संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

अज्

{निरज्}
अज् (अज गतिक्षेपणयोः)।
‘निर्वो गोष्ठादजामसि’ (अथर्व० २।१४।२)। निरजामसि=निरजामः=निःसारयामः=प्रकालयामः।

अय्

{निरय्}
अय् (अय गतौ)।
‘यो भियातो निलयते’ (अथर्व० ११।२।१३)। निलयते=निरयते। (निसः प्रयोगश्चेत्)। निष्क्रामति, अपयातीत्यर्थः।
‘स निलायत सोऽपः प्राविशत्’ (तै० सं० २।६।६।१)। निलायत=अन्तरधात्।
‘यो निलायं चरति यः प्रतङ्कम्।’ (अथर्व० ४।१६।२)।
‘असितं ते निलयनमास्थानमसितं तव’ (तै० ब्रा० २।४।४।१)। निलयनं रक्षास्थानम्, शरणम्।
‘प्रसूत्या अग्निर्देवेभ्यो निलायत’ (तै० सं० ५।१।१।४)। निलायत निरगच्छत्, तिरोऽधत्त, तिरोहितोऽभूत्।

अस्

{निरस्}
अस् (असु क्षेपे)।
‘स होतृषदनादेकं तृणं निरस्यति’ (श० ब्रा० १।५।१।२३)। निरस्यति=बहिष्प्रक्षिपति।
‘यशांसि सर्वेषुभृतां निरास्थत्’ (भट्टि० १।३)। निरास्थत्=प्रामार्जीत्। मलिनान्युपरक्तानीवाकरोदित्यर्थः।
‘युवयोर्हि कृते वृद्धः स कंसेन निरस्यते’ (वि० पु० ५।१९।१३)। निरस्यते=अवहेल्यते=अवज्ञायते।
‘सर्व ऊष्माण अग्रस्तानिरस्ता विवृता वक्तव्याः’ (छां० उ० २।२२।५)। अनिरस्ताः=त्वरयानुच्चारिताः। निरस्तं त्वरितोदितमित्यमरः।
‘अह्नाय तावदरुणेन तमो निरस्तम्’ (रघु० ५।७०)। निरस्तम्=अपाकृतम्, अपनीतम्, अपगमितम्।
‘कौलीनभीतेन गृहान्निरस्ता न तेन वैदेहसुता मनस्तः’ (रघु० १४।८४)। निरस्ता=बहिष्कृता=निर्वासिता।
‘निरस्तपादपे देशे एरण्डोपि द्रुमायते’ (हितोप० १।६७)। निरस्ता नष्टाः पादपा यत्र स निरस्तपादपो देशः तस्मिन्। इह निरासोऽसंनिधानमाह लक्षणया।
‘त्वं पुण्डरीकमुख बन्धुतया निरस्तमेको निवापसलिलं पिबसीत्ययुक्तम्’ (मालती० ९।४०)। निरस्तं निक्षिप्तम्। निरस्तः प्रहिते बाण इत्यमरः। निरस्तः प्रहितमाह बाणे विषये। यदा यः प्रहितः स बाणो भवति तदा निरस्तशब्दः प्रहितार्थक इति कोषकृद्धृदयम्। न तु निरस्तः पुंसि प्रहितबाणमाहेति तद्विवक्षितम्। त्रिषूत्तरे इत्युपक्रम्य प्रकृतः पाठः। वाच्यलिङ्गका निरस्तदिग्धलिप्तका भवन्तीति तदर्थः। कश्चिद् बाणविशेषस्य संज्ञा इमा इति मन्यमानो भ्रान्तः।
‘निरस्तः शण्डः। निरस्तो मर्कः (तै० ब्रा० १।१।१।५)। निरस्तो बहिष्कृतः।

अश्

{निरश्}
अश् (अश भोजने)।
‘अथ यत्स्रुचं निरश्नाति तेन देवजनान् प्रीणाति’ (जै० ब्रा० १।४१)।

इ

{निरि}
इ (इण् गतौ)।
‘निर्यत् पूतेव स्वधितिः शुचिर्गात्’ (ऋ० ७।३।९)। निरगात्=निरक्रमीत्।
‘चिरप्रविष्टो निरगान्नैव सोन्तःपुरान्नृपः। निरगादरिवर्गस्य हृदयात्तु रुजाज्वरः’ (कथा० १८।८३)॥ उक्तोऽर्थः।
‘तीक्ष्णाञ्जनेनाञ्जितलोचनस्य यः सम्प्रदुष्टो न निरेति नेत्रात्। श्लेष्मा… (चरक० सूत्र० ५।१७-२१ इत्यस्य चक्रदत्तव्याख्यायाम्)। स्पष्टोऽर्थः।
‘निरुध्यते तस्य गुदे पुरीषं निरेति कृच्छ्रादपि चाल्पमल्पम्। स एष निरयं प्राप्तो मत्स्यस्य परिचारकः’ (भा० वि० १८।२५)। निरयं पारतन्त्र्यम् इति नीलकण्ठः। दुःखमिति तु साधीयः स्यात्।
‘दुर्लभो ह्यस्य निरयः शशाङ्कस्येव कल्मषम्’ (रा० २।३६।२७)। निरयः पापम्।
‘निरेति सह मूत्रेण प्रतिलोमे निरुध्यते’ (माधव० ३२।१५)।
‘निरेति पूति मुखनासिकाभ्यां तं पूतिनासं प्रवदन्ति रोगम्’ (सुश्रुत० उत्तर० २२।४)।

ईक्ष्

{निरीक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष दर्शने)।
‘यावदेतान्निरीक्षेहं योद्धुकामानवस्थितान्’ (गीता० १।२२)। निःशब्दः साकल्ये। सर्वत ईक्ष इत्यर्थः।
‘निरीक्षते केलिवनं प्रविष्टः क्रमेलकः कण्टकजालमेव’ (विक्रमाङ्क० १।२९)।
‘न चोदके निरीक्षेत स्वं रूपमिति धारणा’ (मनु० ४।३८)। स्वशरीरच्छायां नावलोकयेदित्यर्थः। इह निरः कश्चिदर्थविशेषो नास्ति।
‘निरीक्षमाणस्तां ददर्श’ (रा० २।७४।१५)। निरीक्षमाणः=इतस्ततो विचिन्वानः।
‘निरीक्ष्य दिशः सर्वाः’ (रा० ३।५६।५)। सर्वतो विलोक्येत्यर्थः।

ईह्

{निरीह्}
ईह् (ईह चेष्टायाम्)।
‘निरीहस्य हतद्विषः’ (रघु० १०।२४)। निरीहस्य=निश्चेष्टस्य।

उक्ष्

{निरुक्ष्}
उक्ष् (उक्ष सेचने)।
‘किं स्रुच्यप आनीय निरौक्षीः’ (श० ब्रा० ११।५।३।४)। निःशेषमसिच इत्यर्थः।
‘तां दिशं निरुक्षति यस्यामस्य द्वेष्यो भवति’ (बौ० ध० २।५।८।५)। निरुक्षति=अभ्युक्षति।

उब्ज्

{निरुब्ज्}
उब्ज् (उब्ज आर्जवे)।
‘अहन्वृत्रं निरपामौब्जदर्णवम्’ (ऋ० १।८५।९)। निरौब्जत्=प्रावाहयत्।

ऊह्

{निरुह्}
ऊह् (ऊह वितर्के)।
‘आरादग्निं क्रव्यादं निरौहम्’ (अथर्व० ८।२।९)। निरूहामि=निर्गमयामि।
‘गार्हपत्यादुदीचोऽङ्गारान्निरूहति’ (भा० श्रौ० ६।१०।५)। निरूहति उद्धरति।
‘प्राणानस्य निरौहीत् क्षिप्रेऽमुं लोकमेष्यतीति’ (श० ब्रा० १०।५।५।९)। निरौहीत् निरक्रमयत्।
‘निरूहै तं गर्भम्’ (श० ब्रा० ४।५।२।३)। उक्तोऽर्थः।
‘गार्हपत्यादुष्णं भस्म निरुह्य’ (श० ब्रा० १२।४।२।२)। निरुह्य=निष्कास्य एकतो राशीकृत्येत्यर्थः।
‘निरूढपशुबन्धः’ (शां० श्रौ० ६।१।३३)। निरूढः=दत्तविरेचनः।
‘निरूहैः सानुवासनैः’ (चरक० सूत्र० १६।२२)।
‘निरूहयेद्वा मतिमान् सुस्विन्नं तदहर्नरम्’ (सुश्रुत उत्तर० ३९।१२८)।
‘वातघ्नमधुरैर्योज्या निरूहा वातजे ज्वरे’ (सुश्रुत० उत्तर० ३९।१२८)।

ॠ

{निर्ॠ}
ॠ (ॠ गतिप्रापणयोः)।
‘इयं वै (पृथिवी) निर्ॠतिरियं वैतं निरर्पयति यो निर्ॠच्छति’ (श० ब्रा० ७।२। २।२।११)। निर्ॠच्छति पापमाचरति। निरर्पयति नीचैर्गमयति। विनाशयतीत्यर्थः।
‘मा ते गोदत्र निरराम राधसः’ (ऋ० ८।२१।१६)। निरराम=निर्गता मा भूमेत्याह। स्वे राधसि न आभजेति तात्पर्यार्थः।
‘मा वो दात्रान्मरुतो निरराम’ (ऋ० ७।५६।२१)। उक्तोऽर्थः।
‘देवान्त्सब्राह्मणानृत्वा जिह्मो लोकान्निर्ॠच्छति’ (अथर्व० १२।४।५३)। निर्ॠच्छति=निर्गच्छति। प्रच्यवत इत्यर्थः।

ऋच्छ्

{निर्ऋच्छ्}
ऋच्छ् (ऋच्छ गतीन्द्रियप्रलयमूर्त्तिभावेषु)।
‘न हस्तवेष्यान्निर्ऋच्छति’ (पञ्च० ब्रा० ६।६।१३)। निर्ऋच्छति निर्गच्छति।
‘ताभ्यः स निर्ऋच्छाद्यः। नः प्रथमोऽन्योन्यस्मै द्रुह्यात्’ (तै० सं० ६।२।२।१-२)। उक्तोऽर्थः।

ऋज्

{निर्ऋज्}
ऋज् (ऋज गतिस्थानार्जनोपार्जनेषु)।
‘पशून् निरार्जत’ (तै० सं० १।५।९।३)। निरार्जत निरगमयत्।

कल्

{निष्कल्}
कल् (कल विल क्षेपे)।
‘दत्त्वा पादप्रहारांस्तैस्तद्भृत्यै र्निरकाल्यत’ (कथा० ५२।३०९)। स्पष्टोर्थः।

कस्

{निष्कस्}
कस् (कस गतौ)।
‘पिशुनस्थमिव रहस्यं समन्ततो निष्कसति पुष्पम्’ (पद्म० श्लो० ४)। निष्कसति उद्गच्छति।
‘निरकासयद्रविमपेतवसुं वियदालयादपरदिग्गणिका’ (शिशु० ९।१०)। निरकासयत्=निरगमयत्, निरवासयत्।
‘प्रायणीयस्य निष्कासं निदध्यात्’ (ऐ० ब्रा० २।५)। स्थाल्यां लग्नः पुलाको निष्कासः।
‘स्वैरिण्यब्राह्मणी वेश्या दासी निष्कासिनी च या’ (याज्ञ० २।२९० इत्यत्र मिताक्षरायामुद्धृतं नारदवचनम्)। निष्कासिनी स्वाम्यनवरुद्धा दासी।
‘याश्चानिष्कासिन्यः प्रोषिता विधवा न्यङ्गाः कन्यकाः’ (कौ० अ० २।२३।११)।
‘स्त्रीणामनिष्कासिनीनाम्’ (कौ० अ० ३।१।७)। अनिष्कासिन्यः=गृहे ऽन्तरवस्थायिन्यः, गृहान्निष्क्रमणं न शीलयन्ति याः।

