संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

अर्ज्

{अत्यर्ज्}
अर्ज् (अर्ज षर्ज अर्जने, अर्ज प्रतियत्ने)।
‘स्वस्ति हैनमत्यर्जन्ति स्वर्गं लोकर्माभ’ (ऐ० ब्रा० १।११)। अत्यर्जन्ति गमयन्ति प्रापयन्ति। अतिः सौष्ठव इति षड्गुरु०। अतिशब्दः क्षिप्रार्थ इति गोविन्दस्वामी।
‘अति नोर्जस्याकाशं नः कुर्विति’ ( )। अवकाशं नः प्रापयेत्याह।

अर्ह्

{अत्यर्ह्}
अर्ह् (अर्ह पूजायाम्)।
‘बृहस्पते अति यदर्यो अर्हति’ (तै० सं० १।८।२२।२)। अत्यर्हति=अतिक्रम्यार्हति।

अश्

{अत्यश्}
अश् (अश भोजने)।
‘अहं पतीन्नातिशये नात्यश्ने नातिभूषये’ (भा० वन० २३३।३८) नात्यश्ने=नात्यश्नामि नातिक्रम्याश्नामीत्याह। यावन्मे पतयो भुक्ता भवन्ति तावदेव भुञ्जे, न ततः प्राग् इति भावः।
‘यद्यु अश्नाति देवानत्यश्नाति’ (श० ब्रा० १।१।१।९)। उक्तोऽर्थः।

अस्

{अत्यस्}
अस् (अस भूवि)।
‘श्रिया समानाँ अति सर्वान्त्स्याम’ (अथर्व० ११।१।१२)। अतिष्याम अभिभवेमेत्यर्थः।

अस्

{अत्यस्}
अस् (असु क्षेपणे)।
‘बहुभिश्चैकमत्यस्यन्नेकेन च बहूञ्जनान्। विनिर्योक्ष्याम्यहं बाणान्नृवाजिगजमर्मसु’ (रा० २।२३।३७)॥ अत्यस्यन् पराभावयन्, पराणुदन्।
‘तुहिनात्यस्तः’ (पा० २।१।२४ सूत्रवृत्तौ)। हिममतिक्रमित इत्यर्थः।
‘द्व्यहात्यासं गाः पाययति’ (पा० ३।४।५७ सूत्रे वृत्तौ)। अत्यसनेनातिक्रमणेन गवां पानक्रियां विच्छिनत्ति। अद्य पाययित्वा द्व्यहमतिक्रम्य पुनः पाययतीत्यर्थः।

आप्

{अत्याप्}
आप् (आप्लृ व्याप्तौ)।
‘राद्धिः प्राप्तिः समाप्तिर्व्याप्तिर्मह एधतुः। अत्याप्तिरुच्छिष्टे’ (अथर्व० ११।७।२२)। अतिक्रान्ताऽऽप्तिरत्याप्तिः।

इ

{अती}
इ (इण् गतौ)।
‘अत्येति रजनी या तु सा न प्रतिनिवर्तते’ (रा० २।१०५।१९)। अत्येति अतिक्रामति विगच्छति। एतद्रुद्रावसं तेन परो मूजवतोऽतीहि (वा० सं० ३।६१)। अतीहि अतिक्राम। अवसं भोजनम्।
‘अवश्यकरणीये च मा त्वां कालोऽत्यगादयम्’ (भा० आदि० १५९।१६)। अकृतार्थं त्वा मातिक्रमीत्, मा हासीत्।
‘अत्यन्याँ अगां नान्याँ उपागाम्’ (वा० सं० ५।४२)। अत्यगां पर्यहार्षमुपैक्षिषि।
‘अत्यगान्मायां देवानाम्’ (भा० पु० ९।२०।२७)। आत्मानं देवानां मायायाः पर्यहार्षीत्, अरक्षीदित्यर्थः।
‘प्राप्तकालमिदं मन्ये मा त्वं दुर्योधनात्यगाः’ (भा० उ० १२५।२६)। मातिहासीरित्यर्थः।
‘न चैनमत्यगाद् वह्निर्वेलामिव महोदधिः’ (भा० सभा० ३१।५३)। एनं सहदेवं (सैन्यस्याभिमुखे स्थितम्) अतिक्रम्य सैन्यं न ददाहेत्यर्थ इति नील०।
‘एवं मे वसतो राजन्नेष कालोऽत्यगाद् दिवि’ (अर्जुन० ४।६२)। अत्यगात् अत्यक्रमीत्, व्यगात्।
‘नात्येति कालो यज्ञस्य यथाऽयं मम राघव’ (रा० १।१९।१८)। नात्येति नातिक्रामति, नातियाति।
‘अथ या अष्टाविष्टका अतियन्ति’ (श० ब्रा० ८।५।३।७)। अतिरिक्ता भवन्तीत्याह।
‘नदं न भिन्नममुया शयानं मनो रुहाणा अति यन्त्यापः’ (ऋ० १।३२।८)। अतियन्ति उपरि प्लवन्ते।
‘अतीयात्सागरो वेलां न प्रतिज्ञामह पितः’ (रा० २।११२।१८)। अतीयात् अतिलङ्घेत। वेलां मर्यादां भिन्द्यादित्यर्थः।
‘केनात्यगाद्राजा व्याधिना’ (रा० २।७२।२९)। अत्यगात् अमृत, मृतिमापत्।
‘मा मे वाङ् नाभिमतिगाः’ (का० श्रौ० ९।१२।४)।
‘सुपर्ण इव वेगेन पक्षिराडत्यगाच्चमूम्’ (भा० द्रोण० १२८।१०)। अत्यगात् अतिक्रम्यागात्।
‘स्थातव्यं ते नयनविषयं यावदत्येति भानुः’ (मेघ० ३६)। नयनगोचरतां नातिक्रामतीत्यर्थः।
‘स हि देवोऽत्यगात् देवांस्तपसा विक्रमेण च’ (भा० सौ० ६।३४)। अत्यगात् अत्यशेत।
‘तद्धि (अग्निहोत्रम्) पवित्रं नात्येति’ (भा० श्रौ० ६।८।१८)। पवित्रं नक्तकः। अग्निहोत्रपयो नक्तकान्न बहिः स्रवतीत्यर्थः।
‘अद्वारेण च नातीयाद् ग्राम वा वेश्म वा वृतम्’ (मनु० ४।७३)। नातीयात् न प्रविशेत्।
‘असन्निवृत्त्यै तदतीतमेव (शा० ६।१०)। अतीतमतिक्रान्तम्।
‘सब्रह्मचारिण्येकाहमतीते क्षपणं स्मृतम्’ (मनु० ५।७१)। अतीते मृते। क्षपणं लङ्घनम्।
‘अप्रजायामतीतायां भर्तुरेव तदिष्यते’ (मनु० ९।१९६)। अतीतायां मृतायामुपरतायाम्।
‘ततस्तु पूषतेऽतीते स राजा द्रुपदोऽभवत्’ (भा० आदि० १६६।८)।
‘अतीतमाज्ञाय तु पार्थिवर्षभम्’ (रा० २।६५।२९)। उक्तोऽर्थः।
‘कैर्लिङ्गस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो’ (गीता० १४।२१)।
‘सोऽन्तः पुरमतीत्यैव स्त्रियस्ता वाक्यमब्रवीत्’ (रा० २।३४।११)। अतीत्यैव अतिवेगेन प्राप्यैव।
‘न दिष्टमर्थमत्येतुमीशो मर्त्यः कथंचन’ (भा० वन० १३५।५५)। अत्येतुं परिहर्तुम्।
‘स्रोतोवहां पथि निकामजलामतीत्य’ (शा० ६।१६)। अतीत्य अतिक्रम्य विहाय।
‘अतीत्य हि गुणान्सर्वान् स्वभावो मूर्ध्नि वर्तते’ (हितोप० १।१८)। अतीत्य=अतिशय्य।
‘तपात्यये’ (कू० ४।४४)। निदाघान्त इत्यर्थः।
‘प्राणानामेव चात्यये’ (मनु० ५।२७)। अत्ययः संशयः। अत्ययशब्दो मुख्यया वृत्त्या नाशमाह। गौण्या तु तत्कारणे संकट उपचर्यते।
‘प्राणात्यये च सम्प्राप्ते’ (याज्ञ० १।१७९)।
‘न नर्मयुक्तमनृतं हिनस्ति न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले। प्राणात्यये सर्वधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि’ (भा० आदि० ८२।१६)॥ उक्तोऽर्थः।
‘क्षत्रियस्यात्यये दण्डो भागाद् दशगुणो भवेत्’ (मनु० ८।२४३)। अत्ययोऽपराधः।
‘दाप्योऽष्टगुणमत्ययम्’ (मनु० ८।४००)। अत्ययो दण्डः।
‘साहसस्तेयपारुष्यगोभिशापात्यये’ (याज्ञ० २।१२)। अत्ययः प्राणधनातिपातः।
‘पितुरत्ययात्’ (दशकु० ६४)। अत्ययो मृत्युः।
‘नानात्ययानां वृक्षाणां रसान् समवहारमेकतां रसं गमयन्ति’ (छां० उ० ६।३।१)। अत्ययो गतिः स्वभावः।
‘बहव इमेस्मिन्पुरुषे कामा नानात्ययाः’ (छां० उ० ४।१०।३)। नानात्यया नानानर्थावहा इत्यर्थः।
‘वारणं (शङ्कुम्) पश्चादघं ये वारयाता इति वृत्रशङ्कुं दक्षिणतोऽघस्यैवानत्ययाय’ (श० ब्रा० १३।८।४।१)। अत्ययो वृद्धिः। यथा नातः पर वर्धेत तथेत्यर्थः।
‘क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया’ (कठ० उ० १।३।१४)। अत्यय उपरिपादन्यासः। दुःखोत्ययो यस्याः सा।
‘बुद्धिश्च ते लोकैरपि दुरत्यया’ (रा०)। दुरत्यया, दुरवगमा, दुरासदा।**
‘राजा (=सोमः) पवित्रमत्येति’ (ऋ० ९।८५।९)। दशापवित्रमतिक्रम्य गच्छति।
‘ब्रह्मा देवानां पदवीः कवीनामृषिर्विप्राणां महिषो मृगाणाम्। श्येनो गृध्राणां सोमः पवित्रमत्येति रेभन्’ (तै० स० ३।४।११)॥ पवित्रान्नक्तकान्निश्च्योतति प्रस्रवति।
‘अतीत्य मर्त्याननुपेत्य देवान् सृष्टावभूतामिव भूतधात्रा’ (सौन्दर० ४।६)। अतीत्य अतिक्रम्य अतिशय्य। परावरयोगे ल्यप्।
‘आजग्मुः परमं क्षोभमत्ययेष्विव सागराः’ (मात्स्यपु० १३८।४)। अत्ययः प्रलयः।
‘तयोः (अग्निहोत्रयोः) एतदेवात्ययनम्–अस्तमिते पुरा तमिस्रायै सुव्युष्टायां पुरोदयात्’ (जै० ब्रा० १।६)।

