियाणि । ब्रह्मा बृहन्यथा देवादिषु ब्रह्मादयो राजन्त एवमात्मेन्द्रियेषु राजते । सोमः प्रसविता पवित्रं शुद्धोऽत्येत्यतिशयेन जानाति । गत्यर्थास्ते बानार्थाः । आदित्य आत्मा च नारायण एवेति नारायणप्रकाशकः ॥१॥ अविकारस्य कथं नानात्वमित्याशंक्य मायिकमिति वक्तुं मायास्वरूपमाह अजा मिति । अजामनादिमेकां विचित्रशक्तित्वेन नानाकार्यसम्भवाल्लाघ वादेकाम् । गुणभेदमाह लोहितेति । चैतन्येक्षणे कार्यमाह बहीमिति । अजो होकः संसार्यनुसृत्य शेते न जागर्ति ज्ञानाभावात् । अजोऽन्यो ज्ञानी ॥२॥ हंस इत्यादि काठके व्याख्यातम् ॥ ३॥ यस्मान्नेति । यस्मात्परो न जातः । तस्याविकारित्वाद्यत्तु जातत्वेनोपलभ्यते तत्ततो न भिद्यते किन्तु तस्यैव विवर्तः। ननु तर्हि स्वतन्त्र एव नित्योऽन्यो

भवत्वत आह अन्यो अस्तीति नेत्येवान्योऽपि स्वतन्त्रो नास्त्येकत्वे श्रु तितात्पर्यात् । ननु तुर्युपलभ्यमानस्य का गतिरत आह य इति । आ वेशः सनिवेशविशेषः । स एव भुवनाकारो बभूवेत्यर्थः। प्रजया सं विदानः प्रजेति संज्ञामापनः। त्रीणि ज्योतींषि ज्ञानाग्निदर्शनाग्निः को ष्ठामिरिति । तानि सचते तैः सम्बद्धो भवति । स च षोडशी षोडश कलावांस्ताश्च षष्ठप्रश्न उक्ताः । चतुर्थसोमसंस्थारूपो वा ॥ ४ ॥ विधारमिति त्रिपदा गायत्री विधर्तारं सर्वधारिणं सूर्य हवाम ह आवाहयामो यो नोऽस्मभ्यं वसोव्यस्य वनाति वनति । वन सम्भ तौ । विभागं ददाति । अत एव विभक्तारमिति शाखान्तरे पाठः । कु विदव्ययं शनकैरर्थे । अयाचित एव नो द्रव्यभागं ददातीत्यर्थः । सवि तारं प्रसवितारं नृचक्षसं मुंश्चष्टे नृचक्षास्तं प्राणिनां ज्ञानप्रदम् ॥ ५॥ गायत्र्यन्तरमाह अयेति । अद्यशब्दोऽसिनहनीत्यर्थे सद्यआदिसत्रेण (पा.५.३. २२.) निपातितः। “निपातस्य च" (पा. ६. ३. १३६.) इत्य द्यशब्दस्य दीर्घः। अद्या नोऽस्माकं देव सवितः सवनकर्तः सौभगं सौ भाग्यं प्रजावत् प्रजामहतीति प्रजावत् । “तदर्हतीति" वतिः (पा.५.१. ६३.)। यथा प्रजासु योग्यं भवति तथा सावीः। छान्दसोऽडभावः । अ सावीः प्रसूतवानसि । दुःष्वममर्हति दुःम्वनियमियादिपूरणः। परासुव निराकुरु ॥६॥ गायत्र्यन्तरं विश्वानीति । हे देव सवितर्विश्वानि सर्वाणि दुरितानि परासुव निराकुरु । यश्च भद्रं कल्याणं तन्नोऽसभ्य मासुव प्रसुव ॥ ७॥ मध्वित्यादि तिनस्त्रिपदा गायत्र्यः । वाता - तायते । ऋतं सत्यं यते पति यन् तस्मै यते सत्यमामुवते सत्यवादिने । छान्दसो दीर्घः । वाता वायवोऽपि मध्वमृतं क्षरन्ति । “लिङर्थे लेट्" (पा.३.४.७.)। लिङर्थोऽत्र प्रार्थना मधु क्षरन्ति क्षरन्तु । सिन्धवो नद्यो मध्वमृतं क्षरन्तु । ओषधीरोषधयो नो माध्वीर्माध्व्यः सन्तु मधुसम्ब धिन्यो माध्व्यः । “तस्येदं" (पा. ४. ३. १२०.) इत्यण् । “ऋत्व्यवा स्त्व्यवास्त्वमाध्वीहिरण्ययानि छन्दसि" (पा. ६.४.१७५.) इति नि

पातनाद्गुणाभावः ॥८॥ नक्तं रात्रय उताप्युषसः प्रत्यूषाः । किम्ब हुना भौमं रजोऽपि मधुमदस्तु । चौरपि मध्वस्तु नः पिता । ब्रह्मसद नत्वाब्रह्मणश्च सर्वजनकत्वात्तल्लोकोऽपि पितोपचारात् । मधुशब्दः केवलोऽपि मधुमत्पर एव पूर्वापरसाहचर्यात् । मधुब्राह्मणेन मधुम न्वार्थः प्रकाशितो वेदितव्यः॥९॥ घृतमिति। मिमिक्षे सिषिचे। मिक्ष सेचने । अस्य सर्वस्य योनिर्जनकम् । “ अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्य गादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याजायते वृष्टिर्वृष्टेरनं ततः प्रजा" इति स्मृतेः (मनुः ३. ७६.)। घृते श्रित आश्रितः। आश्रितो लोको घृतस्य तेजस्त्वात्तेजस्विनं हि श्रयन्ते । घृतं उ अस्य धाम । अस्य लोकस्य घृतं धाम धातृ । वृषभ हे धर्मानुष्वधं स्वधां स्वधामनु आवह घृत मादातुं सन्निहितो भव । मादयस्व हर्षे प्रामुहि यतः स्वाहाकृतं स्वा हाशब्देन हुतं घृतं हव्यं वक्षि वहसि ॥११॥ समुद्रादिति । समु द्रात् क्षीरोदान्मधुमानूमिस्तरंग उदारदुद्गतवान् । ऋ गतौ लुङ् सति शास्तीत्यङ् (पा.६.१.५६.)। उपांशुना स्तिमितशब्देनामृतत्वं समानद समाप । यदस्ति तमः।घृतं देवानां जिह्वा तेन विना न तृप्यन्तीत्यर्थः। तथामृतस्य नाभिर्मुख्यममृतम् ॥ १२ ॥ वयं नामेति । वयं घृतस्य नाम प्रब्रवामा अस्मिन्यो घृतस्य नाम नमोभिनमस्कारैर्धारयामा दध्मः। प्रब्रवामा धारयामा इति संहितायां दीर्घः । ब्रह्मा ऋत्विक् शस्यमान मृम्भिनिरूप्यमाणं प्रकृतं घृतवर्णनमुपशृण्वदुपश्पृणुयात् । लेट तिबितो लोपोऽट् । चतुःशृंगो वेदचतुष्टयलक्षणभंगयुक्तो गौरो निर्मलः पर मेश्वरो यज्ञोऽवमीदुद्गीर्णवान् ॥१३॥९॥