कु

{निष्कु}
कु (कु शब्दे)।
‘ता (आहुतीः) असुरा निष्कावमादन्’ (तै० सं० ६।२।१।५)। निष्कावमशब्दम्, तूष्णीम्।

कुष्

{निष्कुष्}
कुष् (कुष निष्कर्षे)।
‘(तान्) गृध्रा रुषा मम कुषन्त्यधिदण्डनेतुः’ (भा० पु० ३।१६।१०)। कुषन्ति=कुष्णन्ति=निष्कर्षन्ति (आन्त्राणि)।
‘उपान्तयोर्निष्कुषितं विहङ्गैः’ (रघु० ७।५०)। निष्कुषितम्=खण्डितम्।

कृ

{निष्कृ}
कृ (डुकृञ् करणे)।
‘यन्मे अक्ष्योरादिद्योत पार्ष्ण्योः प्रपदोश्च यत् आपस्तत्सर्वं निष्करन्’ (अथर्व० ६।२४।२)। निष्कुर्वन्तु निर्गतं कुर्वन्त्वित्याह।
‘यददो देवा असुरांस्त्वया निरकुर्वत’ (अथर्व० ४।१९।४)। निरकुर्वत=निराकुर्वत=प्रत्यादिशत्।
‘यश्चकार स निष्करत्’ (अथर्व० २।९।५)। ग्रहविकारस्य निष्कृतिं शमनं करोत्वित्याह।
‘अनार्त्तेनैव तदार्त्तं यज्ञस्य निष्करोति’ (श० ब्रा० १२।४।२।१)। निष्करोति=अपनयति। अपाकरोति। यद् दण्डेन यदिष्वा यद्वारुर्हरसा कृतम्।
‘तस्य त्वमसि निष्कृतिः सेमं निष्कृधि पूरुषम्’ (अथर्व० ५।५।४)। निष्कृधि=अगदं निर्गतरोगं कुरु।
‘यदामयति निष्कृथ’ (हे ओषधयः) (ऋ० १०।९७।९)। उक्तोऽर्थः।
‘निर्यदीं बुध्नान्महिषस्य वर्पस ईशानासः शवसा क्रन्त सूरयः’ (ऋ० १।१४१।३)। निरक्रन्त=निरकुर्वन्=निरकासयन्=निरगमयन्।
‘निराहावान् कृणोतन’ (ऋ० १०।१०१।५)। निराकृणोतन=कल्पयत=सज्जान्कुरुत।
‘ते मित्रावरुणावब्रुवन्युवभिदं निष्कुरुतम्’ (ऐ० ब्रा० ८।४)। निष्कुरुतम्=संस्कुरुतम्।
‘निर्मिता (शक्तिः) निरकारि मे (भट्टि० १५।५४)। निरकारि=अभेदि=व्यशारि।
‘निष्कृण्वाना आयुधानीव धृष्णवः’ (ऋ० १।९२।१)। संस्कुर्वाणाः=शोधयन्तः=सज्जीकुर्वन्तः।
‘निष्कर्ता विह्रुतं पुनः’ (अथर्व० १४।२।४७)। निष्कर्ता=समाधाता।
‘यूयमीशिध्वे वसवस्तस्य निष्कृतेः’ (अथर्व० ४।२७।६)। निष्कृतेः=निष्करणस्य=परिहारस्य।
‘ब्रह्मघ्ने च सुरापे च चौरे भग्नव्रते शठे। निष्कृतिर्विहिता सद्भिः कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः’ (पञ्चत० ३।१५७)॥ निष्कृतिः प्रायश्चित्तम्, तपसा कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिर्व्रतैः पापापनोदनम्।
‘यं मातापितरौ क्लेशं सहेते संभवे नृणाम्। न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्तुं वर्षशतैरपि’ (मनु० २।२२७)॥ निष्कृतिः=आनृण्यम्।
‘तस्मा अर्चाम कृणवाम निष्कृतिम्’ (ऋ० १०।१६५।१)।
‘स्त्रियास्तथाप चारिण्या निष्कृतिः स्याददूषिका’ (भा० शां० ३४।३०)। निष्कृतिर्दासीवदन्नाच्छादनमात्रेण दूरे स्थापनम्, धिक्करणमिति यावत्।
‘भीमसेन त्वया कार्या तस्य (बालभवने) वासस्य निष्कृतिः’ (भा० वि० ३३।१३)। निष्कृतिर्वेतनं भृतिर्निर्वेशः। उपकारप्रतिक्रियेत्यर्थः।
‘गर्भनिष्कृतिः’ (हर्ष०)। परिनिष्ठितो विवृद्धो गर्भः।
‘पुनरुत्स्यूतं वासो देयं पुनर्निष्कृतो रथः’ (का० सं० ८।१५)। निष्कृतः सम्यक् कल्पितः सज्जीकृतः।
‘निन्द्यैर्हि लक्षणैर्युक्ता जायन्तेऽनिष्कृतैनसः’ (मनु० ११।५३)। अनिष्कृतैनसः=अकृतप्रायश्चित्ताः=प्रायश्चित्तेनापूतपाप्मानः।
‘एमीदेषां निष्कृतं जारिणीव’ (ऋ० १०।३४।५)। निष्कृतं संकेतस्थानम्।
‘सोमो देवानामुपयाति निष्कृतम्’ (ऋ० ९।८६।७)। निष्कृतं संस्कृतं स्थानमिति सायणः।
‘आत्मन एवाधियज्ञं निष्करोति’ (तै० सं० ६।५।१०)।
‘यद्वै संशीर्यतेऽपान्यन्निष्कुर्वन्ति’ (पञ्च० ब्रा० १७।८।४)। निष्कुर्वन्ति संस्कुर्वन्ति समादधति। यद् रथादिकम्।
‘समृद्ध्यै पुनर्निष्कृतो रथो दक्षिणा’ (तै० १।५।२)। निष्कृतः संस्कृतः सुष्ठु तष्ट्वा निर्मितो वा।
‘प्रो अयासीदिन्दुरिन्द्रस्य निष्कृतम्’ (साम० उ० ४।२।७।१)।
‘पविर्जनीनासुपयाति निष्कृतम्’ (ऋ० ९।८६।३२)। निष्कृतं संस्कृतं पात्रमिति सायणः। पवमानः सोमो जनीनां पतिः पालक इति कोऽर्थान्वयः। जनयो वध्वो भवन्तीति रूढोर्थः।
‘वायविन्द्रश्च सुन्वत आ यातमुप निष्कृतम्’ (ऋ० १।२।६)।
‘जीविनां निष्कृतिर्नास्ति स्थिते कर्मणि नारद’ (ब्रह्मवै० पु० २।२४।३४)। निष्कृतिर्मोक्षः।

कृत्

{निष्कृत्}
कृत् (कृती छेदने)।
‘य उस्रिया अप्या अन्तरश्मनो निर्गा अकृन्तदोजसा’ (ऋ० ९।१०८।६)। निरकृन्तत्=निरमोक्षयत्।
‘तस्य तं शल्यं निरकृन्तत्’ (श० ब्रा० १।७।४।४)। निरकृन्तत्=उदहरत्।
‘…करं देवी खड्गेन निरकृन्तत्’ (दुर्गा० ३।३२)। निरकृन्तत् निरच्छिदत्।

कृष्

{निष्कृष्}
कृष् (कृष विलेखने)।
‘कालचक्रं भ्रमिस्तीक्ष्णं सर्वं निष्कर्षयज्जगत्’ (भा० भीष्म० ५।१९)। निष्कर्षयत्=निष्कर्षयति=उद्धरति=संहरति।
‘तममुत्र निरये वर्तमानं वज्रकण्टकशाल्मलीमारोप्य निष्कर्षन्ति’ (भा० पु० ५।२७।२१)। कर्षणेन विश्लेषयन्ति।
‘ततः सत्यवतः कायात्…अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं निश्चकर्ष यमो बलात्’ (भा० वन० २९७।१७)। निश्चक्राम=उज्जहार।
‘वह्निं यथा दारुणि निष्कर्षन्ति गूढम्’ (भा० भीष्म० ४।२७)। निष्कर्षन्ति=निर्मथ्नन्ति।
‘निष्क्रष्टुमर्थं चकमे कुबेरात्’ (रघु० ५।२६)। निष्क्रष्टुम=आहर्तुमाच्छेत्तुम् आमर्ष्टुम्।
‘इषीकां च यथा मुञ्जात्कश्चिन्निष्कृष्य दर्शयेत्।’ (भा० आश्व० १९।२२)। निष्कृष्य=उद्धृत्य। अयमत्र निष्कर्षः। सार इत्यर्थः।
‘एतद्विदन्तो विद्वांसस्त्रयीनिष्कर्षमन्वहम्’ (मनु० ४।१२५)। त्रय्याः सारं प्रणवव्याहृत्यादिकम्।
‘अनुकर्षं च निष्कर्षं व्याधिपावकमूर्छनम्’ (भा० सभा० १३।१३)। निष्कर्षं करार्थं प्रजापीडनम् इति नीलकण्ठः।
‘स्त्रीणां बुद्ध्यर्थनिष्कर्षादर्थशास्त्राणि शत्रुहन्। बृहस्पतिप्रभृतिभिर्मन्ये सद्भिः कृतानि वा’ (भा० अनु० ३९।१०-११)। निष्कर्षः सारः। निष्कर्षान्निश्चयात् (भा०) निष्कर्षः संक्षेपः।

क्रम्

{निष्क्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘स चक्रमे महतो निरुरुक्रमः समानस्मात् सदसः’ (ऋ० ५।८७।४)। निश्चक्रमे=निर्जगाम।
‘निरेवान्यतरः क्रामति प्रान्यतरः पद्यते’ (श० ब्रा० ४।३।१।९)। उभयोरेकतरो निर्याति, एकतरश्च प्राप्नोतीत्याह।

क्री

{निष्क्री}
क्री (डुक्रीञ् द्रव्यविनिमये)।
‘पशुमालभते सर्वाभ्य एव तद् देवताभ्यो यजमान आत्मानं निष्क्रीणीते’ (ऐ० ब्रा० २।३)। निष्क्रीणीते=निर्वेशेन मूल्येन क्रीत्वाऽऽत्मानं निर्मुक्तबन्धं करोतीत्यर्थः।
‘अग्नेरेवास्य शरीरं निष्क्रीणामि सोमाद्रसम्’ (तै० सं० २।१।२।७)।
‘ऋषेऽहं ते शतं ददाम्यहमेषामेकेनात्मानं निष्क्रीणै’ (ऐ० ब्रा० ७।१५)। उदितचर एवात्र सर्वत्र पदार्थः।
‘निष्क्रयो दीयतां मह्यं ब्राह्मणा हि धनार्थिनः’ (भा० आश्व० ८९।१०)। निष्क्रयो मूल्यम्।
‘दक्षिणा चात्र देया वै निष्क्रयश्च सुवर्णकम्’ (भा० १८।३०६)।
‘ददौ दत्तं समुद्रेण पीतेनेवात्मनिष्क्रयम्’ (रघु० १५।५५)। निष्क्रयमात्ममोचकमूल्यम्।
‘सम्यक् सम्पादितो वत्स भवद्भ्यां गुरुनिष्क्रयः’ (भा० पु० १०।४५)। गुरुनिष्क्रयो गुरुदक्षिणा। इह भागवतकारस्य निष्क्रयशब्दस्योच्चारणं कण्ठे नास्खलदिति चित्रम्। अथवा विदितोऽस्य रूढिं प्रत्यनादर इति नातिचित्रम्।
‘त्रसत्तुषाराद्रिसुताससम्भ्रमस्वयंग्रहाश्लेषसुखेन निष्क्रयम्’ (शिशु० १।५०)। निक्रयो मूल्यं वेतनम्।
‘न निष्क्रयविसर्गाभ्यां भर्तुर्भार्या विमुच्यते’ (मनु० ९।४६)। निष्क्रयो विक्रयः। विसर्गस्त्यागः।