ऊह्

{अत्यूह्}
ऊह् (ऊह वितर्के)।
‘अधोऽधोक्षं प्रत्यञ्चं द्रोणकलशमत्युह्य’ (का० श्रौ० ९।२।१६)। अत्युह्य (प्रतीच्यां) प्रेर्य।

एष्

{अत्येष्}
एष् (एषृ गतौ)।
‘शरभो न चत्तोति दुर्गाण्येषः’ (अथर्व० ९।५।९)। अत्येषः=अत्यैषः=अत्यतारीः।

कल्

{अतिकल्}
कल् (कल गतौ संख्याने च, कल विल क्षेपे)।
‘यज्ञे यज्ञे यथाकालं दक्षिणा अत्यकालयत्’ (भा० द्रोण० ५७।५)। अत्यकालयत्=अददात्। अपोदहरदिति शब्दार्थः।
‘ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणामत्यकालयत्’ (भा० शां० २९।३३)। उक्तोऽर्थः।

काश्

{अतिकाश्}
काश् (काशृ दीप्तौ)।
‘दिक्ष्वतीकाशान् करोति’ (तै० सं० ६।१।१)। अतीकाशा द्वाराणि। भित्तौ छदिषि वाऽतीत्य व्यवधानं काशन्त इति।

कूप्

{अतिकूप्}
कूप् (कुप क्रोधे)।
‘तेन चैवातिकोपेन स यज्ञः सन्धितस्तदा’ (भा० द्रोण० २०२।६३)। अतिकोपोऽतीतकोपः, शान्तसंरम्भः।

कृ

{अतिकृ}
कृ (डुकृञ् करणे)।
‘सर्वत्रातिकृतं भद्रे व्यसनायोपकल्पते’ (रा० ५।२५।२१)। अतिकृतमतिमात्रमाचरितम्।
‘यदतिकरोति यन्नापि करोति’ (तै० सं० ६।६।२।१)। अतिकरोति अनपेक्षितमतिरिक्तं करोति।

कृष्

{अतिकृष्}
कृष् (कृष विलेखने)।
‘फालमतिकर्षति’ (कौ० सू० २०)।

क्रम्

{अतिक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘अयि वात्सल्यादतिक्रामति प्रसङ्गः’ (मालती० ६)। अतिक्रान्तमर्यादो जायते, औचित्यसीमानं लङ्घते।
‘अलिचक्राम सुमहान्कालः’ (भा० आदि० १५७।७)। अतिचक्राम व्यतीयाय।
‘अत्यक्रामदविज्ञातः कालः परमदुस्तरः’ (भा० पु० १।१३।१६)।
‘सा निशाऽतिचक्राम (पञ्चत० १)।
‘यथा यथा यौवनमतिचक्राम’ (काद०)।
‘अति विश्वाः परिष्ठाः स्तेन इव व्रजमक्रमुः’ (ऋ० १०|९७।१०)। व्रजमत्यक्रमुः=व्रजमावस्कन्दुः, अधस्पदं चक्रुः।
‘अत्यक्रामम् इमान् मासांस्तद्वधं परिचिन्तयन्’ (रा० ६।८८।२०)। अत्यक्रामम् अयापयम्, अक्षपयम्। अनैषम्।
‘कुसीदवृद्धिः…धान्ये सदे लवे वाह्ये नातिक्रामति पञ्चताम्’ (मनु० ८।१५१)। पञ्चगुणतामतीत्य न वर्तते इत्यर्थः।
‘नैव देवा (प्रजापतेराज्ञाम्) अतिक्रामन्ति न पितरो न पशवो मनुष्या एवैकेऽतिक्रामन्ति’ (श० ब्रा० २।४।२।६)। अतिक्रामन्ति प्रतिघ्नन्ति, लङ्घन्ते।
‘अतिक्रामेत् प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा’ (मनु० ९।७८)। अतिक्रामेत् शुश्रूषणाद्यकरणेनावजानीयात्, उपेक्षेत वा।
‘पितुः स नित्यसन्तुष्टो नातिचक्राम चाश्रमात्’ (रा० १।१०।८)। आश्रमाद् दूरं न निरगादित्याह।
‘तस्मादतिक्रमाम्येव भवादस्मात् सुदारुणात्’ (भा० अनु० ११७।१३)। अतिक्रमामि=अतिक्रामामि=अपक्रामामि, अपसर्पामि।
‘स हि स्वाम्यादतिक्रामेद् ऋतूनां प्रतिरोधनात्’ (मनु० ९।९३)। अतिक्रामेत्=हीयेत।
‘आप्नुहि श्रेयांसमति समं क्राम’ (अथर्व० २।११।१)। अतिक्राम अतिशेष्व विशेषय।
‘ये शूरा निहता युद्धे स्वर्याता रणगृद्धिनः। सर्वे ते विबुधश्रेष्ठ नातिक्रामन्ति भूमिदम्’ (भा० अनु० ६२।५७)॥ नातिक्रामन्ति नातिशेरते (कर्मविपाकेन) इत्यर्थः।
‘यौ तौ दैवासुरे युद्धे वरौ दशरथोऽददात्। तौ स्मारय महाभागे सोऽर्थो मा त्वामतिक्रमेत्’ (रा० २।९।२८)॥ सोऽर्थस्त्वां मातिक्रमौत्, अन्तर्गतो मा भूत्, मा स्मैनं विस्मार्षीरित्याह।
‘अभिमन्युवधं वीरः सोऽत्यक्रामन्महामतिः। अप्रियं वसुदेवस्य मा भूदिति महामतिः’ (भा० आश्व० ६१।२)॥ अत्यक्रामद् अलङ्घयत्। अन्तरितमकरोदित्यर्थः।
‘प्रत्यासन्नमधीयानं ब्राह्मणं यस्त्वतिक्रमेत्। भोजनाच्चैव दानाच्च दहत्यासप्तमं कुलम्’ (बौ० ध० १।१०।२७ इत्यत्र विवरणे सङ्गृहीतं शातातपवचनम्)॥ दानभोजनाभ्यां वर्जयेदित्याह।
‘अचिरात्तं वृथामन्त्रमतिक्रामन्ति विद्विषः’ (का० नी० सा० १२।३२)। अतीत्यातिसन्धाय तद्राज्यमाक्रम्य गृह्णन्तीत्युपाध्यायनिरपेक्षा।
‘इरावतीमतिक्रामन्ती भव’ (माल०)। अतिक्रामन्ती=अतिशयाना, पश्चात्कुर्वती, पृष्ठतः कुर्वाणा।
‘नष्टं मृतमतिक्रान्तं नानुशोचन्ति पण्डिताः’ (पञ्चत० १)। अतिक्रान्तम् अतीतम्।
‘यत्कथयितुं प्रवृत्तस्तत्परित्यज्यातिदूरमतिक्रान्तोऽस्मि।’ (काद० ३४६)। बह्वप्रस्तुतं प्रस्तोतुमारब्धो स्मीत्यर्थः।
‘अतिक्रान्तं भगवती कथयति’ (माल० ५)। अतीतकालाधिकरणकमित्यर्थः।
‘अतिक्रान्तावस्थो गजपतिरिदं स्थावरचरम्। जगत्सर्वं हन्तुं समभिलषति क्रोधकलुषः’ (मा० ली० ९।१७)॥ अतिक्रान्ता षष्ठी मदावस्था।
‘न कुप्यवेतनी कश्चिन्न चातिक्रान्तवेतनी’ (भा० वन० १५।२२)। अतिक्रान्तवेतनी विलम्बितवेतनः, अदत्तभक्तो वा। अतिरिक्तनिवेशो वा।
‘कथं ज्येष्ठानतिक्रम्य यवीयान्राज्यमर्हति’ (भा० आदि० ८५।२२)। अतिक्रम्य वर्जयित्वा।
‘प्रथितयशसां भाससौमिल्लक-कविपुत्रादीनां प्रबन्धानतिक्रम्य वर्तमानकवेः कालिदासस्य क्रियायां कोऽतिबहुमानः’ (माल० १)। अतिक्रम्य उपेक्ष्य।
‘किं वा देव्या परिजनमतिक्रम्य भवान् सन्दिष्टः’ (माल० ४)। अतिक्रम्य=अतिहाय।
‘व्यालद्विप इवास्माभिरतिक्रम्यैव दम्यते’ (महावीर० ३।३१)। अतिक्रम्य=अभिभूय, धर्षयित्वा।
‘जनकाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य’ (दशकु० २)। अतिक्रम्यातिलङ्घ्य, अवमान्य, अननुवृत्य। अतिक्रम्य तांस्तान् विशेषान्। तेषां परस्ताद् गत्वेत्यर्थः।
‘जम्बुद्वीपमतिक्रम्य शिशिरो नाम पर्वतः’ (रा० ४।४०।३४)। जम्बुद्वीपात्परेणेत्यर्थः। इदं कदलीगृहमतिक्रम्य दृश्यते। कदलीगृहात्परेण।
‘अक्षद्यूते समाह्वानं नियोगात्स्थविरस्य च। जानन्नपि क्षयकरं नातिक्रमितुमुत्सहे’ (भा० सभा० ७६।४)॥ अतिक्रमितुमतिलङ्घितुमुपेक्षितुम् अननुमन्तुम्।
‘न ह्यतिक्रमितुं शक्तस्तव वाक्यं महीपतिः’ (रा० २।९।२६)। उक्तोऽर्थः।
‘अनतिक्रमणीयं मे सुहृद्वाक्यम्’ (शा० २)। अनतिक्रमणीयमशक्यलङ्घनम्।
‘अनतिक्रमणीया दिवस्पतेराज्ञा’ (शा० ७)।
‘तेन ह्यनतिक्रमणीयानि श्रेयांसि’ (शा०)। व्यतिक्रमानर्हाणीत्यर्थः।
‘अहो अतिक्रमः’ (मालती० ७)। समुदाचारातिचरणम्।
‘भोजनवेलातिक्रमे चिकित्सका दोषमुदाहरन्ति’ (माल०)। भोजनकालातिपाते।
‘केवलमुपचारातिक्रमं प्रमार्ष्टुमस्माकमयमारम्भः’ (माल० ४)। अतिक्रमो लङ्घनम्।
‘दिशत्यपायं हि सतामतिक्रमः’ (कि० १४।९)। अतिक्रमोऽपराधः।
‘अनेकसंवत्सरातिक्रमे’ (उत्तर० ४)। अतिक्रमोऽत्ययो व्यपायः। स्वभावो दुरतिक्रमः। दुर्जय इत्यर्थः।
‘त्वां तु सत्यादतिक्रान्तं हनिष्यामि सबान्धवम्’ (रा० ४।३०।८२)। सत्यादतिक्रान्तं सत्यात्प्रच्युतमपेतम्। अकर्मकोऽत्रातिक्रमिः।

