१६४ अभ्याङ् (अभि+आ)

अज्

{अभ्याज्}
अज् (अज गतिक्षेपणयोः)।
‘देवदत्त गामभ्याज शुक्लाम्’ (पा० ८।१।८ वृत्तौ प्रत्युदाहरणम्)। अभ्याज=इतः प्रेरय।
‘तदाहुः कस्मादस्मा ऋषभं दक्षिणामभ्याजन्ति’ (ऐ० ब्रा० ६।३)। अभि सम्यग् अजन्ति ददतीति षड्गुरु०। समीपमानयन्तीति च सायणः।

अश्

{अभ्याश्}
अश् (अशू व्याप्तौ)।
‘अभ्याशो ह यदस्मै स कामः समृध्येत’ (छां० उ० १।३।१२)। अभ्याश आशंसा।

अस्

{अभ्यास्}
अस् (असु क्षेपे)।
‘मन्ये बाणस्य नगरमभ्यासस्थमरिन्दम’ (हरि० २।१२२।१३)। अभ्यासस्थं निकटेस्थितम्। अभ्याश इत्येव तु युक्तम्।

आप्

{अभ्याप्}
आप् (आप्लृ व्याप्तौ)।
‘यदेवास्यात्र विद्वान्वाऽविद्वान्वातिरेचयति न वाभ्यापयति’ (श० ब्रा० १०।१।३।१०)। अभ्यापयति समापयति समाप्तिं गमयति।
‘नोहाभिस्तं काममभ्यापयेत्’ (श० ब्रा० १।१।१।??।२१)।

इ

{अभ्ये}
इ (इण् गतौ)।
‘पितृलोकाज्जीवलोकमभ्यायन्ति’ (श० ब्रा० १३।८।४।६)। अभ्यायन्ति=अभिवर्तन्ते।
‘नरेन्द्रनागाश्वसमाकुलानाम् (चमूनाम्) अभ्यायतीनामशिवे मुहूर्ते’ (भा० भीष्म० ९९।३०)। अभ्यायतीनामुपायतीनाम्।
‘वत्समिच्छन्ती मनसाभ्यागात्’ (ऋ० १।१६४।२७)। अत्राभ्ययनं शरीरेणोपगमनं नाह। मनसा तदिति शब्दतो विस्पष्टोक्तेः। मनसा गमनं च स्मरणं भवतीति विस्मरन्ति विवरीतारः। लौकिके साहित्येत्रार्थे शतशः प्रयोगा उपलभ्यन्ते।
‘क्षुधार्तश्चात्तुमभ्यागाद् विश्वामित्रः श्वजाघनीम्’ (मनु० १०।१०८)। अभ्यागाद् अध्यवसितवानिति कुल्लूकः।
‘स्नातस्तु काले यथाविध्यभिहृतमाहूतोऽभ्येतो वा न प्रतिसहरेत्’ (आप० ध० १।८।७)। अभ्येतः समीपं गतः।
‘दूरादपि गृहानभ्येयात्’ (गो० गृ० १।५।२२)। आगच्छेदित्यर्थः।

कृ

{अभ्याकृ}
कृ (डुकृञ् करणे)।
‘यथाऽदोऽदवान् गा वा पुनरभ्याकारं तर्पयन्ति’ (ऐ० ब्रा० ३।५)। पौनः पुन्येन तृणेवलादिभिरभिमुखीकृत्य कण्डूयनेन प्रियशब्देन वा लालयित्वेति सायणः।

कृष्

{अभ्याकृष्}
कृष् (कृष विलेखने)।
‘प्रकर्षणाकर्षणयोरभ्याकर्षविकर्षणैः’ (भा० आदि० १९०।२५)। अभ्याकर्षोऽभिमुखमास्फालनम्।

क्रम्

{अभ्याक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘तन्त्रमेके युवती विरूपे अभ्याक्रामं वयतः षण्मयूखम्’ (अथर्व० १०।७।४२)।

