संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

आस्

{पर्यास्}
आस् (आस उपवेशने)।
‘पवित्रवन्तः परि वाचमासते’ (ऋ० ९।७३।३)। पर्यासते परित आसते।
‘परि त्वासते निधिभिः सखायः’ (ऋ० १०।१७९।२)।
‘इन्दवो मदिन्तमासः परि कोशमासते’ (ऋ० ९।८६।१)। कोशं द्रोणकलशम्। उक्तोऽर्थः।
‘प्रप्रान्ये यन्ति पर्यन्य आसते’ (ऋ० ३।९।३)। पर्यासतेऽलसा अव्यापारा अनुद्युक्तास्तिष्ठन्ति।
‘युवो ररावा परि सख्यमासते’ (ऋ० १०।४०।७)। पर्यासते प्रार्थयन्ते कामयन्तेऽभीच्छन्ति। आत्मनं सख्यात्परिहरन्ति व्यावर्तयन्तीति तु संस्कृतशार्मण्यकोषः।
‘किमन्ये पर्यासतेऽस्मत्स्तोमेभिरश्विना’ (ऋ० ८।८।८)। पर्यासते पर्यवस्थाय आसते तिष्ठन्ति। प्रतिरुन्धन्ति, वारयन्तीत्यर्थः।
‘कण्डूं चोपजनयन्तो गदमुखं पर्यासते’ (चरक० विमान० ७।१३)। पर्यासते परिवार्यासते।