क्रीड्

{अतिक्रीड्}
क्रीड् (क्रीडृ विहारे)।
‘त एनमत्यक्रीडन्’ (तै० ब्रा० १।६।७)। द्यूतक्रियया देवनेनात्यशेरतेत्याह।

क्षर्

{अतिक्षर्}
क्षर् (क्षर संचलने)।
‘सुता इन्द्राय वज्रिणे सोमासो दध्याशिरः। पवित्रमत्यक्षरन्’ (ऋ० ९।६३।१५)। पवित्रस्योपरि प्रास्यन्दन्त।

ख्या

{अतिख्या}
ख्या (ख्या प्रकथने)।
‘वशा समुद्रमत्यख्यत्’ (अथर्व० १०।१०।१५)। समुद्रं सुदूरम् प्रैक्षत।
‘मा नो गव्येभिरश्व्यैः सहस्रेभिरतिख्यतम्’ (ऋ० ८।७३।१५)। माऽतिख्यतम् मोपेक्षिषाथाम्।
‘मा नो अतिख्य आगहि’ (ऋ० १।४।३)। दर्शनपथान्मा यीयव इत्युक्तं भवति।**
‘मा नो मर्ताय रिपवे वाजिनीवसू परो रुद्रानतिख्यतम्’ (ऋ० ८।२२।१४)। मार्पिपतम् इत्याह, मा परिदा इति वा। माऽस्माञ्शत्रोरामिषं वोचतम् इति त्वक्षरार्थः।

गम्

{अतिगम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘ततो दशाहेऽतिगते’ (रा० २।७७।१)। अतिक्रान्त इत्यर्थः।
‘परगृहमतिगतायाः षट्पणः’ (दण्डः) (कौ० अ० ३।४।३)। स्वगृहमतिक्रम्य गतायाः।

गाह्

{अतिगाह्}
गाह् (गाहू विलोडने)।
‘विश्वा उत त्वया वयं धारा उदन्या इव। अति गाहेमहि द्विषः’ (ऋ० २।७।३)। अतिगाहेमहि अतिक्रामेम। उपप्लवेमहि।
‘इन्दुः पुनानो अतिगाहते मृधः’ (ऋ० ९।८६।२६)। उक्तोऽर्थः।

गुर्

{अतिगुर्}
गुर् (गुरी उद्यमने)।
‘मुगो नाश्नो अति यज्जुगुर्यात्’ (ऋ० १।१७३।२)। **अतिजुगुर्यात्, आक्रोशेत् (हृष्टः सन्)। **

ग्रह्

{अतिग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘वृत्ततोऽतिगृह्यते’ (पा० ५।४।४६ सूत्रे वृत्तौ)। सुष्ठुवृत्तवानन्यानतिक्रम्य वृत्तेन गृह्यते इत्यर्थः।
‘त एतानतिग्राह्यान् ददृशुस्तानत्यगृह्णत तद्यदेनानत्यगृह्णत तस्मादतिग्राह्या नाम’ (श० ब्रा० ४।५।४।२)। संख्यामतीत्याददतेत्यर्थः।
‘बभूवुरनतिग्राह्या योषितश्छन्दतः किल’ (भा० सभा० ३१।३७)। अत्यन्तं सुग्रहा न बभूवुरित्याह।
‘अतिग्रहाव्यथनक्षेपेष्वकर्तरि तृतीयायाः’ (पा० ५।४।४६)। अतिक्रम्य ग्रहोऽतिग्रह इति वृत्तिः।

चर्

{अतिचर्}
चर् (चर गतिभक्षणयोः)।
‘तत्र विराधदनुकबन्धप्रभृतयः केप्यतिचरन्तीति श्रुतम्’ (महावीर० २)। अभिचरन्ति अतिशयेनाटन्ति।
‘पुत्राः पितॄनत्यचरन् नार्यश्चात्यचरन्पतीन्’ (भा० शां० २।२८।५५)। अत्यचरन् वचने नातिष्ठन्, अनुव्रता अनुरक्ता नाभूवन्नित्यर्थः।
‘नातिचरेद्भर्तारम्’ (गो० ध० २।९।२)। न व्यभिवरेत्।
‘सुवृत्ता वृत्तशौटीर्यं न त्वामत्यच्चरच्छुभा’ (रा० ६।११८।६)। उक्तोऽर्थः।
‘स्वं स्वमाचारमत्यचारिषुः’ (दशकु० १६२)। अत्यचारिषु=उदलङ्घिषत।
‘ऋत्विगाचार्यौ नातिचरितव्यौ’ (मी० शा० भा० १०।२।१६।४६)। नातिक्रमणीयौ।
‘स्त्री यातिचारिणी’ (गौ० ध० ३।४।३५)। पतिमतिचरतीत्येवंशीला, स्वैरिणीत्यर्थः।
‘अतिक्रम्य स्वस्थानं सरोऽन्तरं गच्छति अतिचरा संचारिणी स्थलपद्मिनी। मनसा भर्तुरतिचारे’ (व० ध० २१।६)। अतिचारोतिक्रमः। अतिचारः कुजादिपञ्चग्रहाणां स्वस्वाक्रान्तराशिषु भोगकालमुल्लङ्घ्य राश्यन्तरगमनम्।

छिद्

{अतिच्छिद्}
छिद् (छिदिर् द्वैधीकरणे)।
‘अतिच्छेदातिवादाभ्यां स्मयोऽयं समुपागतः’ (भा० अनु० १२०।९)। अतिच्छेदोऽत्यन्तमन्तरम् मशकेन समुद्रशोषणमिवेति नील०। स्मयो विस्मयः।

जन्

{अतिजन्}
जन् (जनी प्रादुर्भावे)।
‘अतिजातः (सुतः)। यः पितॄनतिक्रामति गुणैः’ (पञ्चत०)।

जि

{अतिजि}
जि (जि जये, जि अभिभवे)।
‘लोकं ह्यतिजितं कृत्वा ह्यावां हन्तुमिहेच्छति’ (रा० ३।७०।५)। अतिजितमतिपराभूतम्।

जीव्

{अतिजीव्}
जीव् (जीव प्राणधारणे)।
‘अतिजीवेत्स सर्वेषु लोकेष्वपि पुरन्दरात्’ (रा० ३।३४।१९)। अतिजीवेत् ततोऽधिकं जीवेत्, चिरजीविततरः स्यात्।
‘गुरूनमात्यांश्च नातिजीवेत्’ (आप० ध० २।१०।२५।१०)। भक्ष्यभोज्याच्छादनादिषु तान् नातिशयीतेत्याह। ततोप्युत्कृष्टमुल्बणतरं न जीवेदिति भावः।
‘अत्यजीवदमरालकेश्वरौ’ (रघु० १९।१५)। उक्तोऽर्थः।

डी

{अतिडी}
डी (डीङ् विहायसा गतौ)।
‘प्रचण्डमतिडीनकम्’ (भा० कर्ण० ४१।२७)।

तप्

{अतितप्}
तप् (तप सन्तापे)।
‘अविषह्यांशुरादित्यो यावन्नातितपत्यसौ’ (रा० ३।१२।८)। अतितपति प्रचण्डं दीप्यते।
‘रोहितोऽत्यतपद् दिवम्’ (अथर्व० १३।२।४०)। अत्यतपत् उष्णिमानमगमयत्। अत्युष्णतामनयत्।
‘अतितप्तया गिरा’ (रा० ३।६६।२६)। अतिमात्रं क्रुद्धया, बलवन्निन्दन्त्या।

तृद्

{अतितृद्}
तृद् (उतृदिर् हिंसानादरयोः)।
‘अति धन्वान्यत्यपस्ततर्द’ (अथर्व० ७।४१।१)। अतिततर्द द्विधा चकार।
‘यन्मे छिद्रं चक्षुषो हृदयस्य मनसो वातितृण्णम्’ (वा० सं० ३६।२) अतितृण्णं विदीर्णम्।

तॄ

{अतितॄ}
तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः)।
‘ययाऽति विश्वा दुरिता तरेय’ (ऋ० ३।४१।३)। अतितरेय पारयेय। अपरेऽतितरामसि। उक्तोऽर्थः।
‘तेपि चातिचरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः’ (गीता० १३।२५)। मृत्युमतियन्तीत्याह।

त्वर्

{अतित्वर्}
त्वर् (ञित्वरा संभ्रमे)।
‘किं सौम्य नातित्वरसे’ (भा० शां० १३८।९२)। किमिति तेऽतिसंभ्रमो न।

दा

{अतिदा}
दा (डुदाञ् दाने)।
‘अध प्लायोगिरिति दासदन्यानासङ्गो अग्ने दशभिः सहस्रैः’ (ऋ० ८।१।३३)। अतिदासत् अन्यान्=अन्यानपेक्ष्याधिकं ददाति।
‘न जीवन्तमतिददातीति श्रुतेः’ (का० श्रौ० ४।१।२७)। जीवन्तमतीत्येति पाठान्तरम्। अतिक्रम्य ददाति। जीवपित्रा व्यवेताय पितामहाय पिण्डं न ददातीत्यर्थः।

दाश्

{अतिदाश्}
दाश् (दाशृ दाने)।
‘मघैर्मघोनो प्रति शूर दाशसि’ (ऋ० ८।२४।२)। मघोनो मघवतो धनवतोऽतिक्रम्यास्मभ्यं ददासीत्याह।
‘स हि विश्वाति पार्थिवा रयिं दाशन्महित्वना’ (ऋ० ६।१६।२०)।

दिव्

{अतिदिव्}
दिव् (दिवु क्रीडाविजिगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु)।
‘उत प्रहामतिदीव्या जयाति’ (ऋ० १०।४२।९)। अतिदीव्य=उच्चैः प्रोप्य।
‘तद्वै वित्तं मातिदेवीः’ (भा० सभा० ५९।१२)। देवनेन मा पराजेष्ठाः।

