04 चतुर्थोऽध्यायः

चतुर्थोऽध्यायः।
प्रथमः पादः।
[154] सत्त्वोपपत्तिहेतूनां [विपत्संप]द्विधायिणा [ना]म्।
लोकवचित्र्यकर्तॄणां कर्म हेतुरितीष्यते॥

] [155] कायिकं वाङ्मयं चैव चेतनाख्यं च मानसम्।
कर्माण्येतानि लोकस्य कारणं नेश्‍वरादयः।
[156] वैश्‍वरूप्यात्क्रमोत्पादात्तद्वदन्यत्प्रसङ्गतः।
नान्यापेक्षा तपोयोगो पक्षहान्यादिदोषतः।
[157] कर्मणां बोध्यते शक्तिर्विधिकालग्रहादिभिः।
यतोऽतस्तेषु ताच्छब्द्‍यं गौन्या(ण्या) वृत्त्या प्रयुज्यते॥

[158 ab.] पूर्वे विज्ञप्त्यविज्ञप्ती चेतना मानसी क्रिया।
[अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः] चतुर्थाध्याये द्वितीयपादः।
[159] अन्नमत्यग्निणि(नि)र्दग्धं यथा स्थाली च संस्कृता।
पापदृष्टेस्तथा शीलं शाठ्‍येर्ष्यादिक्षतात्मनः॥

[160] संवृत्सद्‍दृष्ट्‍युपेतातो भिक्षुत्वं परमार्थतः।
एकसम्पत्तु संवृत्या द्वयाभावे द्विधाऽपि न॥

[161] विगतावणे ज्ञाने बुद्धोक्तेर्मुख्यकल्पना।
तदाश्रये फले चापि विज्ञेया गुणकल्पना॥

[162] शाश्‍वतत्वशुभत्वाभ्यां सर्वाण (न)र्थनिवृत्तितः।
मुख्यकल्पनया तद्वद्धर्मो निर्वाणमुच्यते॥

[163] आर्याः शिष्यगुणाः संघस्तथैव परमार्थतः।
एतान्यो याति शरणं स याति शरणत्रयम्॥

[164] मिथ्याचारः सतां गर्ह्यात्परत्राकरणाप्तितः।
पापिष्ठत्वान्मृषावादो मद्यपाणं(नं) स्मृतिक्षयातू॥

[165] सर्वेभ्यो वर्तमानेभ्यो द्विविधेभ्योऽपि कामजः।
त्रिकालेभ्यस्तु मौलेभ्यो लभ्येते भावनामयौ॥

[166] सर्वेभ्यः सत्त्वजातिभ्यः संवरो वाङ्गकारणैः।
सर्वेभ्यो संवराङ्‍गेभ्यः सत्त्वेभ्यश्‍च न कारणैः॥

[167] क्रियया[ऽ]संवरप्रप्तिः स हाभ्युपगमेन वा।
अविज्ञप्तिरतोऽन्यस्याः क्षेत्राङ्गादिविशेषतः॥

[168] कामाप्तसंवरत्यागः शिक्षाणि(नि) क्षेपणादिभिः।
पतनीयरपीत्येके तन्नेत्यन्ये त्वयोगतः॥

[169] अयोगा(गो) नांशुविध्वंसात्पटद्रव्यं विनश्यति।
सूत्रे ध्वंसोक्तिरन्यार्था यथेर्ष्याशठनादिषु॥

[170] सद्धर्मान्तर्द्धितोऽन्येऽन्ये नापूर्वाप्रतिलम्भतः।
भूसंचारेण हान्या च त्यज्यते ध्यानजं शुभम्॥

[171] तथाऽऽरूप्याप्तमार्यन्तु फलाप्त्यक्षविहानिभिः।
असंवरो दमप्राप्तिर्जीवितोत्सर्जणा(ना) दिभिः॥

[172] चित्तवेगादिविच्छेदैरविज्ञप्तिस्तु मध्यमा।
कामाप्तं कुशलं नाम त्रिभिर्मूलच्छिदादिभिः॥

[173] प्रतिपक्षोदयात्क्लिष्टं त्रिधात्वाप्तं विहीयते।
सर्वे कामेषु रूपे द्वाधे(वे)कोऽरूपिषु लाभतः॥