क्वथ्

{निष्क्वाथ्}
क्वथ् (क्वथे निष्पाके)।
‘सलिलद्रोणे निःक्वाथ्य’ (सुश्रुत० २।८०।१६)। निःक्वाथ्य=निष्क्वाथ्य=निष्पच्य।

क्षिप्

{निःक्षिप्}
क्षिप् (क्षिप प्रेरणे)।
‘मक्षिका व्रणजातस्य निः क्षिपन्ति यदा कृमीन्’ (सुश्रुत० २।१५।३)। निक्षिपन्तीत्यर्थः। अस्थाने नेः स्थाने निसः प्रयोगः। सोऽयं बहुलः, किंकृत इति न सुवेदम्।
‘किं शेषे हा हतो भुवि। निःक्षिप्य दीर्घौ निश्चेष्टौ’ (रा० ६।९३।१२)।
‘निःक्षिप्तशस्त्रः पृथिवीं निरीक्ष्य पृथिवीपतिः’ (हरि० १।३०।२१)। निःक्षिप्तशस्त्रः संन्यस्तायुधः।

गम्

{निर्गम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘अधिविन्ना तु या नारी निर्गच्छेद्रुषिता गृहात्’ (मनु० ९।८३)। स्पष्टोऽर्थः।
‘अर्शांसि निर्गतानि’ (सुश्रुत० २।४८।१)। निर्गतानि=विगतानि।
‘स तु ब्रह्मऋषेरंसे गतासुमुरगं रुषा। विनिर्गच्छन्धनुष्कोट्या निधाय पुरमागतः’ (भा० पु० १।१८।३०)॥ विनिर्गच्छन् (आश्रमाद्) निष्पतन्, निश्चरन्, निष्क्रामन्। ततः प्रयानित्यर्थः।

गल्

{निर्गल्}
गल् (लौकिको धातुः स्यन्दनार्थकः)।
‘निर्गलिताम्बुगर्भं शरद्घनं नार्दति चातकोपि’ (रघु० ५।१७)। निर्गलितो निःशेषेण स स्रुतोम्बुगर्भो यस्य तं तथाभूतम्।

गुप्

{निर्गुप्}
गुप् (गुपू रक्षणे)।
‘निर्जुगोप निशाचरान्’ (प्रहस्तः) (भट्टि० १४।१०६)। कार्त्स्न्येन ररक्षेति भावः।

गॄ

{निर्गॄ}
गॄ (गॄ निगरणे)।
‘दासेरकः सपदि संवलितं निषादैर्विप्रं पुरा पतगराडिव निर्जगार’ (शिशु० ५।६६)। निर्जगार उद्गीर्णवान् इत्यर्थः।
‘तं निर्जगार बलवान्मीनः’ (भा० पु० १०।५५।४)। निगीर्णवान्, न्यगारीत्, न्यगालीत्। नेरर्थे निरः प्रयोगः। सोऽयं भागवतकारस्यैव शोभते।
‘कण्ठनिर्गीर्णशोणित-’ (रा० ३।३५।६२)।

ग्रह्

{निर्ग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘विदग्धैर्निग्राह्यो न पुनरविदग्धैरतिशयः’ (उत्तर०)। निः शेषं ग्राह्यो निर्ग्राह्यः। रूपाश्रयेयं संज्ञा।
‘रूपनिर्ग्रहश्च प्रयोग उपदेशे वा’ (पा० १।१।२२ सूत्रभाष्ये)। निर्ग्रहः स्पष्टावभासः।
‘स्वादेवैनं योने र्निर्गृह्णाति’ (तै० सं० ६।५।७।२४)। निर्गह्णाति निष्कृष्य गृह्णाति।
‘रूपनिर्ग्रहश्च शब्दस्य नान्तरेण लौकिकं प्रयोगम्’ (पा० १।२।६४ सूत्रे भाष्ये)। निर्ग्रहः स्पष्टो निर्भासः।

चर्

{निश्चर्}
चर् (चर गतिभक्षणयोः)।
‘परिजनाह्वानेष्वादिशेत्यशरीरा वाचो निश्चेरुः’ (हर्ष० ४)। निश्चेरुः=निर्जग्मुः।
‘वातोपि निश्चरंस्तत्र प्रवेशे विनिवार्यते’ (भा० आदि० ४२।३२)। निश्चरन्=वान्। पवमानः।
‘न च स्म किंचिच्छक्नोति भूतं निश्चरितुं ततः’ (भा० आदि० ४२।३२)। निश्चरितुम्=निष्क्रमितुम्=निरेतुम्, बहिर्गन्तुम्।
‘ततः सूर्यान्निश्चरितां कर्णः शुश्राव भारतीम्।’ (भा० उ० १४६।१)। निश्चरिताम्=उद्गताम्=उच्चरिताम्।
‘निश्चरन्ति यथा लोहपिण्डात् तप्तात् स्फुलिङ्गाः’ (याज्ञ० ३।६७)। निश्चरन्ति व्युच्चरन्ति विनिष्क्रामन्ति।
‘तत्रैतच्चिरनिश्चरिते मनसि नोपपद्यते’ (न्याभा० ३।२।३१)। निश्चरिते निष्क्रान्ते।

चल्

{निश्चल्}
चल् (चल कम्पने)।
‘पादाग्रे दृशमवधाय निश्चलन्तीम्’ (मुद्रा० ५।१३)। अनपक्रामन्तीम् इत्यर्थः।

चि

{निश्चि}
चि (चिञ् चयने)।
‘निष्पूर्वश्चिनोतिः स्तेये वर्तते’ (पा० ३।३।५८ सूत्रे भाष्ये)।

चृत्

{निश्चित्}
चृत् (चृती हिंसाग्रन्थनयोः)।
‘…वैरोचनो हयान्। प्रष्टीन्निश्चृत्य’ (ऐ० ब्रा० ८।२२)। मन्दुराया निःसार्येत्यर्थः।

जि

{निर्जि}
जि (जि जये, जि अभिभवे)।
‘श्रेयान्मृत्यर्न निर्जयः’ (भा० द्रोण० २००।२७)। निर्जयः पराजयः।
‘स दत्त्वा निर्जितां वृद्धिं करणं परिवर्तयेत्’ (मनु० ८।१५४)। निर्जिताम्=स्वस्वत्वेनात्मसात्कृताम्।
‘मया ह्यलब्धनिद्रेण धृतेन तव निर्जये’ (रा० ६।११३।११)। निर्जये जित्वा प्रतिलब्धौ।

ज्ञा

{निर्ज्ञा}
ज्ञा (ज्ञा अवबोधने)।
‘यत्र यत्र वै देवा यज्ञस्य च्छिद्रं निरजानंस्तद् धाय्याभिरपिदधुस्तद्धाय्यानां धाय्यात्वम्’ (ऐ० ब्रा० ३।१८)। निरजानन्=अजानन्=अविदुः।
‘यद्धैतौ (सूर्याचन्द्रमसौ) नोदियातां न हैवेह स्वचन पाणी निर्जानीयुः’ (श० ब्रा० ४।२।१।२)। निरिति न विशेषकृत्।
‘यदा वै म्रियते ऽथान्तर्धीयते ऽथैनं न निर्जानन्ति’ (ऐ० ब्रा० ८।२८)। न निर्जानन्ति निः शेषेण न जानन्ति।

टङ्क्

{निष्टङ्क्}
टङ्क् (टकि बन्धने)।
‘शमदमादिवाक्यविहिताच्छमदमादेरानन्तर्यमथशब्दार्थ इति शङ्कराचार्यै निरटङ्कि’ (सर्वद० सं० पात०)। निरटङ्किः=अभ्यधायि।

डी

{निर्डी}
डी (डीङ् विहायसा गतौ)।
‘निर्डीनं निश्चलं यानम्’ (भा० कर्ण० ४१।२७)।

तक्ष्

{निस्तक्ष्}
तक्ष् (तक्ष त्वक्षू तनूकरणे)।
‘निस्तक्ष्णुवन्त्येव शिताग्रशस्त्राः’ (अवदा० जा० २९।२५)। निस्तक्ष्णुवन्ति निःशेषं तक्ष्णुवन्ति।
‘यतो द्यावापृथिवी निष्टतक्षुः’ (तै० ब्रा० २।८।९।६)। निष्टतक्षुः=निस्ततक्षुः। तक्षणेन निर्ममिरे।

तप्

{निस्तप्}
तप् (तप सन्तापे)।
‘यथा हिरण्यं निष्टपेदेवमेनमग्निष्टुन्निष्टपति’ (पञ्च० ब्रा० १७।६।४)। निष्टपेत्=निःशेषं तपेत्।
‘निष्टप्तं रक्षो निष्टप्ता अरातयः’ (वा० सं० १।७।५९)। निःशेषं तप्ता इत्यर्थः। निस्तपति स्वर्णं स्वर्णकारः। पुनः पुनस्तपतीत्यर्थः।
‘निसस्तपतावनासेवने’ (पा० ८।३।१०२) सूत्रे वृत्तावुदाहरणप्रत्युदाहरणे।
‘तं निष्टपन्तं तपसा धर्मम् ( )। निष्टपन्तम्=अग्निना पुनानम्।

तुद्

{निस्तुद्}
तुद् (तुद व्यथने)।
‘सूचिभिरिव निस्तुद्यते’ (सुश्रुत० १।६१।१८)। निस्तुद्यते=तोतुद्यते।
‘निस्तुद्यते यस्य शिरोऽतिमात्रम्’ (सुश्रुत० उत्तर० २५।९)। निस्तुद्यते बलवत् पीड्यते। अतिमात्रमित्युक्ते निर्निरर्थको भवति।

