संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

अस्

{अप्यस्}
अस् (अस भुवि)।
‘अप्सरास्वपि गन्धर्व आसीत्’ (अथर्व० २।२।३)। अप्यासीत् अन्तरासीत्।
‘सर्वा ता ते अपि देवेष्वस्तु’ (ऋ० १।१६२।८)। अप्यस्तु भागोऽस्तु। सर्वस्मिन्नुक्तेऽर्थे भागी स्या इत्यर्थः।
‘अस्मे स (रयिः) इन्द्रावरुणाव् अपिष्यात्’ (ऋ० १।६०।६)। उक्तोऽर्थः।
‘युष्मे देवा अपि ष्मसि युध्यन्त इव वर्मसु’ (ऋ० ८।४७।८)। अपि ष्मसि=अपिष्याम=युष्माकं ने??ष्ठिनः स्याम, अत्यन्तं निजाः स्यामेत्याह।

इ

{अपी}
इ (इण् गतौ)।
‘यदाप उच्छुष्यन्ति वायुमेवापियन्ति’ (छां० उ० ४।३।२)। अपियन्ति समाविशन्ति।
‘तं यथा समुद्रं स्रोत्या एवं सर्वे यज्ञक्रतवोऽपियन्ति’ (ऐ० ब्रा० ३।३९)। अपियन्ति अन्तर्भवन्ति।
‘तदन्तकोप्येति विनाशकाले’ (भा० उ० ४४।२९)। तद् ब्रह्म (द्वितीयान्तम्)। अन्तकः कालः। अप्येति लीयते ब्रह्मणि।
‘उशिक् त्वं देव सोमाग्नेः प्रियं पाथोऽपीहि’ (श० ब्रा० ११।५।९।१२)। प्रियमन्तं प्रविशेत्याह।
‘स्वां योनिमपीतन’ (अथर्व० १०।५।२३)। स्वस्यां योनौ लीयध्वम् इत्याह।
‘पञ्च नद्यः सरस्वतीमपियन्ति सस्रोतसः’ (वा० सं० ३४।११)। तत्र लीना भवन्ति, तादात्म्यमापद्यन्त इत्यर्थः। दृषद्वती शतद्रूश्चन्द्रभागा विपाशेरावतीत्यादिकाः पञ्च नद्यः।
‘या काश्चेष्टयस्ताः सर्वा अग्निष्टोममपियन्ति’ (ऐ० ब्रा० ३।४०)। अग्निष्टोमेऽन्तर्भवन्तीत्याह।
‘यदा सूर्योऽस्तमेति वायुमेवाप्येति’ (छां० उ० ४।३।१)। उक्तोऽर्थः।
‘स एवं विद्वांश्छन्दोमयो देवतामयो ब्रह्ममयोऽमृतमयः सम्भूय देवता अप्येति’ (ऐ० ब्रा० २।४०)। अप्येति प्राप्नोति।
‘वृषेव वाजी शिशुमतीरपीत्या’ (ऋ० २।४३।२)। अपीत्य, अभिगत्य, अन्तः प्रविश्य। सांहितिको दीर्घः।
‘य एतद् विदुरमृतास्ते भवन्त्यथेतरे दुःखमेवापियन्ति’ (बृ० उ० ४।४।१४)। अपियन्ति प्राप्नुवन्ति निगच्छन्ति।
‘शुचयः शुचिमपि यन्ति लोकम्’ (अथर्व० ४।३४।२)। उक्तोऽर्थः।
‘अश्वो न देवाँ अप्येति यज्ञियः’ (ऋ० ९।७१।६)। अप्येति अभिगच्छति।
‘मा शिश्नदेवा अपि गु र्ऋतं नः’ (ऋ० ६।२२।५) माऽपिगुः=माऽऽगमन्, मोपगमन्, मा निविक्षन्त। अपिराङर्थ उपार्थे वा।
‘आगादुदगादयं जीवानां व्रातमप्यगात्’ (अथर्व० २।९।२)। जीवानां व्रातेन समुदयेन मिश्रोऽभूदित्यर्थः।
‘वशा पर्जन्यपत्नी देवाँ अप्येति ब्रह्मणा’ (अथवं० १०।१०।६)। अप्येति प्राप्नोति।
‘जरामृत्युं पुनरेवापियन्ति’ (मुण्ड० १।२।७)।
‘मा त्वा तपत् प्रिय आत्माऽपियन्तम्’ (ऋ० १।१६२।२०)। अपियन्तं लोकान्तरं प्रयन्तं म्रियमाणमित्यर्थः।
‘स्वमपीतो भवति तस्मादेनं स्वपितीत्याचक्षते’ (छां० उ० ६।७।१)। स्वमपीत आत्मनैकीभूत इत्याह।
‘लोकानपीतान् ददृशे स्वदेहे’ (भा० पु० ३।८।१०)। अपीतान् लीनान् लयं गतान्।
‘एवं ह्येते तदापीता भवन्ति’ (श० ब्रा० १०।५।२।१५)। अपीताः समाविष्टाः।
‘प्रभवाप्ययौ हि’ (ब्र० सू० )। अप्ययो लयः, प्रलयः।
‘अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गादसमञ्जसम्’ (ब्र० सू० २।१।८)। अपीतिः=अप्ययः।
‘ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति’ (बृह० उ० ४।४।६)। ब्रह्माप्येति ब्रह्माभिसंविशति, ब्रह्मणि लीयते।
‘अथा पितॄन् सुविदत्रानपीतन’ (तै० सं० १।८।५)। अपीतन=अपि इतन=अपीत=अनुप्राप्नुत, एकी भवत इति भट्टभास्करः।
‘वृषेव वाजी शिशुमतीरपीत्या’ (ऋ० २।४३।२)। अपीत्य व्यवायार्थमुपगम्य। सांहितिको दीर्घः।

