१९९ प्रतिसम् (प्रति+सम्)

अस्

{प्रतिसमस्}
अस् (असु क्षेपे)।
‘तदस्त्रं द्रोणपुत्रस्य तस्मिन्प्रतिसमस्यति। अवर्धत महाराज यथाग्निरनिलोद्धतः’ (भा० )॥ यथास्थानं पुनर्निधानं प्रतिसमसनम्।

आस्

{प्रतिसमास्}
आस् (आस उपवेशने)।
‘एकैकशश्चौघबलानिमान्। कोऽन्यः प्रतिसमासेत कालान्तकयमादृते’ (भा० वन० ३१३।२७)॥ प्रतिसमासेत=प्रतिसमासीत, संमुखे तिष्ठेत्।
‘द्रोणकर्णप्रभृतयो येन प्रतिसमासिताः’ (भा० आश्वं ६।१।२२)। संमुखीभूय पर्यवस्थिताः।
‘न च सर्वे रणे शक्ता रामं प्रतिसमासितुम्’ (रा० ५।६०।२०)। प्रतिसमासितुं प्रतिमुखे स्थातुम्, प्रतिपक्षतया स्थातुम्, प्रातिभट्येनाभिमुखे स्थातुम्।
‘शक्ष्यन्ति हि महाबाहो पाण्डवाः सञ्जयैः सह। धार्तराष्ट्रं बलं घोरं क्रुद्धं प्रतिसमासितुम्’ (भा० उ० ८२।११)॥
‘न…भीष्मद्रोणादयो युद्धे शक्याः प्रतिसमासितुम्’ (भा० वन० ४६।२६)॥ उक्तोऽर्थः।

क्रम्

{प्रतिसंक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘तावन्न संसृतिरसौ प्रतिसङ्क्रमेत’ (भा० पु० ३।९।९)। प्रतिसंक्रमेत=प्रतिसङ्क्रामेत्=निवर्तेत=विरमेत्=प्रलीयेत।
‘भूतानां स्थितिरुत्पत्तिरहं वै प्रतिसङ्क्रमः’ (भा० पू० ११।१६।३५)। प्रतिसङ्क्रमः प्रलयः।
‘चितिशक्तिरपरिणामिन्यप्रतिसङ्क्रमा’ (यो० सू० १।२ भाष्ये)। प्रतिसङ्क्रमः संचारः। पञ्चशिखेनाप्युक्तम्–अपरिणामिनी हि भोक्तृशक्तिरप्रतिसङ्क्रमा च परिणामिन्यर्थे प्रतिसङ्क्रान्तेव तद्वृत्तिमनुपतति। प्रतिसंक्रम उपरागः विकारहेतुभूतः संयोग इति यावत्।

ख्या

{प्रतिसंख्या}
ख्या (ख्या प्रकथने)।
‘स्यादत्र मे यः प्रतिकूलवर्ती दर्पोद्भवादप्रतिसंख्यया वा’ (अवदा० जा० २१, ११)। अप्रतिसंख्याऽज्ञानम्।
‘आज्येनैता देवताः प्रतिसङ्ख्याय यजेत’ (आप० श्रौ० ९।४।१५।४३)। प्रतिसंख्यानं ध्यानम्।

ग्रह्

{प्रतिसंग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘व्रतोपवासैर्विविधैः प्रतिसङ्गृह्यते हरिः’ (मात्स्य पु० २४६।२०)। प्रतिसंगृह्यते वशे क्रियते।
‘इत्युक्त्वा राघवः क्रुद्धो भार्गवस्य वरायुधम्। शरं च प्रतिसंगृह्य हस्तात्…’ (रा० १।७६।४)॥ प्रतिसंगृह्य बलवदादाय, आच्छिद्य। प्रतिजग्राहेति पाठान्तरम्।
‘तमब्रवीत् स्वागतमित्यनन्तरं राजा प्रहृष्टः प्रतिसंगृहाण च’ (भा० वि० ७।९)। प्रतिसंगृहाण गृहाण प्रतीच्छ।
‘विषयान् प्रतिसंगृह्य संन्यासं कुर्वते यदि’ (भा० शां० १७।१०)। प्रतिसंगृह्य परित्यज्य।

चर्

{प्रतिसंचर्}
चर् (चर गतिभक्षणयोः)।
‘यो यः स्म समरे पार्थ प्रतिसंचरते नरः’ (भा० द्रोण० १९।२०)। प्रतिसंचरते=प्रतिसंचरति=प्रतिगच्छति=प्रतिसमास्ते।
‘यदा तु प्रकृतौ याति लयं विश्वमिदं जगत्। तदोच्यते प्राकृतोऽयं विद्वद्भिः प्रतिसंचरः’ (मार्क० पु० ४६।३)॥ निगदव्याख्यातम्।
‘ब्रह्मणा सह ते सर्वे सम्प्राप्ते प्रतिसंचरे। परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविशन्ति परं पदम्’ (कूर्म० पू० ख० १२।२६९)॥ प्रतिसंचरः प्रतिसङ्क्रमः प्रतिसर्गः प्रलयः।
‘ब्राह्मो नैमित्तिको नाम तस्यान्ते प्रतिसंचरः’ (वि० पु० १।३।२२)। उक्तोऽर्थः।
‘शृङ्गवांस्तु महाराज देवानां प्रति-संचरः (भा० भीष्म० ६।५२)। प्रतिसंचरो व्यवहारस्थानमिति नीलकण्ठः।