तॄ

{निस्तॄ}
तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः)।
‘स निस्तरति दुर्गाणि स्वर्गलोकं च गच्छति’ (भा० वन० २००।३२)। दुर्गाणि विषमाण्यतितरतीत्याह।
‘कथं च निस्तरेमास्मात्कृच्छ्रात्’ (भा० वन० २६३।४०)। निर्गच्छेमेत्यर्थः।
‘निस्तरेदेकभक्तेन वैशाखं यो जितेन्द्रियः’ (भा० वन० १०६।२४)। निस्तरेत्=यापयेत्=नयेत्क्षपयेत्।
‘प्रतिज्ञां तामनिस्तीर्यं’ (भा० स्त्री० १५।१९)। अनिस्तीर्य=अपारयित्वा=अनपवृज्य=अनिरुह्य।
‘अभियोगमनिस्तीर्य नैनं प्रत्यभियोजयेत्’ (याज्ञ० २।९)। अनिस्तीर्य=अपरिहृत्य।
‘साल्हणिः स तु निस्तीर्णः श्वभ्रात्’ (राज० ८।२६७०)। निस्तीर्णो निर्गतः।
‘अनिस्तीर्णप्रतिज्ञोऽग्निं प्रवेक्ष्ये हतकल्मषः’ (भा० पु० १०।८९।३०)। अतीर्णप्रतिज्ञानः=अपारितसङ्गरः।
‘नावं निस्तीर्णकान्ताराः’ (अवमन्यन्ते) (भा० उ० १०५४)।
‘त्रयोविंशतिरात्रं यो योधयामास भार्गवम्। न रामेण निस्तीर्णः’ (भा० शां० ४६।१४)। निस्तीर्णः=निर्जितः।
‘संसार तव निस्तारपदवी न दवीयसी। अन्तरा दुस्तरा न स्युर्यदि रे मदिरेक्षणाः’ (भर्तृ० १।६८)। निस्तारः पारगमनम्।
‘गृहीतराजवर्तनस्य तावन्निस्तारः कृतः’ (हितोप०)। निस्तारो निर्मोक्षः।

त्यज्

{निस्त्यज्}
त्यज् (त्यज हानौ)।
‘स मां निस्त्यक्तवान्’ (रा० ४।४६।८)। निरस्तवानित्यर्थः।

दंश्

{निर्दंश्}
दंश् (दंश दशने)।
‘निर्दश्य दशनैश्चापि क्रोधात्स्वरदनच्छदम्’ (भा० भीष्म० ४६।४२)। निर्दश्य=अवखण्ड्य। अत्र निरिति साकल्यं नाह यथाऽन्यत्र। आदश्येति पाठान्तरम्।
‘दन्तान्निर्दशमानः’ (हरि० २।२४।३०)। अन्योन्यं ताडयन् घर्षन्नित्यर्थः।
‘ओष्ठविद्रुमदलान्यमोचयन्निर्दशन्युधि रुषा निजाधरम्’ (सा० द० ४।७ व्याख्यायामुदाहरणम्)। निर्दशन् संदशन्।

दह्

{निर्दह्}
दह् (दह भस्मीकरणे)।
‘आपः पादावनेजनी र्द्विषन्तं निर्दहन्तु मे’ (ऐ० ब्रा० ८।२७)। निर्दहन्तु निः शेषेण दहन्तु।

दा

{निर्दा}
दा (डुदाञ् दाने)।
‘निर्दत्तम्’ (पा० ७।४।४७) इत्यत्र वृत्तावुदाहरणम्। निःशेषेण दत्तमित्यर्थः।

दिश्

{निर्दिश्}
दिश् (दिश अतिसर्जने, दिशिरुच्चारणक्रिय इति भाष्यकारः)।
‘इमे पञ्चैते चत्वारोऽसावेक इति निर्दिशेयुः’ (पञ्च० ब्रा० १०।३)। निर्दिशेयुः=प्रविवेकेण कथयेयुः कीर्तयेयुः।
‘नक्षत्राणि न निर्दिशेत्’ (भा० १३।४९९२)। तत्तन्नाम्ना न कीर्तयेत् नोद्दिशेत्।
‘धर्मस्थः कारणैरेतैर्हीनं तमपि निर्दिशेत् (मनु० ८।५७)। निर्दिशेत्=घोषयेत्।
‘शाखाभङ्गेऽकस्माद् वृक्षाणां निर्दिशेद्रणोद्योगम्’ (बृ० सं० ४५।२५)। निर्दिशेत्=ज्ञापयेत्।
‘संज्ञया शकारं निर्दिशति’ (मृच्छ०)। हस्तादिसंकेतेन शकारं बोधयतीत्यर्थः।
‘आदावेष भूपतिं युद्धोद्योगं स्वभूत्यागं निर्दिशति’ (हितोप० ३।३९)। कर्तव्यत्वेनोपदिशति।
‘परिगणनया निर्दिशन्तो बलाकाः’ (मेघ० २२)। गणनया कीर्तयन्तः।
‘निर्दिष्टानि दशैतानि शरीराणि महर्षिणा’ (सुश्रुत० १।९।११)। निर्दिष्टानि वर्णितानि।
‘मानुषान्मृत्युरेतेषां निर्दिष्टो ब्रह्मणा पुरा’ (भा० वन० १७३।१५)। निर्दिष्टः–निश्चित्य घोषितः।
‘उल्का नक्षत्रग्रहघाते तद्भक्तीनां क्षयाय निर्दिष्टा’ (बृ० सं० ३२।१७)। उक्तोऽर्थः।
‘इदं दशरथाय वै निर्दिष्टं पायसं मया’ (गोरेसियो सं० रा० १।१५।८)। दशरथमुद्दिश्य निर्मितमित्यर्थः।
‘स्वकर्मफलनिर्दिष्टं ततो जात्यन्तरं गताः’ (मार्क० पु० १५।७९)। निर्दिष्टं निर्धारितम्।
‘प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्’ (पा० १।२।४३)। प्रथमया यन्निर्दिश्यत उच्चार्यते तत्।
‘निर्दिष्टफलभोक्ता हि राजा धर्मेण युज्यते’ (मनु० ७।१४४)। निर्दिष्टमुक्तलक्षणम्।
‘निर्दिश्यापह्नुते च यः’ (मनु० ८।५३)। निर्दिश्य=विशिष्य निवेद्य। निर्दिष्टकारी=यथोक्तकारी।
‘विस्तारवचनं निर्देशः’ (सुश्रुत० २।५५७।१७)।
‘ओं तत्सद् इति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः’ (गीता १७।२३)। निर्देशो निरूपणं वर्णनम्।
‘एतत्सर्वमनिर्देशेनैवमुक्तं यत्कर्तव्य पुरुषेणेह लोके’ (भा० शां० १०८।३३)। अनिर्देशेन सामान्येन सामस्त्येन अपृथक्त्वशः, न तु शृङ्गग्राहिकया। समुदितमिति यावत्।
‘कृताशं कृतनिर्देशं कृतभक्तं कृतश्रमम्। भेदैर्ये व्यपकुर्वन्ति ते वै निरयगामिनः’ (भा० अनु० २३।७३)॥ निर्देशः प्रतिज्ञानम्, संवित्, समयः।
‘सुरापानं ब्रह्महत्या गुरुतल्पमथापि वा। अनिर्देश्यानि मन्यन्ते प्राणान्तमिति धारणा’ (भा० शां० १६५।३४)॥ अशोध्यानि पातकानीत्यर्थः। येषां प्रायश्चित्तं न निर्दिश्यते विधीयते तानि तथोक्तानि।
‘पितुर्वचननिर्देशात्’ (रा० १।१।२३)। निर्देश आज्ञेति भूषणम्। वचनमेव निर्देश इति वचननिर्देशः।

दिह्

{निर्दिह्}
दिह् (दिह उपचये)।
निर्दिग्धं मांसलं भवतीति कोषकारो हलायुधः।

दी

{निर्दी}
दी (दीञ् क्षये)।
‘अध श्येनो जवसा निरदीयम्’ (ऋ० ४।२७।१)। निरदीयम् उदपतम्।

दुह्

{निर्दुह्}
दुह् (दुह प्रपूरणे)।
‘निरस्य रसं गविषो दुहन्ति ते’ (ऋ० १०।७६।७)। निर्दुहन्ति=निष्कासयन्ति।
‘वेदत्रयान्निरदुहद्भूर्भुवः स्वरितीति च’ (मनु० २।७६)। निरदुहत्=उदहरत्।
‘ततस्तथा ददौ तस्मै रत्नानि मगधाधिपः। निर्दुग्धरत्नरिक्तेव पृथिवी बुबुधे यथा’ (कथा० १६।८३)॥ निर्दुग्धानि उद्धृतानि।

दॄ

{निर्दॄ}
दॄ (दॄ विदारणे)।
‘निर्दारितांसहृदयान्सरथाश्वनागान्’ (ऊरु० १।३२)। निर्दारितं विदीर्णमंसहृदयं येषां तान्।

दै

{निर्दै}
दै (दैपू शोधने)।
‘यथैव क्षेत्रनिर्दाता निर्दातं क्षेत्रमेव च’ (भा० शा० ९७।६)। निर्दाता=तृणाद्यपनयेन शोधकः।
‘यथोद्धरति निर्दाता कक्षं धान्यं च रक्षति’ (मनु० ७।११०)। उक्तोऽर्थः।

द्युत्

{निर्द्युत्}
द्युत् (द्युत दीप्तौ)।
‘राथन्तरमेव तद्रूपं निर्द्योतयति’ (पञ्च० ब्रा० ११।२।७)। स्पष्टयति, विशदयतीत्याह।

द्रु

{निर्द्रु}
द्रु (द्रु गतौ)।
‘बहिर्बिलं निर्द्रवतु’ (अथर्व० ९।८।११)। निर्द्रवतु=निर्धावतु त्वरितं निष्क्रम्यापगच्छतु।
‘ग्रीवास्ते कृत्ये पादौ चापि कर्त्स्यामि निर्द्रव’ (अथर्व० १०।१।२१)। उक्तोऽर्थः।
‘यस्माद्वा प्रागुदीचीरापो निर्द्रवेयुः’ (लौ० गृ० ११।१)। अभिष्यन्देरन्, प्रवहेयुः।

धा

{निर्धा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘निररत्नौ मघवा तं दधाति’ (ऋ० १०।१६०।४)। निर्दधाति निष्कृष्य धारयतीत्यर्थः।

धाव्

{निर्धाव्}
धाव् (धावु गतिशुद्ध्योः)।
‘सदानीरेत्युत्तराद् गिरेर्निर्धावति’ (श० ब्रा० १।६।३।१६)। निर्धावति=उद्भवति।

धू

{निर्धू}
धू (धू विधूनने)।
‘निर्धूनुते’ (शां० ब्रा० ३१।८)। प्रेज्य बहिष्कुरुत इत्यर्थः।
‘यथा निर्धूतसक्तुर्भस्त्रैवं संलीनः शिष्ये’ (श० ब्रा० १।६।३।१६)। निर्धूता विधूय निःसारिताः सक्तवो यस्याः सा तथोक्ता।
‘निर्धूतान्वायुना पश्य सन्ततान् पुष्पसञ्चयान्’ (रा० २।९५।१०)। निर्धूतान् प्रकीर्णान् विक्षिप्तान्।
‘बालमृगैश्च निर्धूतैः’ (रा० ५।३७।४२)। अनुसारेण प्रधावितैरित्याह।
‘परुषाणि च संश्राव्य निर्धूतोस्मि बलीयसा’ (रा० ४।८।३२)। निर्धूतः=अवक्षिप्तः तिरस्कृतः।
‘ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः’ (गीता ५।१७)। ज्ञानापहतपाप्मान इत्याह।
‘साहसी दृष्टदोषश्च निर्धूताद्यास्त्वसाक्षिणः’ (याज्ञ० २।७१)। निर्धूतो बन्धुभिस्त्यक्त्तः।
‘दुःखं शोकं च निर्धूय’ (भा० वि० ६९५)। निर्धूय=अपनुद्य=कम्पनेनेवापाकृत्य।

