त्रिपिटके विश्वासटिप्पणयो

The अधिकरणवस्तु<अधिकरणशमथवस्तुनि> उद्दानम्कलहो विवादोऽधिकरणम् किंमूलं कुशलेन च। स्याद् विवादो अनधिकरणम् विवादं कतिभिः शमेत॥

विवादं <सं>मुखं शमयेच् चलाकाग्रहणेन च। अनववादं संमुखं स्मृत्या अमूढविनयेण च॥

तथैव तत्स्वभावैषीयं तृणप्रस्तारकेण च। समग्रेण च संघेन कृत्याधिकरणं तथा॥

व्युपशमितव्यम् इति प्रोक्तं महर्षिणा॥

The Buddha at Kapilavastu King Shuddhodana listens to Buddha’s sermonsबुद्धो भ<गवान् कपिल>वस्तुनि विहरति न्याग्रोधारामे; यदा भगवता शाक्यस् सत्येषु प्रतिष्ठापितास् तदा ते त्रिर् भगवन्तं <दर्शनाय> उपसंक्रमन्ति; तेषां भगवान् अभीक्ष्णं धर्मं देशयति; आचरितम् राज्ञः शुद्धोदनस्य शाक्यगणपरिवृतस्य त्रिर् भगवन्तं <दर्शनीय> उपसंक्रमितुम्; यावद् अपरेन समयेन भगवान् अनेकशतायाः पर्षदः पुरस्तान् निषण्णो धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्व् इवानेडकम्; अनेकशता च पर्षद् भगवतः सकाशान् मधुरमधुरं धर्मं शृणोति आनिञ्ज्यमानैर् इन्द्रियैः; राजा शुद्धोदनो महत्या राजऋद्ध्या महता राजानुभावेन शक्यगणपरिवृतो भगवत्सकाशम् उपसंक्रान्तो धर्मश्रवणाय; स धर्मं श्रुत्वा प्रक्रान्तः। Buddha’s doctrine is addressed also to women. The queen mahaprajapati asks to king Shuddhodana to permit to Shakya women to listen to the doctrineततो महानामा शाक्यो धर्मं श्रुत्वा भगवतोऽन्तिके प्रसादजातः स्वगृहं गतः कथयति: अहो बुद्ध अहो धर्म अहो संघ सफलोऽस्माकं बुद्धोत्पादः इति; महानाम्नोऽग्रमहिषी कथयति: आर्यपुत्र, किम् एतत्? स कथयति: अद्य भगवता अनेकशतायाः पर्षदः पुरस्ताद् ईदृशी धर्मो देशितो यं श्रुत्वानेकैः प्राणिशतसहस्रैः महान् विशेषोऽधिगतः इति; सा कथयति: आर्यपुत्र, यत् कथयसि सफलोऽस्माकम् बुद्धोत्पाद इति सत्यम् एतत्; सफल एव युष्माकं बुद्धोत्पादो नास्माकम्; किं कारणम् ? यस्मात् पुरुषाणाम् अर्थाय भगवान् बुद्धो लोक उत्पन्नो न स्त्रीणाम्; स कथयति: भद्रे, मैवं कथय; सर्वसत्त्वहितानुकम्पी भगवान्; गच्छत यूयम् अपि, भगवतोऽन्तिकाद् धर्मं शृणुत; सा कथयति: देवः शाक्यगणपरिवृतस् त्रिर् भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामति; वयं जिह्रेम संमुखं देवस्य पुरस्ताद्* धर्मं श्रोतुम्; तद् यदि देव एकं वारं गच्छेद् पूर्वाह्नारम्भे वयम् अप्य् अपराह्ने भगवतोऽन्तिकाद् धर्मं शृनुयामः; महानामा शाक्यः संलक्ष्यति: गच्छामि, देवं प्रबोधयामि इति; पुनः संलक्ष्यति: दुःखं स्वदाराणाम् अर्थाय देवो विज्ञाप्यते; महाप्रजावती देवस्य बहुमता; तस्याः श्रोतव्यं <यत्> कर्तव्यं मन्यते; तस्या एतम् अर्थं निवेदयामि इति; स येन महाप्रजावती गौतमी तेनोपसंक्रान्तः; उपसंक्रम्य महाप्रजावत्या गौतम्या एतं अर्थं निवेदयितवान्; सा कथयति: एवं भवतु, देवं प्रबोधयामि इति; ततो महानाम्ना गृहपतिना गृहं गत्वा शाक्यायनीनाम् आरोचितम्; ततः ताः शाक्ययिन्याः अन्याश् च येन महाप्रजावती गौतमी तेनोपसंक्रान्ताः; उपसंक्रम्य महाप्रजावतीं गौतमीम् इदम् अवोचन्: यत् खलु गौतमि जानीयाः, श्रुतम् अस्माभिर् भगवान् अनेकशतायाः पर्षदः पुरस्तान् मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रम् मद्व् इवानेडकम्, अनेकशता च पर्षद् भगवतः सकाशान् मधुरमधुरं धर्मं शृणोति आनिञ्ज्यमानैर् इन्द्रियैः इति; तद् इच्छामो वयम् अपि भगवतोऽन्तिकाद् धर्मं श्रोतुम्; अस्माकम् अर्थं