इष्

{अपीष्}
इष् (इष गतौ)।
‘अस्य व्रतेष्वपि सोम इष्यते’ (ऋ० ९।६९।१)। अपीष्यतेऽन्विष्यते, मृग्यते, तत्प्राप्तौ प्रयत्यते।

ईक्ष्

{अपीक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष दर्शने)।
‘दीर्घकालमपीक्षेत निहन्यादेव शात्रवान्’ (भा० शां० १०३।१८)। अपीक्षेत प्रतीक्षेत।

ऊह्

{अप्यूह्}
ऊह् (ऊह वितर्के)।
‘मोघं वा देवाँ अप्यूहे’ (ऋ० ७।१०४।१४)। अप्यूहे अवजगाम अवागमम्। लिट्युत्तमैकवचने रूपम्। अमन्त्र इति पर्युदासादामभावः। वर्णाकारप्रतिध्वाननेत्रगात्रविकारतः।
‘अप्यूहन्ति मनस्तज्ज्ञाः’ (हितोप० ३।३३)। अप्यूहन्ति उन्नयन्ति। तर्कयन्ति।

कृत्

{अपिकृत्}
कृत् (कृती छेदने)।
‘इदमहं रक्षसो ग्रीवा अपिकृन्तामि’ (वै० सं० १।२।५)। अपिकृन्तामि अपकृन्तामि।
‘वागपि गच्छतु’ (अथर्व० २।१२।८)। अपिगच्छतु अप्येतु।

गम्

{अपिगम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘अपि पन्थामगन्महि स्वस्तिगामनेहसम्’ (ऋ० ६।५१।१६)। अप्यगन्महि आतिष्ठेम।
‘असुं वागपि गच्छतु’ (अथर्व० २।१२।८)। अपिगच्छतु अप्येतु।

ग्रह्

{अपिग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘कुणपगन्धान्नापि गृह्णीत सोमस्य हैष राज्ञो गन्धः’ (श० ब्रा० ४।१।३।८)। नासिकां हस्तेन नापिदधीतेत्यर्थः।
‘यदि स्मयेतापि गृह्यस्मयेत’ (आप० ध० १।२।७।७) अपिगृह्य मुखं हस्तेनापिधाय।
‘कर्णावपिगृह्य निनदमिव नदथुरिवाग्नेरिव ज्वलत उपशृणोति’ (छां० उ० ३।१३।७)।
‘प्राणो ह वै हिङ्कारस्तस्मादपिगृह्य नासिके न हिङ्कर्तुं शक्नोति’ (श० ब्रा० १।४।१।२)। उक्तोऽर्थः।