१०

तद्वर्णमं चत्वारि शृंगेति । अस्य निरुक्तम् (१३.७.)। “चत्वारि श्रृंगेति वेदा वा एत उक्तास्त्रयो अस्य पादा इति सवनानि त्रीणि वे शीर्षे प्रायणीयोदयनीये सप्त हस्तासः सप्त छन्दांसि त्रिधाबद्धस्त्रेधा बद्धो मन्त्रणाह्मणकल्पैर्वृषभो रोरवीति । रोरवणमस्य सवनक्रमेणभिर्यजुभिः सामभिर्यदेनऋग्भिः शंसन्ति यजुभिर्यजन्ति सामभिः स्तुवन्ति । महो देव इत्येष हि महान्देवो यचलो मानाविवेशेत्येष हि मनुष्यानाविशति यजमानाय तस्योत्तरा भूयसे निर्वचनाये” ति । " यज्ञो वै विष्णुरिति" श्रुतेर्नारायणपरता (शतप. १. १.२.१३.)। आत्मपक्षे तु चत्वारि श्रृंगाणि विश्वतैजसप्राज्ञतुरीयाणि । प्रयः पादाः संसृतिरूपगमनहेतवो जानत्स्वमसुषुप्तानि । हे शीर्षे परापरब्रह्मणी स्वर्गापवर्गों वा । सप्त हस्तास आदानोपायाः पञ्चेन्द्रियाणि बुद्धिमन सी च तदुक्तं सप्तांग इत्यस्यात्मनः। विधाबद्धोऽवस्थात्रये स्थूलप्रवि विक्तानन्दात्यैभोगैर्बद्धः संसारं त्यक्तुमक्षमो वृषभोऽविधाया बीजप्र दोऽनेन सेचनात् । “ अहं बीजप्रदः पितेति" स्मृतेः । रोरवीति सं सारदुःखेनात्यन्तमाक्रन्दतीश्वररूपेणोचैरुपदिशति च । महो देवो महान्देवः स्वप्रकाश आत्मा मयै मरणधर्माणं देहमाविवेश “लिङर्थे लेट्" (पा. ३. ४.७.) प्रविशति । " स एष इह प्रविष्ट आनखानेभ्य" इति श्रुतेः (बृह. १.४.७.)॥१॥विधेति । त्रिधाहितं त्रैविद्यक मणि निहितं पणिभिव्यैवहर्तृभिर्गुह्यमानं गोप्यमानं गवि गोविषये सौरभेयीषु देवासो देवा इन्द्रादयो घृतमन्वविन्दल्लब्धवन्तः । एकं भागमिन्द्रो जजानैकं सूर्यो जजानैकं वेनादेनो वेनतेः कान्तिकर्मणः कामुकाब्रह्मणश्चन्द्रमसो वैकं भागं स्वधया होमरूपेण कर्मणा हेतु भूतेन निष्टतक्षुर्वधितवन्तः ॥२॥ हिरण्यगर्भस्तुतिमाह य इति । यो देवानां पुरस्तादाविर्बभूवेति शेषः। विश्वाधिको विश्वोत्कृष्टो रुद्रो रु. द्ररूपो महर्षिर्वेदादिप्रवर्तकस्तं प्रथमं जायमानं हिरण्यगर्भ पश्यत जनाः। ननु दर्शने किं फलमत आह स इति । स देवो नोऽस्मान् शुभया स्मृत्या संयुनक्ति यतस्ततोऽस्य दर्शनं युक्तम् ॥ ३॥ यस्मादिति । यस्मात्परमपरं च किञ्चन नास्ति तदात्मकमेव सर्वमस्तीत्यर्थः । स्तब्ध आरोपितो वृक्ष इवैको दिवि तिष्ठति तेन पुरुषेण पूरकेणेदं सर्वे पूर्ण पूरितमतो न परमपरमणु ज्यायो नान्यदस्तीति युक्तम् ॥४॥न कर्म

१७ णेति । कर्मणा यागादिना प्रजया पुत्रादिना धनेन कर्मसाधनेन । केन तईमृतत्वमानशुस्त्यागेन । तर्हि सर्वे कस्मादमृता न भवन्तीत्यतउक्त मेक इति । न सर्वे किन्तु केचिदेव त्यागस्य दुःसाध्यत्वात् । “व का शतसहस्रेषु दाता भवति वा न वेति" प्रसिद्धः। परेण नाकं यद्वि भ्राजते। “एनपा द्वितीया" (पा.२.३.३१.)। अत्रैव कस्मान्न विभ्राजतेऽत उक्तं निहितं गुहायामिति । “अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः" (गीता. ५. १५.)। वैकुण्ठकैलासादिनिष्ठास्तु शुद्धसत्त्वाः पश्यन्ती त्यर्थः । अत्रत्याः के पश्यन्तीत्यपेक्षायामाह । यद्यतयो विशन्तीति ॥५॥ किं यतिमात्रं विशति नेत्याह वेदान्तेति । पुनः कीदृशाः । सच्या सयोगाच्छुद्धसत्त्वाः । ते ब्रह्मलोकेष्वित्यनेन क्रममुक्तिरुता । अन्त कालो मरणं परान्तकालस्त्वपुनर्भवकालः। अमृता देवाः परामृतास्तु मुक्ताः परि सामस्त्येन मुक्ता भवन्ति मुच्यन्तीति व्यत्ययेन श्यन् ॥६॥ आत्मनः साक्षात्कारस्थानमाह दह्रमिति । दहरमिति वक्तव्ये छा न्दसो विकारः । विपाप्मं निष्पापं वरं श्रेष्ठं वेश्मभूतमात्मनि वासस्थान पुरमध्यसंस्थं देहान्तःस्थं तत्रापि तन्मध्येऽपि दह्र सूक्ष्मं गगनमाकाशं विशोकः शोकरहितम् । तस्मिन् विषये यदन्तर्वति तदुपासितव्यमुपा सनीयम् । तदुक्तं छान्दोग्ये (८.१.१.)। " अथ यदिदमसिन ब्रह्म पुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशस्तस्मिन्यदन्तस्तदन्वे ष्टव्यं तद्वाव विजिशासितव्यमिति" ॥७॥ य इति । स्वर ओकारः। प्रतिष्ठित उपास्यतया निर्णीतः। प्रकृतिलीनस्य स्वरूपेण प्रकृत्यात्मकस्य यः पर उत्कृष्टो वाच्यत्वेन प्रधानभूतः स महेश्वरः परमात्मा ॥ ८॥ अस्यैव शेषः । अजोऽनाद्योऽन्यो जडविलक्षणः सुविभाः सुतरां वि भाति विश्वचक्रस्य नाभिराधारभूतः सर्वमस्यैव नातोऽन्योऽस्ति स्वामी ॥१०॥

११

एवमादिमन्त्रकलापप्रकाश्यं नारायणं स्मृत्वा पुनः श्लोकैः स्तौति सहस्रशीर्षमिति । सहस्रशिरसमिति तु युक्तं वक्तुम् ॥१॥वि. श्वमेवेदं पुरुष इति । इदं विश्वं पुरुष एवेत्यन्वयः। तद्विश्वमिति तनारायणाख्यं वस्तु विश्वं लोक उपजीवति तदाधारं प्राणिति ॥२॥ पति विश्वस्य सर्वस्यात्मेश्वरमात्मा जीवस्तस्येश्वर नियन्तारं महा क्षेयं यस्मिन् विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ॥३॥ परो ज्योति. बुंध्यादीनां प्रकाशकः । पर आत्मा परमात्मा ॥४॥ परो ध्याता नित्यस्वस्थाशयः । ध्यानं ध्यातव्यम् । परादपि परश्चासु तस्माद्यस्तु परात्पर इति । असुभ्यः प्राणेभ्य आ इत्यासु यः परादपि नामादेः परः। छान्दोग्ये स्कन्दनारदसंवादे निरूपितोऽर्थस्तस्मात्पराधः परो भूमा स नारायण इत्यर्थः ॥५॥ समुद्रेतं समुद्रमितं प्राप्तमम्भस्यपारे स मनुप्रविष्ट इत्युक्तेः । विश्वशम्भुवं विश्वेषां शं सुखं तस्य भुवमुत्पत्ति स्थानम् । तस्य ध्यानस्थानमाह पोति । अधोमुखमूर्ध्वनालञ्च ॥७॥ तस्य स्थानमाह अधोनिष्टया वितस्त्यां त्विति । अधोनिष्ट्या अधोनिष्टया वितस्त्यां वितस्तिप्रदेशव्यात्यां नाभ्यामुपरि नामेलर्ध्व भागे तिष्ठति वर्तते । तद्धृदयं विजानीयाद्विश्वस्य वागादिसंघातस्य महदायतनं स्थानम् ॥ ८॥ सततं निरन्तरं शिराभिर्लम्बति आ। आ लम्बत्यालम्बते शिराधारेऽवलम्बत इत्यर्थः । अथवा सतं शतच्छिद्र वंशचर्मादिनिर्मितं पात्रं यवनेषु प्रसिद्धं तस्य सतस्य तन्तव इवातान वितानात्मिकाः शिरास्ताभिरुपलक्षितमित्यर्थः । कोशसन्निभं कदली. पुष्पसन्निभम् ॥९॥ महानग्निः । आत्मैव । विश्वाचिर्यस्य विश्वतो ऽचींषि वर्तन्ते यद्भेदा अग्निहोत्रे पश्चाग्मय उक्ताः । मूनि मुखे हृदये नाभावाधारे चावस्थिताः। तदुक्तं गीतासु (१५. १४.)। “ अहं वै. श्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः । प्राणापानसमायुक्तः पचा म्यन्नं चतुर्विधमिति”। अत एव विश्वतोमुखः सर्वतः सन्मुखः । सोऽप्रभुगिति । “ तयोरेकः पिप्पलं स्वाद्वत्तीति" श्रुतेः (मुण्ड. ३. १.१.)। आहारं विभजन सर्वावयवेषु सञ्चारयन् । तथा तिष्ठन्नित्यं जाप्रदापादतलमस्तकं स्वं देहं सन्तापयतीत्यन्वयः । सर्वशरीर औ ण्योपलम्भस्तु कृत एव । अक्षयो नित्यः कविश्चेतन इत्यादिः । लिंगा दयमात्मैव न भौतिकोऽग्निः॥१०॥ तस्य हृदयस्य । वह्निशिखा भौ तिकाग्नेः शिखा । अणीयो.xभागेऽणीयसी ॥ ११ ॥ नीलमेघान्तः स्थविद्युदिव भासुरा । अत एव लिंगाद्धृदयाम्बुजं श्याममिति ग म्यते । शुकं कणाग्रसूचिका । पीताभा पीतवर्णा । तनूपमा सूक्ष्मेणो पमीयते कुण्डलिनीति यां नैगमा आहुः ॥१२॥ तस्या इति । इद मेव देवताध्यानस्थानम् । सेन्द्रः स इन्द्रश्चान्दसः सन्धिः ॥१३॥ अथातो योग ऐक्यं व्याख्यायते । छान्दसः सो छ । जिह्वा मे म धुवादिनी मधुरवादिन्यस्तु माधुर्येण जिह्वाया योगोऽस्तु । अहमेव कालोऽत्ता नाहं कालस्य भोग्यः। अयमात्मकालयोगः॥१४॥ नारा यणोऽहमेव स्थितो व्यवस्थितो निर्णीतश्चत्वारि च विश्वतैजसप्राक्ष तुरीयाण्यहमेव । अनेन जीवपरमात्मनोर्योग उक्तः॥११॥