दिश्

{अतिदिश्}
दिश् (दिश अतिसर्जने, दिशिरुच्चारणक्रिय इति भाष्यकार:)।
‘वतण्डी चासौ युवतिश्च वातण्ड्ययुवतिः। पुंवद्भावेनान्तरतम: पुंशब्दोऽतिदिश्यते’ (पा० १।१।५० सूत्रे वृत्तौ)।
‘जनपदतदवध्योश्चेति’ (४।२।१२४)
‘प्रकरणे ये प्रत्यया विहितास्ते जनपदिभ्योस्मिन्नर्थेतिदिश्यन्ते’ (पा० ४।३।१०० इति सूत्रे वृत्तौ)। स्वविषयं व्यतिरिच्य विधीयन्ते इत्यर्थः।
‘प्रधानमल्लनिबर्हणन्यायेनातिदिशति’ (मी० शा० भा०)।
‘अतिदेशो नाम ये परत्र विहिता धर्मास्तमतीत्यान्यत्र तेषां देशः’ (मी० शा० भा० ७।१।१२)।
अन्यत्रैव प्रणीतायाः कृतस्नाया धर्मसंहतेः। अन्यत्र कार्यतः प्राप्तिरतिदेशः स उच्यते॥ प्राकृतात्कर्मणो यस्मात्तत्समानेषु कर्मसु। धर्मप्रवेशो येन स्यादतिदेशः स उच्यते॥ इत्यर्थितः स भगवान् अतिदिश्यात्मनः पदम्।…धाम स्वमयात्’ (भा० पु० ४।९।२६)॥ अतिदिश्य आदिश्य शंसित्वा। अस्थानेऽतिशब्दः।

दृश्

{अतिदृश्}
दृश् (दृशिर् प्रेक्षणे)।
‘सहस्राक्षा अतिपश्यन्ति भूमिम्’ (अथर्व० ४।१६।४)। अतिशयेन पश्यन्तीत्यर्थः।
‘ततः परं नातिपश्यामि किंचन’ (अथर्व० १८।२।३२)। अतिरतिक्रमणे वर्तते। विप्रकृष्टं नेक्ष इति विवक्षत्यृषिः।

द्रु

{अतिद्रु}
द्रु (द्रु गतौ)।
‘अतिद्रव सारमेयौ श्वानौ चतुरक्षौ शबलौ’ (ऋ० १०।१४।१०)। अतिद्रव=अतिक्राम। अतिक्रम्य याहि।
‘उत्तरं गिरिमतिदुद्राव’ (श० ब्रा० १।८।१।५)। अतिदुद्राव त्वरया प्राप।

धा

{अतिधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘आयुर्यत्ते अतिहितं पराचैः’ (अथर्व० ७।५३।३)। अपाकृतमपनीतमित्याह।

धाव्

{अतिधाव्}
धाव् (धावु गतिशुद्ध्योः)।
‘अति ह्वरांसि धावति’ (सोमः) (ऋ० ९।३।२)। अतिधावति परिस्रवति। शत्रून् हन्तुं त्वरत इत्यर्थः।

ध्यै

{अतिध्यै}
ध्यै (ध्यै चिन्तायाम्)।
‘ततोऽतिध्यायतस्तस्य जज्ञिरे मानसीः प्रजाः’ (मूरसंस्कृतपाठावल्यां वायुपुराणवाक्यम्)। अतिध्यायतो ध्यान-निमग्नस्य।

ध्वंस्

{अतिध्वंस्}
ध्वंस् (ध्वंसु गतौ च)।
‘श्यावीरति ध्वसन्पथः’ (वालखिल्येषु ६।५)। अत्यध्वसन् अत्यध्वंसन्त अवधुता अभूवन्।

नम्

{अतिनम्}
नम् (णम प्रह्वत्वे शब्दे च)।
‘प्रीतिप्रामोद्येन तमहोरात्रमतिनामयामास’ (अवदा० जा० ७)। पर्यणमयामास, गमयामास क्षपयाञ्चकार।
‘अतिनत्येव पात्राणि’ (श० ब्रा० १।१।४।४)। अतिनत्य अतिनम्य पार्श्वतोऽवलम्ब्य अवष्टभ्य।
‘विधूय निद्रां योगेन निशामप्यतिनामयेः’ (सौन्दर० १४।२०)। अतिनामयेः परिणमयेः। गमयेः क्षपयेः।

निद्

{अतिनिद्}
निद् (णिदृ णेदृ कुत्सासन्निकर्षयोः)।
‘अति वा एता वर्त्रं नेदन्ति’ (तै० सं० १।६।८।१)। अतिनेदन्ति अतिक्रामन्ति।

नी

{अतिनी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘इन्द्रो ययैनं शरदो नयात्यति’ (अथर्व० ३।११।३)। अतिनयाति अतिक्रमयति। सप्तमीं (रात्रिं) नातिनयेत्। सप्तमीमतिनयन्नब्रह्मचारी भवति। अतिनयेत् अतिक्रामेत्।
‘न स्वर्गं लोकमतिनयेत्’ (छां० उ० १।८।५)। अतिनयेत् इतो निष्क्रमय्य प्रापयेत्।
‘ऋतस्य नः पथा नयातिदुरिता’ (ऋ० १०।१३३।६)। दुरितान्यतिनय दुरितान्यतीतान्नः कुर्वित्याह।
‘तदेनं (पूर्णग्रहम्) सर्वाणि सवनान्यति नयति’ (श० ब्रा० ४।२।४।५)। अतिनयति अन्तरेण नयति।
‘शृण्वे वीर उग्रमुग्रं दमायन्नन्यमन्यमतिनेनीयमानः’ (ऋ० ६।४७।१६)। अतिनेनीयमानः=अग्नेऽग्रे नयमानः कर्षन्।
‘अतिनीय मानुषं कालम्’ (श० ब्रा० ३।२।२।१६)। अतिनीय व्यतियाप्य।
‘याभिरिन्द्रमनयन्नत्यरातीः’ (काण्व सं० ११।१)। अत्यनयन् अतिक्रम्यानयन्।
‘अन्तपालो वा दुर्गसम्प्रदानेन बलैकदेशमतिनीय विश्वस्तं घातयेत्’ (कौ० अ० १२।५।२५)। अतिनीय प्रतिसंहृत्य, पृष्ठतः कृष्ट्वा।
‘तदवरुद्धदेशमतिनीय विश्वस्तं घातयेत्’ (कौ० अ० १२।५।२७)। उक्तोऽर्थः।
‘संसिद्धमेवास्य रात्रियागे वनयागे वनक्रीडायां वा प्रवृत्तायां तीक्ष्णा विशस्याभित्यक्तमतिनयेयुः’ (कौ० अ० ५।२।६५)। अतिनयेयुः=देशान्तरं प्रापयेयुः।
‘प्रवृत्तस्य कालातिनये’ (सत्या० श्रौ० २२।२।९)। अतिनयोऽतिक्रमः।
‘पुरा द्वादश्या दीक्षेत यद् द्वादशीमतिनयेदन्तर्धीयेत’ (पञ्च० ब्रा० ९।९।१५)। अतिनयेत् अतिक्रामेत् अतीयात्।

नु

{अतिनु}
नु (णु स्तवने)।
‘अग्निष्ठां तस्याश्रिमाहवनीयादित्थं वेत्थं वाति नावयेत्’ (तै० सं० ६।३।४।४)। आवर्तयेदित्यर्थः।

नुद्

{अतिनुद्}
नुद् (णुद प्रेरणे)।
‘गवां यक्ष्मः पुरुषाणां वीरुद्भिरतिनुत्तो नाव्या एतु स्रोत्याः’ (अथर्व० ८।७।१५)। अतिनुत्तः=अतिनुन्न: पराणुन्नः। दूरं प्रेरितः।

नेद्

{अतिनेद्}
नेद् (णिद, णेदृ कुत्सासन्निकर्षयोः)।
‘या हुता अतिनेदन्ति’ (श० ब्रा० १४।६।१।१०)। उपरि प्लवन्ते फेनिला वा भवन्तीत्यर्थः।
‘एता वर्त्रं नेदन्त्यति’ (तै० सं० १।६।८।१)। अतिनेदन्ति अतिक्रामन्ति।

पठ्

{अतिपठ्}
पठ् (पठ व्यक्तायां वाचि)।
‘नारायणाङ्कप्रख्यस्त्वं साम्परायेऽतिपठ्यसे’ (भा० वन० १२८१३)। अभिपठ्यस इति त्विष्यते।

पत्

{अतिपत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘अथ ह हंसा निशायामतिपेतुः’ (छां० उ० ४।१।२)। हर्म्यतलमधिशयानस्योपर्युत्पेतुरित्यर्थः।
‘घृणा तपन्तम् अति सूर्यं परः शकुना इव पप्तिम’ (ऋ० ९।१०७।२०)। अतिपप्तिम अतिपेतिम। उक्तोऽर्थः।
‘ये सत्यमेव हि गुरूनतिपातयन्ति’ (मुद्रा० ३।३४)। अतिपातयन्ति अवमानयन्ति अवजानन्ति।
‘हित्वा व्रजमादितः कर्शयेत्पशून् नातिपातयेत्’ (आप० ध० २।११।२८।५)। नातिनिरोधनं कुर्यात् ताडयेद्वा।
‘संशमनमेव संशोधनमतिपातयेत्’ (सुश्रुत० १।१४६।१२)। अकार्मुकं कुर्यात्, अप्रभावुकं कुर्यात्।
‘इषुमनतिपातयन्’ (लाट्या० श्रौ० ३।१०।१२)। अनतिपातयन् अमुञ्चन् अविसृजन्।
‘विषं मुहूर्त्तमप्युपेक्षितमातुरमतिपातयति’ (सुश्रुत० )। अतिपातयेत् अत्ययं मृत्युमापादयेत्।
‘सम्प्राप्तामतिपत्य तां नृपतितां शक्रर्द्धिविस्पर्धिनीम्’ (अवदा० २।२६)। अतिपत्य परित्यज्य।
‘अस्थि निःशेषतश्छिन्नमतिपातितम्’ (सुश्रुत०)। अतिपातितं निर्भिन्नम्।
‘काममनतिपात्यं धर्मकार्यं देवस्य’ (शा० ५)। अनतिपात्यमनतिलङ्घनीयम्, अव्याक्षेप्यम्, अनुपेक्ष्यम्।
‘न चेदन्यकार्यातिपातः’ (शा० १)। कार्यान्तरव्यतिक्रमः। कार्यान्तरान्तराय इति यावत्।
‘परावनुपात्यय इणः’ (पा० ३।३।३८) इति सूत्रे वृत्तौ कालस्य पर्ययः, अतिपात इति स्थितम्।
‘दुःखातिपातेन कलुषी क्रियन्ते’ (काद० १८९)। दुःखोपनिपातेन, दुःखोपनामेन। अतिशब्दो नातीवौपयिकः, महाकवेः प्रयोग इति कथं चित्सह्यः।
‘प्राणातिपातनिरतो निरनुक्रोशतां गतः’ (रा० १।५९।२१)। प्राणातिपातः प्राणविनाशः।
‘ततार विद्याः पवनातिपातिभिर्दिशो हरिद्भिर्हरितामिवेश्वरः’ (रघु० ३।३०)। पवनातिपातिभिः=वातवेगातिशायिभिः।
‘अतिपातिवृत्तान्तनिवेदनत्वरयाऽवस्थान्तरं नावेक्षितम्’ (अभि० ५)।
‘अतिपाति कार्यमिदम्, शीघ्रं निवेद्यताम्’ (पञ्च० २)। अतिपाति आत्ययिकं बिलम्बासहम्।
‘यदि शिंशपा वृक्षत्वमतिपतेत् स्वात्मानमेव जह्यात्’ (सर्व० सं० बौ० पं० १८)। अतिपतेत् अतिक्रामेत्, अतीयात्।
‘अतिपातिषु रोगेषु’ (सुश्रुत० १।५।२०)। आशुकारिषु अथवा बन्धकालादिनियमं व्यभिचरत्सु।