देवं विज्ञापय यथा देवः पूर्वाह्ने भगवत्सकाशम् उपसंक्रामति वयम् अप्य् अपराह्ने; सा कथयति: भगिन्यः, शोभनं युष्माभिश् चित्तम् उत्पादितम्, तिष्ठत मुहूर्तम् यावद् राजानं शुद्धोदनम् अवलोकयामि इति; अथ महाप्रजावती गौतमी येन राजा शुद्धोदनस् तेनोपसंक्रान्ता; उपसंक्रम्य राजानं शुद्धोदनम् इदम् अवोचत्: यत् खलु देव जानीयाः, श्रुतं मया भगवान् अनेकशतायाः पर्षदः पुरस्तान् निषण्णो मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्व् इवानेडकम्; अनेकशता च पर्षद् भगवतोऽन्तिकाद् धर्मं शृणोति आनिञ्ज्यमानैर् इन्द्रियैर् इति; शाक्यानिकाभिर् अप्य् एवं श्रुतम्, आकांक्षन्ति धर्मं श्रोतुम्; तद् अर्हसि देव पूर्वाह्णे भगवत्सकाशम् उपसंक्रमितुम्; अहम् अपि शाक्यानिका आदाय भगवत्सकाशम् अपराह्णे उपसंक्रमिष्यामि; यत् कारणम् ? ताः पूर्वाह्णे गृहव्यापारव्यापृताः न लभन्ते <ऽवकाशं> उपसंक्रामितुम् इति; आचरितं राज्ञः शुद्धोदनस्य यदा महाप्रजावती गौतमी आज्ञां ददाति उद्दण्डशरीरोऽवतिष्ठते, तावच् च राजा <न> निषीदति यावन् महाप्रजावत्या आज्ञादानम् अनुष्ठितं भवति इति; स प्रणतशिरा कथयति: गौतमि, एवं भवतु इति। Instances of female vanity and the story of the maid-servant Rohikaततो महाप्रजावती गौतमी पञ्चभिः शाक्यानीशतैः परिवृता न्यग्रोधारामं गता भगतवः सकाशाद् धर्मं श्रोतुम्; यावन् महानांनः शाक्यस्य पत्नी सर्वालंकारविभूषितया सार्धं गता; रूपयौवनवती सर्वालंकारविभूषिता च अवीतरागमनांस्य् आक्षेप्तुम् आरब्धा; सा आयुष्मता आनन्देन दृष्टा उक्ता च: भगिनि, त्वं तावत् प्रकृत्यैवाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका; किमङ्ग पुनः सर्वालंकारविभूषित; न शोभनं त्वया कृतं यद् अलंकारं प्रावृत्यागता; नैते महात्मानः * सर्व एव वीतरागः इति; सा एवम् उक्ता लज्जापरिगतहृदया अवाङ्मुखी एकान्तेऽपक्रम्य तम् अलंकारम् अपनिय चिन्तापरा व्यवस्थिता; तस्या रोहका नाम प्रेष्यदारिका; तया सार्धम् आगता धर्मश्रवणार्थिनी; स तयाहूय उक्ता: गच्छ रोहिके इदम् अलंकारं स्थापयित्वा आगच्छ इति; सा त्वरितगतिप्रचारतया गृहे स्थापयित्वा आगता; ततो महाप्रजावती गौतमी पञ्चशतपरिवारा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णा; भगवांश् च धर्मं देशयितुम् आरब्धः; यावद् अन्यतरा शाक्यकुमारिका तस्मिन् धर्मे देश्यमाने कर्णावसक्तं मुक्ताहारं मुहुर् <मुहुः> प्रेक्षते, पाणिना च परामृशति; ततो भगवान् अनित्यताप्रतिसंयुक्तं धर्मं देशयितुम् आरब्धः; तथापि सा नावतिष्ठते, प्रेक्षते एव मुक्ताहारम्; अद्राक्षीन् महानाम्नोऽग्रमहिसी तां शाक्यकुमारिकां कर्णावसक्तं मुक्ताहारं मुहुर् मुहुः प्रेक्षामाणाम्; दृष्ट्वा च पुनर् अस्या एतद् अभवत्: किम् इयं तपस्विनी एवम् अनित्येषु संस्कारेषु देश्यमानेषु मुक्ताहारेऽत्यर्थम् अध्यवसिता मुहुर् मुहुः प्रेक्षते यदि मदीयं मुक्ताहारं पश्येत् सर्वमदा अस्या विगच्छेयुः इति विदित्वा प्रेष्यदारिकं रोहिकाम् आमन्त्रयते: गच्छ मदीयं मुक्ताहारं सिघ्रम् आनय इति; तस्या धर्मश्रवणवर्जितमनसाया एतद् अभवत्: हा कष्टम् ममेदृशे धर्मे देश्यमाने स्वामिन्या आज्ञा दत्ता; धर्मान्तरायो जातः, सर्वथा कष्टो दासभावः इति विदित्वा दुःखदौर्मनस्याहता; गाथां च भाषते:धिग् दासभाव बहुदुःकपरस्वधीनंधिग् जीवितं मम पुराकृतकर्मलब्धम्। द्रष्टुं हि या जिनमुखं न लभेऽद्य पादंश्रोतुं च धर्मम् अमलम् सुगतस्य तस्य॥