१२

विरूपाक्षं नमामीति शेषः ॥१॥ आदित्य इति । यदेतत्प्र त्यक्ष मण्डलं तपति तप्यमानं दृश्यत एष आदित्यः। तस्य क्रमेणय॑जुः सामरूपतामाह तत्र ता इति । यदेतन्मण्डलं तपति ता ऋचो मण्ड लमेवर्चः । स एवम् लोकः । मण्डलाधिष्ठाता पुरुषो यजुषां रूपं म ण्डलाचिः साम्नां रूपं सोऽचि पदार्थः सानां मण्डलम् । सैषेति । अन्तरादित्ये यो हिरण्मयः पुरुषः सा त्रयी विद्यैव ॥२॥ तेजःशु कम् । ओजो नाम वीर्यपरिणामोऽष्टमो धातुः। तत्परिणामो बलम् । मात्मा बुद्धिः। मनुानम् । मृत्युर्यमः । किं तत्सत्यमिति प्रश्ने विश्वा न्तेनोत्तरम् । कतमः स्वयम्भूरिति प्रश्ने प्रजापतिः संवत्सर इत्येतदन्ते नोत्तरम् । संवत्सरस्य किं पारमार्थिक रूपमत आह संवत्सरोऽसा वादित्य इति । य आदित्य एष पुरुष एतत्पुरुषात्मा । “ सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्चेति " श्रुतेः (ऋ. १. ११५. १.) । य एष आदित्योऽसौ भूतानामधिपतिः । आदित्यो वा एष इत्याधुपासनावत आदित्यो वै तेज इत्याधुपासनावतश्च फलमाह ब्रह्मणः सायुज्यमित्यादि । साष्टितां समानर्द्धिताम् । इत्युपनिषद्रहस्यज्ञानम् ॥ ३॥१२॥

१३

घृणिः सूर्य आदित्य इति सावित्री । घृ क्षरणे । क्षरत्युदक मिति घृणिः । सुवति सरति वा सूर्यः । अत्तीत्यदितिरदितेरपत्यमादि त्यः ॥ मन्त्रान्तरम्।अर्चयन्ति देवाः कर्तारस्तपः सत्यात्मकमादित्य स्वरूपं पूजयन्ति । अर्चितं सन्मध्वमृतं क्षरन्ति क्षरतीत्यर्थः । तदेव ब्रह्मरूपं तदाप आप्यं तदेवाप उदकं तदेव ज्योतिस्तेजो रसोऽमृतं ब्रह्मस्वरूपं तदेव लोकत्रयं तदेवोंकारात्मकं च तदेवेत्यर्थः॥१॥ शि वस्वरूपं नारायणं मन्त्रैः स्तौति सर्व इति । तन्महस्तेजोरूपं तस्मै नमोनमः । भव्यं भविष्यत् । भुवनं विद्यमानम् ॥२॥ कद्रुद्राय कुत्सितानां रोदकाय । प्रचेतसे महाचित्ताय वरुणरूपायेति वा। मीळ्हुष्टमाय मीढुष्टमाय । मिह सेचने । “दाश्वान साहान् मीद्वांश्च" (पा. ६. १. १२.) इति साधुः । छान्दसो वर्णविकारः। सेचकतमाय । तव्यसे पूरकाय । तु वृत्तिहिंसापूत्तिषु । वोचेमावादिष्म । शन्तमं सु खतमम् । हृदे शानायेति त्रिपदा ॥३॥ अम्बिकापतय इत्युक्ते मातृपतय इति प्रतीतरश्लीलता नाशंक्याम्बिकाशब्दस्य पार्वत्यां रूढ त्वात् । अम्बिकोमयोः पर्यायत्वेऽपि प्रकृतिप्रत्ययार्थभेदादपौनरुत्यम् ॥४॥ यस्येति । विकंकतस्य वृक्षविशेषस्य विकारो बैकंकत्यमिहो अहवणी सुग्यस्य भवति प्रतिष्ठिता आहता अस्याहुतयः प्रतितिष्ठ न्त्येव । अथो पश्चात्प्रतिष्ठित्यै यजमानप्रतिष्ठायै भवन्ति । तेन वैकंकती प्रशस्तेति तस्या विधिरुन्नीयते॥५॥पृथिवीं स्तौति कृणुष्वेति । कृणुष्व पाज इति पञ्चदशर्चे सूक्ते शांखायनशाखापठित आद्याः पञ्च मन्त्रा प्रन्थे शेया इत्यर्थः। ते यथा। “कृणुष्व पाजः प्रसितिं न पृथ्वीं याहि राजेवामवाँ इभेन । तृष्वीमनु प्रसितिं द्रूणानोऽस्तासि विध्य रक्षसस्त पिष्टैः॥१॥ तव भ्रमास आशुया पतन्त्यनु स्पृश धृषता शोशुचानः । तपूंष्यग्ने जुहा पतंगानसन्दितो विसृज विष्वगुल्काः॥ २ ॥ प्रति स्पशो वि सृज तूर्णितमो भवा पायुर्विशो अस्या अदब्धः । यो नो दूरे अघशंसो यो अन्त्यमे माकिष्टे व्यथिरा दधर्षीत् ॥ ३॥ उदग्ने तिष्ठ प्रत्यातनुष्व न्यमित्राँ ओषतात्तिग्महेते । यो नो अराति समिधान चके नीचा तं धक्ष्यतसं न शुष्कम् ॥ ४॥ ऊो भव प्रति विध्याध्यस्मदा विष्कृणुष्व दैव्यान्यग्ने । अव स्थिरा तनुहि यातुजूनां जामिमजामि प्र मृणीहि शत्रून् " ॥५॥ (ऋ.४.४.१-५.)॥६॥ अदितिर्देवमाता देवास्तत्सुताः। गन्धर्वा हाहाहूहूप्रभृतयः।मनुष्या मनोरपत्यानि। पि तरः कव्यवालादयः। असुराः प्राणहारका हिरण्यकशिपुप्रभृतयः। तेषां सर्वभूतानामन्येषामपि सर्वेषां भूतानां माता मेदिनी । तस्या ना मान्तराणि स्तुतये पृथिवीमहतीत्यादीनि। कतमा केति स्वरूपविषयप्र श्रद्वये सत्यामृतेत्युत्तरद्वयम् । इति वसिष्ठो वसिष्ठ एवमाह ॥७॥१३॥

१४

अपः स्तौति आप इति । आपो वा इदं सर्वमित्येकं वाक्यम् । वि. श्वा भूतान्याप इति द्वितीयम् । तत्र हेतुः प्राणो वा आप इति । “अ नमयं हि सोम्य मन आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वागिति" हि छान्दो ग्यम् (६.५. ४.) विशेषवचनं पशव इत्यादि । पशवो जंगमानि अन्नं स्थावराणि । अमृतं रसः। रातिराट्स्वराट्सम्राजः पूर्वादिदिशां ना. मानि । सर्व मूर्तमपां विकारः । ओमोकारवाच्या आप इत्यर्थः ॥१॥ मध्याह्नाचमनायाब्दैवतो मन्त्र आप इति । ब्रह्मणस्पतिर्ब्रह्मणस्पतयः। ब्रह्मपूता वेदपूता पृथ्वी मां पुनातु । सर्व पुनन्तु शोधयन्तु मां प्राप्यापो असतां च प्रतिग्रहं पुनन्तु ॥२॥ अग्निश्चेति सायमाचमनमन्त्रः। यदहाह स्तवलुम्पतु । सत्ये ज्योतिषीति सायं पाठः॥३॥ सूर्यश्चेति । यद्रा ज्या रात्रिस्तदवलुम्पतु । सूर्ये ज्योतिषीति प्रातर्मन्त्रपाठः । सायमग्नेः प्रधानत्वादनी रक्षतु प्रातः सूर्यप्राधान्यात्सूर्यो रक्षतु। अह्ना कृतान्यहर पोहतु रात्रिकृतानि रात्रिरपोहत्विति प्रार्थना ॥ तत्र मन्त्रान्तरम् । अहनों अत्यपीपरदाधि! अतिपारयद्रात्रि! अत्यपीपरदह! अ तिपारयदिति ॥ अत्रैव शाखान्तरं च। “यदह्ना कुरुते पापं तदहा प्रति मुच्यते । यद्राच्या कुरुते पापं तद्राच्या प्रतिमुच्यते" इति ॥ ४ ॥१४॥

