१८८ प्रत्युद् (प्रति+उद्)

इ

{प्रत्युदि}
इ (इण् गतौ)।
‘कथं न प्रत्युदेत्यद्य स्मयमाना यथा पुरा’ (भा० अनु० २।६३)। प्रत्युदेति प्रत्युद्गच्छति।
‘तं जानतीः प्रत्युदायन्नुषासः’ (ऋ० ३।३१।४)। उक्तोऽर्थः।
‘स सूर्यं प्रति पुरो न उद्गाः’ (ऋ० ७।६२।२)। अस्माकं समक्षमुदक्रमीरित्यर्थः।
‘यस्तं प्रतीपस्तरसा प्रत्युदीयात्’ (भा० उ० २२।२९)। प्रत्युदीयात् प्रतिकूल उन्मुखो गच्छेत्।
‘अहं चैनं प्रत्युदियामाचार्य्यो वा धनञ्जयम्’ (भा० उ० १६९।२४)। उक्तोऽर्थः।

ईक्ष्

{प्रत्युदीक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष दर्शने)।
‘मा स्मैनं प्रत्युदीक्षेथाः’ (रा० २।९।२३)। उच्चक्षूभूय मैनमीक्षिष्ठाः, चक्षुषी उन्नमय्य एनं प्रति मा व्यापीपरः।

ऊह्

{प्रत्युदूह्}
ऊह् (ऊह् वितर्के)।
‘दक्षिणतः पुरीषं प्रत्युदूहति’ (श० ब्रा० १।२।५।१७)। प्रत्युदूहति समूहति समुच्चिनोति।

क्रम्

{प्रत्युत्क्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
प्रत्युत्क्रान्तजीवितः=अर्धमृतः। प्रत्युत्क्रमः प्रयोगार्थ इत्यमरः। युद्धार्थः प्रकृष्टो योगः प्रयोगः।

गम्

{प्रत्युद्गम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘प्रत्युज्जगामातिथिमातिथेयः’ (रघु० ५।२)। सच्चिकीर्षयाऽतिथिं प्रति स्वस्थानादुत्थाय गतवानित्यर्थः।
‘प्रत्युज्जगाम सहसा विनयेन समन्वितः’ (रा० १।५०।७)। उक्तोऽर्थः।
‘प्रत्युज्जगाम तं भ्राता’ (रा० २।९६।३३)। उदितपूर्व एवार्थः।
‘प्रत्युज्जगाम तेजस्वी गृहानेव महातपाः’ (भा० वन० १८५।३६)। उत्थाय गृहान्प्रति चचालेत्येवार्थः। सत्क्रियायै स्वस्थानादुच्चल्य सत्कार्यं प्रति गमनं नार्थः। रूढेरनादरः।
‘स्निग्धेन भोजनेन माम्प्रत्युद्गच्छति’ (स्वप्न० ४)। अत्र सत्क्रियाऽऽराद् द्योत्यत इति नापलाप्यम्।
‘तमापतन्तं सम्प्रेक्ष्य केशिनं हयदानवम्। प्रत्युज्जगाम गोविन्दः…’ (हरि० २।२४।१९)॥ प्रतिग्रहीतुमभिययौ, विरोद्धुं प्रससार।
‘पौरैः प्रत्युद्गतो दूरात्’ (रा० १।७७।८)। प्रत्युद्व्रज्य सत्कृत इत्यर्थः।
‘प्रत्युद्गतो मां भरतः ससैन्यः’ (रघु० १३।६४)। कर्तरि क्तः। अर्थस्तु पूर्वेण समानः।
‘प्रत्युद्गताः केकयान्’ (भा० भीष्म० ७९।५६)।
‘विरुरुत्सया केकयान्प्रति प्रस्थिताः। तमागतमभिप्रेक्ष्य प्रत्युद्गम्य…। प्रणिपत्याभिवाद्यैनं तस्थुः प्राञ्जलयस्तदा’ (भा० आदि० १६९।२)॥ प्रत्युद्गम्य सच्चिकीर्षयाऽग्रतः प्रक्रम्य।
‘प्रत्युद्गम्य रथं रिपोः। विध्वंसयितुमिच्छामि’ (रा० ६।९०।६)॥ प्रत्युद्गम्य विरोधभावनयाऽग्रतः प्रसृत्येत्यर्थः।
‘तत्र सम्बन्धिजामातृमुखान् प्रत्युद्गमादिना। प्रह्वस्तान् पूजयामास…’ (कथा० ४४।१३०)॥ प्रत्युद्गमः सत्कारार्थमभिगमः। प्रत्युद्गमनीयं वस्त्रयोर्धौतयोर्युगम् इत्यमरः।

