संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

अन्

{अभ्यवअन्}
अन् (अन प्राणने)।
‘जातं कुमारं त्रिरभ्यावान्य’ (शां० गृ० १।२४।२)। अभ्यावान्य=अभ्युच्छ्वस्य।

अय्

{अभ्यवअय्}
अय् (अय गतौ)।
‘असुरा वज्रमुद्यत्य देवानभ्यायन्त’ (तै० सं० ६।२।७।४)। अभ्यायन्त अभिमुखमागमन्, उपाद्रवन्।

इ

{अभ्यवइ}
इ (इण् गतौ)।
‘नापोऽभ्यवयन्त्यूर्ध्वं जानुभ्यामगुरुप्रयुक्ताः’ (गो० गृ० ३।१।३२)। अभ्यवयन्ति अवगाहन्ते अवतरन्ति प्रविशन्ति। अवोऽधोऽर्थे। अभिस्तु नार्थविशेषं कञ्चिदाह। स्थावरा (अपः) अभ्यवयन्ति।
‘ता हि साक्षाद् वरुणः’ (मै० सं० ४।८।५)। उक्तोऽर्थः। अत्रार्थे छन्दसि बहुलः प्रयोगोऽभ्यवेणः।
‘काश्चिद् दिशः स्थलोच्चयेन लक्ष्यन्ते–अवभृथमभ्यवैति’ (ऐ० ब्रा० १।३)।
‘शनैरपोऽभ्यवेयात्’ (आप० ध० २।९।२२।१३)।
‘अथो खल्बाहुर्यत्रैवेतरेऽवभृथमभ्यवेयुस्तदस्थान्यवहरेयुः’ (जै० ब्रा० १।३४७)।
‘न पुराऽवभृथादपोऽभ्यवेयात्’ (श० ब्रा० ३।२।२।२७)। इति।
‘ततोऽभ्यवैति ततो रातमना आलम्भाय भवति’ (पशुः) (श० ब्रा० ३।७।३।६)। अभ्यवैति=अभ्युपैति, अनुमन्यते।
‘तदृषयो यज्ञवास्त्वभ्यवायन्, तेऽपश्यन् पुरोडाशम्’ (तै० सं० २।६।३।२)। अभ्यवायन् ऐक्षन्त।
‘नोदीचीरभ्यवेत्या इत्येके’ (आप० श्रौ० ८।२।७।१९)। अभ्यवेत्या अवगाह्याः।
‘चतुर्थकाल उदकाभ्यवायी’ (आप० ध० १।९।२७।११)। सलिलावगाहीत्यर्थः।

तन्

{अभ्यवतन्}
तन् (तनु विस्तारे)।
‘रश्मयः प्राणानभ्यवतायन्ते’ (श० ब्रा० २।३।३।६)। प्राणाननु वितता भवन्तीत्यर्थः।

दो

{अभ्यवदो}
दो (दो अवखण्डने)।
‘मा नो भवान्बहोरनन्तस्यापर्यन्तस्याभ्यवदान्यो भूत्’ (श० ब्रा० १४९।१।१०)। अभ्यवदान्य आच्छेत्ता, प्रमोषकः। कर्तरि कृत्यः।

धा

{अभ्यवधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘पौरजनाश्रुभिः। पतितैरभ्यवहितं प्रणनाश महीरजः’ (रा० २।४०।३३)। अभ्यवहितं रथेनाभ्युद्यतमिति रामष्टीकाकारः। तदसत्। अवपूर्वस्य दधाते र्नीचैर्निधानमर्थः प्रसिद्धः। तदिदमिहैव द्वितीयस्मिन्खण्डे वितत्य दर्शितचरम् इति न भूयो वितन्यते। संस्कृतशार्मण्यकोषोप्यत्रानुकूलः। तेन निषण्णं प्रशान्तमित्येवार्थः।