१५

गायत्र्यावाहनं आयात्विति । देवी अक्षरं माता इदं ब्रह्मेत्य विवक्षिता संहिता ॥ गायत्र्याद्यावाहनमन्त्र ओजोऽसीति । धाम नामासीति मकारनकारावसंयुक्तौ पठनीयौ । अभिभवतीत्यभिभूः। मध्याह्ने सावित्र्यावाहनमपराह्ने सरस्वत्यावाहनम् ॥१॥ओं भूरि त्यादिःप्राणायाममन्त्रः। तदुक्तम् । “एता एतां सहैतेन तथैभिर्दशभिः सह । त्रिर्जपेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यत" इति । अस्यार्थः। एताः सप्तव्याहृतीरेतां सावित्रीमेतेन शिरसा सह दशभिः प्रणवैश्च सह त्रिवारं गृहीतप्राणो जपेदेष प्राणायाम इति प्राणायामे ॥२॥ म न्लान्तरं भूर्भुवरिति । भूराद्या मधु क्षरन्तीत्यन्वयः। यन्मधु तब्रह्म वेदस्तदेवापः कर्मफलं या आपस्ता एव ज्योतिरादयः॥३॥ मन्त्रान्तरं ओं तहह्मेति ॥४॥ सन्ध्याविसर्जनमन्त्र उत्तम इति । उत्तर इति क्रचित्पाठः । ब्राह्मणार्थमागता त्वमनुज्ञाता सती गच्छ । गयायाः प. श्चिमभागे स सन्ध्यापर्वतः ॥ ५॥ भोजनावसरेऽन्तरग्नेः प्रार्थना । अन्तश्चरसीति । विश्वमूर्तिषु सर्वेषु देहेषु । विश्वतोमुख इति के पाश्चित्पाठः॥६॥ भोजनादावाचमनमन्त्रोऽमृतोपस्तरणमसीति। अत्र स्वाहेति पठन्ति । त्वमुदकामृतस्योपस्तरणं प्राणस्योपवेशनभूमि श्छादक वस्लमसि । तदुक्तम् । “किं मे वासो भविष्यतीत्याप इति होचुः रिति" (छा. ५.२.२.)॥७॥ प्राणाहुतिमन्त्रानाह प्राण इत्यादि। निविष्टः कृतधारणः । अमृतं हविः ॥ ८॥ इदानीमन्नाहुतिमन्त्रान्तर माह प्राण इति । शिवोमाविशाप्रदाहाय । हे शिव हे ओंकारवाच्य

त्वमप्रदाहायानवहेहदाहो मा भूदेतदर्थ रक्षकत्वेनाविश देहे प्रवेशं कुर्वितीश्वरप्रार्थना । शिवो मा प्रविशेति पाठे शिवस्त्वं मा मां प्रवि शेति योजना ॥९॥ ततः पुनराचमनमन्त्रोऽमृतापिधानमसीति। अमृतस्य प्राणस्यापिधानमाच्छादनवासोऽसि । यदुक्तम् । “तस्मा देतदशिष्यन्तः पुरस्ताञ्चोपरिष्टाचाद्भिः परिदधति लम्भुको ह वा सो भवतीति" (छा. ५.२.२.)। अस्यैव शेषो ब्रह्मणि स आ त्मामृतत्वायेति । स एवंकारक आत्मा ब्रह्मण्यमृतत्वाय मोक्षाय भवति ॥१०॥१५॥

१६

श्रद्धायामित्यादयः शिवप्रार्थनामन्त्राः । अपाने निविश्येत्यादा वपि श्रद्धायामिति योज्यम् । श्रद्धायां सत्यामित्यर्थः॥ १ ॥ रुद्र ओ माविशान्तकस्त्वम् ॥ २॥ अंगुष्ठक्षालनमन्त्रोऽङ्गुष्ठमात्र इति । पु रुषो अंगुष्ठं चेति “प्रकृत्यान्तःपादमव्यपर" इति प्रकृतिभावः (पा. ६. १. ११५.) पादाद्यन्तयोरपि कृतः। अंगुष्ठमात्र इति मन्त्रणांगुष्ठे ज लावसेचनम् ॥ ३॥ मेधामन्त्रानाह मेघेति। मेधा धारणाशक्तिर्जु षमाणा सेवमाना नोऽस्मानागादागता विश्वाची विश्वमञ्चति विश्व विषया भद्रा कल्याणकारिणी सुमनस्यमाना सुमनाः प्रसन्ना भवन्ती देवतात्वात् । त्वया जुष्टाः सेविता वयं वृहदुन्नतं वचो वदेम । दुरु कान्दुष्टवचसो जुषमाणाः प्रीणयन्तः प्रतिवादिनः सूक्तैर्हर्षयन्त इ त्यर्थः । विदथे वेदने ज्ञाने सुवीराः सुतरां शूराः॥ त्वयेति । त्वया सेवितो जनो मेधावानृषिर्भवतु भवेत् । त्वं देवी द्योतमाना त्वया जुष्टो ब्रह्मा भवेत् । गतश्रीः प्राप्तश्रीरुतापि त्वया जुष्टः । त्वया जुष्टः सेवित श्चित्रं विचित्रं वसु द्रव्यं विन्दते लभते सा त्वं नोऽस्मान् जुषस्व द्रविणेन द्रव्येण प्रीणय हे मेधे ॥४॥ पुष्करस्रजौ कमलमालिनी ॥५॥अप्सरासु । अप्सराशब्द आकारान्तोऽप्यस्ति । मनः क ल्पनाशक्तिः। दैवी देवसम्बन्धिनी । मनुष्यजा मनुष्यसम्बधिनी ।

सुरभिः कामधेनुर्जुषतां सेवताम् ॥६॥आ मामिति । मेधा मामा- । जगम्या आजगम्यात् । यथा । “ आ मा वाजस्य प्रसवो जगम्यादेमे द्यावापृथिवी विश्वरूपे" (वाजस.९.१९.)। जगती विश्वव्यापिनी। ऊर्जस्वती दीधितिमती । पयसा क्षीरेण पिन्वमाना पीनतामापद्य माना । बुद्धिः क्षीरेण वर्धते । सुप्रतीका शोभनांगी । “सुप्रतीकः शो भनांगे भवेदीशानदिग्गज" इति विश्वः (मेदिनी च) । जुषतां सेवताम् ॥ ७॥१६॥

१७

पञ्चवक्त्रमन्त्रानाह सद्योजातमिति । सद्योजातः प्रथमजातः । प्रपद्यामि । उपग्रहव्यत्ययः प्रपद्ये । भवे भवे जन्मनि जन्मान नातिभ वेऽतिक्रान्तो न भवामि सर्वेषु जन्मसु त्वनिष्ठ एव भवामि । भजस्व मां त्वत्प्रसादभागिनं कुरु । भवोद्भवाय संसारोत्पत्तिहेतवे ॥१॥ द्वितीयो मन्त्रो वामदेवायेति । वामं कुटिलं विषभक्षणादिलोक विरुद्धं दीव्यति क्रीडति तस्मै । कलविकरणाय कलं मधुरं विकरणं विकारो यस्य साश्चर्यचेष्टितस्तस्मै । बलविकरणाय बलवद्विकरणं यस्य । बलप्रमथनाय बलवतां प्रमथनाय । सर्वभूतदमनाय कालरूपत्वात् । मनोन्मनाय मन उन्मनयत्युन्मनीभावं गमयति मनोन्मनस्तस्मै मनोज यहेतवे ॥२॥ अघोरेभ्यः सौम्येभ्योऽथ घोरेभ्यः क्रूरेभ्यः। हे घोर। “भीमे हरे घोर” इति विश्वः (मेदिनी च) । घोरतरेभ्योऽतिघोरेभ्यो ऽपि भीम सर्वतो नमस्तेऽस्तु सर्वेषु पार्श्वेषु ।सर्व सर्वात्मक ते तुभ्यं न मोऽस्तु । हे रुद्र ते तव सर्वेभ्यो रूपेभ्यो नमोऽस्तु ॥३॥ तत्पुरुषाय स प्रसिद्धश्चासौ पुरुषश्च तस्मै विद्महे जानीमः । महादेवाय महते देवाय धीमहि ध्यायेम । तत्तस्मान्नोऽस्मान् रुद्रः प्रचोदयात्प्रचोदयति प्रेरयति बुद्ध्यध्यारूढं । चुद प्रेरणे लेट् तिबितोलोप आट् ॥ ४ ॥ ब्रह्माधिपतिर्ब्राह्मणाधिपतिर्ब्रह्मणोऽधिपतिर्वेदानामधिपतिः। विशे षणचतुष्टयविशिष्टो ब्रह्मा शिवः कल्याणकारी मे ममास्तु । हे सदा शिव ओमोकारकप त्वत्प्रसादामादयो मे कल्याणकारिणः सन्तु ॥५॥ ब्रह्मेति । ब्रह्मा मां मेतु प्रामोतु जानातु वा । मी गतिमत्योः श्यादिळत्ययेन शपो लुक । एवं मध्वमृतं मां मेतु । पुनः प्रार्थना हे ब्रह्म । सम्बोधने नलोपो वातिकात् (कौमुदी. ३६८.)। मे मह्यमव रक्ष । आदरार्य पुनर्मधु मेतु माम् । यस्ते तव सोम प्रजावत्मजामर्हति सोऽभि अभिमुखोऽस्तु किंबहुना सोऽहं स्याम् । हे दुःस्वमहन् हे सोम दुरुष्वहा त्वम् । दुष्टमुष्वं दाहं हन्ति दुरुष्वहा त्वमास । हे सोम तव मनःस्वरूपस्य यान्प्राणान् वागादीन्पश्यामि तानपि तव स्वरूपे जुहोमि । मनश्चन्द्रो मनसि च वागादयो हूयन्ते ॥ त्रिसुपर्ण मिति । सद्योजातादयः पञ्च मन्ता ब्रह्म मेतु दुःस्वमहभिति । त्रिसु पर्णमप्रार्थितमेव ब्राह्मणाय दद्यात्पाठयेदिति विधिः । किमर्थ देयमिति शंकायां महाफलत्वादित्युत्तरमाह ब्रह्महत्यां वा इति । सोमं प्रामुवन्ति सोमपानफलं प्राप्नुवन्ति सोमलोकं वा ॥ ६॥ ब्रह्ममेधया ब्रह्मबुद्ध्या मधुबुध्या च ब्रह्म मे मह्यमव ॥ अंधा न इति व्याख्यातम् ॥ य इमं ब्राह्मणाय दद्यात्स उक्तफलं लभत इति शेषः ॥७॥ ब्रह्ममेघवा छान्दसो याखाने वाशब्दः । स एवार्थः॥ ब्रह्मा देवानामित्यादि व्याख्यातम् ॥ ८॥१७॥