दृभ्

{अपिदृभ्}
दृभ् (दृभी ग्रन्थे)।
‘परेत्ययममुं लोकं पिदृभ्मः’ (शां० ब्रा० २।९)। अपिदृभ्मः=अपिदृभामः, दृढमाशंसामहे।

दो

{अपिदो}
दो (दो अवखण्डने)।
‘भिनद्मि मुष्कावपि द्यामि शेपः’ (अथर्व० ४।३७।७)। अपिद्यामि अवद्यामि विशसामि।

धा

{अपिधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘वैश्वानरस्य दंष्ट्रयोरग्नेरपिदधामि तम्’ (अथर्व० ४।३६।२)। अपिदधामि प्रक्षिपामि प्रास्यामि।
‘तांस्ते अग्ने पिदधाम्यास्ये’ (वा० सं० ११।८०)। उक्तोऽर्थः।
‘तस्मा एतदन्नाद्यमपिदधाति यथा कुमाराय वा जाताय वत्साय वा स्तनमपिदध्यात्’ (श० ब्रा० २।२।१।१)। अपिदध्यात् मुखे निदधीत। तस्मै दद्यात्।
‘अश्मना बिलमप्यधाम्’ (अथर्व० ७।३३।२)। आच्छादयमित्यर्थः।
‘धनेनाधर्मलब्धेन यच्छिद्रमपिधीयते’ (भा० उ० ३५।७०)। संव्रियत इत्यर्थः।
‘क्रव्यादो वृष्ट्वापि धत्स्वासन्’ (अथर्व० ८।३।२)। आसन् आसनि आस्य ओष्ठाभ्यामाच्छादयेत्युक्तं भवति।
‘चक्षूंष्यपिधध्वं वो विधास्ये क्षेममञ्जसा’ (भा० पु० १०।३०।२२)। अपिधध्वं संवृणुध्वं निमीलयध्वम्।
‘सर्वाण्येवापिधीयन्ते पदजातानि कौञ्जरे’ (भा० अनु० ११४।६)। आच्छाद्यन्ते। सर्वे पादा हस्तिपादे निमग्ना इति सुभाषितार्थ एवात्रानूदितः। अयमेवार्थः (शां० २४५।१८) इत्यत्राप्युक्तः। अथो अप्येवैनं दध्यात्।
‘अमुष्य त्वा प्राणमपिदधामीति’ (श० ब्रा० ४।१।१।१८)। अपिदध्यात् अवपीडयेद् हस्तेनेत्याह।
‘मृत्यव आत्मानमपिदध्यात्’ (श० ब्रा० १३।३।५।२)। अपिदध्याद् अर्पयेत्।
‘रुद्राय पशूनपिदध्यात्’ (तै० ब्रा० १।१।५।९)। उक्तोऽर्थः।
‘जातायैवास्मा अन्नमपिदधाति’ (तै० सं० ५।३।४।१)। उक्तपूर्व एवार्थः।
‘तुच्छेनाभ्वपिहितं यदासीत्’ (ऋ० १०।१२९।३)। अपिहितमावृतम्।
‘अपिहितपाणिः’ (शां० गृ० ४।२।१२)। बद्धमुष्टिरित्यर्थः।
‘ध्वजेन पिहिताः सर्वा दिशो न प्रतिभान्ति मे’ (भा० वि० ४६।१८)। आच्छादिता इत्यर्थः।
‘आनुडहेन चर्मणापिहितः’ (बाणः) (लाट्या० श्रौ० ४।१।१)। अपिहितः परिवृतः परिहितः।
‘अर्थो गिरामपिहितः विहितश्च किञ्चित्। सत्यं चकास्ति मरहट्टवघूस्तनाभः॥’ (सुभाषितम्)। अपहितोऽसंवृतः। पिहितः संवृतः।
‘शङ्कापिहितचारित्रः’ (बौ० ध० १।५।१४।८)। शङ्कोपरुद्धानुष्ठान इत्यर्थः।
‘ऋच एव हि प्रायेणातितरामपिहितार्थाः’ (नि० ७।१।१ इत्यत्र दुर्गः)। अपिहितार्थाः संवृतार्थाः।
‘जातरूपेणापिधाप्य’ (कौ० सू० १३।२६)। पिधानं कारयित्वा।
‘अमृतापिधानमसि’ (तै० आ० १०।३५।२)। अपिधानमाच्छादनम्।
‘नैकजलदच्छत्रापिधानं जगत्’ (मृच्छ० ५।२४)। उक्तोऽर्थः।
‘उत्तरेणापिधान्याम्’ (आप० ध० २।४।??)। अपिधानी कवाटम्। तदर्गलमित्यन्य इति हरदत्तः।
‘गव्यं चिदूर्वमपिधानवन्तम्’ (ऋ० ५।२९।१२)।
‘प्रियाँ अपिधीर्वनिषीष्ट मेधिरः’ (ऋ० १।१२७।७)। अपिधिरग्नावधिश्रितं हव्यम्।
‘अथो यज्ञस्यैव छिद्रमपिदधाति’ (तै० सं० १।७।३)। अपिदधाति पिदधाति छादयति पूरयति।
‘वधार्थं रावणस्येह पिहितं पुरुषोत्तमम्’ (रा० ६।११९।१७) मत्पुत्रत्वेनाच्छादितम्।