पद्

{अतिपद्}
पद् (पद गतौ)।
‘अग्नये पथिकृतेऽष्टाकपालं निर्वपेद्यस्य पौर्णमासी वाऽमावस्या वातिपद्येत’ (काठक० १०।५)। अतिपद्येत अतिक्रामेत् अतीयात्।
‘संस्कारा अतिपद्येरन्स्वकालाच्चेत् कथं चन’ (का० स्मृ०)। अतिपद्येरन्=प्रच्यवेरन्। विहित-कालमतिक्रामेयुः।
‘न सूक्तेन निविदमतिपद्येत’ (ऐ० ब्रा० ३।११, ४।१०)।
‘येन सूक्तेन निविदमतिपद्येत न तत् पुनरुपनिवर्तेत’ (ऐ० ब्रा० ३।११)।
‘यद्व्रतमतिपेदे चित्त्या मनसा हृदा’ (कौ० सू० ५२।१७)। अतिपेदे ललङ्घे।
‘अग्नये पथिकृते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेद्यो दर्शपूर्णमासयाजी सन्नमावास्यां वा पौर्णमासीं वाऽतिपादयेत्’ (तै० सं० २।२।२।१)। अतिपादयेत् अतिक्रमयेत्। स्वकालेऽननुष्ठानमतिपादनम्।
‘यद्वो देवा अति पादयानि’ (आप० श्रौ० ९।४।१५।५१)। अतिपादयानि अतिक्रामाणि।
‘अप्रज्ञातं हि तद्यदतिपन्न आहुरिदं कार्यमासीदिति’ (तै० सं० ६।३।४।८)। अतिपन्नमनिष्पन्नम्। कुतश्चिद् वैगुण्यात् क्रियाया अनिर्वृत्तिरतिपत्तिरिति भट्ट०।
‘ततो घृतातिपत्तौ घृतभोजनक्रियाप्यतिपन्नैव’ (पा० ३।३।१३९ सूत्रे पदमञ्जरी)।
‘लिङ्निमित्ते लृङ् क्रियातिपत्तौ’ (पा० ३।३।१३०)। क्रियातिपत्तिः क्रियाया अनिष्पत्तिः।
‘लघूत्थितो हन्यान्मा भूत् कालातिपत्तिरिति’ (का० नी० सा० १९।६८ मङ्गलायाम्)। कालातिपत्तिः कालातिपातः।
‘देशकालातिपत्तौ तु गृहीत्वा स्वयमर्पयेत्’ (याज्ञ० १६९)। अतिपत्तिरतिक्रमः।
‘यदाप्ते प्रवतीः कुर्युरतिपद्येरन्’ (पञ्च० ब्रा० १५।९।३)। अतिपद्येरन् दूरं गच्छेयुः।
‘यद्वै पुत्रोऽतिपादयते पिता वैतस्य शमयिता पिता निषेद्धा’ (जै० ब्रा० १।१४४)। अतिपादयते=अतिक्रमं करोति।
‘देवा वा आदित्यस्य सुवर्गस्य लोकस्य पराचोऽतिपादादबिभयुः’ (तै० ब्रा० १।२।४।२)। अतिपादोऽतिगमनम्। पराचः पुनरावृत्तिरहितादूर्ध्वभाविनः।
‘देशकालातिपत्तौ वा स्वयं गृहीत्वोपहरेत्’ (कौ० अ० ३।१६।११)। अतिपत्तिरतिक्रमोऽत्ययः।
‘अनिधनमन्ततो भवति स्वर्गस्य लोकस्यानतिपादाय’ (पञ्च० ब्रा० ६।३)। अतिपादो विनाशः।

पा

{अतिपा}
पा (पा पाने)।
‘सा मद्यं तेनातिपायिता’ (कथा० ३९।२०७)। अतिपायिता सातिशयं पानं कारिता।

पाल्

{अतिपाल्}
पाल् (पा+लुक्, रक्षणार्थे)।
‘शालिग्रामाभिधाने भगवतः क्षेत्रे कञ्चित्कालमतिपालयामि’ (प्र० च० ५)। अतिपालयामि गमयामि नयामि क्षपयामि।

पॄ

{अतिपॄ}
पॄ (पॄ पालनपूरणयोः)।
‘पिपर्तु नो अदिती राजपुत्राऽति द्वषांस्यर्यमा सुगेभिः’ (ऋ० २।२७।७)। अति पिपर्तु पारं नयतु, पारयतु।
‘ये नो अंहोतिपिप्रति’ (ऋ० ७।६६।५)।
‘इन्द्रं रात्रेस्तमसो मृत्योर्बिभ्यतमत्यपारयन्’ (ऐ० ब्रा० ४।५)।
‘स नः पर्षदति द्विषः’ (अथर्व० ६।३४।१)। अतिपर्षत् अतिपारयतु। पञ्चमे लकारे रूपम्।
‘सिन्धुं न नावा दुरिताऽति पर्षि’ (तै० ब्रा० २।४।१।५)। अतिपर्षि अतितारयसि, पारं नयसि।

प्रच्छ्

{अतिप्रच्छ्}
प्रच्छ् (प्रच्छ ज्ञीप्सायाम्)।
‘गार्गिं माति प्राक्षी:, मा ते मूर्घा व्यप्तत्’ (श० ब्रा० १४।६।६।१)। उत्तरोत्तरं प्रश्नान् मा कार्षीः। अति प्रश्न्या वै देवता अति पृच्छसि। अतिक्रम्य मर्यादां प्रश्नोऽतिप्रश्नः। दत्तोत्तरोपि पुनः प्रश्नो यः केवलाय खेदाय भवति सोऽतिप्रश्नः। अतीन्द्रियार्थप्रश्नो वातिप्रश्नः।
‘नक्षत्रमतिपृच्छन्तं बालमर्थोतिवर्तते’ (कौ० अ० ९।१४२।४)। अतिपृच्छन्तमतिशयेन पृच्छन्तम्।

बाध्

{अतिबाध्}
बाध् (बाधृ लोडने, लोडनं प्रतिघातः)।
‘कच्चित्सखीं वो नातिबाधते शरीरातपः’ (शा०)।

बृह्

{अतिबृह्}
बृह् (बृहू उद्यमने)।
‘अति बृहति रेतः’ (नि० ९।२२)। रेतः सेक्तुमतिशयेनात्मानमुद्यच्छति।

ब्रू

{अतिब्रू}
ब्रू (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि)।
‘यो नात्युक्तः प्राह रूक्षं प्रियं वा।’ अत्युक्तो विधेयं प्रति निन्दितः, दूषितः।
‘यशस्विनस्तीक्ष्णविषान् महारथानतिब्रुवन् मूढ न लज्जसे’ (भा० वन०)। अतिब्रुवन् वाचावमानयन्।

भा

{अतिभा}
भा (भा दीप्तौ)।
‘प्रकर्षे लङ्घनेप्यति’ इत्यमरोक्तिं व्याचक्षाणः स्वाम्याह–सर्वान्गुणानेष गुणोतिभाति। अतिक्रम्य भातीत्यर्थः।

भुज्

{अतिभुज्}
भुज् (भुजो कौटिल्ये)।
‘किमनेनातिभुग्नेन वाग्भिः काष्ठसधर्मणा’ (भा० शल्य० ६१।२२)। भुग्नेन रुग्णेन तुन्नेन।

भू

{अतिभू}
भू (भू सत्तायाम्)।
‘शब्दश्च घोरोऽति बभूव तत्र’ (भा० कर्ण० ८९।१८)। अतिबभूव=प्रादुर्बभूव।
‘इन्द्रोऽत्यन्या देवता अभवत्’ (पञ्च० ब्रा० २२।८।२)। अत्यभवत् अत्यशेत।
‘पितॄन् दश तु मातैका सर्वां वा पृथिवीमपि। गुरुत्वेनातिभवति… ’ (भा० अनु० १०५।१५)। अतिभवति अतिशेते, अतिक्रामति।
‘द्यौर्न भात्यतिभूतार्का घोरेण तमसा वृता’ (हरि० १।४२।१९)। अतिभूतार्का=उपप्लुतादित्या। अभिभूतार्केति पाठान्तरम्। तच्च साधीयः।
‘अथवाऽतिभवेन्नेत्रशूलम्’ (का० सं० खिल० कुक्कुण० श्लो० ३७)। अतिभवेत्=अधिकं भवेत्।
‘अति-भूमिं गतेन रणरणकेन’ (उत्तर० १)। अतिभूमिं परां सीमानम्।
‘बिपदि न दूषिताऽतिभूमिः’ (शिशु० ८।२०)। अतिभूमिर्मर्यादा नातिक्रान्तेत्याह। अतिधार्ष्ट्यं दोषो नाजायतेत्यर्थः।