इति; अथ भगवत एतद् अभवत्: इयं रोहिका दारिका पूर्वबुद्धेषु कृताधिकारिका किंत्व् अल्पायुष्का; उद्धर्तव्या इयं संसारचारकात् इति विदित्वा ऋद्ध्या गाथां भूर्जपत्रे आलिख्य दत्तवान्उत्पन्नस्य विनाशं हि ज्ञात्वा काल्याणि जन्मनि। यत्नम् आस्थाय कल्याणं श्रोतव्यं मम भाषितम्॥

इति; अथ रोहिका दारिका हृष्टा तुष्टा प्रीतिसौमनस्यजाता गाथां भाषते; बुद्धालम्बनेनैव चेतसा संप्रस्थिता;न प्रनश्यन्ति कर्माण्य् अपि कल्पशतैर् अपि। सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्॥

इति; अल्पायुष्कायाः कर्मणः सामग्री प्राप्ता; गवा तरुणवत्सया जीविताद् व्यपरोपिता; सा भगवतोऽन्तिके चित्तम् अभिप्रसाद्य कालगता। The story of muktikA,the daughter of the King of SiMhala and the portrait of the Buddhaसिंहलद्वीपे सिंहलराज्ञोऽग्रमहिष्या कुक्षाव् उपपन्ना; यम् एव दिवसं प्रतिसंधिर् गृहीतस् तम् एव दिवसं मुक्तावर्षं पतितम्; राज्ञा नैमित्तिकान् आहूह्य पृष्टाः; ते ऊचुः: देव, अस्य सत्त्वस्यानुभावो योऽयं देव्याः कुक्षाव् उपपन्नः इति; यावद् असाव् उपस्थीयते शीते शीतोपकरणैर् उष्णे उष्णोपकरणैर् वैद्यप्रज्ञप्तैर् आहारैर् नातितिक्तैर् नात्यम्लैर् नातिलवणैर् नातिमधुरैर् नातिकटुकैर् नातिकषायैस् तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैर् आहारैर् हारार्धहारविभूषितगात्री अप्सरा इव नन्दनवनविचारिणी मञ्चान् मञ्चं पीठात् पीठम् अ<न>वतरन्ती अधरां भूमिम्, न चास्या किंचिद् अमनोज्ञां शब्दश्रवणम् यावद् एव गर्भस्य परिपाकाय; सा अष्टानां वा नवनां वा मासानाम् अत्ययात् प्रसूता; दारका जाता अभिरूप दर्शनीया प्रासादिका; यम् अपि दिवसं जाता तम् अपि दिवसं मुक्तावर्षं पतितम्; राजा संलक्षयति; यदि दारकाया अनुभावान् मुक्तावर्षं निपतितम् अस्या एव मुक्ता भवन्तु इति; तेन तस्या एव प्रतिपादिताः; ततः त्रीणि सप्तकान्य् एकविंशतिदिवसान् विस्तरेण जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नाम इति; अमात्या कथयन्ति: यस्माद् अस्याः पुण्यानुभावेन मुक्तावर्षं पतितं तस्माद् भवतु दारिकाया मुक्ता इति नाम इति; तस्या मुक्ता इति नामधेयं व्यवस्थापितम्; मुक्ता दारिका अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्ता, द्वाभ्याम् अंसधात्रीभ्याम्, द्वाभ्यं क्षीरधात्रीभ्याम्, द्वाभ्यां मलधात्रीभ्याम्, द्वाभ्यं क्रीडनिकाधात्रीभ्यम्; सा अष्टाभिर् धात्रीभिर् उन्नीयते वर्ध्यते क्षिरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिर्मण्डेन अन्यैश् चोत्तप्तोत्तप्तैर् उपकरणविशेषैर् आशु