संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

अस्

{उपन्यस्}
अस् (असु क्षेपे)।
‘स तु तत्र विशेषदुर्लभः सदुपन्यस्यति कृत्यवर्त्म यः’ (कि० २।३)। उपन्यस्यति उदाहरति।
‘भूतमप्यनुपन्यस्तं हीयते व्यवहारतः’ (याज्ञ० २।१९)। अनुपन्यस्तमनभिहितमर्थिप्रत्यर्थिभ्याम्। भूतं सत्यं तथ्यम्।
‘इत्युभयलोकविरुद्धं वचनमुपन्यस्तम्’ (मालती०)। उक्तोऽर्थः।
‘अद्यापि गृध्रेण महामन्त्रिणा सन्धातुमुपन्यस्तम्’ (हितोप०)। सन्धीयतामिति सन्दिष्टम्।
‘उपन्यस्तम्’ (भा० शल्य० ५७।१९)। उपेत्यायुधप्रक्षेप इत्यर्थः।
‘उपन्यस्तस्य शिष्यस्य विश्वस्तस्य च गौरवे’ (पञ्चरा० १।३२)। उपन्यस्तस्य कृतात्मसमर्पणस्य, अत्यन्तं परतन्त्रस्येति यावत्।
‘उपन्यस्तमपन्यस्तं युद्धमागविशारदौ। तौ विचेरतुरन्योन्यं वानरेन्द्रश्च रावणः’ (रा० ६।४०।२६)॥ उपन्यस्तं परेण स्वबाह्वोरग्रहाय स्वोरःसमीपस्थानम्। अपन्यस्तं प्रतिभटबाहुग्रहणार्थं स्वबाहुप्रसारणम् इति तिलकः।
‘उपन्यस्ते च यल्लब्धं विद्यया पणपूर्वकम्’ (मनु० ९।२०६ इत्यत्रकुल्लूकोद्धृता कात्यायनस्मृतिः)।
‘उपन्यस्य महातेजा विप्रेभ्यः पाण्डवांस्तदा’ (भा० वन० १५८।२८)। उपन्यस्य निवेद्य समर्प्य, न्यासं कृत्वा।
‘दीप्यमानं ततो वह्निं पुष्पैः सत्कृत्य सत्कृतम्। तत्रोपन्यस्य च प्रीतस्तयोर्मध्ये समेधितम्’ (रा० ४।४।१७)॥ उपन्यस्य इध्मान्यधिकान्याधाय। उपन्यासस्तु वाङ्मुखम् इत्यमरः। वाङ्मुखमुपक्रम उपोद्घातः।
‘निर्यात: शनकैरलीकवचनोपन्यासमालीजनः’ (अमरु० २७)। उपन्यासः कथनम्।
‘निर्भेदादृतेऽप्ययमुपन्यासो मालविकायां शङ्कयति’ (माल)। उपन्यासः कीर्तनम्।
‘आत्मन उपन्यासपूर्वम्’ (शा० ३)। स्वप्रत्यवमर्शपुरःसरम्।
‘विषम उपन्यासः’ (व्या० महाभा० असकृत् पठितम्)। उपन्यासो दृष्टान्तः।
‘पुत्र प्रत्युदितं सद्भिः पूर्वजैश्च महर्षिभिः। विश्वजन्यमिमं पुण्यमुपन्यासं निबोधत’ (मनु० ९।३१)॥ उपन्यासं (बक्ष्यमाणं) विचारम्।
‘अहमिदानीं विषमारम्भं परस्योपन्यासं पराक्रमेण समी करोमि’ (प्रतिज्ञा० १)। उपन्यासः प्रयोगः। कपटप्रबन्धः।
‘ब्राह्मणे जैमिनिरुपन्यासादिभ्यः’ (ब्र० सू० ४।४।५)। इहोपन्यासो ऽज्ञातज्ञापनम्।
‘भव्यामेकार्थसिद्धिं तु समुद्दिश्य क्रियेत यः। स उपन्यासकुशलैरुपन्यास उदाहृतः’ (का० नी० सा० ९।१०)॥ उपन्यासो नाम सन्धिरिह लक्षितः।