धृ

{निर्धृ}
धृ (धृञ् धारणे)।
‘किमलम्बताम्वरविलग्नमधः किमवर्धतोर्ध्वमवनीतलतः। विससार तिर्यगथ दिग्भ्य इति प्रचुरीभवन्न निरधारि तमः’ (शिशु० ९।२०)॥ निरधारि=निरणायि। व्यवासायि।
‘वायुर्निगच्छति तं निर्धारयेत्’ (वा० प्रा० २।३।४१)। निर्धारयेत्=विधारयेत्=उपरमयेत्।
‘यतश्च निर्धारणम्’ (पा० २।३।४१)। जातिगुणक्रियाभिः समुदायादेकदेशस्य पृथक्करणं निर्धारणम् इति वृत्तिः।
‘निर्धारितेर्थे लेखेन खलूक्त्वा खलु वाचिकम्’ (शिशु० २।७०)। निर्धारिते निर्णीते व्यवस्थापिते।

धे

{निर्धे}
धे (धेट् पाने)।
‘ते यज्ञस्य रसं धीत्वा यथा मधुकृतो निर्धयेयुः’ (श० ब्रा० ३।२।२।१)। संचूषेयुरित्यर्थः।
‘अग्निर्विषमहेर्निरधात्’ (अथर्व० १०।४।२६)। निरधात्=निरपात्।
‘निर्धयति (आदित्यः) यदिदं किं च शुष्यति’ (श० ब्रा० २।६।३।१४)। निःशेषेण रसमस्य पिबतीत्याह।
‘तं निर्धीय निरस्यति’ (श० ब्रा० १।६।४।२०)। निर्धीय=निर्धाय=निष्पाय=निष्पीय। निःशेषेण संचूष्य। स एव धीतः पश्चाद् ददृशे इति च तत्रैव। निर्धीतो निष्पीतः।

ध्मा

{निर्ध्मा}
ध्मा (ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः)।
‘निरव्रताँ अधमो रोदस्योः’ (ऋ० १।३३।५)। निरधमः=पराणुदः।
‘निरन्तरिक्षादधमो महामहिम्’ (ऋ० ८।३।२०)। उदीरितोऽर्थः।

ध्यै

{निर्ध्यै}
ध्यै (ध्यै चिन्तायाम्)।
‘निर्ध्यायतोऽनिशम्। सुधासूतिकलामौलिम्’ (राज० १।२७९)। निर्ध्यायतः=निरन्तरं ध्यायतश्चिन्तयतः।

नम्

{निर्णम्}
नम् (णम प्रह्वत्वे शब्दे च)।
‘अब्रवीत्कुपिताकारा कराला निर्णतोदरी’ (रा० ५।२५।२०)। निर्णतोदरी लम्बोदरी, उदरिला, पिचण्डिलेत्यर्थः। अत्यन्तनिम्नोदरीस् इति तु तिलककारो रामः। तनुमध्यात्वं हि स्त्रीणां गुणः सुरूपतां विशेषयति। सा च विनतानाम्नी करालेति नेदं विशेषणं युज्यते।
‘देवशत्रुर्महाकायस्ताम्रास्यो निर्णतोदरः’ (भा० ७।७८९४, हरि० १५९०४)। उक्तोऽर्थः। अन्यत्रापि रामायणे (३।१७।२६) शूर्पणखावाक्ये निर्णतोदरीति प्रयोगः। तत्राप्युक्त एवार्थः।
‘नपादित्यनन्तरायाः प्रजाया नामधेयं निर्णततमा भवति’ (नि० ८।५)। निर्णततमा। पुत्रस्तावत् पितुर्नीचैर्नतो भवति, ततोपि नीचैर्नततमः पौत्र इति दुर्गः।
‘वयसः पक्षयोर्निर्णामौ भवतः’ (श० ब्रा० १०।२।१।५)।
‘अपरस्मिन्प्रस्तारे पक्षनिर्णामयोः’ (सत्या० श्रौ० २५।६।४३)। निर्णामो वक्रप्रदेशः।

नश्

{निर्नश्}
नश् (णश अदर्शने)।
‘निर्नष्टनामकृत्य-’ (राज० १।८३)। नितरां नष्टानि नामकृत्यानि येषां ते।
‘निष्क्रव्यादमनीनशत्’ (ऋ० १०।१६२।२)। निरनीनशत् समूलकाषमकषत्, समूलमुदच्छिनत्।

निज्

{निर्णिज्}
निज् (णिजिर् शौचपोषणयोः)।
‘पात्राणि निर्णेनिजति’ (श० ब्रा० १।३।१।२)।
‘गात्राणि ताभिर्निर्णेनिक्ते’ (काठक० ३४।११)। इहोपसर्गो धात्वर्थानुवादी, न विशेषकः। निर्णिगिति पापशोधने उल्बणे वासस्यलङ्करणे वा दृश्यते।
‘वृद्धातिक्रमसंभृतस्य महतो निर्णिक्तये पाप्मनः। प्रायश्चित्तमथादिशन्तु गुरवो रामेण दान्तस्य मे’ (महावीर० ४।२५)॥ निर्णिक्तिः शुद्धिः।
‘इदमहतं वासः, इदं निक्तम्, इदं च निर्णिक्तम्’ (इति वयम्)।

नी

{निर्णी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘निर्वै क्षत्रं नयति हन्ति वर्चः’ (अथर्व० ५।१८।४)। निणैयति (ब्रह्मगवी)=अपनयति।
‘अग्निर्विषमहेर्निरधात् सोमो निरणयीत्’ (अथर्व० १०।४।२६)। निरणयीत्=निरणयत्=निरकासयत्।
‘भगस्त्वेत इति हस्तेगृह्य निर्णयति’ (कौ० सू० ७६।१०)। निर्णयति निष्क्रमयति। कुमारीमिति शेषः।
‘अभिपूर्वं निर्णयते नमो अस्त्वस्मै’ (अथर्व० ११।२।२२)।
‘पुरावृत्तकथोद्गारैः कथं निर्णीयते परः’ (हितोप० ३।१०५)। निर्णीयते स्वरूपतोऽवधार्यते, परिच्छिद्यते। अलंकृत्य शिशुं सम्यगभ्यर्च्य धवलाक्षतैः। स्वस्ति वाच्य समारूढवाहनं निर्णयेद् गृहात् (वीरमित्रोदये २५४ तमे पृष्ठे समुद्धृतं बृहस्पतिवचनम्)॥ निर्णयेत् निष्क्रमयेत्।
‘हस्तेगृह्य निर्णय’ (कौ० सू० ७६।१०)। निर्णय=निर्गमय=निःसारय। समौ निर्णयनिश्चयौ (अमरः)।
‘अवितृप्तया तथापि मे हृदयं निर्णयमेव धावति’ (कि० २।२९)। निर्णयं सन्देहान्तगमनमेवानुसरति अपेक्षत इत्याह।
‘सर्वज्ञस्याप्येकाकिनो निर्णयाभ्युपगमो दोषाय’ (माल० १)। निर्णयो व्यवसायात्मिका बुद्धिः। सत्यानृतयोः प्रकर्षापकर्षयोः साध्वसाधुनोरव्यभिचरितं विनिगमनम्।
‘सन्देहनिर्णयो जातः’ (शा० १।२७)। सन्देहविगमः, निश्चय इति यावत्।
‘चिन्तयामास रुदती तस्य दुःखस्य निर्णयम्’ (भा० वि० १७।३)। निर्णयमपनयम्, खण्डनम्, अपनोदम्।
‘पातालदेवतेयं वा…। निरणायि मधुद्वेष्ट्रा स्रष्टुः सृष्टिविलक्षणा’ (स्कन्दपु० का० ४।८।२।६९-७०)। निरणायि निरमायि उदपादि।

नुद्

{निर्णुद्}
नुद् (णुद प्रेरणे)।
‘क्षुधा निर्णुदति प्रज्ञाम्’ (भा० आश्व० ९०।९०)। अपहरति, अपाकरोतीत्यर्थः।
‘निर्णुदति यत्पुराकृतम्’ (भा० शां० १९४।६१)।
‘निरमुं नुद ओकसः सपत्नो यः पृतन्यति’ (अथर्व० )। निर्णुद=वहिर्गमय।
‘निरेनमेभ्यः सर्वेभ्यो लोकेभ्यो नुदते य एवं वेद’ (ऐ० ब्रा० ५।११)। उक्तोऽर्थः।
‘धाना मत्स्यान् पयो मांसं शाकं चैव न निर्णुदेत्’ (मनु० ४।२५०)। न निर्णुदेत्=न प्रत्याचक्षीत।

पच्

{निष्पच्}
पच् (डुपचष् पाके)।
‘निष्पक्वं क्वथितम्’ (अमरः)।

पत्

{निष्पत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘असङ्ख्या मूर्त्तयस्तस्य निष्पतन्ति शरीरतः’ (मनु० १२।१५)। निष्पतन्ति निष्क्रामन्ति।
‘वधाय निष्पेतुरुदायुधास्ते युगक्षये केतवो यद्वदुग्राः’ (भा० भीष्म० ७७।४२)। शिबिरान्निर्ययुः।
‘निष्पतेदात्मलाभे वा व्यसने वा रिपोः श्रितः’ (कथा० ११।३२)। निष्पतेत्=निर्गच्छेत्।
‘सन्दिग्धार्थं स्वतन्त्रो यः साधयेद् यश्च निष्पतेत्’ (याज्ञ० २।१६)। निष्पतेत्=पलायेत।
‘अक्ष्णः कृशानुः किल निष्पपात’ (कु० ४।७१)। निर्ययावित्यर्थः।
‘निष्पतिष्यति वा बाह्यां कक्ष्याम्’ (हर्ष०)। निर्गत्य बाह्यां कक्ष्यां प्रवेक्ष्यतीत्यर्थः।
‘नि स्तुवानस्य पातय परमक्ष्युतावरम्’ (अथर्व० १।८।३)। निष्पातय=निष्कासय।
‘तांस्तु निष्पतितांस्त्रस्तान्’ (भा० सौ० ८।१०६)। निष्पतितान्, निष्क्रान्तान्, विद्रुतान्।
‘इदं हि तव विस्तीर्णं धनधान्यसमाचितम्। हस्त्यश्वरथसम्पूर्णं राज्यं निष्पातितं मया’ (रा० २।७५।१५)। निष्पातितम् उत्सादितम्।
‘निष्पतिष्यत्यसङ्गेन’ (रा० ४।१४।१७)। निष्पतिष्यति निष्क्रमिष्यति। असङ्गेन=अविलम्बेन।

पद्

{निष्पद्}
पद् (पद गतौ)।
‘नेन्मेग्निर्वैश्वानरो मुखान्निष्पद्याता इति’ (श० ब्रा० १।४।१।१०)। निष्पद्यातै=निष्क्रामेत्।
‘स मे मुखान्निरपादीति’ (श० ब्रा० १।४।१।९)। उक्तोऽर्थः। निरपादि–निष्पूर्वात्पद्यतेः कर्तरि लुङि।
‘योनौ रेतो मुक्तं न निष्पद्यते’ (श० ब्रा० ६।४।३।७)। न निष्पद्यते=न जायते।
‘निष्पद्यन्ते च सस्यानि यथोप्तानि विशां पृथक्’ (मनु० ९।२४७)। निष्पद्यन्ते जायन्ते रोहन्ति पच्यन्त इति वा।
‘कथमप्यम्भसामन्तरा निष्पत्तेः प्रतीक्षते’ (कु० २।३७)। निष्पत्तिः परिपाकः।
‘मोदकेनापि किं तेन निष्पत्तिर्यस्य सेवया’ (पञ्चत० १।२७१)। निष्पत्तिः सिद्धिः।
‘अङ्गीकृत्य गुरोर्वाक्यं गुरुपत्न्याः गुरोः शिशोः। यो न निष्पादयेन्मूढः स भवेत् निरयी नरः’ (स्कन्दपु० का० ४।८६।२०)॥ न निष्पादयेत् न कुर्यात्।