[174] यदिष्टफलदं कर्म कुशलं तदुदाहृतम्।
विपर्ययेणाकुशलमव्याकृतमतोऽन्यथा॥

[175] कामाप्तं प्रथमं पुण्यमपुण्यमशुभात्मकम्।
ऊर्ध्वभूमिकमानेज्यं विपाकं प्रत्यनेजनात्॥

[176] सुखवेद्यं शुभ(भं) कर्म ध्यानादर्वाक्तुरीयकात्।
उपेक्षावेद्यमन्यत्र दुःखवेद्यन्तु पापकम्॥

[177] अधोऽपि मध्यमं कर्म ध्यानेना न्त्येपि निर्वृतेः।
युगपत्त्रिविपाकेष्टेर्ध्यानान्तरविपाकतः॥

[178] पुनश्‍चतुर्विधं कर्म दृष्टवेद्यादिभेदतः।
जन्मनस्त्रिभिराक्षेपो दृष्टधर्माह्वयादृते॥

[179] चतुर्णामपि चाक्षेपः सर्वत्र नरकादृते।
न तत्रेष्टफलाभावाच्छुभं यस्माद्विपच्यते॥

[180] नोत्पद्यवेद्यकृत्तत्र यद्विरक्तः पृथग्जनः।
स्थिरो नापरकृच्चार्यश्‍चलोऽपि भवमूलयोः॥

[181] यदार्त्ररौद्रचित्तेन कर्माभीक्ष्णं निषेव्यते।
सत्क्षेत्रे क्रियते यच्च फलं तस्य नियम्यते॥

[182] क्षेत्राशयविशेषाच्च फलं सद्यो विपच्यते।
निरोधव्युत्थितादौ च सद्यः कालफलक्रिया॥

[183] तद्‍भूम्यपुनरुत्पत्तेः विपाकनियतं च यत्।
तच्च दृष्टफलं विद्यात् कर्मादः परिपूरकम्॥

[184] कुशलस्याविचारस्य चैतसिक्येव वेदना।
विपाकः कायिकी त्विष्टा दुःखवेद्यस्य कर्मणः॥

[185] सपाकमशुभं कृष्णं सपाकं रूपजं सितम्।
शुभाशुभं द्विधा काये(मे) निर्मलं तत्प्रहाणकृत्॥

[186] चसस्रो दृक्पथा दृष्टौ चेतनाभावनापथात्।
आनन्तर्यपथाः कामे कर्मैतत्कृष्णनाशकृत्॥

[187] नवमे चेतना या तु सा कृष्णाकृष्णया [घा]तिनी।
अन्तानन्तर्यमार्गस्था ध्याने ध्याने सितस्य तु॥

[188] कायाद्यकुशलं कर्म सर्वं दुश्‍चरितं मतम्।
अभिध्यादीन्यपि त्रीणि मनोदुश्‍चरितत्रयम्॥

[189] शुभं तत्साऽनभिध्यादि प्रोक्तं सुचरितत्रयम्।
द्वयंमौलमदः कर्म मार्गा दश शुभाशुभाः॥

[ अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां [वृत्तौ] चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः।
चतुर्थाध्याये तृतीयपादः।
[190] कारिताः षडविज्ञप्तिद्वर्यात्मैकस्तेऽपि षट् कृताः।
शुभाः सप्त द्विधा ज्ञेया एकवै(धै)ते समाहिताः॥

[191] या सामन्तेष्वविज्ञप्तिः पृष्ठेषु तु विपर्ययः।
प्रयोगस्तु त्रिमूलोत्थः [अभिध्याद्यास्त्रिमूलजाः]॥

[192] [कुशलाः प्रयोगपृष्ठाश्‍च कुशलत्रयमूलजाः]।
द्वेषेण वधपारुष्यव्यापत्तीनां समापनम्॥

[193] स्तेयस्यान्याङ्गनायातेरभिध्यायाश्‍च लोभतः।
मिथ्यादृशस्तु मोहेन तदन्येषां त्रिभिर्मतम्॥

[194] चतुर्णामप्यधिष्ठानं ज्ञेयमेषां यथाक्रमम्।
प्राणिनश्‍चाथ भोगाश्‍च नामरूपं च नाम च॥