क्षिप्

{उपनिक्षिप्}
क्षिप् (क्षिप प्रेरणे)।
‘पाणिभ्यां तूपसंगृह्य स्वयमन्नस्य वर्धितम्। विप्रान्तिके पितॄन् ध्यायञ्शनकैरुपनिक्षिपेत्’ (मनु० ३।२२४)॥ उपनिक्षिपेत् समीपे नीचै निदध्यात्।
‘अलमुपहतासु स्त्रीबुद्धिषु स्वमार्जवमुपनिक्षेप्तुम्’ (प्रतिमा० १)। उपनिक्षेप्तुमध्यारोपयितुम्।

गम्

{उपनिगम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘परोक्षमिवैष ब्रह्मणो रूपमुपनिगच्छति यत् क्षत्रियः’ (ऐ० ब्रा० ७।३१)। उपनिगच्छति अधिगच्छति।
‘शश्वच्छान्तिं निगच्छति इति गीतासु’ (९।३१) श्रवणादुपमन्तरेणापि प्राप्त्यर्थो गम्यत एवेति शब्दोपजनो नार्थोपजनः।

ग्रह्

{उपनिग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘नानावीर्या अङ्गुलयः, सर्वास्वङ्गुष्ठमुपनिगृह्णाति’ (तै० सं० ६।१।९।६३)। समीपे नियमेन प्रापयतीत्याह।
‘उपैव यजमानं निगृह्णीत योऽस्य प्रियः स्यात्’ (ऐ० ब्रा० ३।१९)। उदितचर एवार्थः।

धा

{उपनिधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘वेदौ परिधींश्च शकलांश्चोपनिदधाति’ (श० ब्रा० २।५।३।५)। समीपे निदधाति।
‘यथा यस्मा अशनमाहरेत् तस्मा आहत्यैवोपनिदध्यादेवं तत्’ (श० ब्रा० २।३।१।१७)। उपनिदध्यात् पात्रं नीचैः समीपे दध्यात्।
‘भयमुपनिदधे स राक्षसानाम्’ (भट्टि० ४।४५)। उपनिदधे जनयामास आहारयामास।
‘शक्रस्तस्य तं बिसप्रत्यंशमुपनिदधे’ (अवदा० जा० १९)। उपनिदधेऽन्तर्दधे, अन्तर्हितं चकार। स्थाने वश्यवाचः कवेरार्यशूरस्योपसर्गद्वयप्रयोगः। उपनिधि र्ह्यात्मसमीपे प्रच्छाद्य रक्ष्यते, तत्साधर्म्याद्वस्त्वन्तरप्रच्छादनमात्रमप्युपनिपूर्वेण दधातिनोच्यत इति सामञ्जस्यम्।
‘ये म इम (कुलमाषाः) उपनिहिता इति’ (छां० उ० १।१०।२)। उपनिहिताः समीपे स्थिताः।
‘उद्दिष्टानुपनिहितां भजस्व पूजाम्’ (मालती०)। उपनिहितां निवेदितां पुरः स्थापिताम्।
‘ब्राह्मणो दृष्ट्वा पूर्वोपनिहितं निधिम्’ (मनु० ८।३७)। उपनिहितं निक्षिप्तं न्यस्तम्।
‘निक्षिप्तस्य धनस्यैवं प्रीत्योपनिहितस्य च’ (मनु० ८।१९६)। प्रीत्या कञ्चित्कालमुपभोगार्थमर्पितस्येति कुल्लूकः।
‘कर्णयोरुपनिधाय’ (मुखम्) (आश्व० गृ० १।१५)। उपनिधाय समीपे निधाय।
‘तत्समाहृत्योप निधायाचार्य्याय प्रब्रूयात्’ (आप० ध० १।३।३१)। उक्तोऽर्थः।
‘वहति मलयसमीरे मदनमुपनिधाय’ (गीत० ५।२)। उपनिधाय उपानीय।
‘देवा वा असुरान् युधमुपप्रयन्तो ऽब्रुवन् यन्नो वामं वसु तदुपनिधाय युध्यामहै’ (जै० ब्रा० १।१३८)। उपनिधाय क्वचिद् विश्वास्ये निक्षिप्य न्यस्य।
‘यथान्यस्मा उपनिधायाऽन्यस्मै प्रयच्छति’ (तै० ब्रा० २।१।३।६)। उपनिधाय संकल्प्य। पुमानुपनिधिर्न्यास इत्यमरः। उपमितो निधिनेति विग्रहः।
‘असङ्ख्यातमविज्ञातं समुद्रं यन्निधीयते। तज्जानीयादुपनिधिं निक्षेपं गणितं विदुः’ (याज्ञ० २।६५ मिताक्षरायां नारदवचनम् )॥ निगदव्याख्यातम्।
‘पूषा भागदुघोऽशनं पाणिभ्यामुपनिधाता’ (श० ब्रा० १।१।२।१७)। उपनिधाता विभक्ता विभाजकः, संविभागस्य कर्ता।