इ

{परिसमि}
इ (इण् गतौ)।
‘कस्मात्सत्याद् गायत्री कनिष्ठा छन्दसां सती यज्ञमुखं परीयाय’ (तै० सं० ६।१।६।४२)। परीयाय प्राप।
‘आसामहं राज्यं परीयाम्’ (तै० सं० ७।५।८।३)। परीयाम् प्राप्नुयाम् अधिगच्छेयम्।
‘अग्रं देवतानां परीयाय’ (तै० ब्रा० ३।१।५।८)। श्रैष्ठ्यम् प्रापेत्यर्थः।
‘एतस्याग्नेरन्तं न पर्यैत्’ (श० ब्रा० ६।२।१७)। उक्तोऽर्थः।
‘यद्वा एतैरत्र सर्वैः प्रजापतिरयक्ष्यत् तदेवाग्नेरन्तं पर्यैष्यत्’ (श० ब्रा० ६।२।१।१३)। उदितचर एवार्थः।
‘सर्वेषां भूतानां श्रैष्ठ्यं… पर्येति’ (शां० ब्रा० २६।३)। पर्येति प्राप्नोति।
‘न स पुनरग्रं पर्येति’ (पञ्च० ब्रा० १९।१२।९)। **वसूनामेव तावदाधिपत्यं स्वाराज्यं पर्येता’ (छां० उ० ३।६।४)। लुटि रूपम्। अर्थस्तु निर्विशेषः।
‘तत् परीयाच्चिकीर्षितम्’ (का० नी० सा० १२।३९)। परीयाद् गच्छेत्। कर्तुमिति शेषः।
‘परि द्यावा पृथिवी सद्य आयम्’ (अथर्व० २।१।४)। परितः प्राप्तवानस्मि, परिक्रम्यायम्, पर्यक्राम्यम्।
‘त्वं तृतं त्वं पर्येष्युत्सम्’ (अथर्व० १७।१।१५)।
‘जरा वली च मां तात पलितानि च पर्यगुः’ (भा० आदि० ८४।२७)। पर्यगुः अभिव्यापन्।
‘अन्तर्बहिश्च लोकांस्त्रीन् पर्यम्यस्कन्दितव्रतः’ (भा० पु० १।६।३२)। पर्येमि व्यश्नुवे व्याप्नोमि।
‘ये त्रिषप्ताः परियन्ति विश्वा रूपाणि बिभ्रतः’ (अथर्व० १।१।१)। प्रतिकल्पं प्रतिवत्सरं प्रतिदिनं प्रतिशरीरं पर्यावर्तन्त इत्यर्थ इति सायणः।
‘दन्द्रम्यमाणाः परियन्ति मूढाः’ (कठोप० १।२।५)। परियन्ति परिभ्रमन्ति।
‘स (मेध्योऽश्वः) पर्येतु (पृथिवीं सागराम्बराम्) यशो दीप्तं तव पार्थिव दर्शयन्’ (भा० आश्व० ७२।६)। पर्येतु विचरतु।
‘क्षीण पुण्येव वसुधां पर्येमि विमलानन’ (हरि० २।४१।१८)। पर्येमि पर्यटामि।
‘परि वां सप्त स्रवतो रथो गात्’ (ऋ० ७।६७।८)। परिगात् पर्यगात् पर्यक्रामत्।
‘स तेनाभिद्रुतः काकस्त्रींल्लोकान्पर्यगात्ततः’ (रा० २।९६।४५)। पर्यगात् पर्याटीत्।
‘सुखं दान्तः प्रस्वपिति सुखं च प्रतिबुध्यते। सुख पर्येति लोकांश्च…’ (भा० शां० १६०।१२)। पर्येति विचरति पर्यटति।
‘यम् (रथम्) आरूढः स भगवान् पर्येति सकलं जगत्’ (मात्स्य पु० १७४।७)। उक्तोऽर्थः।
‘अहमुत्तरतः पर्येष्यामि’ (श० ब्रा० १।२।४।११)। पर्येष्यामि परिक्षेप्स्यामि परिवेष्टयिष्यामि।
‘यथा यथा च पर्येति लोकतन्त्रमसारवत्’ (भा० शां० १७४।४)। पर्येति पर्यालोचयति।
‘मनसा सप्त पर्येति क्रमशो विषयानिमान्’ (भा० वन० १०१।२०)। पर्येति परिचिन्तयति सम्यग् जानाति।
‘अनर्थं सानुबन्धं यो विदित्वा सर्वकर्मसु। अर्थमर्थानुबन्धं च पर्येष्यति स पण्डितः’ (रा० ५।८१।४)॥ पर्येष्यति विज्ञास्यति।
‘अथ क्षमामेव निरस्तविक्रमश्चिराय पर्येषि सुखस्य साधनम्’ (कि० १।४४)। पर्येषि=अवगच्छसि।
‘परि त्वेषस्य दुर्मतिर्महीगात्’ (ऋ० २।३३।१४)। परिगात् अपक्रामेत्, निवर्तताम्, अस्मानतिहाय गच्छेत्।
‘यत् किंच वदामि तन्मे मा परिगात’ (ऐ० ब्रा० ६।३३)। मा परिगात निन्दां मा स्म कुरुतेति सायणः। सोऽयमर्थः शब्दमयदिया दुर्लभः। नात्र गायतिर्धातुः। परिपूर्व एतिरिह परिवर्जनेऽ नाकर्णनलक्षणे वर्तत इति संस्कृतशार्मण्यकोषः।
‘जिष्णुं त्रैगर्तकाः परीताः पर्यवारयन्।’ (भा० १४।२१६७)। परीता इत्यत्र कर्तरि क्तः। परितो गता इत्यर्थः।
‘ते परीताः कुरुश्रेष्ठ नश्यन्तः स्म ह्युपेक्षिताः’ (भा० आश्व० ५३।२२)। इहापि पूर्ववत् कर्तरि निष्ठा। परितः प्राप्ता इत्यर्थः।
‘परीतं बहुभिर्वृक्षैः श्यामं सिद्धोपसेवितम्।’ (रा० २।५५।६)। परीतं परिक्षिप्तम्। कर्मणि क्तः।
‘धूमेनापि परीताङ्गीं दीप्तामग्निशिखामिव’ (रा० १।४९।१६)।
‘धृतिपरीतमिवात्मानं दर्शितवान्’ (पञ्चत०)।
‘परीतकालः पुरुषो यत् कर्म प्रतिपद्यते’ (रा० ३।५७।१८)। परीतकालो तीतकालः क्षीणायुः।
‘परीतसत्त्वाः सहसा निपेतुः’ (भा० भी० ५९।१२१)। परीतसत्त्वाः गतप्राणाः। परासवो व्यसवः।
‘अपि वोद्बन्धनादीनि परीतानि व्यवस्यति’ (भा० आश्व० १७।१३)। परीतानि विपरीतानि।
‘परीतस्तव पुत्रोऽयं धृतराष्ट्र सुमन्दधीः’ (भा० उ० ८८।१९)। परीतः, विपरीतः, प्रतीपः।
‘परीत्