[195] प्राणातिपातो धीपूर्वमभ्रान्त्या परमारणम्।
अत्यक्ताऽन्यधनादानमदत्तादानमुच्यते॥

[196] परस्त्रीगमनं काममिथ्याचारो विकल्पवान्।
अर्थज्ञायाऽन्यथावादो द्रोहबुद्ध्‍या मृषावचः॥

[197] दृष्ट्या श्रुत्यादिभिश्‍चाक्षैर्मण(न)सा यच्च गृह्यते।
दृष्टं श्रुतं मतं ज्ञातमित्युक्तं तद्यथाक्रमम्॥

[198] पैशुन्यं भेदकृद्वाक्यं पारुष्यं तु यदप्रियम्।
क्लिष्टं संभिन्नलापित्वमन्ये गीतकथादिवत्॥

[199] परस्वासत्स्पृहाऽभिध्या व्यापा[दः] सत्त्वगोचरः।
विद्वेषानाऽनन्तदृष्टिस्तु मिथ्यादृष्टि [रहेतुका]॥

[200] चेतना न क्रियामार्गस्तैस्तु सत्ता प्रवर्तते।
युगपद्याव[दष्टा] भिरशुभैश्‍चेतनैः सह॥

[201] [शुभैस्तु] दशभिर्यावत्सार्वं(र्धं) नैकाष्टपञ्चभिः।
विलापद्वेषपारुष्याण्यु(णि)ष (स)न्ति नरके द्विधा॥

[202] तद्वदेव मताऽभिध्या मिथ्यादृष्टिस्तथैव च।
अभिध्यादित्रयं तद्वत्कुरौ प्रलपनं द्विधा॥

[203] अशुभास्तु दशान्यत्र सर्वत्र कुशलास्त्रयः।
आरूप्याऽर्याऽसंज्ञिनां च रूपिणः सप्त लाभतः॥

[204] कुरून्सनरकान्हित्वा सर्वत्रान्यत्र ते द्विधा।
सर्वे विपाकनिष्यन्दाधिपत्यफलदा दश॥

[205] दुःखोपसंहृतेर्दुःखमल्पायुष्ट्‍वन्तु मारणात्।
तेजोनाशात्कृशौजस्त्वमिदं तत्त्रिविधं फलम्॥

[206] आनन्तर्यपथे कर्म फलवत्पञ्चभिः फलैः।
चतुर्भिस्त्वमलेनार्यं तद्वदन्यच्छभाशुभम्॥

[207] ततोऽन्यन्निर्मलं ज्ञेयं त्रिभिरव्याकृतं तथा।
फलं शुभस्य चत्वारि द्वेत्रीणि च शुभादयः॥

[208] शुभाद्यास्त्वशुभस्य द्वे त्रीणि चत्वारि च क्रमात्।
अव्याकृतस्य ते तु द्वे त्रीणि त्रीणि शुभादयः॥

[209] सर्वे चत्वार्यतीतस्य मध्यमस्य च भाविनः।
मध्यमा द्वे स्वकस्यैव त्रीण्यनागामिजन्मनः॥

[210] चत्वार्येकभुवो द्वे वा त्रीणि चापरभूमिकाः।
शैक्षाद्यास्त्रीणि शैक्षस्य त एवाशैक्षकर्मणः॥

[211] एकं त्रीणि द्वयं चैव शैक्षाद्याः पश्‍चिमस्य तु।
द्वे द्वे पञ्च यथासंख्यं दृग्घेयस्य तु कर्मणः॥

[212] त्रीणि चत्वारि चैकं च दृष्टिहेयादयः स्मृताः।
ते त्वभ्यासप्रहेयस्य द्वे चत्वारि त्रिधा मताः॥

[213] क्रमादेकद्विचत्वारि ते त्वहेयस्य कर्मणः।
एकेनाक्षिप्यते[जन्म] भूरिभिः परिपूर्यते॥

[214] कुशलं वाऽथवा पापं यदतीतं ददत्फलम्।
स्वं कायवाङ्मनस्कर्म सा कर्मस्वकता मता॥

[215] संवृत्या स्कन्धसन्ताने तत्क्रियाफलदर्शणा(ना)त्।
कर्त्तृता भोक्तृता चोक्ता निषिद्धा शाश्‍वतस्य तु॥