वर्धते ह्रदस्थम् इव पङ्कजम्; यदा महती संवृत्ता तदा स्वकुलवंशानुरूपेणाचारविहारेण सान्तर्जनस्य राज्ञः अत्यर्थं बहुमता संवृत्ता; यावद् अपरेण समयेन श्रावस्तेया वणिजः सामुद्रं यानपात्रं प्रतिपाद्य महासमुद्रम् अवतीर्णा धनहारकाः; ते संसिद्धयानपात्रा वायुवशात् सिंहलद्वीपम् अनुप्राप्ताः; ततो भण्डं प्रतिशाम्य राजकुलस्य नातिदूरे आवसिताः; ते रात्र्याः प्रत्युषसमये उदानान् पारायणान् सत्यदृशः स्थविरगाथाः स्थविरीगाथाः शैलगाथा मुनिगाथा अर्थवर्गीयाणि विस्तरेण स्वाध्यायितुम् आरब्धाः; मुक्तिकया भवनावस्थया वातायनेन श्रुतम्; ततस् तया राज्ञे निवेदितम्: देव, मध्यदेशाभ्यागता वणिजः शोभनम् गायन्ते इति; राज्ञा अमात्यानाम् अज्ञा दत्ता: भवन्त आहूयतां गायनकाः इति; ते आहूयत; मुक्तिका कथयति: गायन्तु भवन्तः, शृणुमः कीदृशं मध्यदेशे गान्धर्वम् इति; ते कथयन्ति: देवि, न वयं गान्धर्विकाः, वणिजो वयं श्रावस्तेया वायुवशाद् इहागताः, अस्माभि रात्र्याः प्रत्युषसमये बुद्ध वचनं पठितम् इति; मुक्तिकया बुद्ध इति अश्रुतपूर्वं घोषं श्रुत्वा सर्वरोमकूपान्य् आहृष्टानि; सा कुतूहलजाता पृच्छति: भवन्तः कोऽयं बुद्धो नाम इति; ते विस्तारेण बुद्धमाहात्म्यं वर्णयितुम् आरब्धाः: देवि, शाक्यानं कुमार उत्पन्नः अनुहिमत् पार्श्वे नद्या भगीरथ्यास् तीरे कपिलस्य ऋषेर् आश्रमपदस्य नातिदूरे; स ब्राह्मणैर् नैमित्तिकैर् विपञ्चनकैर् व्याकृतः, स चेद् गृही आगारम् अध्यावत्स्यति राजा भविष्यति चक्रवर्ती चातुरन्तं विजेता धर्मिको धर्मराजा सप्तरत्नसमन्वागतः; तस्य इमान्य् एवंरूपानि सप्तरत्नानि भविष्यन्ति तद्यथा चक्ररत्नं हस्तिरत्नं अश्वरत्नं मणिरत्नं स्त्रीरत्नं <गृहपतिरत्नं> परिणायकरत्नम् एव सप्तमम्; पूर्णं चास्य भविष्यति सहस्रं पुत्राणाम् शूराणाम् विराणाम् वराङ्गरूपिणाम् परसैन्यप्रमर्दकानाम्; स इमाम् एव समुद्रपर्यन्तां महापृथिवीम् अखिलाम् अकण्तकाम् अनुत्पाताम् अदण्डेनाशस्त्रेण धर्मेण सेमेनाभिनिर्जित्याध्यावत्स्यति; सचेत् केशश्मश्रू अवतार्य काषायाणि वस्त्राण्य् आच्छाद्य सम्यग् एव श्रद्धया अगाराद् अनगारिकां प्रव्रजिष्यति तथागतो भविष्यत्य् अर्हन् सम्यक्षंबुद्धो विघुष्टशब्दो लोके; स एव बुद्धो नाम इति; मुक्तिका कथयति: यदा युष्माकं गमनदेशकालस् तदा मम निवेदयिष्यथ; ते कथयन्ति: एवं देवि भवतु, निवेदयिष्यामः; यावत् तेषां गमनदेशकालः प्रत्युपस्थितः; तैर् मुक्तिकाया निवेदितम्; तया भगवतो लेखो लिखितः:असुरदेवमनुष्यनमःकृतजननरोगभयाद् अभिनिःसृत। विपुलकीर्तियशःप्रसृत प्रभोअमृतभागम् र्षे अतुलं दद॥