पा

{निर्पा}
पा (पा रक्षणे)।
‘येना निरंहसो यूयं पाथ नेथा च मर्त्यमति द्विषः’ (ऋ० १०।१२६।२)। निष्पाथ=सर्वतो रक्षथ।

पा

{निष्पा}
पा (पा पाने)।
‘हिरण्याद् घृतं निष्पिबति’ (तै० सं० २।१३।११।८)। उद्धृत्य पिबतीत्यर्थः।
‘सलिले क्षीरमासक्तं निष्पिबन्निव सारसः’ (रा० ३।१९।८)। निष्कृष्य पिबन्नित्यर्थः।
‘मल्लात्मजन्मनोः शोकः कोपेन निरपीयत’ (राज० ७।१४९७)। स्पष्टोऽर्थः।
‘स यथा दृतिर्निष्पीत एवं संलीनः शिश्ये’ (श० ब्रा० १।६।३।१६)। यस्मात् पानीयं पीतं तेन यो रिक्तोऽभूत् स उच्यते निष्पीत इति।
‘घृतं निष्पिबति’ (तै० षं० २।३।११।५)। निष्पिबति निःशेषेण पिबति।

पिष्

{निष्पिष्}
पिष् (पिष्लृ संचूर्णने)।
‘दन्तैर्दन्तांस्तदा रोषान्निष्पिपेष महामनाः’ (भा० वि० १६।१४)। संचूर्णयामासेत्यर्थः।
‘निष्पिपेषोरसा कांश्चित् कांश्चित् पद्भ्याम्’ (रा० ६।८४।२३)। ताडं ताडं ध्वंसयामासेत्यर्थः।
‘करं करेण निष्पिष्य निःश्वसन्दीनमानस’ (भा० आदि० १५१।४२)। निष्पिष्य=निपीड्य=मृदित्वा।

पीड्

{निष्पीड्}
पीड् (पीड अवगाहने)।
‘दन्तनिष्पीडितो रसः’ (सुश्रुत० १।१८७।१०)। दन्तैः पीडयित्वा निःसारितः।
‘तस्य निष्पीड्यमानस्य भुजान्तरगतस्य च’ (रा० ४।१०।२०)। निष्पीड्यमानस्य बलवद् बाध्यमानस्य, गाढं सङ्कोचमापाद्यमानस्येत्यर्थः।

पू

{निष्पू}
पू (पूञ् पवने)।
‘अथापि निष्पुनाति’ (श० ब्रा० १।१।४।२१)। अवधूनोतीत्यर्थः।
‘परापूतमिति निष्पुनाति’ (का० श्रौ० २।४।१८)। शूर्पचालनोत्थेन वायुना तुषान् पृथक् कृत्वाऽधः पातयतीत्यर्थः।
‘प्रायश्चित्तानि चीर्णानि नारायणपराङ्मुखम्। न निष्पुनन्ति राजेन्द्र सुराकुम्भमिवापगाः’ (भा० पु० ६।१।१८)॥ इह पुनन्तीत्येतावताऽलम्। नार्थो निरा। आचारहीनं न पुनन्ति वेदा यद्यप्यधीताः सह षड्भिरङ्गैः (वासिष्ठे धर्मसूत्रे)।
‘पुनन्तु मां देवजनाः पुनन्तु वसवो धियः’ (ऋ० ९।६७।२७)। इत्यादौ वैदिके वाङ्मये शोधनेऽर्थे शुद्धः पुनातिः प्रयुक्तो दृश्यते।
‘लोकेपि तथा–पुनाति पङ्क्तिं वंश्यांश्च’ (मनु० १।१०५)।
‘हृद्गाभिः पूयते विप्रः’ (मनु० २।६२)।
‘तज्जः पुनात्युभयतः पुरुषानेकविंशतिम्’ (याज्ञ० १।५८)।
‘पाप्मभ्यश्च पुनातु वर्धयतु च श्रेयांसि सेयं कथा’ (उत्तर० ७।२०)। इत्यत्र यथा। निरुक्तयोर्ऋषिकृत्योः शतपथश्रौतसूत्रयोस्तु निरोऽर्थवत्ता न शक्याऽपह्नोतुम्।

पृच्

{निष्पृच्}
पृच् (पृची सम्पर्के)।
‘फलार्थस्तात निष्पृक्तः प्रजालक्षणभावनः’ (भा० वन० १८१।१५)। निष्पृक्तोऽसम्बद्धोऽसङ्ग इत्यर्थः।

पॄ

{निष्पॄ}
पॄ (पॄ पालनपूरणयोः)।
‘विश्वस्मान्नो अंहसो निष्पिपर्तन’ (ऋ० १।१०६।१)। पारयतेत्यर्थः।
‘हव्यं कव्यं च विविधं निष्पूर्त्तं हुतमेव च’ (भा० द्रोण० ५९।१६)। निष्पूर्त्तं तटाकारामादि।

बन्ध्

{निर्बन्ध्}
बन्ध् (बन्ध बन्धने)।
‘अथ निर्बध्नासि नाहं वक्ष्यामि’ (स्वप्न० )।
‘निर्बध्नन्नपि हस्तेन सोथ कोपादताड्यत’ (राज० ७।६२२)। अभिनिविशमानः, हठं कुर्वन्नित्यर्थः।
‘निर्बध्नतातिमात्रं च गालवेन’ (भा० उ० १२३।१९)। बलवत् प्रेरयमाणेनेत्यर्थः।
‘गुरुणा चैव निर्बन्धो न कर्तव्यः कदाचन’ (भा० अनु० १०४।८०)। निर्बन्धो हठः, आग्रहः।
‘स विदित्वाऽथ भार्यायास्तं निर्बन्धं विकर्मणि’ (भा० पु० ३।१४।३०)। निर्वन्धो हठेन प्रवृत्तिरासक्तिः। पदज्ञैर्नातिनिर्बन्धः कर्तव्यो मुनिभाषिते। अनुस्मरणतात्पर्यान्नाद्रियन्ते हि लक्षणम्॥ उक्तोऽर्थः।
‘जातो वै वरनिर्बन्धः कृष्णेन सह तस्य वै’ (भा० सभा० १९।२२)। वैरनिर्बन्धः=सन्ततं वैरम्।
‘निर्बन्धसंजातरुषा’ (गुरुणा)। (रघु० ५।२१)। निबन्धेन प्रार्थनातिशयेन, प्रार्थनायाः पुनः पुनः करणेन।
‘निर्बन्धपृष्टः स जगाद सर्वम्’ (रघु० १४।३२)। निर्बन्धेन=आग्रहेण।
‘वयमभ्युद्धृताः कृच्छ्रान्निर्बन्धादार्ययाऽनया’ (मालती० १०।१९)। निर्बन्धो महानभियोगो यत्नः।
‘ततस्तत्तनयाश्वखुरगतिनिर्बन्धेन’ (वि० पु० ४।४।१८)। निर्बन्धेन=अश्वखुरचिह्नानुसरणेन।
‘गुरोश्चालीकनिर्बन्धः’ (मनु० ११।५५)। गुरोश्चानृतेन योजनम्। अनृताभिशंसनमित्यर्थः।
‘पुंसामित्यभिदां भिदां च न वयं निर्बध्य निश्चिन्महे’ (आप० ध० १।२२।२ उज्ज्वलायाम्)। निर्बध्य=अभिनिविश्य।
‘मम रोगावस्थां प्रष्टुमागतः परिजनो मां निर्बध्य निवेदयति’ (अवि० ५)।
‘निर्बन्धिनः किंचन नास्त्यसाध्यम्’ (बुद्ध० १३।६०)। निर्बन्धोऽस्त्यस्येति निर्बन्धी आग्रही, तस्य।
‘न तु ब्रूहीति निर्बध्नामि’ (रा० १।१५) इत्यत्र भूषणे गोविन्दराजः। ममाभिनिवेशो न, त्वयाऽवश्यं वक्तव्यमित्यत्र मे हठो न।
‘वारितायां च नाहमत्र निर्बन्धनीया’ (का० सू० ४।१।२६)। निर्बन्धनीया रोद्धव्या।
‘प्रह्वेष्वनिर्बन्धरुषो हि सन्तः’ (रघु० १६।८०)। अस्थिरक्रोधा इत्यर्थः। निर्बन्धो हठो भवति, तेनात्र पदार्थानुवृत्तिर्लक्ष्यते।
‘न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः।’ निः पृथगर्थे। बन्धिः प्रयोगेर्थे इति स्कन्दस्वामी।

ब्रू

{निर्ब्रू}
ब्रू (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि)।
‘नेदविद्वान्निर्ब्रुवाणि’ (शां० ब्रा० २१।१)। व्यक्तं पृथक्त्वेन वा ब्रवाणि। नेदित्याशङ्कायां निषेधवचनः।
‘क्रमेत सर्वाणि पदानि निर्ब्रुवन्’ (ऋ० प्राति० ११।३२)। विगृहीतानि पठन्नित्यर्थः।

भज्

{निर्भज्}
भज् (भज सेवायाम्)।
‘मा नो निर्भाग् वसुनः सादनस्पृशः’ (ऋ० ९।७२।८)। माऽस्मान्निर्भाक्षीः, निर्भागान्मा स्म करोर् वसुनो राय इत्याह।
‘नाभानेदिष्टं मानवं ब्रह्मचर्यं वसन्तं भ्रातरो निरभजन्त्सोऽब्रवीदेत्य किं मह्यमभाक्तेति’ (ऐ० ब्रा० ५।१४)। निरभजन्=दाये भागरहितमकुर्वन्।
‘प्रजापतिर्वै रुद्रं यज्ञान्निरभजत्’ (गो० ब्रा० उ० १।२)। उक्तोऽर्थः।
‘निर्द्विषन्तं दिवो निः पृथिव्या निरन्तरिक्षाद् भजाम’ (अथर्व० १६।७।६)। इह निरित्यावृत्तो भूयसेऽर्थाय। अर्थे त्वविशेषः।
‘पृथिव्यास्तं निर्भजामो योस्मान्द्वेष्टि यं वयं द्विष्मः’ (अथर्व० १०।५।२५)।
‘तुषैर्वै फलीकरणैर्देवा हविर्यज्ञेभ्यो रक्षांसि निरभजन्’ (ऐ० ब्रा ६।७)। फलीकरणांस्तुषान्दत्त्वा रक्षांसि हविर्यज्ञभ्योऽवञ्चयन्तेत्याह।
‘सर्वस्मात्सपत्नान्निर्भजति’ (श० ब्रा० १।५।४।१६)। उक्तोऽर्थः।
‘निष्टं भज यो अमित्रो अस्य’ (अथर्व० ४।२२।२)। निष्टं निस्तम्। तं निर्भज=ग्रामादिभ्यो निर्भक्तं कुर्वित्यर्थः।
‘यदैव तं स्वेन भागधेयेन निर्भजन्त्यथैव स निर्भक्तो भवति’ (श० ब्रा० ११।७।४।२)। अत्र तृतीयाश्रुतेरर्थान्तरप्रत्ययः। भागधेयेन निर्भजन्ति=भागवन्तं कुर्वन्ति।
‘यज्ञपतिमृषय एनसाहुर्निर्भक्तम्’ (अथर्व० २।३५।२)। निर्भक्तं निर्भागं दौर्गत्ययुक्तम्। एनसेति इत्थम्भूतलक्षणे तृतीया।
‘कूटाक्षदेविनः पापान्निर्भजेद् द्यूतमण्डलात्’ (नारदीयमनु०)। निर्भजेत्=निर्वासयेत्। निर्भक्तमौषधं बहूपकरोति। किञ्चिदन्यदशनमनशित्वा सेवितं निर्भक्तमुच्यते।
‘स निर्भाज्यः स्वकादंशात् किंचिद् दत्त्वोपजीवनम्’ (मनु० ९।२०७)। निर्भाज्यः=निर्भागो भागरहितः सम्पाद्यः।
‘रूपेणैवैनं पशुभ्यो निर्भजति’ (तै० सं० ६।३।११)। निर्भजति निरस्यति।
‘अन्तरिक्षात्तं निर्भजामो यो स्मान् द्वेष्टि’ (अथर्व० १०।५।२६)। उक्तोऽर्थः।
‘अस्यै पृथिव्या अस्मादन्नाद्यान्निर्भजामि निर्भक्तः स यं द्विष्मः’ (तै० सं० १।६।६।१)। निर्भजामि निर्वासयामि निःसारयामि।
‘ततो निर्भक्तो यो स्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः’ (वा० सं० २।२५)। निर्भक्तो निर्गतभागः।