१८

वैश्वदेवमन्त्रानाह देवकतस्येति । अवयजनं यागपूर्वकं निराक रणम् । यच्चाहमेनोऽकार्ष यद्विद्वांसो वयं वागादिरूपाश्चेत्यष्टममन्त्रार्थः। सप्तमे तु विद्वांसः पुत्रादिसहिता इत्यपौनरुक्त्यम् । एकादश मन्त्राः । पञ्चमस्त्वन्यकृतस्येति मन्त्रः ॥१॥ आत्मनोऽकर्तृत्वसिद्धये मन्त्रमाह कामोऽकार्षीदिति । हे कामैतत्ते तव हविः कामाय स्वाहा ॥२॥ नन्वात्मघातादौ कामाभावे कथं प्रवृत्तिरत आह मन्युरिति । हे मन्यवेतत्ते हविर्मन्यवे स्वाहा ॥ ३॥ १८॥

१९

तिलहोममन्तानाह तिला:कृष्णा इति।यन्म इति।तिलाः शान्ति कुर्वन्तु दुष्कृतं शमयन्त्वित्यर्थः। चौरस्थानमिति । सर्वत्र पापं लक्ष्यते । नवश्राद्धमेकादशाहश्राद्धं । तच्छमयन्तु शान्ति. च कुर्वन्त्वित्यर्थः । गणामिति । गणादीनां लक्षणानि स्मृतावुक्तानि (मनुः ४.२०९.)। एतद्भुक्त्वा यत्पापं तच्छमयन्तु । श्रद्धा प्रजा च मेधा च भवतु । शान्ति कुर्वन्तु । थ्यादयस्तिलास्तोतुत्वाबाहुपुत्रिणं कुर्वन्तु शमयन्तु पापम् ॥१॥ अग्नये स्वाहेत्यादयः षटुिंशवलिमन्त्राः । द्विरन्तरिक्षग्रहणं प्रमादश्चेत्पञ्चत्रिंशद् । यदेजति कम्पते जगति लोके यश्च चेष्टति चेष्टते नान्यो भागो यत्नात्प्रयत्नान्मे मह्यं भवतु स्वाहा स एवात्मनो भागो नान्य इत्यर्थः। मान्य इति पाठे स एव भागश्चेतनांशो मे मम मान्यो माननीयो नान्य इत्यर्थः॥२॥१९॥

२०

· पुनर्बलिमन्त्रानाह ये भूता इति । वितुदस्य व्यथकस्य प्रेष्ठाः प्रिय तमाः ॥१॥ इन्द्रप्रकाशकमन्त्रानाह सजोषा इति । सप्रीतिः । हे इन्द्र सगणो गणसहितो मरुद्भिः सप्तसप्तकैः सहितः सोमं याक्षिक दत्तं पिब । हे वृत्रहन हे शूर विद्वान वेत्तापमृधो दुर्जनानुदस्व । कृ णुहि कुरु । " उतश्च प्रत्ययादित्यत्र छन्दसि वेति वक्तव्यं" (महा भाष्यं ६. ४. १०६.) इति हेरलुक् ॥ २॥ त्रातारमवितारमिति स्तुत्यर्थत्वान्न पौनरुक्यमदृष्टार्थत्वाच मन्त्राणामत एवेन्द्रशब्दस्य प. श्वकृत्वः प्रयोगः । अथवावितारं तर्पकम् । हवे हवे यागे यागे । हया. मीति प्रार्थनायां लेट् । शक्रं शक्तं पुरुहूतं महद्भिराहूतम् । स्वस्ति कल्याणमाधात्वादधातु । श्व्यत्ययेन लुक् ॥ ३॥ भयामहे बिभीमः । हे मघवञ्छग्धि शक्तान् कुरु तव तत्तत्रोतिभिर्नोऽस्मान् शग्धि । वि. द्विषो द्विषो द्वेष्टन विमृधो दुष्टान् जहि नाशय । त्वं न इति पाठे त्वं कर्ता ॥ ४॥ स्वस्तिदाः कल्याणप्रदः। विदिशां मनुष्याणां पतिः । वृत्रहा वृत्राणि पापानि हन्ति । विमृधो वशी दुष्टवशकर्ता । वृषा वृष्टिकर्ता । पुरोऽग्र एत्वागच्छतु नोऽस्माकम् ॥ ५॥ ऊर्ध्व इति । ऊ उम् । “ इकः सुप्रीति" दीर्घः (पा. ६. ३. १३४.)। षु“सुज" इति षत्वम् (पा.८. ३. १०७.)। णो नः । “नश्च धातुस्थोरुषुभ्य" इति ण त्वम् (पा. ८. ४. २७.)। ऊतये । “ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च" इति वेत्राक्तिनि रूपम् (पा.३.३.९७.)। तिष्ठा “इयचोऽतस्तिङ” इति दीर्घः (पा. ६.३. १३५.) । ऊतये समृद्धय ऊर्ध्वस्तिष्ठ देवो न देव इव सनिता दाता । वाजस्यानस्य सनिता दाता सन् सन्मुख ऊर्ध्वस्तिष्ठ । यदञ्जिभिर्यद्वयक्तिभिर्वाद्भिः शब्दैविहृयामह आवाहयामः ॥६॥ सूर्यमन्त्रः तरणिरिति । तरणिस्तारको विश्वदर्शतो जगदर्शको ज्योतिष्कृत् प्रकाशकृदसि भवसि सूर्य है । विश्वं सर्वमाभासि प्रका शयसि रोचनं दीप्तिमत् । गायत्रीछन्दः॥७॥ उपयामेति सोम मन्त्रः। उपयामोपगच्छाम गृहीतोऽसि सोम । सूर्याय त्वा त्वां गृ हामि भ्राजस्वत एष ते योनिरिति पाठ एष सूर्यस्ते तव योनिरुत्प त्तिस्थानम् । पुनः सूर्याय त्वेत्युपसंहारः॥ ८॥ विष्णुमुखा विष्णुमु ख्याः।“विष्णुर्वे देवानां परमोऽग्निरवम” इति च श्रुतेः (ऐत.ना. १.१.) ॥९॥श्री मे भजतेति । लक्ष्मीर्मह्यं भजत्वित्यर्थः । अलक्ष्मी मे नश्यतेति । अलक्ष्मी, नश्यत्वित्यर्थः । श्रीलक्ष्मीशब्दयोः “सर्वतो ऽक्तिन्नादित्येक" इति ङीष् (कौमुदी. ५०३.)। “हल्ङ्याबिति” सुलोपः (पा. ६. १. ६८.) । भजतनश्यतेति वर्णव्यत्ययः ॥१०॥ महाँ इन्द्रो महानिन्द्रः। “आतोऽटि नित्यं" (पा. ८. ३. ३.) इति नस्य रुत्वम् । “ अत्रानुनासिकः” (पा. ८. ३. २.) इत्यनुनासिकः। “भोभगो” (पा ८. ३. १७.) इति यत्वम् । “ लोपः शाकल्यस्य" (पा. ८. ३. १९.) इति लोपः । षोडशिग्रहस्तद्देवतात्वात् षोडशी। हन्त्विति तं पाप्मानं हन्तु यः पाप्मास्मान्द्वेष्टि ॥११॥ शरीरमिति। शरीरं यज्ञोऽर्जनभूमित्वात् । अथवा “पुरुषो वाव यज्ञः” (छा. ३. १६. १.) इत्युपासनाविषयत्वात् । शमलं पापं कुसीदं वाणिज्योपार्ज नीयं द्रव्यम् । तस्मिन् सीदत्ववस्थानं करोतु पापमर्जयञ्जीवत्वित्यर्थः ॥१२॥ स्कम्भनं रोधनम् । स्कम्भस्य रोधस्य सर्जनमुत्पादकम् । उन्मुक्तो निवृत्तः। वरुणस्येत्यादिः पाशान्तो वरुणदोषनिवृत्तिकृन्मन्त्रः ॥ १३॥ पदा पदानि । विचक्रमे विक्रान्तवान् । गोपा इन्द्रियेशः। अदाभ्यः क्लेदानहः । दा दभि क्लेदे । “अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्यो