मन्

{अतिमन्}
मन् (मन ज्ञाने)।
‘न हि त्वा पूषन्नतिमन्ये’ (ऋ० १।१३८।४)। आत्मानं नाधिकं (श्रेयांसं) गणयामीत्यर्थः। न त्वामतिक्रम्यान्यां देवतां मन्य इति दुर्गः।
‘भृगुर्ह वै वारुणिः। वरुणं पितरं विद्ययाऽतिमेने’ (श० ब्रा० ११।६।१।१)। उक्तोऽर्थः।
‘मद्विधं योतिमन्येत धर्मनित्यं जितेन्द्रियम्’ (रा० ३।४३।४५)। अतिमन्येत=अतिक्रामेत्। अवमन्येत।
‘किं नो भ्रातरगस्त्य सखा सन्नति मन्यसे’ (ऋ० १।१७०।३)। उक्तपूर्व एवार्थः।
‘तस्मान्नाति मन्येत पराभवस्य हैतन्मुखं यदतिमानः’ (श० ब्रा० ५।१।१।१)। अतिमानः गर्वः, दर्पः।
‘प्रजापतिः सविता भूत्वा प्रजा असृजत। ता एनमत्यमन्यन्त’ (तै० ब्रा० १।६।४)। अत्यमन्यन्त अवाजानन्, अवज्ञां कृतवत्यः।
‘अतीव यो मरुतो मन्यते नः’ (अथर्व० २।१२।६)। अतिमन्यतेऽतिक्रान्तान्मन्यते।

यज्

{अतियज्}
यज् (यज देवपूजासंपतिकरणदानेषु)।
‘यः स्वां देवतामतियजते’ (तै० सं० २।५।४।४)। अतिक्रम्य देवतान्तरं यजत इत्याह।

या

{अतिया}
या (या प्रापणे)।
‘मातियासीः’ (भट्टि० २।५१)। मातिक्रमीः, माऽतिक्रम्य गमः।
‘येनातियाथो दुरितानि विश्वा’ (ऋ० ५।७७।३)। येन रथेन। अनन्तरोदित एवार्थः।
‘अति वायो ससतो याहि’ (ऋ० १।१३५।७)। ससतः स्वपतो जनस्योपरि वाहि, प्रवान्याहीत्याह।

याच्

{अतियाच्}
याच् (टुयाचृ याच्ञायाम्)।
‘अतियाच्ञा तु जीयेत दौर्मत्याविनयेन वा’ (कौ० अ० ३।१३।३७)। अतियाच्ञाऽत्यधिकनिर्वेशस्य मार्गणम्।

युज्

{अतियुज्}
युज् (युजिर् योगे)।
‘ग्राम्यातियोगात्’ (माधव० २६।७)। मैथुनातिसेवयेत्युक्तं भवति।

राज्

{अतिराज्}
राज् (राजृ दीप्तौ)।
‘सद्यो यः स्पन्द्रो विषितो धवीयानृणो न तायुरति धन्वा राट्’ (ऋ० ६।१२।५)। अतिराट् अतिराजति अतिक्रम्य राजते।

रिच्

{अतिरिच्}
रिच् (रिचिर् विरेचने)।
‘संभावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते’ (गीता० २।३४)। मरणादधिका भवति। अकीर्तिरयश उपक्रोशः। अकीर्तिरनिष्टतरा दुःखतरा भवतीत्याशयः।
‘पुत्रगात्रस्य संस्पर्शश्चन्दनादतिरिच्यते’ (भा० वन० )। चन्दनाच्छ्रेयान्भवति। सुखावहतरो भवतीत्यर्थः।
‘न तद्भूतमहं मन्ये यदर्कादतिरिच्यते’ (भा० वन० ३।४५)। ततः श्रेयो भवतीत्यर्थः।
‘अश्वमेधसहस्रेभ्यः सत्यमेवातिरिच्यते’ (हितोप० ४।१३१)। ततो ज्यायो भवतीत्यर्थः।
‘गृहं तु गृहिणीहीनं कान्तारादतिरिच्यते’ (पञ्चत० ४।८१)। अधिकमनेषणीयं भवति, शून्यत्वादतितरां प्रतिभयं भवतीति भावः। वाचः कर्मातिरिच्यते। कर्म गरीयो भवति।
‘दैवमत्रातिरिच्यते’ (हितोप०)। दैवमुत्तरं भवति, प्रभवतीति यावत्।
‘आकिञ्चन्यं च राज्यं च तुलया समतोलयम्। अत्यरिच्यत दारिद्र्यं राज्यादपि गुणाधिकम्’ (रा० गोरेसियो० २।६१।१०)। अतिरिक्तं हि दारिद्र्यस्य गौरवं प्रादुरासीत् इत्यर्थः।
‘छन्दसामति त्रीण्यरिच्यन्त। न त्रीण्युदभवन्’ (तै० ब्रा० १।५।१२।१)। त्रीणि भूयोक्षराण्यभूवन्। त्रीणि च न्यूनाक्षराणीत्याह।
‘न वा आत्माङ्गान्यतिरिच्यते, नात्मानमङ्गान्यतिरिच्यन्ते’ (श० ब्रा० १२।२।३।६)। पृथगवस्थितानि नोपलभ्यन्ते, आत्मनान्तरीयकाणि, भवन्तीति भावः। आत्मेह देहवचनः।
‘यस्य दिवमति मह्वा पृथिव्याः पुरुमायस्य रिरिचे महित्वम्’ (ऋ० ६।२१।२)। दिवमतिरिरिचे महत्त्वम् दिवोपि ज्यायो बभूव, दिवमतिलङ्घ्य पप्रथ इत्याह।
‘सोमं मातिरीरिचः’ (श० ब्रा० ४।४।२।७)। माऽतिसावीरित्यर्थः।
‘इदं वाऽत्यरीरिचन्निदं न्यूनमक्रन्’ (श० ब्रा० ११।२।३।७)। अत्यरीरिचन् यावद् विहितं ततो तिरिक्तमवारिषुः।
‘यदस्य कर्मणोत्यरीरिचं यद्वा न्यूनमिहाकरम्’ (आप० श्रौ० ३।१५।१)। उक्तोऽर्थः।

रुच्

{अतिरुच्}
रुच् (रुच दीप्तावभिप्रीतौ च)।
‘दूरे चित्सन्तळिदिवाति रोचसे’ (ऋ० १।९४।७)। अतिशयेन दीप्यस इत्यर्थः।
‘यः परस्याः परावतस्तिरो धन्वातिरोचते’ (ऋ० १०।१८७।२)। अतिरोचतेऽतिभासते।
‘अत्यरोचत तान्सर्वान्धृष्टद्युम्नः समागतान्’ (भा० द्रोण० २३।८१)। अत्यरोचत धाम्नात्यशेत।

रह्

{अतिरह्}
रह् (रुह बीजजन्मनि)।
‘यदन्नेनातिरोहति’ (ऋ० १०।९०।२)। यदन्नेन संवर्धत इत्याह।
‘अतिरूढत्वम्’ (राज० ६।२७२)। अतिप्रसिद्धिः, महती प्रथा। सार्वलौकिकत्वम्।

लभ्

{अतिलभ्}
लभ् (डुलभष् प्राप्तौ)।
‘तस्य परिचारकजनं वाग्दण्डपारुष्यातिलब्धं मार्गेत’ (कौ० अ० ४।७।१४)। अतिलब्धं परुषं व्यवहृतं तीक्ष्णं वा दण्डितम्।

वच्

{अतिवच्}
वच् (वच परिभाषणे, ब्रूञ् आदेशो वा)।
‘यो नात्युक्तः प्राह रूक्षं प्रियं वा’ (भा० शां० २९९।१७)। अत्युक्तो निन्दितः स्तुतो वा।

वद्

{अतिवद्}
वद् (वद व्यक्तायां वाचि)।
‘दुन्दुभिः सर्वा वाचोऽतिवदति’ (तै० ब्रा० १।३।६।२)। सर्वान्ध्वनीन्न्यक् करोति, सर्वाञ्शब्दांस्तिरयति।
‘एष तु अतिवदति यः सत्येनातिवदति’ (छां० उ० ७।१६।१)। सुतरां वदतीत्यर्थः।
‘यदिदं कुरुपञ्चालानां ब्राह्मणानत्यवादीः किं ब्रह्म विद्वानिति’ (बृ० उ० ३।९।१९)। अत्यवादीः=अनिन्दीः, अवाक्षैप्सीः।
‘यः परेषां नरो नित्यमतिवादांस्तितिक्षते। देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम्’ (भा० आदि० ७९।१)। अतिवादो निन्दावचनम्।
‘पारुष्यमतिवादः स्यात्’ (अमरः)। अतिवादं शंसति।
‘अतिवादेन वै देवा असुरानत्युद्य अथैनानत्यायन्’ (ऐ० ब्रा०)। अतिवादोऽत्युक्तिः।
‘अतिवादाद् वदाम्येष मा धर्ममभिशङ्किथाः’ (भा० वन० ३१।७)। मानान्तरमतिक्रान्तो वादोऽतिवादः। वेदैकप्रमाणप्रमितः।
‘प्राणो ह्येष सर्वभूतैर्विभाति। विजानन् विद्वान् भवते नातिवादी’ (मुं० उ० ३।१।४)। इतरनैरपेक्ष्येण स्वेन प्रतिज्ञातमर्थमेव प्रतितिष्ठापयिषुरतिवादी भवति।
‘अति वै नो ऽवादीरिति होचुर्यो नो भूयसः सतः पूर्वो ऽ प्राक्षीः’ (जै० ब्रा० १।२२)। अत्यवादीः=अतिक्रम्यावादीः, अनिन्दीः।
‘कामदानमतिमात्रमेकस्यातिवादं च वर्जयेयुः’ (कौ० अ० ४।१।५९)।
‘परिभवोपघातकुत्सातिवादांश्चैषु न प्रयुञ्जीत’ (कौ० अ० ७।१६।२२)। अतिवादो धिक्कारः।

वस्

{अतिवस्}
वस् (वस निवासे)।
‘श्राद्धात् पूर्वस्मिन्नहन्युपवासोऽतिवास उच्यते।’