भञ्ज्

{निर्भञ्ज्}
भञ्ज् (भञ्जो आमर्दने)।
‘एवा तान्त्सर्वान्निर्भङ्ग्धि’ (अथर्व० ३।६।३)। आमृदानेत्यर्थः।
‘यंसग्रहणादभिप्रयतः सम्प्रदानसंज्ञा निर्भज्यते’ (पा० १।४।३२ सूत्रभाष्ये)। निर्भज्यते=निराक्रियते।
‘असावत्यन्तनिर्भग्नस्तव पुत्रो भविष्यति। अनाथवत् सुखेभ्यश्च राजवंशाच्च वत्सले’ (रा० २।८।५५)॥ निर्भग्नः प्रच्यावितः, हीन इत्यर्थः।

भर्त्स्

{निर्भर्त्स्}
भर्त्स् (भर्त्स तर्ज भर्त्सने)।
‘अशोकनिर्भर्त्सितकर्णिकारम्’ (कु० ३।५३)। औपचारिकः प्रयोगः। अशोकनिर्भत्सितः=अशोकनिर्जितः, अशोकेन पश्चात्कृतः। अतिशयित इत्यर्थः।
‘उपवनं निरभर्त्सयत प्रियान् वियुवतीर्युवतीः शिशिरानिलः’ (शिशु० ६।६२)।

भा

{निर्भा}
भा (भा दीप्तौ)।
‘ताभ्यां धर्मो हि निर्बभौ’ (मनु० २।१०)। निःशेषेण प्रकाशतां गत इत्यर्थः।

भिद्

{निर्भिद्}
भिद् (भिदिर् विदारणे)।
‘अथैनं छिन्नधन्वानं… निर्बिभेद रणे राजा’ (भा० भीष्म० ८४।१५)। गर्हितं विव्याध।
‘यथाऽश्वत्थ निरभिनोन्तर्महत्यर्णवे’ (अथर्व० ३।६।३)। निर्भिद्योत्पन्नोसीत्याह। अकर्मकोऽत्र भिदिरविवक्षितकर्मा।
‘तस्याभितप्तस्य मुखं निरभिद्यत’ (ऐ० आ० २।४।१)। व्यदीर्यतेत्यर्थः। संवृतं विवृतमभूत्।
‘पृथिव्याश्चापि निर्भेदो दृष्ट एव सनातनः’ (रा० १।४०।४)। निर्भेदः संहारः।
‘विष्णुर्मधुनिहन्ता च चकार मधुवाहिनीम्। नदीं प्रस्रवनिर्भेदाम्’ (हरि० १२०।१७)। निर्भेदो निर्दरः।
‘निर्भेदादृतेपि मालविकायामयमुपन्यासः शङ्कयति’ (माल० ४)। निर्भेदो विस्पष्टं कीर्तनम्।

भुज्

{निर्भुज्}
भुज् (भुजो कौटिल्ये)।
‘तथौष्ठौ निर्भुजत्यपि’ (याज्ञ० २।१४)। निर्भुजति=वक्रयति।
‘एकी कृतस्त्वचि निषिक्त इवावपीड्य निर्भुग्नपीनकुचकुड्मलयाऽनया मे’ (मालती० ६।१२)। निर्भुग्ने वक्रीकृते कुचकुङ्मले यस्यास्तया।
‘प्रायो निर्भुज्यते शार्ङ्गम्’ (सुश्रुत० १।२६।१२)। निर्भुज्यते वक्री क्रियते।
‘भुजोऽनवने। अनवनकौटिल्ययोरिति वक्तव्यम्। इहापि यथा स्यात्–निर्भुजति जानुशिरसी।’ (पा० १।३।६६ सूत्रे भाष्ये)।

भू

{निर्भू}
भू (भू सत्तायाम्)।
‘प्रेमन्धः ख्यन्निःश्रोणोभूत्’ (ऋ० ८।६८।२)। अन्धः पश्यति खञ्जश्च गच्छतीत्याह।
‘व्यन्धो अख्यदहिमाददानो निर्भूदुखच्छित् समरन्त पर्व’ (ऋ० ४।१९।९)। उक्तोऽर्थः।

मन्त्र्

{निर्मन्त्र्}
मन्त्र् (मत्रि गुप्तपरिभाषणे)।
‘सर्वं शीर्षण्यं ते रोगं बहिर्निर्मन्त्रयामहे’ (अथर्व० ९।१२।१)। मन्त्रैर्दूरी कुर्म इत्याह।

मन्थ्

{निर्मन्थ्}
मन्थ् (मन्थ विलोडने)।
‘त्वामग्ने पुष्करादध्यथर्वा निरमन्थत’ (तै० सं० ३।५।११।३४)। मन्थनेन ततो निष्कृष्यालभत।

मस्ज्

{निर्मस्ज्}
मस्ज् (टुमस्जो शुद्धौ)।
‘आनाभि निरमज्जंश्च रथचक्राणि शोणिते’ (भा० द्रोण० १४६।८९)। भृशं न्यमज्जन्।
‘स पीडितो गिरिस्तेन निर्ममज्ज समन्ततः’ (हरि० २।४२।८२)। जलोद्गमोऽस्याभूदित्यर्थः प्रतिभाति।

मा

{निर्मा}
मा (मा माने, माङ् माने)।
‘निरिमां मात्रां मिमीमहे’ (अथर्व० १८।२।४२)। निर्मिमीमहे=साधु मिमीमहे। निरित्युपसर्गो निर्गतदोषतां निर्दुष्टतां मानस्य द्योतयति। माऽन्तरिक्षम्।
‘निर्मीयन्तेऽस्मिन्भूतानि’ (नि० २।८।१)। इयत्तया परिच्छिद्यन्ते इत्यर्थः।
‘एतौ युद्धविदौ रङ्गे कालनिर्माणयोधिनौ’ (हरि० २।२२।८८)। कालनिर्माणेन कालं विमाय नियतकालमित्यर्थः। नित्ययोधिनाविति वा। यतश्चाध्वकालनिर्माणम् इति वार्त्तिकेप्ययमेवार्थः, अन्यत्र निर्पूर्वोऽयं धातुः प्रायेणोत्पादने रचनायां प्रकल्पनायां वा वर्तते तथा च प्रयोगाः प्रथन्ते–निर्ममे निर्ममोऽर्थेषु मधुरां मधुराकृतिः’ (रघु० १५।२८)। निर्ममे निर्मितवान् निवेशयामास।
‘यस्मादेषां सुरेन्द्राणां मात्राभ्यो निर्मितो नृपः’ (मनु० ७।५)। निर्मितः कृतः।
‘निर्मातुं प्रभवेन्मनोहरमिदं रूपं पुराणो मुनिः’ (विक्रम० १।९)। निर्मातुम्=रचयितुम्, कल्पयितुम्।
‘त्रैलोक्यनिर्माणकरं जनित्रम्’ (भा० उ० ७१।७)। उक्तोऽर्थः।
‘निर्माणमेव हि तदादरलालनीयम्’ (मालती० ९।४९)। निर्माणं संनिवेशः।

मुच्

{निर्मुच्}
मुच् (मुच्लृ मोक्षणे)।
‘नि र्मा मुञ्चामि शपथात्’ (आप० श्रौ० ७।६।२१।६)। निर्मुञ्चामि=निर्मुक्तं करोमि।
‘निर्मुच्यमान इव जीर्णतनुर्भुजङ्गः’ (मृच्छ० ३।९)। त्वचा मुच्यमान इत्यर्थः।
‘विचरिष्यति कैकेयी निर्मुक्तेव हि पन्नगी’ (रा० २।४३।२)। निर्मुक्ता त्यक्तकञ्चुका। निर्मुक्तो मुक्तकञ्चुक इत्यमरः।
‘निर्मुच्यमानभुजगोदरनिर्मलस्य’ (स्वप्न० ४।२)। उक्तोऽर्थः।
‘निर्मुक्ताशीविषाभानां सम्पातोऽभूत्सुदारुणः’ (भा० द्रोण० ९८।२२)।
‘सा भीमभुजनिर्मुक्ता निर्मुक्तोरगसंनिभा’ (भा० द्रोण० ११४।७२)। भुजनिर्मुक्ता=बाहुविसृष्टा, दोष्प्रहिता (गदा)।
‘आददानश्च नाराचान्निर्मुक्ताशीविषोपमान्’ (भा० भीष्म० ४४।१७)।
‘स्तनोत्तरीयाणि भवन्ति सङ्गान्निर्मोकपट्टाः फणिभिर्विमुक्ताः’ (रघु० १६।१७)। निर्मोकः कञ्चुकोऽहित्वक्, निर्ल्वयनी।
‘तृणनिर्मोकवसनाश्चीरवल्कलवाससः’ (भा० अनु० १४१।१००)। मृगनिर्मोको मृगचर्म। निर्मोको मोचने सन्नाहे सर्पकञ्चुके इति मेदिनी।
‘निर्मुच्यमाननिर्मोकं भोगं भोगिवधूमिव’ (बृ० श्लो० सं० ३।४)। भोगः फणिकायः। अहेः फणकरणयोर्भोगः।

मृज्

{निर्मृज्}
मृज् (मृजू शुद्धौ)।
‘य आगच्छेत्तं ब्रूयाच्छणशुल्वेन जिह्वां निर्मृजानः शालायाः प्रस्कन्देति’ (कौ० सू० २५।२२)। निर्मृजानः शुन्धन्नित्यर्थः।
‘यस्तयोः प्रथमं जातः स कुशैर्मन्त्रसंस्कृतैः। निर्मार्जनीयो नाम्ना हि भविता कुश इत्यसौ’ (रा० ७।६६)।
‘प्रोद्यच्चन्द्रसहस्रांशुनिर्मार्जितशुभाननाम्’ (स्कन्दपु० का० ४।७१।??३)। निर्मार्जितं शोधितम्।
‘मालीमस्यं मानसं निर्मृजन्ति’ (विश्व० च० १४।१७३)। निर्मृजन्ति शोधयन्ति, शुन्धन्ति, अवदायन्ति। मालीमस्यं मालिन्यम्। मानसं मानसिकम्।
‘गोष्ठं मा निर्मृक्षम्’ (तै० सं० १।१।१०)। मा विनीनशमिति भट्टभास्करः। शोधनं मालिन्यापनयनम्। अत्र लक्षणयाऽपनयनमात्रमाह। अपनयनाद् विनाशश्च नातिदूरे। निर्मृक्षमित्यनिट्पक्षे लुङि सिचि रूपम्। वृद्ध्यभावश्छान्दसः।