इति; अथ ते वणिजस् तं लेखम् आदायानुपूर्वेण श्रावस्तीम् अनुप्राप्ताः; मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य येन भगवांस् तेनोपसंक्रान्ताः; उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णाः; श्रावस्तेयाः वणिजः भगवतः अयं लेखोऽनुप्रेषितः; भगवता मुक्तिकाया विनयकालं ज्ञात्वा स्वयम् एव गृहीत्वा वाचितः; वाचयित्वा कथयति: यदा युष्माकं पुनर् गमनं भवति तदा ममावेदयिष्यथ; एवं भदन्त इति ते वणिजो भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवतोऽन्तिकात् प्रक्रान्ताः; ततः पण्यं विक्रीय प्रतिपण्यम् आदाय भगवत्साकाशम् उपसंक्रान्ताः; कथयन्ति: भगवन् वयं संप्रस्थिताः आज्ञां प्रयच्छ इति किम् अस्माभिर् मुक्तिका वक्तव्या इति; भगवान् आह: सुपरिकर्मकृतं पटम् आनयत चित्रकरांश् च इति; तैः पट उपनामितः चित्रकरश् चाहूताः; भगवान् आह: तथागतप्रतिमां पटे लेखयत; चित्रकरा आरब्धा बुद्धप्रतिमां लिखितुम्; न शक्नुवन्ति भगवतश् चित्रकरा अनेकपुण्यशतनिर्जातं तथागतप्रतिबिम्बकम् अभिनिर्वर्तितुम्; भगवान् आह उपनामयत पटम्, प्रभाम् उत्सृजामि इति; तैः पट उपनामितः, भगवता प्रभा उत्सृष्टा; चित्रकरैर् नानारङ्गैः पूरिता; ततो भगवता प्रतिमाया अधस्तात् त्रीणि शरणगमनानि पञ्च शिक्षापदानि द्वादशाङ्गः प्रतीत्यसमुत्पादः अनुलोमप्रतिलोमः आर्याष्टाङ्गश् च मार्गो लिखितः, उपरिष्टाद् द्वे गाथेआरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने। धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारम् इव कुञ्जरः॥

यो ह्य् अस्मिन् धर्मविनयेऽप्रमत्तश् चरिष्यति। प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति॥