नह्

{अपिनह्}
नह् (णह बन्धने)।
‘मन्दारमाला हरिणा पिनद्धा’ (शा० ७।२)। पिनद्धा बद्धा।
‘पिनद्धां धूमजालेन प्रभामिव विभावसोः’ (रा० ५।१८।४)। पिनद्धां परिवेष्टितां रुद्धाम्।
‘कवचं पिनह्य’ (भट्टि० ३।४७)। अपेरल्लोपः प्रायिकः।
‘पिनह्य तानि पुष्पाणि केशेषु वरवर्णिनी’ (भा० अनु० ४२।९)। पिनह्य बद्ध्वा ग्रथित्वा।
‘एकशङ्खास्तदा नार्यो गवेधुकपिनद्धकाः’ (हरि० ३।३।३७)। पिनद्धका अलङ्काराः।

नी

{अपिनी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘वाचैव तद्यज्ञं पन्थानपि नयति (ऐ० ब्रा० १।८)। अपिनयति प्रापयति।
‘स एवैनमपथात् पन्थानमपिनयति’ (तै० सं० २।२।२१)। अपिनयति अभिवर्तयति प्रापयति।
‘यदि ह वा अपिनीत इव यजमानो भवति’ (ऐ० ब्रा० २।२)। अपिनीतोऽपनीतो लोकान्तरं सङ्क्रमितः। उपरत इति यावत्।
‘अग्नि र्वै पथिकृत् पथामपिनेता। स एवैनं यज्ञपथमपिनयति’ (श० ब्रा० १२।२।६।१)।

पद्

{अपिपद्}
पद् (पद गतौ)।
‘प्राणो वातमपिपद्यते’ (श० ब्रा० ३।४।२।६)। अपिपद्यतेऽप्येति अभिसंविशति, समाविशति।

भू

{अपिभू}
भू (भू सत्तायाम्)।
‘अप्यभूर्भद्रे सुकृतस्य लोके’ (अथर्व० २।१०।७)।
‘तस्य वयं हेडसि मापि भूम’ (अथर्व० ७।२०।३)। तस्य क्रोधविषये मा पप्तामेत्यर्थः। अप्यभूः=अन्तरभूः।
‘अयमग्ने जरिता त्वे अभूदपि’ (ऋ० १०।१४२।१)। त्वेप्यभूत् त्वयि भाग्यभूदित्यर्थः।
‘अपीन्द्रः सोमपीथेऽभवत्’ (ऐ० ब्रा० ७।२८)। सोमपाने भाग्यभूत्, सोमस्यापिबदित्यर्थः।