नी

{अभ्यवनी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘तस्मादश्वानद्भिरभ्युक्षति स्नपनायाभ्यवनीयमानान्’ (श० ब्रा० ५।१।४।५)। अभ्यवनीयमानान् अवतार्यमाणान्।
‘यथा संगतां भूमानं देवानां पत्नीरभ्यवनयेत्’ (शां० ब्रा० ७।९)। अभ्यवनयेत्=नयेत्।
‘हिरण्यमेवापो ऽभ्यवनयेत् हिरण्यमभ्युन्नयेत्’ (पञ्च० ब्रा० ९।९।३)। हिरण्यस्योपर्यप आसिञ्चेदित्याह।

पत्

{अभ्यवपत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘सा (जगती) परास्य त्रीण्यक्षराण्येकाक्षरा भूत्वा दीक्षां तपश्च हरन्ती पुनरभ्यवापतत्’ (ऐ० ब्रा० ३।१)। अभ्यवापतत्=न्यवर्तत। एतं लोकमभिलक्ष्य अवापतत् अधोमुखी समागतेति सायणः।

पद्

{अभ्यवपद्}
पद् (पद गतौ)।
‘भूमिद्रव्यहरणेन लोभविजयी तुष्यति। तमर्थेनाभ्यवपद्येत’ (कौ० अ० १२।१।१३-१४)। अभ्यवपद्येत=आवर्जयेत्, स्वस्मिन्प्रवणं कुर्यात्, अनुगुणं विदधीत।
‘अस्मानभ्यवपद्यैते मामूचुर्द्विजसत्तमाः’ (रा० ३।१०।७)। अभ्यवपद्य अभ्यवपद्यस्व अनुगृहाण त्रायस्व।
‘सीतामभ्यवपन्नोऽहं रावणेन बलीयसा’ (रा० ३।६७।१७)। अभ्यवपन्न आभिमुख्येन गतः तदभिमुखमागत इति भूषणकारो गोविन्दराजः। त्रातुमुपेत इति व्यवहारानुगुणोऽर्थः। अत्र कर्तरि क्त इति बोध्यम्।
‘स्त्रीविप्राभ्यवपत्तौ घ्नन्धर्मेण न दुष्यति’ (मनु० ८।३४९)। अभ्यवपत्तिः परिभव इति मेधातिथिः। सोऽयं व्यवहारं विरुन्धे। अभ्यवपत्तिरप्यभ्युपपत्तिरेव भवति। अभ्युपपत्तिरनुग्रहः परित्राणमित्यविसंवादी वादः। इदं चेहैवानुपदं व्यक्तं भविष्यति।
‘व्यसनसाहाय्यमभ्यवपत्तिः’ (कौ० अ० २।१०।३??)।
‘तेषामभ्यवपत्त्या धर्मविजयी तुष्यति’ (कौ० अ० १२।१।११)। अभ्यवपत्तिः प्रपत्तिरात्मसमर्पणं विधेयीभावः शरणागतिः।
‘मयाऽस्य शरणागत इति कृत्वाऽभ्यवपत्तिश्च दत्ता’ (तन्त्रा० १।६)। अभ्यवपत्तिः परित्राणमभयम्।
‘ततस्तामभ्यवपत्तुकामो यौगन्धरायणो नाम सचिवस्तस्मिन्नेवाग्नौ पतितः’ (स्वप्न० १)। अभ्यवपत्तुमभ्युपपत्तुम्, परित्रातुम्।
‘अस्मानभ्यवपद्यैते मामूचुर्द्विजसत्तमाः’ (रा० ३।१०।७)। अभ्यवपद्य=उपेत्य।

या

{अभ्यवया}
या (या प्रापणे प्रापणमिह गतिः)।
‘चतुर्थकाले उदकाभ्यवयायी त्रिभिर्वर्षैस्तदपहन्ति पापम्’ (बौ० ध० ??।१।२।३)। त्रिषवणस्नायीत्यर्थः।