इति; सिंहलराजस्य च लेखो लिखितः: मया मुक्तिकायाः पटे अभिलिखितं प्राभृतम् अनुप्रेषितम्; त्वया विस्तीर्णावकाशे पृथिवीप्रदेशे सिंहलद्वीपनिवासिनं जानकायं संनिपत्य महता सत्कारे*णायं पट उद्घाटयितव्यः; ते च वणिजः संदिष्टः: यदि मुक्तिका पृच्छति किम् इदम् इति वक्तव्या अयं तस्य भगवतो रूपकाय इति; यदि पृच्छति: इदम् अधस्तात् किम् इदम् इति वक्तव्या: इमानि त्रीणि शरणगमनानि पञ्च शिक्षापदानि अनुलोमप्रतिलोमः प्रतित्यसमुत्पादो जगतः प्रवृत्तिर् <निवृत्तिश् च>; अयम् अस्याधिगम आर्याष्टाङ्गो मार्गः इति; यदि कथयति: इदम् उपरिष्टात् किम् इदम् इति वक्तव्या: उत्साहय, शरणगमनशिक्षापदानि गृहीत्वा इमम् अनुलोमप्रतिलोमं द्वादशाङ्गप्रतीत्यसमुत्पादं व्यवलोक्य वीर्यम् आरभते; स अमृताधिगमं मार्गम् अवाप्य सर्वदुःखाद् विमुच्यते इति; एवम् भदन्त इति ते वणिजो भगवतः प्रतिश्रुत्य भगवतोऽन्तिकात् प्रक्रान्ताः; ततः कृतकुतुहलमङ्गलस्वस्त्ययनाः सिंहलद्वीपगमनीयं पण्यम् आदाय अनुपूर्वेण सिंहलद्वीपम् अनुप्राप्ताः; मर्गश्रमं प्रतिविनोद्य राज्ञः सकाशम् उपसंक्रान्ताः; पादयोर् निपत्य लेखं समर्पितवन्तः; राज्ञा लेखो वाचितः; वाचयित्वा तन् नगरम् अपगतपाषाणशर्करकठल्लकं व्यवस्थापितं चन्दनवारिपरिषिक्तं उच्छ्रितध्वजपताकम् आमुक्तपट्टदामकलापम् सुरभिधूपघटिकोपनिबद्धं नानापुष्पावकीर्णम्; सिंहलद्वीपनिवासी जनकायः संनिपतितः; ततो महता सत्कारेण नगरमध्ये चतूरत्नमयं सिंहासनं प्रज्ञप्य पट उद्घाटितः; महाजनकायेन नमो बुद्धाय नमो बुद्धाय इत्य् उच्चैर् नादो मुक्तः; ततो मुक्तिका राजकुमारी तीव्रप्रसादावर्जितहृदया आहृष्टरोमकूपा अश्रुपर्याकुलेक्षणा पादयोर् निपत्य तान् वणिजः पृच्छति: भवन्तः किम् इदम् ? ते आख्यातुम् आरब्धाः: इदं तस्य भगवतो रूपकायः: इदम् अधस्तात् किम्? त्रीणि शरणगमनानि पञ्च शिक्षापदानि इदम्, अनुलोमप्रतिलोमः प्रतीत्यसमुत्पादो जगतः प्रवृत्तिश् च निवृत्तिश् च; अयम् अमृताधिगम आर्याष्टाङ्गो मार्गः; इदम् उपरिष्टात् किम् ? अभ्युत्साहय, शरणगमनशिक्षापदानि गृहीत्वा इमम् अनुलोमप्रतिलोमं द्वादशाङ्गप्रतीत्यसमुत्पादं व्यवलोक्य वीर्यम् आरभते, स अमृताधिगमं मार्गम् अवाप्य सर्वदुःखाद् विमुच्यते इति; ततो मुक्तिता द्वादशाङ्गं प्रतीत्यसमुत्पादम् अनुलोमप्रतिलोमम् चिन्तयितुम् आरब्धा यावत् त्रिपरिवर्तं न करोति; तावत् तया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलम् ज्ञानव्रजेण भित्त्वा स्रोत आपत्तिफलं साक्षात्कृतम्; सा दृष्टसत्या गाथा भाषतेदूरस्थितेन बुद्धेन प्रज्ञाचक्षुर् विशोधितः। नमस् तस्मै सुवैद्याय चिकित्सा यस्येदृशी॥

दूरस्थितेन बुद्धेन दृष्टिशल्यः समुद्धृतः। नमस् तस्मै सुवैद्याय दृष्टिशल्यापहारिणे॥