या

{अपिया}
या (या प्रापणे)।
‘भिनद्मि मुष्कावपि यामि शेपः (अथर्व० ४।३७।७)। अपियामि अपिगतं निरुद्धं करोमि।

याच्

{अपियाच्}
याच् (टुयाचृ याच्ञायाम्)।
‘अप्यस्य पुत्रान्पौत्रांश्च याचयते बृहस्पतिः’ (अथर्व० १२।४।३८)। अपिस्तिङन्तेन न सम्बध्यत इति साधीयो दर्शनम्। न ह्यपियाचिर्याचेर्भिन्नमर्थमाह। याचयते याच्यान् करोतीत्यर्थः।

रुह्

{अपिरुह्}
रुह् (रुह बीजजन्मनि)।
‘पृथिव्यै खातमपि रोहति’ (तै० सं० २।५।१।३)। अपिरोहति उद्भवति।

वह्

{अपिवह्}
वह् (वह प्रापणे)।
‘मोघं वा देवाँ अप्यूहे अग्ने’ (ऋ० ७।१०४।१४)। अप्यूहे तर्कयामि चिन्तयामि।

वृ

{अपिवृ}
वृ (वृञ् वरणे)।
‘अपीव योषा जनिमानि वव्रे’ (ऋ० ३।३८।८)। अपिवव्रे वृणुते कामयते।

वृज्

{अपिवृज्}
वृज् (वृजी वर्जने)।
‘मयि देवासोऽवृजन्नपि क्रतुम्’ (ऋ० १०।४८।३)। अपिवृजन् अपावर्जयन्, अभिमुखमकुर्वन्, मां प्रापयन्।

वृत्

{अपिवृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘प्रास्य पारं नवतिं नाव्यानामपि कर्तमवर्तयोऽयज्यून्’ (ऋ० १।१२१।१३)। कर्तमप्यवर्तयः=गर्तेऽन्तरपातयः।

व्ये

{अपिव्ये}
व्ये (व्येञ् संवरणे)।
‘अक्ष्यावपि व्ययामसि’ (अथर्व० १।२७।१)। प्रक्षिणी अभिनह्यामः संवृण्म इत्यर्थः।

व्रश्च्

{अपिव्रश्च्}
व्रश्च् (ओव्रश्चू छेदने)।
‘शीर्षाणि हरसापि वृश्च’ (ऋ० १०।८७।१६)। अपिवृश्च छिन्द्धि।

सृज्

{अपिसृज्}
सृज् (सृज विसर्गे)।
‘यस्मिन्नेनमपिसृज्य रक्षन्ति’ (श० ब्रा० १३।४।२।५)। अपिसृज्य विसृज्य।
‘गार्हपत्येङ्गारानपिसृज्य’ (भा० श्रौ० ६।१०।१२)। अपिसृज्य अतिसृज्य।
‘सोमोंशून् पुनरपि सृजति’ (तै० सं० ६।४।४)। पुनरपि सङ्घात एकी करोतीत्यर्थः।

स्था

{अपिस्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘मा मे सख्युः स्तामानमपि ष्ठात’ (अथर्व० ५।१३।५)। मापिष्ठात मोपगात मोपसृपत।
‘यदीं गच्छन्त्युशतीरपिष्ठितम्’ (ऋ० १।१४५।४)। अपिष्ठितमुपसृप्तमुपेतम्।
‘एको वो देवोऽप्यतिष्ठत् स्यन्दमाना यथावशम्’ (अथर्व० २।१३।४)। अप्यतिष्ठत् अध्यतिष्ठत्। अध्यर्थेऽपिः।

ह्नु

{अपिह्नु}
ह्नु (ह्नुङ् अपनयने)।
‘न देवानामपि ह्नुतः सुमतिं न जुगुक्षतः’ (ऋ० ८।३१।७)। अपिह्नुतः प्रत्याचक्षाते।