ख्या

{अभ्याख्या}
ख्या (ख्या प्रकथने, चक्षिङ आदेशो वा ख्याञ्)।
‘स य उक्तोक्तः स्याद् योऽभ्याख्यायेत। स एतेन (अग्निष्टुता) यजेत’ (जै० ब्रा० २।१३४)। अभ्याख्यायेत दोषेण युज्येत (लोकेन)। अभिशस्येत, अभिशस्तः स्यादित्यर्थः।
‘अथाभ्याख्यातेषु’ (तै० उ० १।११।४)। अभ्याख्याता अभिशस्ताः। अभ्याख्यातेषु कथं वर्तितव्यमित्याह।
‘अभ्याख्यानमिदं नीताः पाण्डवाः कविभिः खलैः’ (बृहत्कथाकोशे ८३।४८)। अभ्याख्यानमपवादः, लोके वचनीयता।

गम्

{अभ्यागम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘दन्तावलो धौम्रो यावति तावति काले पारीक्षितं जनमेजयमभ्याजगाम (तस्मादुत्थाय स्वयमेव विष्टरं निदधौ’ (गो० ब्रा० पूर्व० २।५)। अभ्याजगाम अभ्यागतवान्, अतिथिरित्युपागात्।
‘क्वास्ते दुर्योधनोऽसौ कथयत न रुषा द्रष्टुमभ्यागतौ स्वः’ (वेणी० ५।२६)। अभ्यागतातुपेतौ।
‘तथाभ्यागतै राजपुरुषैः प्रत्यक्षदर्शनां तां दृष्ट्वा’ (तन्त्रा० १।३)। दिग्विदिग्भ्यः सनिपतितैः।
‘क्रमादभ्यागतं द्रव्यं हतमप्युद्धरेत्तु यः’ (याज्ञ० २।११९)। अभ्यागतमायातम्।
‘अस्मिन् अभ्यागते काले किं च नः क्षममच्युत’ (भा० उ० १५४।२)। अभ्यागत उपस्थिते संनिहिते।
‘सर्वथा राक्षसकुलस्य विनाशोऽभ्यागत इति मन्ये’ (अभि० ३)। उक्तोऽर्थः। अभिः सामीप्ये। सर्वे तेऽभ्यागतज्ञाना वीतरागा विमत्सराः। प्राप्तज्ञानाः। अभ्यामर्द-समाघात-सङ्ग्रामाभ्यागमाहवा इत्यमरेऽभ्यागमो युद्धनामसु पठितः।
‘तेषामभ्यागमनं भोजनं विवाहमिति च वर्जयेत्’ (आप० ध० १।१।१।३३)। अभ्यागमनं सत्कारार्थमाभिमुख्येन गमनम्।

चर्

{अभ्याचर्}
चर् (चर गतिभक्षणयोः)।
‘विशो अदेवीरभ्याचरन्तीः’ (सासहे इन्द्रः) (ऋ० ८।९६।१५)। अभ्याचरन्तीः सङ्ग्रामयमाणाः।
‘अवारयन्त वरणेन देवा अभ्याचारमसुराणाम्’ (अथर्व० १०।३।२) अभ्याचारमभ्यागमम् आयोधनम्।

तप्

{अभ्यातप्}
तप् (तप सन्तापे)।
‘इन्द्रावरुणावभ्या तपन्ति माघान्यर्यो वनुषामरातयः’ (ऋ० ७।८३।५)। अभ्यातपन्ति सर्वतो बाधन्ते। अघानि कर्तृणि।

तनु

{अभ्यातनु}
तनु (तनु विस्तारे)।
‘यद् देवा अभ्यातानैरसुरानभ्यातन्वत’ (तै० सं० ३।४।६।२)। आयुधानि प्राहिण्वन्नित्यर्थः।

तॄ तॄ

{अभ्यातॄ|अभ्यातॄ}
तॄ तॄ (प्लवनतरणयोः)।
‘परस्या अधि संवतोऽवरां अभ्यातर’ (वा० सं० ११।७१)। अभ्यातर=अभीहि, इत एहि।