[216] स्यात्कर्मस्वकता नास्ति तस्य चेति चतुष्किका।
प्रथमा तत्फलस्थस्य विहाणा(ना)त्तस्य कर्मणः॥

[217] द्वितीया तत्फलस्थस्य कर्मणा तेन चान्वयात्।
तृतीयोभययुक्तस्य चतुर्थ्यनुभयस्य तु॥

[218] स्यात्कर्मस्वकता नापि तत्फलं वेदयिष्यति।
तत्फलावस्थितस्याद्या ज्ञेया तच्चरमे फले॥

[219] द्वितीया ध्रुवपाकस्य तद्विपाकानवस्थिते।
तृतीया द्वयसद्भावा चतुर्थी तूभयं विना॥

[220] स्यात्कर्मणान्वितश्‍चैव नो च तत्फलवेदनम्।
आद्या दत्तविपाकेन निरुद्धानागतादिना॥

[221] द्वितीया तु विहीणे(ने)न ध्रुवपाकेन कर्मणा।
तृतीया द्वयमुक्तस्य चतुर्थी तु द्वयादृते॥

[222] अयुक्तविहितं कर्म क्लेशोपक्लेशदूषितम्।
शिक्षालिङ्गाद्यपेतं च केचिदाहुर्विपश्‍चितः॥

अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ चतुर्थस्याध्यायस्य तृतीयः पादः॥

चतुर्थाऽध्याये चतुर्थपादः।
[223] बोधिसत्त्वः कुतो यावदविवर्त्यमना यतः।
बघ्नाति बोधिसन्नाहमङ्गीकृत्वा जगद्धितम्॥

[224] यदा लाक्षणिकं कर्म प्रकरोत्यनपायगः।
महाकुलः समग्राक्षः स्वपर्षत्संग्रहे रतः॥

[225] पुमाञ्जातिस्मरो वाग्मी प्रज्ञावीर्यक्रियान्वितः।
तदा देवमनुष्याणामभिव्यक्तिं निगच्छति॥

[226] स हि त्रिभिरसंख्येयैर्धर्मकायगुणार्णवम्।
प्रचिनोति तदाधारं कायं कल्पशतेन तु॥

[227] द्वात्रिंशल्लक्षणोपेतमशीतिव्यञ्ज नोज्ज्वलम्।
द्विषतामपि यं दृष्ट्वा मनः सद्यः प्रसीदति॥

[228] युगान्तवायुणा(ना) मेरुः वह्निणा(ना) वरुणालयः।
वज्रेण ध्वस्यते वज्रमविकारि तु तन्मनः॥

[229] कामाप्तं षष्ठजं त्रेधा कृपाश्रद्धापरम्परम्।
बुद्धोत्पादे नरः स्त्री वा तदाद्यं चित्तमश्‍नुते॥

[230] सर्वेभ्यः सर्वदा सर्वं वदतो दानपूरणम्।
मरणेऽपि दमात्यागः शीलस्योत्कृष्टिरुच्यते॥

[231] वीर्यस्य तिष्यसंस्तुत्या धियो वज्रोपमात्परम्।
‘सर्वासां तु क्षयज्ञाने परिपूरिर्विधीयते॥

' [232] त्रिपुण्यकृतिवस्त्वाद्यास्तल्लाभोपायदेशनाः।
तथा चतुरधिष्ठानं सप्तसद्धर्मशासनम्॥

[233] सप्तयोगास्त्रयःस्कन्धा स्त्रिशिक्षाद्याश्‍च देशिताः।
तथा पारमिताश्‍चापि चतस्रो विनयोदिताः॥

[234] बोधिपक्ष्याश्‍च कण्ठोक्ताः सप्तत्रिंशत्स्वयंभुवा।
हेतवः सर्वबोधिनां त्रिविधा मृदुतादिभिः॥

[235] तस्मान्न बोधिमार्गोऽन्यः सूत्रादिपिटकत्रयात्।
अतोऽव्यमिह यो ब्रूयात्स भवेन्मारभाषितः॥

[236] कल्पानां महतामेतदसंख्येयत्रयं मतम्।
स्थानान्तरमसंख्याख्यमदःसंख्योपरि स्थितम्॥

[237] अपकर्षे जिनोत्पत्तिर्यावच्छतसमायुषः।
द्वयोः प्रत्येकबुद्धानामुत्कर्षे चक्रवर्ति णा(ना)म्॥