रुह्

{अभ्यवरुह्}
रुह् (रुह बीजजन्मनि)।
‘वाराही उपानहा अभ्यवरोहति’ (मै० सं० ४।४।६)। ऊर्ध्वस्थितो नीचैः स्थितयोरुपानहोः पादौ निधत्त इत्यर्थः। हुताशनः।
‘श्वेताश्वमिव प्रासादं ज्वलन्नभ्यवरूढवान्’ (रा० ५।५२।१५)।
‘न श्रेयांसं पापीयानभ्यारोहति’ (पञ्च० ब्रा० २।१।४)। अभिक्रामतीत्यर्थः। पृथगेव तौ भवत इत्युक्तं भवति।

वृत्

{अभ्यववृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘यथाहितस्याग्नेरङ्गारा अभ्यववर्तेरन्’ (तै० ब्रा० १।१।५।९)। अभ्यववर्तेरन् अभितो वर्तेरन् विप्रतिष्ठेरन् विनिश्चरेयुः।

हृ

{अभ्यवहृ}
हृ (हृञ् हरणे)
‘तमेवं भृत्वा समुद्रमभ्यवजहार’ (श० ब्रा० ५।१।८।१)। अभ्यवजहार=अधो निनाय। अवोऽधोर्थे। तौ होचतुः।
‘एतᳫ ह्रदमभ्यवहर’ (श० ब्रा० ४।१।५।१२)। अभ्यवहर=अवधेहि, अवनय।
‘अत्रार्थे छन्दसि प्रसिध्यन्त्यः काश्चन दिश उदाह्रियन्ते भूयोवैशद्याय–अप एवैनान्यभ्यवहरेयुः’ (श० ब्रा० १२।२।२।१४)।
‘तदेतदभ्यवहरन्ति’ (श० ब्रा० ५।३।५।२६)। तद्वासः।
‘स यदा तामतिवर्धाऽअथ मा समुद्रमभ्यवहरासि’ (श० ब्रा० १८।१।३)।
‘अपो मृन्मयान्यभ्यवहरन्ति ददत्येवास्मयानि’ (पात्राणि) (जै० ब्रा० २।४८)।
‘अपः पिण्डानभ्यवहरेद् ब्राह्मणं वा प्राशयेत्’ (आप० श्रौ० १।३।१०।११)। इति।
‘अथो अरण्ये हतं ग्राममभ्यवहरन्ति’ (जै० ब्रा० १।८९)। अभ्यवहरन्त्याहरन्तीत्यर्थः।
‘मृदुपूर्वं प्रयत्नेन पाशानभ्यवहारयेत्’ (भा० शां० ८८।८)। ग्राहयेदित्यर्थः।
‘न ह्येनच्छक्नोत्यभ्यवहर्तुमुद्गरितुं वा’ (अवदा० जा० ३४)। अभ्यवहर्तुं निगलितुं कण्ठस्याधस्तान्नेतुम्।
‘ओदनं भुङ्क्ष्व सक्तून् पिब धानाः खादेत्यभ्यवहरति’ (पा० ३।४।५ वृत्तौ)। अभ्यवहरति अश्नाति। निगरणादशनं नातिदूर इत्यर्थसङ्क्रान्तिः सुखा।
‘शक्नोषि किमनेन शालिप्रस्थेन सम्पन्नमन्नमस्मानभ्यवहारयितुम्’ (दशकु० पृ० १३१)। अभ्यवहारयितुम् भोजयितुम्।
‘शुचीन्यभ्यवहाराणि मूलानि फलानि च’ (रा० ४।५०।३५)। अभ्यवहाराणि अभ्यवहाराः, अभ्यवहार्या अर्थाः।
‘मूत्रपुरीषस्नेहविस्रंसनाभ्यवहारसंयोगेषु’ (गौ० ध० १।१।४७)। अभ्यवहारमभ्यवहार्यद्रव्यमिति हरदत्तः।
‘अपोऽभ्यवहृत्य’ (भा० गृ० ३।१८)। मृन्मयान्यप्सु प्रास्येत्यर्थः।
‘अप इति द्वितीयाबहुवचनम्। कुतोऽस्याभ्यवहरणम्’ (तन्त्रा० ५।२)। आहरणमित्यर्थः।