गै

{प्रत्युद्गै}
गै (कै गै शब्दे)।
‘प्रत्युद्गीतस्तु खल्वेषां तथोद्गाता भवति’ (लाट्या० श्रौ० ७।८।१९)। प्रत्युद्गीतो गानेन प्रत्युत्तरितः।

ग्रह्

{प्रत्युद्ग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘प्रत्यवेतस्वराणां तु प्रत्युद्गृह्णीयात्’ (लाट्या० श्रौ० ७।८।१)। प्रत्याचक्षीत, पराकुर्यात्।
‘बलवद् गेयं वज्रमेषं प्रत्युद्गृह्णाति’ (पञ्च० ब्रा० ७।७।१०)। ऊर्ध्वं स्तभ्नातीत्यर्थः।

चरण्

{प्रत्युच्चरण्}
चरण् (चरण गतौ कण्डवादिः)।
‘प्रति ते जिह्वा घृतमुच्चरण्यत्’ (वा० सं० ८।२४)। उच्चरण्यत् उच्चरतु। जिह्वा ज्वाला। महीधरस्तु उत्पूर्वाच्चरतेर्लोडर्थे ण्यत्प्रत्यय औणादिक इत्यभिमन्यते। तद्विचारासहम्।

जीव्

{प्रत्युज्जीव्}
जीव् (जीव प्राणधारणे)।
‘ददौ तस्यै तदैवार्धं निजायुषः। प्रत्युज्जिजीव सा तेन’ (कथा० १४।८१)॥ प्रतिलब्धजीविता बभूवेत्यर्थः।

तॄ

{प्रत्युद्तॄ}
तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः)।
‘मन्दाकिनीतीरं प्रत्युत्तीर्य’ (रा० २।१०३।२८)। प्रत्युत्तीर्य=उपगम्य।

पद्

{प्रत्युद्पद्}
पद् (पद गतौ)।
‘तत्र मे प्रत्युत्पन्ना मतिः’ (तन्त्रा०)। प्रत्युत्पन्ना तत्कालमुत्पन्ना, सद्यः संजाता।
‘इदं तत् प्रत्युत्पन्नमति स्त्रैणमिति यदुच्यते’ (शा० ५)। तात्कालिकी तु प्रतिभा प्रत्युत्पन्नमतिः स्मृता।
‘यस्य बुद्धिः परिभवेत् तमतीतेन योजयेत्। अनागतेन दुर्बुद्धिं प्रत्युत्पन्नेन पण्डितम्’ (भा० आदि० १४०।७४)॥ प्रत्युत्पन्नेन वर्तमानेन धनादिना। योजयेदित्यस्य स्थाने सान्त्वयेदिति पाठान्तरम्।
‘अतीतानागतं हित्वा प्रत्युत्पन्नेन वर्तय’ (भा० शां० २२७।६६)।
‘अवाप्यान्कामयन्नर्थान्नानवाप्यान् कदाचन। प्रत्युत्पन्नाननुभवन् मा शुचस्त्वमनागतान्’ (भा० शां० १०४।२८)। प्रत्युत्पन्नांस्तत्कालमुपस्थितान्।