ऽशोज्य एव चेति" स्मृतेः (गीता. २. २४.) । इतोऽस्माबेदात् । ध आणि धर्मवन्ति । अकारो मत्वर्थीयः। धारयन् संगृह्णन् । अयं विर जाहोमारम्भे विष्णुस्मरणार्थों मम्बः ॥ १४ ॥ इदानी विरजाहोमम न्वानाह प्राणेति । एते सप्त मन्त्राः ॥१५-२१॥ ततो विचिटि स्वाहेत्यस्यानन्तरं विधिक स्वाहेति केषाश्चित्पाठः । सम्बुध्यन्तं देव तानाम ॥ २२ ॥ खखोल्काय नामा द्युखोल्कायेति केषाश्चित्पाठः ॥ २३॥ हे आहरितपिंगल तथा लोहिताक्ष । ददापयिता दान प्रेरकः। छान्दसं द्वित्वम् । अयं वह्नःप्रार्थनामन्त्रः । एवंविधः समु. त्तिष्ठ प्रकटो भव ॥ २४ ॥२०॥

२१

ओं स्वाहेत्योंकारेण स्वहान्तेन होमः॥१॥ सत्यमेव परमु. स्कृष्टं यल्लोके परं तत्सत्यमेव सत्यादन्यदुत्कृष्टं नास्तीत्यर्थः। तत्र हेतुः सत्येनेति । स्वर्गाद्यन्न च्यवन्ते तत्र सत्यं हेतुरित्यर्थः । सतां हि सत्यं नासताम् । सत्यं तपो दमः शमो दानं धर्मः प्रजननमग्नयोऽग्निहोत्रं यज्ञो मानसं सन्न्यास इति द्वादश नियमाः परमसाधनानीत्यर्थः । तप इति प्रशंसन्तीत्यप्रेतनेनान्वयः। एवं दमादौ । दुर्धर्षमसह्य दुरा धर्ष स्पष्टुमशक्यम् । प्रजायन्ते प्रजामुत्पादयन्ति । न्यास इति ब्रह्मा प्रशंसति । तदेव परं साधनमित्याह ब्रह्मा हि पर इति । दाार्थ परो हि ब्रह्मेति पुनरुक्तिः।तेन तन्मतमेव श्रेष्ठमित्यर्थः । तदेवाह तानीति । अत्यरेचयदतिशयं गतः। य एवं वेद तस्याप्येत्फलं द्रष्टव्यमित्युपनि षद्रहस्यम् ॥२॥२१॥

२२

इममेवार्थमाख्यायिकयाह प्राजापत्य इति । प्रजापतेर्गोत्रापत्यम् । अरुणः पिता सुपर्णा माता ॥ आदित्यो रोचते दिघीत्येकं वाक्यं सत्यं वाचः प्रतिष्ठेत्यपरम् ॥ देवतां देषभावम् । तपसऋषय इत्यत्र “. त्यकः” (पा. ६. १. १२८.) इति प्रकृतिभावो हस्वश्च । सुवरन्धवि न्दन स्वः स्वर्ग प्राप्ताः । सपनान्मणुदाम निराकुर्मः। अराती रातिर हितानदातॄन ॥ शिवं विहितम् । शमः परमं शान्तिः परमसाधनमिति वदन्ति धार्मिका इत्यर्थः ॥ वरूयं मुख्यावयवो दक्षिणा सा मित्रा मित्राणि “शेश्छन्दसि बहुलमिति” शेर्लुक (पा.६.१.७०.)॥ विश्वस्य सर्वस्य ॥ प्रजननं प्रजोत्पादन प्रतिष्ठा वंशयास्पदम् । साधु प्रजावाम्छुखमातृतः सुशीलापत्यवान् । तन्तुं तन्वानः सन्तानं विस्ता रयंस्तदेव सन्तानोत्पादनमेवानृणमानृण्यम् ॥ अमीनामुक भाधात व्यत्वे हेतुमाह अप्रयो वा इति । देवयानः पन्थास्तत्मापकत्वात् । त. दुक्तम् । “ अनियोतिरहः शुल” इत्यादिकोऽभिः (गीता. ८. २४.)। का विधेत्यपेक्षायामाह गार्हपत्यमृगिस्यादिलिंगव्यत्ययः । अन्वाहार्य पचनो दक्षिणामिः। वृहदृहत्साम । इयमुपासनामिहोनादन्येत्यनीनां पृथगुपादानम् । परमं श्रेष्ठसाधनम् ॥ अग्निहोत्रमिति । सायम्प्रातच सुडुतमग्निहोत्रं स्विष्टं सम्यगिष्टं कृतं सद्हाणां निप्कृतिर्गृहप्रयुक्तपा पस्य निस्तरणोपायः। किञ्च यज्ञानामसोमकानां ऋतूनां ससोमका नां च प्रायणं प्रकृष्टमयनमुपायोऽमिहोत्रं विना तदनधिकारात् । सुव र्गस्य स्वर्गस्य लोकस्य ज्योतिर्मार्गप्रदर्शकम् ॥ १॥२२॥

२३

यज्ञ इति । प्रशंसन्तीत्यन्धयः । यज्ञो हि देवानां देवस्वामिक इ. त्यर्थः । कुत इत्यत आह योन हीति ॥ प्राजापत्यं प्रजापतिर्देवतास्य तत्पवित्रं सत्प्रशंसन्ति । तत्र हेतुर्मानसेनेति । मन एव मानसं प्रज्ञा दित्वात् स्वार्थेऽण् । तेन तस्य व्याख्यानं मनसेति ॥ न्यासः सन्यास एव श्रेष्ठतम इत्याहुर्मनीषिणो ब्रह्माणं प्रति ॥ ब्रह्मा विश्वः सर्वः कतम इति ब्रह्मशब्दस्यानेकार्थत्वात्मनः । स्वयम्भूः प्रजापतिः संवत्सर इति यः संवत्सरः स स्वयम्भूः प्रजापतिः । संवत्सरः क इत्यत आह सं वत्सरोऽसावादित्यो मण्डलात्मा । य एष आदित्ये पुरुषो वर्तते स परमे तिष्ठतीति परमेष्ठी ब्रह्मात्मा । इदं कतम इत्यस्योत्तरम् ॥ यामी रश्मिभिरादित्यस्तपति ताभिः पर्जन्यो मेघो वर्षति । प्रवादीनामुत्त रोत्तरावस्था मेधादयः। स्मारं स्मृतिकर्म । ब्रह्मयोनिब्रह्मोत्थः । प. श्वधा पञ्चेन्द्रियमेदेन पश्चात्मा पञ्चभूतात्मा । मोतं व्याप्तम् । सर्वैः पुरुषैः सर्व जगत्प्रत्येकं मातम् ॥ १॥२३॥