ज्ञा

{प्रतिसंज्ञा}
ज्ञा (ज्ञा अवबोधने)
‘प्रति हि स्वः संजानीते’ (श० ब्रा० १।१।४।५)। स्वः स्वमात्मीयं स्वीकरोतीत्यर्थः।

दिश्

{प्रतिसंदिश्}
दिश् (दिश अतिसर्जने, दिशिरुच्चारणक्रिय इति भाष्यम्)।
‘इति स एवं प्रतिसन्दिश्य वेदः प्रवासं जगाम’ (भा० आदि० ३।८४)। प्रतिसन्दिश्य उपदिश्य, अनुशिष्य।
‘प्रतिसन्दिश्यतां तावद् भर्तुः शार्ङ्गस्य मैथिलि’ (भट्टि० ८।१२३)।

धा

{प्रतिसंधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘वि वा एतद्यज्ञस्य पर्व स्रंसते… तया देवतया यज्ञं प्रतिसन्दधाति’ (श० ब्रा० १२।६।१।२)। प्रतिसन्दधाति पुनर्योजयति।
‘वृषस्य नष्टांस्त्रीन् पादान्…प्रतिसन्दधे’ (भा० पु० १।१७।४२)। उक्तोऽर्थः।
‘यद्यात्मानमेव प्रतिसन्धत्ते’ (प्र० च० )। सङ्कोचयति प्रतिसंहरति। सौहृदं प्रतिसन्दध्याद् विशीर्णं स्त्री विचक्षणा। प्रतिसन्दध्यात् पुनः सन्दध्यात्।
‘धीमानधीतमपि न प्रतिसन्दधाति’ (प्र० च० २।२९)। न प्रतिसन्दधाति न स्मरति।
‘प्रतिसन्धाय चास्त्राणि तेऽन्योन्यस्य विशांपते। युयुधुः पाण्डवाश्चैव कौरवाश्च महाबलाः’ (भा० भीष्म० ७५।३७)॥ प्रतिसन्धाय=सन्धाय (धनुःषु)। प्रतिसंवार्येति पाठान्तरम्।
‘यन्मे व्यवसितं कान्त यच्च मे हृदि वर्तते…तत्सर्वं प्रतिसन्धातुमर्हसि’ (हरि० )॥ प्रतिसन्धातुमवगन्तुम्।
‘अन्वयानुपपत्तिप्रतिसन्धानं च लक्षणाबीजम्’ (प० ल० मञ्जूषा० लक्षणानिरूपणे)। प्रतिसन्धानं स्मरणमवबोधोऽनुभवः।
‘प्रतिसन्धानं हि यमहमद्राक्षं तमहं स्मरामीत्यादिरूपम्’ (स्याद्वाद० ८ हेम०)। प्रक्षीणेषु रागद्वेषमोहेषु प्रवृत्ति र्न प्रतिसन्धानाय।
‘प्रतिसन्धिस्तु पूर्वजन्मनिवृत्तौ पुनर्जन्म’ (४।१।६४ न्यायसू० भा०)। विवरणानपेक्षं वचः।
‘देहेन्द्रियबुद्धिवेदनासन्तानोच्छेदप्रतिसन्धानाभ्यां निरात्मकः प्रेत्यभावः’ (१।१।२ न्यायसू० भा०)। प्रतिसन्धानं परस्परसम्बन्धः।
‘सोऽयं प्रयत्न एकमनेकार्थदर्शिनं दर्शनप्रतिसन्धातारमन्तरेण न स्यात्’ (१।१।१० न्या० सू० भा०)। प्रतिसन्धातारं स्मर्तारम्।
‘अस्त्रमप्रतिसन्धेयं तदद्भुतमिवाभवत्’ (भा० उ० ९६।३१)।

यत्

{प्रतिसंयत्}
यत् (यती प्रयत्ने)।
‘ते होचुः। स्वैदायन त्वया वीरेणेमं प्रतिसंयतामहा इति’ (श० ब्रा० ११।४।१।३)। अनेन संयतामहै इमं प्रतिसमासामहै, स्पर्धामहै विवदामहै। संयतिरकर्मकः। प्रतिसंयतिः सकर्मकः।
‘स्वैदायन त्वं वै नो ब्रह्मिष्ठोसीति त्वयेमं वीरेण प्रतिसंयतमहा इति’ (गो० ब्रा० पूर्वा० ३।६)। उक्तोऽर्थः।
‘बाह्लीकः प्रतिसंयत्तः पराक्रान्तमवारयत्’ (भा० द्रोण० ५९।४४)। प्रतिसंयत्तः सन्नद्धः।