दा

{अभ्यादा}
दा (डुदाञ् दाने)।
‘ओमभ्यादाने’ (पा० ८।२।८७)। अभ्यादानमारम्भः। स्यादभ्यादानमुद्घात आरम्भ इत्यमरः।
‘वाक्यमभ्याददे कृष्णः सुदंष्ट्रो दुन्दुभिस्वनः’ (भा० उ० ९५।१)। अभ्यादानमारम्भः। वाचमाददे, वक्तुमुपचक्रमे।
‘न हीनतः परमभ्याददीत’ (भा० आदि० ८७।८, सभा० ६६।६, शां० २९९।८)। हीनेनाभिचारादिकर्मणा द्यूतादिकर्मणा वा परं शत्रुं न वशे कुर्वीतेत्याद्ययोः प्रदेशयोरर्थः। तृतीये तु परमौपनिषदं रहस्यं निहीनवर्णाद् विवर्णान्नाददीत न गृह्णीयादित्यर्थः।
‘सर्वमिदमभ्यात्तोऽवाक्यनादरः’ (छां० उ० ३।१४।२)। अभ्यात्तोऽभितो व्याप्तवान्। कर्तरि क्तः।

दिश्

{अभ्यादिश्}
दिश् (दिश अतिसर्जने)।
(अमित्रान्) ‘अभिषेणाँ अभ्यादेदिशानान् पराचः इन्द्र प्र मृणा जही च’ (ऋ० ६।४४।१७)। अभ्यादेदिशानान् असकृल्लक्ष्यं कुर्वाणानित्यर्थः।

द्रु

{अभ्याद्रु}
द्रु (द्रु गतौ)।
‘तमिन्द्रोऽभ्यादुद्राव हनिष्यन्’ (श० ब्रा० १।६।३।१६)। अभिमुखीभूयाधावदित्यर्थः।

धा

{अभ्याधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘प्राणाय त्वा इति समिधमभ्यादधाति’ (जै० ब्रा० १।१४)। आदधातीत्यर्थः।
‘यदि ह वा अपि बह्विवाग्नावभ्यादधति’ (श० ब्रा० १४।८।१५।१२)। अभित आधानमभ्याधानम्।
‘वैश्यकुलाद्वाम्बरीषाद्वाग्निमाहृत्याभ्यादध्यात्’ (गो० गृ० १।१।१५)। आधानमात्रमर्थः।
‘अभ्यादधामि समिधमग्ने त्वयि’ (वा० सं० २०।२४)।
‘यं प्रेतमग्नावभ्यादधति’ (श० ब्रा० १४।८।११)। उक्तोऽर्थः।
‘अभ्यादध्युश्च काष्ठानि’ (मनु० ८।३७२)। अभित आदध्युरित्यर्थः।
‘यदग्निरभ्याहितं दहति’ (श० ब्रा० ६।२।१।५)। अभ्याहितमुपरि निहितम्।
‘यथार्द्रैधादग्नेरभ्याहितात्पृथग् धूमा विनिश्चरन्ति’ (बृहदा० उ० २।४।१०)। उक्तोऽर्थः।
‘महतोऽभ्याहितस्यैकोऽङ्गारः खद्योतमात्रः परिशिष्टः’ (छां० उ० ६।७।३)। अभित आहितस्य, आहितसमित्कस्य समित्समिद्धस्येत्यर्थः।

नी

{अभ्यानी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘दधिमधु सर्पिरातपवर्ष्या आपोऽभ्यानीय’ (ऐ० ब्रा० ८।१७)। अभ्यानीय संनीय। दध्यादीनां सेचनं कृत्वेति तात्पर्यार्थः।

पत्

{अभ्यापत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘अन्योन्यमभ्यापततां निघ्नतां चेतरेतरम्’ (भा० वि० ३२।६)। अभ्यापततामभिमुखमागच्छताम्।

पद्

{अभ्यापद्}
पद् (पद गतौ)।
‘न संशयमभ्यापद्येत’ (आश्व० गृ० ३।७।२५)। प्रतिपद्येतेत्यर्थः।
‘अथैनमेताभ्यां सर्वाणि स्थानान्यभ्यापादं स्तौति’ (नि० ७।२७)। अभ्यापादमभ्यापाद्याभ्यापाद्य, तत्तत्स्थानापन्न इति कृत्वा। एनम् पार्थिवमग्निम्।