नी

{उपनिनी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘अथाप उपनिनयति’ (श० ब्रा० ३।३।१।७)। उपनिनयति अवसिञ्चति। अथ हैके।
‘उदपात्रमुपनिनयन्ति’ (श० ब्रा० ३।३।४।३१)। उपनिनयन्ति आवर्जयन्ति।
‘ताभिर् (प्रोक्षणीभिः) ओषधीनां मूलान्युपनिनयति’ (श० ब्रा० १।३।३।४)। मूलेष्वपः प्रसिञ्चति, तेषामुपरि वारिधारां मुञ्चतीत्यर्थः।

पत्

{उपनिपत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘अथ यत्र द्वे विरुद्धे तुल्यबले प्रमाणे उपनिपततः… तत्र किं कर्तव्यम्’ (गौ० ध० १।१।५ उज्ज्वलायां हरदत्तः)। उपनिपततः=युगपत् प्राप्नुतः, उपतिष्ठेते, प्रसज्येते।
‘तत्तु सप्तविधे व्याधावुपनिपतति’ (सुश्रुत० १।८९।६)। उपनिपतति अन्तः पतति, अन्तर्भवति, समाविशति।
‘तं हंस उपनिपत्याभ्युवाद’ (छां० उ० ४।७।२)। उपनिपत्य=अवडयनेनोपेत्य।
‘एवमेव देवदत्तस्य तत्रागमनं दस्यूनां चोपनिपातः’ (पा० ५।३।१०५ सूत्रे वृत्तौ)। उपनिपातः सहसा उपस्थितिः।

पद्

{उपनिपद्}
पद् (पद गतौ)।
‘नारी निपद्यत उप त्वा मर्त्य प्रेतम्’ (ऋ० १।१५२।४)। उपनिपद्यत उपशेते।
‘महिषीमश्वायोपनिपादयन्ति’ (श० ब्रा० १३।५।२।२)। उपनिपादयन्ति समीपे शाययन्ति।
‘पश्यामसि नोपनिपद्यमानम्’ (ऋ० १।१५२।४)। उपनिपद्यमानं निषीदन्तम् (आदित्यम्)। अयमेवार्थो मन्त्रादौ प्रयन्तमित इति विशेषणश्रवणात्।

प्लु

{उपनिप्लु}
प्लु (प्लुङ् गतौ )।
‘ये चैव ग्राम्याः पशवो ये चारण्या अणिमानमेव तत् परुषिमाणं नियन्ति दीक्षारूपमेव तदुपनिप्लवन्ते’ (ऐ० ब्रा० ४।२६)। दीक्षारूपमुपेत्य नितरां सञ्चरन्तीत्यर्थः।

बन्ध्

{उपनिबन्ध्}
बन्ध् (बन्ध बन्धने)।
‘विषयस्यानुपादानाद् विषय्युपनिबध्यते। यत्र सातिशयोक्तिः स्यात्’ (प्रतापरुद्रीय०)। उपनिबध्यते वर्ण्यते।
‘कात्यायनोपनिबद्धा भ्राजा नाम श्लोकाः’ (भा० कैयटः)। उपनिबद्धाः प्रणीताः, रचिताः, ग्रथिताः।