रभ्

{प्रतिसंरभ्}
रभ् (रभ राभस्ये)।
‘यो यः स्म समरे पार्थं प्रतिसंरभते’ (भा० द्रोण० ८९।२०)। प्रतिसंरभते वेगेन प्रतिगच्छति आस्कन्दति, प्रतिगृह्णाति। प्रतिसंचरत इति पाठान्तरम्।

विद्

{प्रतिसंविद्}
विद् (विद ज्ञाने)।
‘इत्येवं बुद्धिप्रतिसंवेदिनं पुरुषमपलपद्भिर्वैनाशिकैः सर्वमेवाकुलीकृतम्’ (यो० सू० ४।२१ भा०)। बुद्धिप्रतिसंवेदी बुद्धिग्राहकः, बुद्धेरवधारकः।

वेष्ट्

{प्रतिसंवेष्ट्}
वेष्ट् (वेष्ट वेष्टने)।
‘अथ संत्यजतो धर्ममधर्मं चानुतिष्ठतः। प्रतिसंवेष्टते भूमिरग्नौ चर्माहितं यथा’ (भा० उ० ३४।२९)॥ प्रतिसंवेष्टते सङ्कुचति।

सृज्

{प्रतिसंसृज्}
सृज् (सृज विसर्गे)।
‘अटव्यन्तपालपुरराष्ट्रमुख्यैश्च प्रतिसंसर्गम्’ (कौ० अ० २।१६।२१)। प्रतिसंसर्गः संसर्गः। प्रतिरर्थे नान्तरं करोति।
‘प्रतिसंसृज्यमानाश्च…यत्तन्निःसत्तासत्तं निःसद् सन्निरसद् व्यक्तमलिङ्गं प्रधानं तत् प्रतियन्ति’ (यो० सू० २।१९ भा०)। प्रतिसंसृज्यमानाः प्रलीयमानाः।

स्कृ

{प्रतिसंस्कृ}
स्कृ (डुकृञ् करणे ससुट्कः)।
‘तडागभेदकं हन्यात्…यद्वापि प्रतिसंस्कुर्यात्’ (मनु० ९।२७९)। प्रतिसंस्कुर्यात् पुनः साधू कुर्यात्, समादध्यात्। प्रतिः पुनरर्थे।
‘तत्र कृशमन्नपानप्रतिसंस्कृताभिः क्रियाभिश्चिकित्सेत्’ (सुश्रुत० २।७७।२)। प्रतिसंस्कृताः समवेताः।

हृ

{प्रतिसंहृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘स्नातस्तु काले यथाविध्यभिहृतमाहूतोऽभ्येतो वा न प्रतिसंहरेत्’ (आप० ध० १।२।८।७)। न प्रतिसंहरेत् न मुञ्चेत् न परिहरेत्।
‘तत् साधुकृतसन्धानं प्रतिसंहर सायकम्’ (शा० १।११)। प्रतिसंहर निषङ्गे।
‘पर्याप्तचन्द्रेव शरत्त्रियामा’ (कु० ७।२६) पर्याप्तचन्द्रा पूर्णचन्द्रा।
‘यस्य त्रैवर्षिकं धान्यं पर्याप्तं भृत्यवृत्तये’ (मनु० ११।७)। पर्याप्तमलम्।
‘नामृतस्येव पर्याप्तिर्ममास्ति ब्रुवति त्वयि’ (भा० शां० १२९।१)। पर्याप्तिः परितोषः।
‘सन्तुष्टस्यापि जनस्य न त्वमृते पर्याप्तिरस्ति’ (पद्मप्रा० पृ० १९)। पर्याप्तिरलंबुद्धिः।
‘अमात्यभूरिवसोरात्मजेत्यपर्याप्तिर्बहुमानस्य’ (मालती० १)। अपर्याप्तिरपरिपूर्णता। पर्याप्तिः स्यात् परित्राणम् इत्यमरः।
‘धातुरद्भुतनिर्माणपर्याप्तिमिव रूपिणीम्’ (कथा० २६।४७)। पर्याप्तिः सामर्थ्यम्।
‘पर्याप्तिः परिमाणं च गतिश्चन्द्रार्कयोस्तथा’ (मात्स्य पु० ११३।२)।
‘न वा इमाम् (भूमिम्) अश्वरथो न वाश्वतरीरथः सद्यः पर्याप्तुमर्हति’ ( )। पर्याप्तुमन्तं प्राप्तुम्।
‘अकार्याण्यपि पर्याप्य कृत्वापि वृजिनार्जनम्’ (राज० ४।३८३)। पर्याप्य समाप्य।
‘इमां परीप्सुर्दुर्जाते पराभिभवकातराम्’ (माल० ५।११)। परीप्सुस्त्रातुमिच्छुः।
‘हेतुं तदभ्यागमने परीप्सुः’ (कि० ३।४)। परीप्सुर्जिज्ञासुः।
‘योगशास्त्रपरा भूत्वा तमात्मानं परीप्सवः’ (भा० शां० २५३।१३)। परीप्सवो जिज्ञासवः।
‘अपादाने परीप्सायाम्’ (पा० ३।४।५२)। परीप्सा त्वरा।