भू

{अभ्याभू}
भू (सत्तायाम्)।
‘तं यद्येतेषां त्रयाणामेकं चिदकाममभ्याभवेत्’ (ऐ० बा० ३।४६)। अभ्याभवेद्, विन्देत्, प्राप्नुयात्। अकाममबुद्धिपूर्वम्। एकमप्यार्त्विज्यम्।
‘यद्येनं क्षीरं केवलं पानेऽभ्याभवेत्’ (श० ब्रा० २।३।१।१६)। उक्तोऽर्थः।
‘ज्ञातिसामन्तधनिकाः क्रमेण भूमिपरिग्रहान्क्रेतुमभ्याभवेयुः’ (कौ० अ० ३।९।१)। अभ्याभवेयुः प्रभवेयुरर्हेयुर् अधिक्रियेरन्।
‘प्रातिभाव्यवणिक्शुल्कमद्यद्यूतदण्डाः पुत्रान्नाभ्याभवेयुः’ (गौ० ध० २।३।३८)। एते प्रातिभाव्यादयः (पितरि मृते) पुत्रेषु न संक्रामन्ति, पुत्रैन (प्रतिनिधित्वेन) आस्थेया भवन्तीत्याह।

यम्

{अभ्यायम्}
यम् (यम उपरमे)।
‘स प्रजापतिं पितरमभ्यायच्छत्’ (शां० ब्रा० ६।२)। प्रत्यागतवानिति टीका। न्यगृह्णादित्यन्ये।
‘तमभ्यायत्याविध्यत्’ (ऐ० ब्रा० ३।३३)। अभ्यायत्य धनुराकर्णपूर्णमाकृष्येति सायणः। लक्ष्यं कृत्वेति तु संस्कृतशार्मण्यकोषः।

यु

{अभ्यायु}
यु (यु मिश्रणामिश्रणयोः)
‘पादाभ्यामेव तच्छ्रियं शिरोऽभ्यायन्ति…पक्षाभ्यामेव तच्छ्रियं शिरोऽभ्यायुवते’ (ऐ० ब्रा० ४।१३)। अभ्यायुवते=अभ्यायुवन्ति मिश्रयन्ति प्राप्नुवन्तीत्यर्थः। श्रियमभिलक्ष्य यतन्त इति तु संस्कृतशार्मण्यकोषः। तमिममर्थं धात्वर्थो न समर्थयते।

रभ्

{अभ्यारभ्}
रभ् (रभ राभस्ये)।
‘तदाहुः। कस्मिन्नृतावभ्यारम्भ इति ग्रीष्मेभ्यारभेत’ (श० ब्रा० १३।४।१।२)। अभ्यारभेत उपक्रमेत, प्रक्रमेत।
‘अवरेणैव तदह्ना परमहरभ्यारभन्ते’ (ऐ० ब्रा० ६।५)। अभिमुखीकृत्यारभन्त उपक्रमन्ते।

वह्

{अभ्यावह्}
वह् (वह प्रापणे)।
‘अभ्यावहति कल्याणं विविधं वाक् सुभाषिता’ (भा० उ० ३४।७७)। अभ्यावहति आहरति।
‘गन्धमभ्यावहन्पुण्यं श्रमापनयनोऽनिलः’ (रा० ४।१।१७)। अभ्यावहन्=इत उपानयन्।
‘प्रातिभाव्यवणिक्शुल्कमद्यद्यूतदण्डाः पुत्रान्नाभ्यावहेयुः’ (गौ० ध० २।१।३८)। नाभ्यावहेयुर्न संक्रामेयुः।
‘नावि निमग्नायां मुषितायां वा स्वयमुपरूढो नोपनिधिमभ्यावहेत्’ (कौ० अ० ३।१२।२)। उपनिधिं नानुयोज्यः स्यात्। नष्टोपनिधिसममर्थं न दाप्यः।
‘अन्तरे वा मृतस्य दायादोपि नाभ्यावहेत्’ (कौ० अ० ३।१२।२०)।
‘तदेव सप्तमेन पदेनाभ्यारभ्य वसन्ति’ (ऐ० ब्रा० ५।१०)। आभिमुख्येनोपक्रम्येति सायणः। गृहीत्वेति तु षड्गुरु०।