इति; गाथा भाषित्वा तान् वणिजान् इदम् अवोचत्: भवन्तो यदा यूयं गच्छत तदा रोचयिष्यथ इति; ततस् ते पण्यम् विसर्जयित्वा प्रतिपण्यम् आदाय मुक्तिकाया सकाशम् उपसंक्रान्ताः*: देवि, वयं संप्रस्थिताः, आज्ञापय किम् अस्माभिः करणीयम् इति; सा कथयति: मम वचनेन भगवतः पादौ शिरसा वन्दितव्यौ अल्पाबाधतां च प्रष्टव्यऽल्पातङ्कतां च लघूत्थानतां च यात्राम् च बलं च सुखं चानवद्यतां च स्पर्शविहारतां च; एवं च वक्तव्यो: यद् भदन्त कल्याणमित्रेण करणीयम् भगवता तत् कृतम्; मया भगवन्तं कल्याणमित्रम् आगम्योद्धृतो नरकतिर्यक्प्रेतेभ्यः पादः, प्रतिष्ठितो देवमनुष्ये<षु>, पर्यन्तीकृतः संसारः, उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, अनादिकालोपचितम् सत्कायदृष्टिशैलम् ज्ञानव्रजेण भित्त्वा स्रोत‍आपत्तिफलं सात्क्षाकृतम्; अभिक्रान्ताहं भदन्त अभिक्रान्ता; एषाहं भगवन्तं शरणं गच्छामि धर्मं च भिक्षुसङ्घं च; उपासिकां च संधारय अद्याग्रेण यावज्जीवं प्राणोपेताम् शरणा गताम् अभिप्रसन्नाम् इति; इदं च मुक्ताप्रस्थत्रयं नयत एकं बुद्धाय एकं धर्माय एकं संघाय इति; ततस् ते वणिजः पण्यादानम् संदेशं चादाय संप्रस्थिताः; अनुपूर्वेण श्रावस्तीम् अनुप्राप्ताः; मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य भगवत्सकाशम् उपसंक्रान्ताः; पादयोर् निपत्य यथासंदिष्टं समाख्याय भगवन्तम् इदम् अवोचन्: इदं भदन्त मुक्ताप्रस्थत्रयम् मुक्तिकया प्रेषितम्, एकं बुद्धाय एकं धर्माय एकं संघाय इति; आयुष्मान् आनन्दो भगवन्तं पृच्छति: कुत्र भदन्त प्राभृतम् आगतम्; भगवान् आह: दृष्टा त्वया आनन्द महानाम्नः शाक्यस्य प्रेष्यदारिका रोहिका नामममान्तिकात् धर्मं श्रुत्वा प्रक्रान्ता; अन्तर्मार्गे च गवा तरुणवत्सया जिविताद् व्यपरोपिता? दृष्टा, भदन्त; सा ममान्तिके चित्तम् अभिप्रसाद्य कालगता; सिंहलद्वीपे सिंहलराजस्य दुहिता संवृत्ता मुक्तिका नाम; दृष्टसत्यया तया एतत् प्राभृतम् अनुप्रेषितम्; अतो यो बुद्धस्य भागस् तेन गन्धकुट्याम् प्रलेपं ददत; यो धर्मस्य स धर्मधराणाम् पुदगलानां; यः संघस्य तं समग्रः संघो भजयतु। भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: किं भदन्त मुक्तिकया कर्म कृतं येन दासी संवृत्ता, किं कर्म कृतं येन आढ्ये राजकुले प्रत्याजाता, सत्यदर्शनं च कृतम्? इति; भगवान् आह: मुक्तिकयैव भिक्षवः कर्माणि कृतान्य् उपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययान्य् ओघवत् प्रत्युपस्थितानि अवश्यभाविनीति मुक्तिकया कर्माणि कृतान्य् उपचितानि कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति ? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्य् उपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते नाब्धातौ <न तेजोधाताव्> न वायुधाताव् अपि तूपात्तेषु स्कन्धधात्वायतनेषु कर्मणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्य् अशुभानि च। न प्रनश्यन्ति कर्माण्य् अपि कल्पशतैर् अपि। सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्॥

तस्मात् तर्हि भिक्षवोऽनुजानामि, य एकाम् अपि चतुष्पदिकाम् गाथां धारयति तस्य धर्मसन्तको लाभो देयः, तेनापि परिभोक्तव्यः; नात्र कौकृत्यं करणीयम्। श्रीः अधिकरणवस्तु समाप्तम्।