वह्

{अतिवह्}
वह् (वह प्रापणे)।
‘अथैना (देवताः) मृत्युमत्यवहत्’ (श० ब्रा० १४।४।१।१२)। मृत्युमत्यवहत् मृत्योः पारेऽनयदित्यर्थः।
‘अतिवाहयाम्बभूव त्रियामाम्’ (रघु० ९।७०)। अतिवाहयाम्बभूव क्षपयाम्बभूव।
‘अस्मिँस्तमालविटपान्धकारे प्रविश्य एनमतिवाहयामः’ (रत्ना० २)। तत्कृतानुसारादात्मानं परिहराम इत्युक्तं भवति।
‘राजपुत्रैः समं सख्यं कृच्छ्रादप्यतिवाह्यते’ (कथा० २८।१११)। अतिवाह्यते निर्वाह्यते।
‘किं वा मयापि न दिनान्यतिवाहितानि’ (मालती० ६।१३)। गमितानीति यावत्।
‘गुहाविसारीण्यतिवाहितानि मया कथंचिद् धनगर्जितानि’ (रघु० १३।२८)। अतिवाहितानि सोढानि।
‘लोकातिवाहिते मार्गे’ (सर्वद०)। लोकेन प्रहत इत्यर्थः।
‘अलकामतिवाह्यैव वसतिं वसुसम्पदाम्’ (कु० ६।३७)। अतिवाह्य सङ्क्रमय्य। अतिशय्य, परिच्छिद्येति यावदिति तु मल्लिः।
‘स शापस्तेनातिवाहितः’ (कथा० ३३।९१)। अतिवाहितः सोढः।
‘आतिवाहिक एवायं त्वादृशैश्चित्तदेहकः’ (यो० वा०)। अत्यन्तं कार्याकारं वोढुं समर्थोऽतिवाही सूक्ष्मभूतसङ्घः, तेन निर्वृत्त आतिवाहिकः।
‘कार्यमदेशेनातिवाहयति’ (कौ० श्र० ४।९।१५)। अतिवाहयति निर्वाहयति।

वा

{अतिवा}
वा (वा गतिगन्धनयोः)।
‘न भूमिं वातो अतिवाति’ (अथर्व० ४।५।२)। नातिमात्रं गच्छत्वित्यर्थः।

वी

{अतिवी}
वी (वी गतिव्याप्तिप्रजनकान्त्यसनखादनेषु)।
‘वेत्यग्रुर्जनिवान्वा अति स्पृधः’ (ऋ० ५।४४।७)। स्पृधोतिवेति योद्धृनत्यासादयति।

वृत्

{अतिवृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भर्तारम् अतिवर्तते’ (मनु० ५।१६१)। अतिवर्ततेऽतिलङ्घते व्यभिचरति।
‘दुःशासनरथं प्राप्य यत्पार्थो नात्यवर्तत’ (भा० भीष्म० ११०।२०)। नालङ्घत।
‘यथाहं कर्मणा वाचा शरीरेण च राघवम्। नातिवर्तेय…’ (रा० )। अनुव्रता न स्यामित्यर्थः।
‘बान्धवस्नेहं राज्यलोभोऽतिवर्तते’ (कथा० ४१।४०)। अतिवर्ततेऽभिभवति। बाधते।
‘नक्षत्रमतिपृच्छन्तं बालमर्थोऽतिवर्तते।’ (कौ० अ० ९।४।२६)। अतिवर्तते त्यजति।
‘ऋतुस्नातां सतीं भार्यामृतुकालानुरोधिनीम्। अति वर्तेत दुष्टात्मा…’ (रा० २।७५।५२)॥ अतिवर्तेत=उपेक्षेत, तत्रौदासीन्येन वर्तेत।
‘उपासते पुरुषं ये ह्यकामास्ते शुक्रमेतदतिवर्तन्ते’ (मुं० उ० ३।२।१)। अतिवर्तन्तेऽतितरन्ति।
‘कोऽन्यो जीवितुकामो देवस्य शासनमतिवर्तते’ (मुद्रा० ३)। अतिवर्तते लङ्घते।
‘एवं तयोः प्रत्यहमन्योन्याहारादिदानेन कालोतिवर्तते’ (हितोप० १)। अतिवर्ततेऽतियाति।
‘आ षोडशाद् ब्राह्मणस्य सावित्री नातिवर्तते’ (मनु० २।३८)। अतिक्रान्तकाला न भवतीत्युक्तं भवति।
‘यथा मे हृदयं नित्यं नातिवर्तते राघवाद्’ (रा० )। नातिवर्तते न व्यपवर्तते।
‘…प्रविष्टस्तात भारतीम्। सूर्योदये महाबाहुर्दिवसश्चातिवर्तते।’ अतिक्रामति, व्यत्थेति।
‘असाध्यानतिवर्तन्ते प्रमेहा रजनी यथा’ (सुश्रुते)। अभिभवन्ति अधिकूर्वते।
‘विद्या वितर्को विज्ञानं स्मृतिस्तत्परता क्रिया। यस्यैते षड् गुणास्तस्य न साध्यमतिवर्तते’ (चरक० सूत्र० ९।२०)। नातिवर्तते न नश्यति।
‘किमाचारः कथं चैतान् त्रीन् गुणानतिवर्तते’ (गीता० १४।२१)। गुणातीतो भवतीत्याह। निस्त्रैगुण्योभवतीति वा।
‘येनेन्द्रियेण गृह्यते शब्दस्तस्य विषयभावमतिवृत्तोऽर्थो न गृह्यते’ (न्यायसू० २।१।५१ भाष्ये)।
‘त्वं नातिवृद्धो वयसा नातिवृत्तश्च यौवनात्। कथमल्पेन कालेन पृथिवीमटसि द्विज’ (मार्क० पु० ६१।११)॥ यौवनादतिवृत्तः=यौवनाद् दूरं गतः।
‘अधर्मेण जितो धर्मः प्रवृत्तमधरोत्तरम्। शर्मिष्ठयाऽतिवृत्तास्मि दुहित्रा वृषपर्वणः’ (भा० आदि० ८३।२८)॥ अतिवृत्ताऽतिशयिता, विशेषिता, दूरीकृता, पश्चात्कृता।
‘नूनं दैवं न शक्यं हि पौरुषेणातिवर्तितुम्। यदर्थं यत्नवानेव न लभे विप्रतां विभो’ (भा० अनु० २९।१९)॥ अतिवर्तितुम्, बाधितुम्, अभिभवितुम्।
‘यानस्य चैव यातुश्च यानस्वामिन एव च। दशातिवर्तनान्याहुः शेषे दण्डो विधीयते’ (मनु० ८।२९०)। अतिवर्तनानि क्षम्याण्यागांसि। दण्डनिर्मुक्ता अपराधाः।
‘रामं दर्शय मे शीघ्रं पुरा मेऽर्थोऽतिवर्तते’ (रा० ७।१०५।२)। अतिवर्तते ऽतिक्रामति, अत्येति। कालम् इति शेषः।

व्यध्

{अतिव्यध्}
व्यध् (व्यध ताडने)।
‘अति क्षिप्रेव विध्यति’ (ऋ० ४।८।८)।
‘आ राष्ट्रे राजन्यः शूर इषव्योतिव्याधी महारथो जायताम्’ (वा० सं० २२।२२)। अतिव्याधी दूराद् व्यधनशीलः। यो वा निष्पत्रा करोत्यरीन्।

व्रज्

{अतिव्रज्}
व्रज् (व्रज गतौ)।
‘अपरेण वेदिमतिव्रज्य’ (आश्व० श्रौ० २।३।११)। अतिव्रज्य लङ्घयित्वा।

शी

{अतिशी}
शी (शीङ् स्वप्ने)।
‘अहं पतीन्नातिशये नात्यश्ने नातिभूषये’ (भा० वन० २३३।३८)। पतीनतिक्रम्य न शये, यावन्मे पतयो न शेरते तावन्नाहं शये। अहं जघन्यसंवेशिनीत्याह।
‘नैतानतिशयेज्जातु नात्यश्नीयान्न दूषयेत्’ (भा० शां० १०८।१०)। उक्तोऽर्थः।
‘पूर्वान्महाभाग तयाऽतिशेषे’ (रघु० ५।१४)। अतिक्रामसीत्यर्थः।
‘धाम्नाऽतिशाययति धाम सहस्रधाम्नः’ (मुद्रा० ३।१७)। स्वार्थेणिच्। उक्तचर एवार्थः।
‘चरितेन चातिशयिता मुनयः’ (कि० ६।३२)। अतिवृत्ताः। चरितोत्कर्षेण पृष्ठतः कृता इत्यर्थः।
‘न शक्नुमो वयमार्यस्य मतिमतिशयितुम्’ (मुद्रा० ३)। अतिशयितुमतिक्रमितुम्, मतिमाहात्म्यमत्येतुम्।
‘महार्घस्तीर्थानामिव हि महतां कोप्यतिशयः’ (उत्तर० ६।११)। अतिशयः प्रकर्ष उत्कर्षः, माहात्म्यम्, गौरवम्।
‘रत्नातिशयप्रकाशाभ्यर्थनं’ (वर्जयेत्) (कौ० अ० ५।४।१०)। अतिशयो विशिष्टः प्रसादः।
‘प्रासादशोभातिशयालुभिः पथि प्रभोर्निवासाः पटवेश्मभिर्बभुः’ (शिशु० १२।६३)। प्रासाद०=प्रासादशोभातिशायनशीलैः।

शंस्

{अतिशंस्}
शंस् (शंसु स्तुतौ)।
‘तदाहुः कस्मात्स्तुतमनुशस्यते कस्मात्स्तोममतिशंसन्ति’ (शां० ब्रा० २८।१०)। स्तोमात्परेण किमिति शस्त्रमुदीर्यत इति पृच्छन्ति।

श्लिष्

{अतिश्लिष्}
श्लिष् (श्लिष आलिङ्गने)।
‘अतिश्लिष्टचीनांशुकान्तरीयम्।’ अतिश्लिष्टं सन्दष्टम्।

सृ

{अतिसृ}
सृ (सृ गतौ)।
‘अहरतिसृता मुहूर्त्ताः। रात्र्यतिसृता मुहूर्त्ताः’ (कालाः २।१।२८ इत्यत्र वृत्तावुदाहरणे)। अतिसृताः सङ्क्रान्ताः।
‘अनेकवर्णं वमति मूत्रयत्यतिसार्यते।’ (अष्टाङ्ग० सू० ७।२३)। अतिसार्यते विरेच्यते। अतिसारः। रुधिरादिकमतिशयेन सारयतीति व्युत्पत्तिः। व्याधिविशेषः।
‘शकृता यस्तु संसृष्टमतिसार्येत शोणितम्’ (सुश्रुत० उत्तर० ४०।५७)।
‘गूढदण्डातिसारणम्’ (कौ० अ० १।१६।३३)। इति दूतस्य कर्मोक्तम्। अतिसारणं छद्मना देशान्तरे सङ्क्रमणम्।