विश्

{अभ्याविश्}
विश् (विश प्रवेशने)।
‘मन्युमभ्याविशद् घोरं स्मृत्वा तत्तु धनञ्जयः’ (भा० कर्ण० ९१।१९)। अभ्याविशत् आविशत्। नार्थोऽभिना। मन्युर्धनञ्जयमाविशदित्येवमपि शक्यं व्यवहर्तुम्। उभयथा हि प्रवाचां वाचः क्रमन्ते।

वृ

{अभ्यावृ}
वृ (वृञ् वरणे)।
‘अग्निमभ्यावृत्य शये’ (तै० सं० ६।२।५।५)। अभित आवृत्येत्यर्थः।

वृत्

{अभ्यावृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘अभ्यावर्तस्व पशुभिः सहैनाम्’ (अथर्व० ११।१।२२)। अभिलक्ष्यावृत्तो भवेत्यर्थः।
‘प्रणीतीरभ्यावर्तस्व’ (अथर्व० ७।११०।१)। आसेवस्व अभ्यस्य (लोटि रूपम्)।
‘त्रिरात्रमुपोष्याहोरात्रं वा सावित्रीमभ्यावर्तयेद् यावच्छक्नुयात्’ (शां गृ० ४।८।२०)। अभ्यावर्तयेत् आवर्तयेत्, अभ्यस्येत्, आवृत्त्या शंसेत्। वा० सं० ८।५८ इत्यत्र अभ्यावृत्त इति होमशेषद्रव्यमाह। गुणिताहते अभ्यावर्तिते इत्यमरः।
‘क्रियाया अभ्यावृत्तिगणने कृत्वसूच्’ (पा० ५।४।१७)। अभ्यावृत्तिरावृत्तिः।
‘अभ्यावर्तं प्रजायन्ते’ (प्रजाः) (श० ब्रा० १।५।३।१६)। अभ्यावृत्त्य। अभ्यावर्तमिति णमुलन्तम्। असकृज्जायन्त इत्यर्थः।
‘ततोऽभ्यावृत्त्य वार्ष्णेयो दुर्योधनममर्षणम्। अब्रवीन्मधुरां वाचं सर्वधर्मार्थतत्त्ववित्’ (भा० उ० १२४।७-८)॥ अभ्यावृत्य=अभिमुखं निवृत्य।
‘अग्नेऽभ्यावर्त्तिन्नभि मा निवर्तस्वायुषा वर्चसा प्रजया धनेन’ (वा० सं० १२।७)। आभिमुख्येनावर्तितुं शीलमस्य, तत्सम्बुद्धौ।
‘कस्मादच्छावाको वह्निवदेतत् सूक्तमुभयत्र शंसति पराञ्चिषु चैवाहःस्वभ्यावर्तिषु च’ (ऐ० ब्रा० ६।१८)। अभ्यावर्तिषु=आवृत्तिमत्सु पुनः पुनरावर्तमानेषु। पराञ्चिषु आवृत्तिरहितेषु।
‘आत्मीयास्ते ये पराञ्चः पुरस्तादभ्यावर्ती संमुखो यः परोऽसौ’ (शिशु० १८।१८)॥ अभ्यावर्ती परावर्ती।

श्रु

{अभ्याश्रु}
श्रु (श्रु श्रवणे)।
‘नाभ्याश्रावयेत्’ (शां० ब्रा० १७।७)। अनुवाक्यां नोदीरयेत्।