मन्त्र्

{उपनिमन्त्र्}
मन्त्र् (मत्रि गुप्तपरिभाषणे)।
‘अभिप्रेतप्रदानेन तपस्विजन उपनिमन्त्र्यताम्’ (स्वप्न० १)। उपनिमन्त्र्यताम् आकार्यताम्। प्रायेणात्रार्थ उपशब्दो न दीयते।
‘वरप्रदानेन बोधिसत्त्वमुपनिमन्त्रयामास’ (अवदा० जा० ७)। उपनिमन्त्रयामास उपच्छन्दयामास। स्थाने ऽत्रोपशब्दः।
‘राजन्योपनिमन्त्रणाय रसति स्फीतं यशोदुन्दुभिः’ (वेणी० १।२५)। उपनिमन्त्रणाय=आह्वानाय।

म्रेड्

{उपनिम्रेड्}
म्रेड् (म्रेडृ उन्मादे)।
‘अभ्याशो ह यदेनं साधवो घोषा आ च गच्छेयुरुप च निम्रेडेरन्’ (छां० उ० ३।१९।४)। सङ्गत्य च सुखयेयुरित्यर्थः।

विश्

{उपनिविश्}
विश् (विश प्रवेशने)।
‘लङ्कामुपनिविष्टे च रामे’ (रा० ६।१६।२६)। उपनिविष्टे लङ्कां परितः कृतसैन्यनिवेशे। कृतरोध इति यावत्।
‘इत्येतानि महाराज सप्त वर्षाणि भागशः। भूतान्युपनिविष्टानि गतिमन्ति ध्रुवाणि च’ (भा० भीष्म० ६।५३ )॥
‘स्वर्गाभिष्यन्दवमनं कृत्वेवोपनिवेशितम्’ (कु० ६।३७)। उपनिवेशितम्=वासितम्।

वृत्

{उपनिवृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘येन सूक्तेन निविदमतिपद्येत न तत् पुनरुपनिवर्तेत’ (ऐ० ब्रा० ३।११)। उपनिवर्तेत=आवर्तयेत। वृतिरिहान्तर्णीतण्यर्थः।
‘स चेन्नोपनिवर्तेत वाच्यो ब्राह्मणसंसदि’ (भा० शां० ८९।४)। नावर्तेतेत्यर्थः।
‘उपनिवर्तमिव वै पशवः सौयवसे रमन्ते’ (शां० ब्रा० ११।५)।

श्रि

{उपनिश्रि}
श्रि (श्रिञ् सेवायाम्)।
‘तस्माद् गावः सुवाससमुपैव निश्रयन्ते’ (श० ब्रा० ३।१।२।१७)। उपनिश्रयन्त उपसर्पन्ति।
‘यद्यपि राजा परमतां गच्छति ब्रह्मैवान्तत उपनिश्रयति’ (श० ब्रा० १४।४।२।२३)। उपनिश्रयति संश्रयति।

सद्

{उपनिषद्}
सद् (षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु)।
‘भद्रमिच्छन्त ऋषयः स्वर्विदस्तपोदीक्षामुपनिषेदुरग्रे’ (अथर्व० १९।४१।१)। उपनिषेदुरुपासाञ्चक्रिरे।
‘इत्युपनिषद्वर्णो भवति’ (नि० ३।१२।१)। यद्विज्ञानमुपागतस्य सतो गर्भजन्मजरामृत्यवो निश्चयेन सीदन्ति (विशीर्यन्ते क्षीयन्ते) सा रहस्यविद्या उपनिषद् इत्युच्यत इति तत्र दुर्गः।
‘क्षत्राय तद्विशमव्यस्तादुपनिषादिनीं करोति’ (श० ब्रा० ९।४।३।३ )। उपनिषादिनी चरणयोः समीपेऽध उपवेशिनी।