सृज्

{अतिसृज्}
सृज् (सृज विसर्गे)।
‘कामानभिव्यायन्नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः’ (कठ० उ० १।२।३)। अत्यस्राक्षीरत्याक्षीरित्यर्थः।
‘इत्यृषभं सम्पातवन्तमतिसृजति’ (कौ० सू० २४।१९)। अतिसृजति=उत्सृजति।
‘स्वयमेनमभ्युदेत्य ब्रूयाद् व्रात्यातिसृज होष्यामि’ (आप० ध० २।३।७।१५)। अतिसृज अनुजानीहि।
‘स चातिसृजेज्जुहुया न चातिसृजेन्न जुहुयात्’ (अथर्व० १५।१२।२,३)। चो यद्यर्थे।
‘काममुद्ध्रियतामिति ब्राह्मणा अतिसृजेयुः’ (आप० ध० २।१७।१९)। उक्तोऽर्थः।
‘यः सत्यवाद्यति तं सृजन्तु’ (अथर्व० ४।१६।४)। अतिसृजन्तु मुञ्चन्तु।
‘न हि नमस्कारमति देवाः। ते हि नमासिताः कर्तारमतिसृजन्ति’ (गो० ब्रा० उ० २।१८)। मुञ्चन्तीत्येवार्थः। अंहोमुचो भवन्तीत्याह।
‘इत्यतिसृष्ट उद्धरेत्’ (आप० ध० २।१७।१९)। अतिसृष्टोऽनुज्ञातः।
‘एवमतिसृष्टस्य’ (गुरुणा शिष्यस्येति शेषः) (आश्व० गृ० ३।८।७)। अतिसृष्टस्यानुज्ञातगमनस्य।
‘करोतु कटं भवानतिसृष्टः’ (पा० ३।३।१६३ सूत्र वृत्तौ)। अनुज्ञात इत्यर्थः।
‘अतिसृष्टं सुरैरेकं त्र्यम्बकाय’ युयुत्सवे’ (रा० १।७५।१२)। कतकानुसारी पाठः। अतिसृष्टं दत्तम्।
‘किं वातिसृष्टः पर्वतकभ्रात्रे वैरोचकाय पूर्वप्रतिश्रुतो राज्यार्धविभागः’ (मुद्रा० २)। अतिसृष्टः समर्पितः।
‘पुरा नारायणेनेयमतिसृष्टा मरुत्वते’ (विक्रम० १।१७)। प्रतिग्रहो दत्तः, उपायनी कृता, उपहृता।
‘अतिसृज्य ददानीति वरं मम विशांपतिः’ (रा० २।१८।२३)। अतिसृज्य प्रतिज्ञाय।
‘अतिसृष्टमतिबद्धं कुपितमत्यल्पमभीक्ष्णं वा बहलं सशूलं मूत्रयन्तं दृष्ट्वा मूत्रवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्’ (चरक० वि० ५।१०)। अतिसृष्टम् अतिप्रस्रुतम्।
‘अतिसृष्टो अपां वृषभ’ (अथर्व० १६।१।१) इति सूक्तेनापोऽतिसृज्याऽवकरं विसर्जयति। कांस्यपात्रेऽपोऽवसिच्य ताभिस्तन्मध्यगतं मलं निर्गमयतीत्यर्थ इति साम्प्रदायिकाः (इति सायणः)। अतिसर्गः कामचारानुज्ञेति प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु कृत्याश्चेति सूत्रे वृत्तिः।
‘अतिसर्गाच्च पटवो दृष्ट्वा श्रुत्वा च मैथिलीम्’ (रा० ५।६२।७)। अतिसर्गोऽनुज्ञानम्।
‘स्त्रीणां दानविक्रयातिसर्गा विद्यन्ते न पुंसः’ (नि० ३।४)। अतिसर्गः परित्यागः परासनम्।
‘स्रष्टुर्वरातिसर्गात्तु मया तस्य दुरात्मनः’ (रघु० १०।४२)। वरातिसर्गो वरदानम्।
‘तवातिसर्गाद् देवेश प्राजापत्यमिदं पदम्’ (भा० कर्ण० ३४।२)। अतिसर्गः प्रसादः।
‘विधुरां ज्वलनातिसर्जनात्’ (कु० ४।३२)। ज्वलने वह्नौ प्रक्षेपात्।
‘दीयतामिति वचोऽतिसर्जने’ (शिशु० १४।४८)। अतिसर्जनं वितरणं विश्राणनम्।
‘तत्तदीयविशिखातिसर्जनात्’ (कि० १३।५७)। अतिसर्जनात् प्रत्यर्पणात्।
‘सैषा ब्रह्मणोऽतिसृष्टिः ’ (बृ० उ० १।४।६)। अतिशयिता समुत्कृष्टा सृष्टिरतिसृष्टिः।
‘ते नमसिता होतारमतिसृजन्ते’ (शां० ब्रा० १३।१)। अतिसृजन्ते अतिसृजन्ति अनुजानन्ति।
‘तच्छ्रेयो रूपमत्यसृजत् क्षत्रम्’ (बृह० उ० १।४।११)। अत्यसृजत् अतिशयेनासृजत्।
‘ब्राह्मणेभ्यश्चात्मानमतिसृजेत्’ (कौ० अ० १०।३।३७)। अतिसृजेत् परिदद्याद् अर्पयेत्।
‘स चेदाचारक्रमं दर्शयेन्न विक्रेतारं तस्य द्रव्यस्यातिसर्गेण मुच्येत’ (कौ० अ० ३।१६।१३)। अतिसर्गेण प्रत्यर्पणेन।
‘तं राजा दूष्यद्रव्योपभोगातिसर्गेण दृष्ये विक्रमयेत्’ (कौ० अ० ५।१।६)। अतिसर्गोऽनुज्ञानम्।

सृप्

{अतिसृप्}
सृप् (सृप्लृ गतौ)।
‘अहिर्न जूर्णामतिसर्पति त्वचम्’ (ऋ० ९।८६।४४)। अतिसर्पति परित्यज्य गच्छति।

स्कन्द्

{अतिस्कन्द्}
स्कन्द् (स्कन्दिर् गतिशोषणयोः)।
‘ते स्पन्द्रासो नोक्षणोऽति ष्कन्दन्ति शर्वरीः’ (ऋ० ५।५२।३)। अतियान्तीत्यर्थः।

स्था

{अतिस्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘स भूमिं विश्वतो वृत्वात्यतिष्ठद् दशाङ्गुलम्’ (ऋ० १०।९०।१)। अत्यतिष्ठत् अतिक्रम्यातिष्ठत्।
‘इदं सर्वमतितिष्ठत्यार्वागेवास्मादिदं सर्वं भवति यो राजसूयेन यजते’ (श० ब्रा० ५।४।२।५)। अतितिष्ठति अतिक्रम्य अतिशय्य तिष्ठति।
‘पुरुषो ह नारायणोऽकामयत। अतितिष्ठेयं सर्वाणि भूतानि’ (श० ब्रा० १३।६।१।१)। उक्तोऽर्थः।
‘यो जनान् महिषाँ इवातितस्थौ पवीरवान्’ (ऋ० १०।६०।३)। अतितस्थौ अतितष्ठौ अतिभवति, अतिभूय तिष्ठतीति वा। पवीरवान् आयुधवान्।
‘बृहत्पाण्डरवासा अतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा’ (कौ० ब्रा० उ० ४।२)। अतिष्ठाः अतितिष्ठतीति। कर्तरि विच्।
‘अतिष्ठा सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजेति’ (श० ब्रा० १४।५।१।२)। अतिष्ठा=अत्युत्कर्षः। अतिष्ठा वा एषा च्छन्दसां यदतिच्छन्दाः।
‘अतिष्ठाऽअश्वमेधो यज्ञानाम्’ (श० ब्रा० १३।५।१।९)।
‘अतिष्ठावान् बभूव हि’ (अथर्व० ३।२३।६) अतिक्रम्यावस्थानमतिष्ठा। तद्वान्।
‘अत्यतिष्ठद्रणे भीष्मो विधूम इव पावकः’ (भा० भीष्म० ४९।४५)। अत्यतिष्ठत् (इतरान्) अतिक्रम्यातिष्ठत्।

स्वृ

{अतिस्वृ}
स्वृ (शब्दोपतापयोः)।
‘यदा वा ऋचमाप्नोत्योमित्येवाति स्वरति’ (छां० उ० १।४।४)। अतिशयेन स्वरति शब्दं करोति उच्चारयति।

हन्

{अतिहन्}
हन् (हन हिंसागत्योः)।
‘तच्चेदतिहन्यात्’ (आप० श्रौ० ६।४।१४।१३)। सायम्प्रातर्हुतमतीत्य पुनश्चेद् रुद्रो हन्यात् (पशूनिति शेषः) इत्यर्थः।
‘तस्य हैतस्य हृदये पादावतिहतौ’ (श० ब्रा० १०।५।२।१३)। अतिहतौ निखातौ।
‘तदेतत् सृष्टम् (अन्नम्) पराङ् अत्यजिघांसत्’ (ऐ० उ० १।३)। अत्यजिघांसत् अतिक्रम्य गन्तुमैच्छत्। इह हन्तिर्गत्यर्थः।
‘स यथा कुमारो वा महाराजो वा ऽतिघ्नीमानन्दस्य गत्वा शयीत’ (बृह० उ० २।१।१९)। अतिघ्नीम् अतिशयम्, परां काष्ठाम्।

हा

{अतिहा}
हा (ओहाक् त्यागे)।
‘अतिहाय पूर्वामाहुतिं तूष्णीमुत्तरां समिधि जुहोति’ (भा० श्रौ० ६।१२।१०)। अतिहाय अतिक्रम्य। पूर्वस्या आहुतेः परेण।
‘माऽस्मानतिहाय दाः’ (नि० १।३।७)। अतिहाय=अतिक्रम्य। परिहृत्य।

हि

{अतिहि}
हि (हि गतौ वृद्धौ च)।
‘आयुर्यत्ते अतिहितं पराचैः’ (अथर्व० ७।५५।३)। पराचैरतिहितं पराङ् अतिगतम्।

हृ

{अतिहृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘ता (अपः) नातिहृत्य सादयेन्नो अनाप्ताः’ (श० ब्रा० १।१।१।२१)। अतिहृत्य सीमानमतिक्रम्य।
‘न प्रत्यञ्चमक्षमध्वर्युः। सोमग्रहमतिहरति’ (श० ब्रा० ५।१।२।१७)। अतिहरति नयति। अतिशब्दः प्रत्यङ्नयनमतिक्रमो भवतीति द्योतनाय।
‘न च देशकालोपभोगच्छलेनातिहरेयुः’ (कार्याणि) (कौ० अ० ३।२०।२२)। न प्रत्यादिशेयुरित्यर्थः।