सद्

{अभ्यासद्}
सद् (षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु)।
‘नाभ्यासादयितव्यानि तेजांसि च तपांसि च’ (भा० वन० ३०७।४)। अत्यन्तं प्रत्यासत्तिविषयाणि न कर्तव्यानीति नीलकण्ठः। अभिः प्रत्यर्थे। प्रत्यासत्तिविषयाणीत्यत्र नपुंसकत्वे बहुज्ञोपि व्यामुग्धो भारतभावदीपकारः। तत्पुरुषोऽयं समासो न बहुव्रीहिः। तत्पुरुषे च परवल्लिङ्गता शास्त्रेण शिष्टेति प्रत्यासत्तिविषयो वा प्रत्यासत्तेर्विषयो वेति व्यासेन वचो निर्दुष्टं स्यात्।

हन्

{अभ्याहन्}
हन् (हन हिंसागत्योः)।
‘नाभ्याहन्यान्न निर्हण्यान्न गोपायेन्नैव कम्पयेत्’ (याज्ञ० शि० १।२४)। अभ्याहननं वर्णव्यत्ययेनोच्चारणम्। निर्हणनं स्थानाद्यन्यतमराहित्येनोच्चारणम्। आङ्पूर्वो हन्तिः पठने वर्तते यथ–इदं ब्राह्मणे आहतमित्यत्र।
‘…मालया यदा। अभ्याहता तदाऽपश्यम्’ (कथा० ६६।२४)। अभ्याहता ताडिता।
‘अस्य सोम्य महतो वृक्षस्य यो मूलेऽभ्याहन्याज्जीवन्स्रवेत्’ (छां० उ० ६।११।१)। ताडयेत्, प्रहरेत्, क्षिणुयात्।
‘अभ्याहता हयारोहा ऋष्टिभिर्भरतर्षभ। अत्यजन्नुत्तमाङ्गानि फलानीव महाद्रुमा’ (भा० भीष्म० १०५।२१-२२)॥ अभ्याहता अभित आहताः प्रहृताः। हारिण्युपमा वश्यवाचः कवेः।
‘अभ्याहतं कीर्तिविपर्ययेण’ (हृदयम्) (रघु० १४।३३)। उक्तोऽर्थः।
‘रक्षोभिरभ्याहतकर्मवृत्तिः’ (भट्टि० १।१७)। अभ्याहता प्रतिहता रुद्धा।
‘अनभ्याहतचित्तः स्यादनभ्याहतवाग्भवेत्’ (भा० शां० २४५।१६)। अभ्याहतमुपहतं दोषाक्रान्तम्।
‘अभ्याघातेषु मध्यस्थाञ्शिष्याच्चौरानिव द्रुतम्’ (मनु० ९।२७२)। अभ्याघात आक्रम आस्कन्दः। पा० ३।२।१४२ सूत्रेण अभ्याहनस्ताच्छील्ये घिनुण् विहितः। तेन अभ्याघातीति प्रथमायां रूपम्। अभ्याघाती शत्रुर्भवति।

हृ

{अभ्याहृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
गृहीत्वा फलमूलं च रामस्याभ्याहरन् बहु (रा०)। अभ्याहरन् उपाहरन्, उपानयन्।
तौ मुहूर्त्तं समाश्वस्य पुनरेव परन्तपौ। अभ्याहारयतामन्योन्यं सम्प्रगृह्य गदे शुभे (भा० शल्य० ५७।७)॥
अभ्याहारयतां क्रुद्धौ प्रगृह्य महती गदे (भा० शल्य० ५८।३१)। प्राहरेताम् इत्यर्थो भाति।
समं हि धर्मं चरतो नृपस्य द्रव्याणि चाभ्याहरतो यथावत् (भा० शां० २८।५७)। अभ्याहरतः सर्वत आददानस्य।
पशुरभ्याहृतो राजन्प्रनष्टस्तव दुर्नयात् (रा० १।६१।७)। अभ्याहृत इदानीमाहृतः। अभिशब्दः (काल–) सन्निकर्षमाह। अभ्याहृतोऽपहृत इति कश्चिदभिमन्यते। सोऽयमसदभिसानः। अभ्याङावुपसर्गौ नालमपशब्दस्यार्थमभिधातुम्।
अस्मिन्नु हैकेऽवान्तरदेशे कर्षूं खात्वा ततोऽभ्याहारं कुर्वन्ति (श० ब्रा० १३।८।३।१०)। अभ्याहार इत आहरणम्।