२४

उपदेशद्वारा न्यासस्योत्कर्षमाह स भूतमिति । भूतभव्याभ्यां सहितं पुरुषं जिज्ञास शातुमिच्छ । आसक्तिपूरितं जारयिष्ठाः । आ सत्त्या आसंगेन पूरितं बहुलीकृतं जारयिष्ठा जीर्ण कृथाः । संगं त्य क्त्वा संसारं तनूकुरु । श्रद्धासत्यः श्रद्धा च सत्यं च तेऽस्य स्तः श्र द्धासत्यः । महस्वान्महोऽस्यास्ति तपसा कायक्लेशसाभ्येन । उपरिष्टा ल्लोकोपरिवर्त्तमानं तमात्मानमेवमुक्तप्रकारेण शात्वा साक्षात्कृत्य । केन । मनसा हृदा च बुद्धिचित्ताभ्यां साक्षात्कृत्य भूयो मृत्यु नोपयाहि विद्वाञ्छास्त्रदीति प्रजापतेरारुणि प्रत्युपसंहारः । तस्मात्कारणा न्यासं सन्न्यासमेवैषां द्वादशानां तपसां मध्येऽतिरिक्तमधिकमाहुर्बुद्धा इति श्रुतेर्वचः॥१॥ नारायणस्तावक मन्त्रान्तरमाह वसुरण्य इति । वसुनिवासभूमिः । अण्योऽण् शब्दे स्तुत्यः । विभूविभवति विभूरसि। प्राणे सन्धाता त्वमसि । ब्रह्मन् विश्वसृक् त्वमसि । अनेस्तेजो ददाति तेजोदास्त्वमसि । सूर्यस्य वक़सि ददाति वर्चीदास्त्वमसि । चन्द्र मस इन्दोघुम्नांसि ददाति धुनोदाः कान्तिप्रदस्त्वमसि । वयं त्वा मुपयाम प्राप्तुं प्रार्थयामहे । ध्यानेन पुरः परिकल्प्याह गृहीतोऽसि निर्धारितोऽसि । ब्रह्मणे त्वा महस ओमित्यात्मानं युञ्जीतेति ब्रह्मणे महसे तेजसे तत्प्राप्त्यर्थ त्वां नारायणमात्मानमोमिति युञ्जीतोंकारेणो पास्यतया सम्बनीयात् । एतन्महानारायणीयं महदुपनिषदं देवाना मपि गुह्यं गोप्यम् । य उपासक एवं देवानां गुह्यमिति वेद स ब्रह्मणो महिमानमुपासकोऽपि प्राप्नोति । आदरार्थमाह तस्माद्ब्रह्मणो महिमा. नमित्यानातीत्यनुषंगः । इत्युपनिषदित्युपसंहारः॥२॥२४॥

२५

तस्यैवंविदुषो यज्ञस्य पुरुषस्यात्मा यजमानः स्वामित्वात् । श्रद्धा पत्नी स्त्रीत्वात् । शरीरमिध्मो दीर्घत्वात् । उरो वेदिश्चतुरन त्वात् । लोमानि बर्हिर्दर्भः प्ररूढत्वसाम्यात् । वेदो दर्भमुष्टिय़थितः स शिखा तदाकृतित्वात् । हृदयं यूपः पश्वधिष्ठानत्वात् । काम आज्यं स्निग्धत्वात् । मन्युः पशुर्वध्यत्वात् । तपोऽग्निर्बलनात्मकत्वात् । दमो बाह्येन्द्रियनिग्रहः शमयिता शमिता । दक्षिणा वाक् प्रवीणा वाणी होतोत्स्रष्टत्वात् । प्राण उद्गातोद्धोषकत्वात् । चक्षुरध्वर्युर्मुख्यत्वात् । मनो ब्रह्मा स्रष्टत्वात् । श्रोत्रमन्नीत्परवाक्यग्रहणपरत्वात् । यावद्रियते धैर्यमाश्रीयते सा दीक्षा निवृत्तिसाम्यात् । यदनाति तद्धविराहुति साम्यात् । यत्पिबति तदस्य सोमपानं पानसाम्यात् । यद्रमते क्रीडति तदुपसद इष्टिविशेषाश्चेष्टासाम्यात् । स प्रवर्यः क्रियात्रयस्य प्रवर्ये सत्त्वात् । मुखमाहवनीय आहुतिग्राहकत्वात् । याद्याहुतीराहुती इति। या आद्या आहुतीराहुतयः । “तद्यद्भक्तं प्रथममागच्छेत्तद्धोमीयं" (छा. ५. १९. १.) इति श्रुत्यन्तरोक्ताः प्रथमग्रासास्ता अग्निहोत्रस्या हुती ज्ञातव्ये प्रधानत्वसामान्यात् । यदस्य हविषो विज्ञानं वेदनं र सास्वादनं तज्जुहोति होमान्तःस्थत्वसाम्यात् । अत्ति भोजनभिन्नं त समिधोऽग्निदीपकत्वसाम्यात् । तानि सवनानि कालसाम्यात् । ते दर्शपूर्णमासौ शौक्लयकायॆसाम्यात् । ते चातुर्मास्यानि मासत्वसा म्यात् । ते पशुबन्धाः पशुबन्धानामृतुप्रयुक्तत्वात् । तेऽहर्गणाः स त्राणि बहुदिनसाध्यत्वसाम्यात् । सर्ववेदसं सर्वस्वदक्षिणं विद्याकर्म वासनातिरिक्तस्य सर्वस्याप्यन्ते त्यागात् । यन्मरणं तदेवावभृथः स माप्तिसाम्यात् । जरामर्य जरामरणपर्यन्तावस्थायि । उदगयन उत्तरा यणे । प्रमीयते म्रियते । देवानामचिरादिमार्गेण । दक्षिणे दक्षिणायने । पितॄणां धूमादिमार्गेण । यो विद्वान् स एतौ मार्गावभिजयति तस्मा दभिजयान्महिमानं श्वःश्रेयसं प्राप्नोति सद्वासनावशात्सदेव करोति ततो शानद्वारा क्रमेण मुक्तिमानोतीत्यर्थः । तस्मादिति पुनरुक्तिः स मात्यर्था । उपनिषद्रहस्यज्ञानमिदम् ॥१॥ नारायणपरा वेदा देवा नारायणांगजाः। नारायणपरा लोका नारायणपरा मखाः। नारायणपरा योगा नारायणपरं तपः । नारायणपरं ज्ञानं नारायणपरा गतिः॥२५॥ नारायणेन रचिता श्रुतिमात्रोपजीविना । अस्पष्टपदवाक्यानां महा नारायणप्रभा ॥ इति महानारायणोपनिषहीपिका ॥ ३४॥

NOTES

NOTES ON THE UPANISHAD.

RV. = Rigveda ; TS. = Taittiriya-Samhitú ; VS. = Viljasaneyi-Samhita; AV. = Atharvaveda.

I. 1. The last quarter of this verse is from VS. 31. 19. 2. For the greater part of this see RV. 1. 164. 39, or AV. 9. 10. 18. In the Taittiriya Aranyaka the reading is to HT which makes one syllable too little. 7. For this and the first line of 8, see VS. 32. 1, 2, slightly modified. 10. VS. 32. 2, 3, in a somewhat altered form. 11. Occurs also in Sveta-Up: 4. 20. 12. Compare Tait-Aranyaka 3. 13. 1.

II. 1. VS. 32. 4. - modified. The reading of B. C. D., एषो हि, is manifestly wrong. It should be एषोऽह. 2. RV. 10. 81. 3; TS. 4. 6. 2. 4. The reading differs slightly in the two Samhitas. 3-8. VS. 32. 8–13 with modifications. 9. This and the next Mantra look like quotations, but I cannot trace them. In the Alphabetisches Ver zeichniss at the end of his edition of TS., Professor Weber assigns the 10th Mantra to TS. 4. 2. 7. 1; but it is a mistake, for that passage commences with the words at i feritusfan.

IV. 3. TS. 4. 2.9.2; VS. 13. 20. 4. I have no doubt that this verse and the next are quotations, but cannot trace them. Portions of 4-6 are found also in the Sauparna Purana (Drd raka-mahatmya 6. 13, 14). The passage is as follows: इत्युच्चार्य द्विजश्रेष्ठा मृदमालभ्य पाणिना। विष्णुं संस्मृत्य मनसा मन्त्रमेतमुदीरयेत् ॥ १२ ॥ अश्वक्रान्ते रथकान्ते विष्णुकान्ते वसुन्धरे। उद्धृतासि वराहेण कृष्णेन शतबाहुना ॥१३॥ मृत्तिके हर मे पापं यन्मया पूर्वसश्चितम् । त्वया हतेन पापेन पूतः सजायते नरः॥१४॥ 13. VS. 6. 22; 35. 12. 4. RV. 10. 75. 5. 5-7. RV. 10. 190. 1-3.

VI.

1. RV. 9. 97. 40. Compare Sayana’s explanation of this Mantra with that given by Nárayaņa. 2. RV. 1.99. 1. 4. RV. 1. 189. 2; TS. 1. 1. 14. 4. 5. RV. 5. 4. 9. (सिन्धुं) 6. AV. 6. 63, slightly changed. 7. Rv. 8. 11. 10; AV 6. 110. 1. The former reads पिप्रयस्व and the latter पिप्रायस्व.

VII. 5. Compare Tait-Upanishad 1. 4. 1.

VIII. 3. Found also in Svetas’vatara 3. 20. 4, 5. Mundaka 2. 1. 8, 9.

IX. 1. RV. 9. 96. 6; TS. 3. 4. 11. 1. 2. Also in Svetas’vatara 4. 5. 3. RV. 4. 40. 5. ( omits Test); TS. 1. 8. 15. 2. 4. VS. 8. 36. It has setos: instead of Fifara:. 5. Compare RV. 1. 22. 7 and 7. 15. 4. The reading here is fantari which N. gives as a variant. 6,7. RV. 5. 82. 4, 5. It reads g:capi. 8–10. ĶV. 1. 90. 6–8; TS. 4. 2. 9. 3. 11–13. VS. 17. 88–90 ; RV. 2. 3. 11, and 4. 58. 1, 2.