[238] नाधोऽशीतिसहस्त्रासौ (यो) स्तत्समुत्पत्तिरिष्यते।
ते हेमरूप्यताम्रायश्‍चक्राः पुण्यप्रभावतः॥

[239] तुल्येऽपि साधनोपाये तद्भेदोऽक्षादिभेदतः।
भवमोक्षार्थिनोर्मात्रोः प्रदानफलभेदवत्॥

[240] करुणाभावनोद्रेकात्स्वसंविच्चित्तयोस्तथा।
परसंविद्‍गुरोस्तद्वत्तद्विशेषो विधीयते॥

[241] हेतुतत्त्वफलोद्‍भूतं महत्त्वं शासितुस्त्रिधा।
विमुक्तावपि तुल्यायां त्रयाणां बोधि लम्भनात्॥

[242] बुद्धस्य संमुखीनस्य बौद्धमाक्षिप्यते वपुः।
सैकपुण्यशतोद्‍भूतमेकैकं लक्षणं मुनेः॥

[243] यथाकर्मपथास्तद्वत्पुण्यादित्रयमिष्यते।
दानं हि दीयते येन स्वपरार्थाद्यपेक्षया॥

[244] कायादिकर्म तत्तत्त्वमविज्ञप्तिः क्वचित्पुनः।
प्राधान्यान्मुनिना प्रोक्तं महाभोगफलं हि तत्॥

[245] स्वान्योभयार्थसिद्ध्यर्थं दानं ददति केचन।
साधुवृत्त्यनुवृत्यर्थं नोभयार्थाय चापरे॥

[246] दातृवस्त्वादिवैशिष्ट्यात्तत्फलातिशयः स्मृतः।
श्रद्धादिभिर्गुणैर्दाता दत्तेऽतः सत्क्रियादिभिः॥

[247] सत्कारादिगुणोपेतं फलं तस्मादवाप्नुते।
वस्तु वर्णादिसंपन्नं सौरूप्यादि फलप्रदम्॥

[248] गुणदुःखोपकाराख्यर्ंधर्मैः क्षेत्रं विशिष्यते।
आशयादि मृदुत्वादेर्मृदुत्वादीनि कर्मणः॥

[249] धर्मदात्रेऽपि बालाय पित्रे मात्रेऽथ रोगिणे।
अमेयं बोधिसत्त्वाय दानमन्यभवाय च।
[250] बोधिसत्त्वस्य यद्दान्न(न)मन्यस्यापि यदष्टमम्।
विपश्चिद्भिस्तदाख्यातं श्रेष्ठं यच्चार्हतोऽर्हते॥

[251] संप्रधार्य यदाक्षिप्तं पूरणादिदृढीकृतम्।
विगतप्रतिपक्षं च तत्कर्मोपचितं मतम्॥

[252] स्वस्मात्त्यागगुणापेक्षाश्‍चैत्ताश्‍चैत्यार्चतादिषु।
विना प्रतिगृहीत्रापि फलं मैत्रीविहारवत्॥

[253] धर्मदानस्वभावो वाक्तत्त्वनामादिगोचरः।
अव्याकृतस्वभावत्वान्न नामाद्यन्नदानवत्॥

[254] शीलं शुभमयं रूपं व्याख्यातं तत्प्रभेदतः।
शास्त्रे तु तप्प्रधा नत्वात्प्रोक्तं स्वर्गोपपत्तये॥

[255] दौःशील्याशुभमूलाद्यैर्दोषैर्यन्न विदूषितम्।
तद्विपक्षशमाङ्गं च यत्तच्छद्धमिहोच्यते॥

[256] पुण्यं समाहितं त्वत्र भावना चित्तभावनात्।
प्रधान्यादपवर्गाय तदुक्तं सर्वदर्शिना॥

[257] पुण्यनिर्वाणभागीयं निर्वेधानुगुणं तथा।
शासनेऽस्मिन्समासेन शुभमूलं त्रिधेष्यते॥

[258] लिपिमुद्राऽथ गणना कायवाक्कर्मलक्षणा।
संख्या खल्वपि विज्ञेया मनस्कर्मस्वभाविका॥

अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ चतुर्थाध्यायस्समाप्तः॥