यम्

{प्रत्युद्यम्}
यम् (यम उपरमे)।
‘तमेकादशिन्या पुरस्तात्प्रत्युद्यच्छति’ (पञ्च० ब्रा० २०।२।४)। समानोन्मानं करोतीत्यर्थः।
‘क्षत्रायैव तद् विशं प्रत्युद्यामिनीं कुर्युः’ (ऐ० ब्रा० ६।२१)। प्रतिकूलोद्योगयुक्ताम्, विरोधायोत्तिष्ठमानाम्, अभ्युत्थिताम् इत्यर्थः।
‘नैनं शत्रुः प्रत्युद्यामी भवति’ (जै० ब्रा० १।९५)। उदीरितचर एवार्थः।
‘यद् द्वे इव ब्रूयाद्यजमानाय द्विषन्तं भ्रातृव्यं प्रत्युद्यामिनं कुर्यात्’ (श० ब्रा० १।५।२।२)।
‘ते यजमानलोके द्विषन्तं भ्रातृव्यं प्रत्युद्यामिनं कुर्वन्ति’ (श० ब्रा० ८।४।४।८)। प्रतिद्वन्द्विनं कुर्वन्तीत्यर्थः।
‘सतोबृहतीषु स्तुवन्ति पूर्वयोरह्नोः प्रत्युद्यमाय’ (पञ्च० ब्रा० १२।४।२२)। प्रत्युद्यमाय प्रतिरूपत्वेनोच्छ्रयणाय।

या

{प्रत्युद्या}
या (या प्रापणे, प्रापणमिह गतिः)।
‘अर्जुनं वासुदेवं च को वा प्रत्युद्ययौ रथी’ (भा० शल्य० २।६४)। प्रत्युद्ययौ प्रातिभट्येनाभिमुखं ययौ, विरुरुत्सयाऽभिमुखं जगाम।
‘ये चापि त्वां महाबाहो प्रत्युद्यान्ति नराधिपाः। तैर्विग्रहो यथा न स्यात्…’ (भा० आश्व० ७२।२३)॥
‘प्रत्युद्ययुरमृष्यन्तो राजानः पाण्डवर्षभम्’ (भा० आश्व० ७७।२)।
‘न कश्चिदेनं समरे प्रत्युद्याति महारथः’ (भा० भीष्म० ११६।७९)। उक्तोऽर्थः।
‘प्रत्युद्ययौ हरिं रौद्रः स्वबाहुबलमास्थितः’ (मात्स्य० १५२।१७)। प्रत्युद्ययौ अभ्यद्रवत् उपाद्रवत्।
‘प्रोष्यागच्छतामाहिताग्नीनामग्नयः प्रत्युद्यान्ति’ (रघु० १।४९ टीकायां मल्लिनाथेनोद्धृतं वचनम्)। सच्चिकीर्षयाऽभिमुखं प्रसरन्तीत्यर्थः।
‘खाण्डवे येन भगवान् प्रत्युद्यातः सुरेश्वरः’ (भा० द्रोण० १८५।१५)। प्रत्युद्यातः प्रतिगृहीतः, प्रतिरुद्धः।
‘तस्माद्रणे द्वैरथे मां प्रत्युद्यातारमच्युत। वृतवान् परमं कृष्ण प्रतीपं सव्यसाचिनः’ (भा० उ० १४१।१६)॥ प्रत्युद्यातारं विरोधायोद्योक्तारम्।

श्रि

{प्रत्युच्छ्रि}
श्रि (श्रिञ् सेवायाम्)।
‘त (देवाः) एतद्दक्षिणतः प्रत्युदश्रयन्’ (श० ब्रा० १।४।४।८)। उच्छ्रिता उन्नता उन्नतकायाः स्थिता इत्यर्थः।

स्था

{प्रत्युत्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘न्याय्ये प्रत्युत्थाने प्रत्युत्थितं कश्चित् कञ्चित् पृच्छति’ (लुङ् ३।२।११० सूत्रे वसेर्लुङ् रात्रिशेष इति वार्त्तिके भाष्ये)। प्रत्युत्थितः प्रबुद्धः। शय्यात उत्थितः।
‘यस्ततः पुत्रो जायते स लोकः प्रत्युत्थायी’ (श० ब्रा० ११।६।२।१०)। प्रत्युत्थायी पुनरुदित्वरः, पुनरभ्युदयशीलः।
‘मङ्गलाद्यप्रयोगं च प्रत्युत्थानं च सर्वतः’ (भा० सभा० ५।१०८)। सर्वतः प्रत्युत्थानं सर्वेण विरोधः।

हा

{प्रत्युद्धा}
हा (ओहाङ् गतौ)।
‘असृग्रमिन्द्र ते गिरः प्रति त्वामुदहासत’ (ऋ० १।९।४)। प्रत्युदहासत उद्गत्य प्रापन्।