X. 1, 2. ĶV. 4. 58. 3, 4 ; VS. 17. 91, 92. 3. Compare Svetås’vatara 4. 12. The word das which occurs here in the second line, and is found in all the MSS., is not in the S’vetas’vatara. 4. Also in Sveta 3. 9. 5. Also in Kaivalya 2-4. 6. Also in Mundaka 3. 2. 6.

XIII. 3. RV. 1. 43. 1. 6. ĶV. 4. 4. 1-5.

XV. 1. The first portion, to the end of aftr., is from TS. 2. 4. 3. 1, 2.

XVII. 6. Nârâyaņa’s reading # AT ATH &c. is decidedly superior to that explained by Sâyaņa, namely me ATH &c. 7. 3 t…ÑV. 5. 82. 4, 5. Ay arar:…KV. 1. 90. 6–8. 8. An darat…ķV. 9. 96. 6. A ufq4…ÑV. 4. 40. 5.

XVIII.

1. The first four lines and the last line are from VS. 8. 13.

XX. 2. RV. 3. 47. 2; TS. 1. 4. 42; VS. 7. 37. The first and last read FIET. In explaining this verse, Mahî dhara quotes the Sutra दीर्घादटि समानपादे (Pan. 8. 3. 9); but the printed commentary has 444€, which is also the reading of the Calcutta edition of the Siddhanta-Kaumudi (vol. 2, page 534). An old S’astri whom I consulted, and who knows the Kau mudî by heart, was in favor of furate as the reading which he had learned, but all the editions of Påņini give the other, and the sense seems to require it. 3. RV. 6. 47. 11; TS. 1. 6. 12. 5 (has go for gu ); VS. 20. 50 ; AV. 7. 86 ( with modifications ). 4. KV. 8. 61. 13; AV. 19. 15. 1. 5. ÞV. 10. 152. 2 (Partya:); AV. 1. 21. 1.. 6. RV. 1. 36. 13; TS. 4. 1. 4. 2 ; VS. 11. 42. The first and last, and Weber’s edition of TS., read alaar in the first line; the Calcutta edition of TS. has fear in both places. [ 5 ] 7. RV. 1. 50. 4; TS. 1. 4.31 ; AV. 13. 2. 19 (197) 8. TS. 1. 4. 31. 9. TS. 1. 7. 5. 4; 5. 2. 1. 1. 11. TS. 1. 4. 41. 12. TS. 7. 3. 11. 1 (ETH). 13. TS. 1. 2. 9. 1. 14. ĶV. 1. 22. 18 (3a); AV. 7. 26. 5.

XXIV. 1. Instead of PANI TAPTI Fofaer, the Taittiriya re cension has जिज्ञासक्लप्त ऋतजा रयिष्ठाः which has nothing but its obscurity to commend it !

XXV. 1. There was no alternative but to follow the manus cript of the Dîpikâ in the reading s eringat. Nâ râyaņa’s explanation requires a tre tentcient, and the other reading, unless the copyist is to blame, must be considered a Vaidik irregularity, though the annotator does not call it so as he is wont to do in such cases.

NOTES ON THE DÎPIKÂ.

1. The Antaryâmi-Brahmaņa is Brihadaranyaka-Upanishad 3.7, or Satapatha-Brahmana 14. 6. 7.

II. 4. For explanation of परा, पश्यन्ती &c., see the Calcutta Dictionary Váchaspatyam under the latter word, also Mallinâtha on Kumdra-Sambhava 2. 17. 9. The Chhandovichiti is a work on Prosody. The following allusion is made to it in Kávyadars’a 1. 12: छन्दोविचित्यां सकलस्तत्पश्चो निदर्शितः। सा विद्या नौस्तितीर्पूणां गम्भीरं काव्यसागरम् ॥१२॥ छन्द इति । छन्दांसि विचीयन्ते निरूप्यन्तेऽत्रेति छन्दोविचितिः शेषादिकृतच्छ न्दोमन्थश्छन्दोविचितिनामकः ।

IV. 6. The Durghatavritti appears to treat of Poetics. See Colebrooke’s Essays, Vol. 2. page 65 (note). 8. As to Lakshmi’s dwelling in the, see the excerpt from Mahabharata under that word in Váchaspatyam. 9. The following explanation of this Mantra is given by Sankaracharya in his Bhashya on Nrisimha púrvatâpani, and it is reproduced by Nârâyaņa in his Dipika on the same work :-सन्मात्रब्रह्मणो व्यापिका शक्ति लक्ष्मीरित्युच्यते । कारणमात्ररूपस्य ब्रह्मणः शक्ति वर्लक्ष्मीरिति । सर्वत्र [ 7 ] स्वात्मतयावस्थितस्य ब्रह्मणः शक्तिः सुवःकालकर्णी इत्युच्यते । महतः T here : Helsethfa il An additional note by Narayana is also of interest:-कालकर्णी मुद्रा यथा । अङ्गुष्ठावुन्नती कृत्वा मुष्टयोः संलमयोर्द्वयोः । तावेवाभिमुखौ कुर्यान्मुनैषा कालक णिका । कालकर्णी प्रयोक्तव्या विघ्नप्रशमकर्मणि ॥ कालमिव कालकं दूरे गतमृणं यया सा कालकर्णी ॥ 10. The quotation here is no doubt from some Tantra. See under Enhet in Vachaspatyan. It is strange that this word was not included in the new edition of the St. Petersburg Lexicon,

V. 4. The reference for the Värttika on Panini 4. 1. 39. is to the Bombay edition of the Siddhanta-Kaumudi. The corresponding passage in the Calcutta edition is Vol. I., page 226. : 5. Kaumudi 1916=Vol. I., page 683 of Calcutta edition. 10. The passage cited from the Gita is found also in the Sarabha-Upanishad, which doubtless borrowed it from the former.

VI. 1. 2. The quotations from the Nirukta are from the sup plementary chapter which may or may not be Yâ ska’s. That on the Second Mantra is very obscure. Roth gives three different readings of this passage ; Nårâyaņa’s agrees generally with that on page 216. The Calcutta edition of the Nirukta has not yet completed the Paris’ishta.

IX. 1. What is the meaning of the word uit which occurs twice in the passage cited from Yâska? The dictionaries and grammars afford no clue. 4. The Shashthapras’na is of course the sixth chapter of the Pras’na-Upanishad. The seven Soma-san sthås, of which Shodas’i is the fourth, are thus enu merated in Åsvaldyana’s Srauta-sútras 6. 11. 1: Agnishtoma, Atyagnishțoma, Ukthya, Shodas’ı, Vâjapeya, Atirâtra, and Aptoryama. The fifth has been inadvertently omitted from the list given in Sacred Books of the East, Vol. XXIX. page 15 (note). 8. In the Calcutta edition of Påņini, prepared under Colebrooke’s directions, we find of roger for operuaryna in 6. 4. 175. 9. The Madhu-Brahmaņa is Brihadåranyaka-Upanishad 2. 5,-or S’atapatha 14. 5. 5.

X. 1. Both editions of the Nirukta read har instead of ThHTAT, I cannot trace the quotation 3r 45146: foar. 5. The words at TTHET &c. appear to be a statement of a well-known fact and not a citation from an other author.

XV. 2. This quotation also baffles me. Compare Institutes of Vishnu ( Sacred Books of the East) LV. 9.

XVI. 7. The passage quoted from the Vis’va-kos’a occurs also, word for word, in Medini. Mallinâtha frequently cites the former in his commentary on Ki ratarjuniya, and I have found many of his quota tions in the latter, sometimes verbatim and in other cases slightly modified. How is this to be ex plained ? In the above commentary, Mallinatha quotes from ten dictionaries, but never from Medini which was probably therefore not then in existence. It looks as if the author of the Medinî had copied wholesale from other works.

XVII. 3. The Medint has घोरो भीमे हरेऽपि च. 6. Kaumudi 368=Vol. I, page 162, of Calcutta edition.

XX. 8. Sâyaņa takes syira as a noun and thus explains it in his Bhashya on TS. 1. 4. 3:- PR 1764 यमन्तर्यामसज्ञकं पात्रमुपयामशब्देनोच्यते । 9. The words farsue carat 974: &c. are not an exact quota tion. In Haug’s edition of the Aitareya-Brâhmana the passage stands thus - 2019H fases: ach दन्तरेण सर्वा अन्या देवताः । 10. Kaumudi 503 = Vol. I, page 230, of Calcutta edition. In regard to Narayaņa’s description of himself in the colophon, see my remarks on page 70. Vol. XV of Indian Antiquary. Since writing that article, I have had access to other Dipikas by Narayana on Upanishads previously explained by Sarkara, and find that he invariably, at their close, speaks of himself as ziatayusfila.