यत्

{निर्यत्}
यत् (यती प्रयत्ने, यत निकारोपस्कारयोः)।
‘यमो वैवस्वतस्तस्य निर्यातयति दुष्कृतम्। हृदि स्थितः कर्मसाक्षी क्षेत्रज्ञो यस्य तुष्यति’ (भा० आदि० ७४।३१)॥ निर्यातयति परिहरति।
‘ततस्तादृशो भवान्बन्धनाद्राजानमन्तः पुराद्राजदारिकामुभे निर्यातयतु’ (प्रतिज्ञा०)। निर्यातयतु=निष्क्रमयतु।
‘असतीं वपुष्टमां चैव निर्यातयत मे गृहात्’ (हरि० ३।५।२१)। उक्तोऽर्थः।
‘न्यासभूतमिदं राज्यं तव निर्यातयाम्यहम्’ (रा० ४।१०।९)। प्रत्यर्पयामि।
‘निर्यातय हस्तन्यासम्’ (विक्रम० ५)। उक्तोऽर्थः।
‘परिचारकं चात्मानं बोधिसत्त्वस्य निर्यातयामास’ (अवदा० चुडू० जा०)। निर्यातयामास समर्पयाञ्चकार।
‘निर्यातयत मे सेनां प्रभूतरथकुञ्जराम्। द्रक्ष्यामि वनसंस्थं च धृतराष्ट्रं महीपतिम्’ (भा० आश्रम० २२।१९)॥ निर्यातयत सज्जी कुरुत, उपस्कुरुध्वम्।
‘रामलक्ष्मणयोर्वैरं स्वयं निर्यातयामि वै’ (रा० ६।६३।४)। निर्यातयामि=शोधयामि, विगणयामि, (वैरं परकृतमृणमिति गण्यते तद्विगणनीयं भवति समर्थेन)।
‘संयुज्यमानानि निशम्य लोके निर्यात्यमानानि च सात्त्विकानि’ (भा० शां० ३५४।६)॥ निर्यात्यमानानि निपीड्यमानानि।
‘पुत्रो निर्यातितः क्रोडात्’ (हरि० २।३२।१८)। निरस्त इत्यर्थः।
‘चतुर्दश समा वीर वने निर्यातितास्त्वया’ (रा० ६।१०४।२६)। निर्यातिता नीताः क्षपिताः।
‘चतुर्दश समाः सौम्य वने निर्यातितास्त्वया’ (रा० ६।११९।२१)। उक्तोऽर्थः।
‘प्रेतनिर्यातकश्चैव वर्जनीयाः प्रयत्नतः’ (मनु० ३।१६६)। प्रेतनिर्हारक इत्यर्थः।
‘प्रतिप्लवनमेवाथ मधुनिर्यातनं तथा’ (रा० १।३।३३)। मधुनिर्यातनं क्षौद्रहरणम्। मधूनां हरणं तथेति पाठान्तरम्।
‘क्षत्रियवधे गोसहस्रमृषभैकादशं राज्ञ उत्सृजेद् वैरनिर्यातनार्थम्’ (बौ० ध० १।१०।१९।१)। वैरस्य पापस्यापयातनार्थम्।
‘अपयातनं नाशः। विनिवृत्तेषु मेघेषु निर्यात्य जगतो जलम्’ ( )। समर्प्य, वितीर्य।
‘निर्यात्य महिषं तस्य’ (कथा० ६२।२२४)। उक्तोऽर्थः।
‘निर्यात्य वैरं सफलं सपुष्पं तस्मै नरेन्द्राधमपूरुषाय’ (भा० वन० १७६।१०)। स एवोदितपूर्वोऽर्थः। फलं राज्यप्राप्तिः। पुष्पं शत्रुवध इति नीलकण्ठः।
‘निर्यात्य रथवरं ब्राह्मणाय’ (अवदा० जा० ९)।
‘चरेत्सान्तपनं कृच्छ्रं तन्निर्यात्यात्मशुद्धये’ (मनु० ११।१६४)। तत्=स्तेयं चोरितं धनम्।
‘मां चास्मै प्रयतो भूत्वा निर्यातयितुमर्हसि’ (रा० ५।२१।२१)। निर्यातयितुम् प्रत्यर्पयितुम्।
‘निर्यातयतु मे कन्यां भवांस्तिष्ठन्तु वाजिनः’ (भा० उ० ११७।२०)। निर्यातयतु प्रत्यर्पयतु।
‘न्यस्ता बहूनि वर्षाणि तेन निर्यातिता च ह’ (रा० उत्तर० ३०।२७)। उक्तोऽर्थः।
‘मम निर्यातनं प्रति। अनुनीतः प्रयत्नेन’ (रा० ५।३६।९)॥ निर्यातनं प्रतिदानम्।

या

{निर्या}
या (या प्रापणे)।
‘अज्ञाता चैव निर्याति न चायाति पिपीलिका’ (शि० भा० २७।११)। प्रकाशं निर्गच्छति न प्रच्छन्नम्।
‘अद्य निर्यास्यति हि रावणः’ (रा० ६।९१।१६)। प्रैष्यति, मरिष्यति।
‘सेनां निर्यापयामास धृष्टद्युम्नः पुरोगमाम्’ (भा० उ० १६४।१)। निर्यापयामास=प्रेषयामास।
‘तेजसा मणिना हीनं शिबिरान्निरयापयत्’ (भा० पु० १।७।५६)। निरयापयत्=बहिरकरोत्।
‘यदि कालेन निर्याणं सुखं दुःखं भवाभवौ। भिषजो भैषजं (=भैषज्यम्) कर्तुं कस्मादिच्छन्ति रोगिणः’ (भा० शां० १३९।५५)॥ निर्याणं मृत्युः।
‘अत्र निर्याणकालेऽपि तमः सम्प्राप्यते महत्’ (भा० उ० १०९।२०)। निर्याणकाले मृत्युकाले।
‘निर्याणं धृतराष्ट्रस्य (श्रुत्वा) शोकः समभवन्महान्’ (भा० आश्रम० ३७।४०)। उक्तोऽर्थोऽसकृत्।
‘आपदर्थं च निर्यातं धनं त्विह विवर्धयेत्’ (भा० शां० ८७।२३)। निर्यातं रक्षितमिति शार्मण्य सं० कोषः। दत्तमिति तु नील०।
‘निर्यापितो महोत्सवः’ (भा० पु० ४।३।८)। निर्यापितः प्रारब्धः। अपाङ्गदेशो निर्याणम् इत्यमरः। गजस्यापाङ्गदेशो निर्याणमुच्यत इत्यर्थः।
‘प्रत्यन्यदन्तिनिशिताङ्कुशदूरभिन्ननिर्याणनिर्यदसृजं चलितं (महेभं) निषादी’ (शिशु० ५।४१)। पशुपादबन्धनरज्जुरपि निर्याणमुच्यते।
‘निर्याणहस्तस्य पुरो दुधुक्षतः’ (शिशु० १२।४०) इत्यत्र यथा।

याच्

{निर्याच्}
याच् (टुयाचृ याच्ञायाम्)।
‘मृत्योरहं ब्रह्मचारी यदस्मि निर्याचन्’ (अथर्व० ६।१३३।३)। निर्याचन् निःशेषेण याचे।
‘निर्याचन् भूतात् पुरुषं यमाय एष ते रुद्र भागो यं निरयाचथाः’ (तै० सं० ३।१।९।४, ५।१।२।४)। उक्तोऽर्थः।
‘रुद्रादेव पशून्निर्याच्यात्मने कर्म कुरुते’ (तै० सं० ५।१।२।८) निर्याच्य याच्ञा प्राप्य।

यु

{निर्यु}
यु (यु मिश्रणामिश्रणयोः)।
‘निर्युवाणो अशस्तीः’ (ऋ० ४।४८।२)। निर्युवाणः पृथक् कुर्वाणः=अपाकुर्वन्।
‘निर्युवाणो अशस्तीर्निर्युत्वाँ इन्द्रसारथिः’ (ऋ० ४।४८।२)। अपनयन्नित्यर्थः।

युज्

{निर्युज्}
युज् (युजिर् योगे)।
‘निर्योगाद् भूषणान्माल्यात् सर्वेभ्योऽर्धं प्रदाय मे’ (प्रतिमा० १।२६)।
‘चिरमुपनतकार्यं चापि निर्युक्तमन्त्रम्’ (प्रतिज्ञा० ४।१३)। फुल्लं कुरबकं पश्य निर्युक्तालक्तकप्रभम्। यो नखप्रभया स्त्रीणां निर्भर्त्सित इवानतः॥
‘हन्त निर्युक्तमित्युक्त्वा रामः कवचमाविशत्’ (रा० ३।२४।१६)। निर्युक्तं निर्व्यूढम्। निश्चयेनोपायश्चिन्तित इत्याह।
‘शिरसः स्थाननिर्युक्ता… (हरि० २।४१॥४५)। निर्युक्ता निश्चयेन योजितेत्यर्थः। निर्मुक्तेति पाठान्तरम्।
‘त्वमस्मिन्कार्यनिर्योगे प्रमाणं हरिसत्तम’ (रा० ५।३९।४)। निर्योगो निर्वाहः।

राज्

{नीराज्}
राज् (राजृ दीप्तौ)।
‘अस्पृष्टचरणं ह्यस्य चूडामणिमरीचिभिः। नीराजयन्ति भूपालाः पादपीठान्तभूतलम्’ (प्र० च० २।८)॥ नीराजयन्ति=भासयन्ति=दीपयन्ति।
‘परलोकविजयाय नीराज्यमानमिव ज्वरज्वलनेन’ (हर्ष० ५)। उक्तोऽर्थः।
‘…कनककिरीटरश्मयः। क्षमापतीन् इति निरराजयन्निव’ (शिशु० १७।१६)। नीराजयन्ति स्मेत्यर्थः।

री

{निर्री}
री (री गतिरेषणयोः)।
‘निश्चर्मणो गामरिणीत धीतिभिः’ (ऋ० १।१६१।७)। चर्मणो निरिणीत=पृथक् कुर्यात्, विश्लेषयेदित्यर्थः। गां निस्त्वचं कुर्वीतेत्याह।

रुच्

{निर्रुच्}
रुच् (रुच दीप्तावभिप्रीतौ च)।
‘निरग्नयो रुरुचुर्निरु सूर्यः’ (ऋ० ८।३।२०)। नीरुरुचुः सुतरां प्रदीप्य पराणुनुदुः (अहिम्)। सोपसर्गको रुचिरिह सकर्मकः।

लिख्

{निर्लिख्}
लिख् (लिख अक्षरविन्यासे)।
‘निर्लिखितं दारुमयम्’ (आप० ध० १।५।१७।१२)। निर्लिखितं तष्टं सत् प्रयतम्।
‘निर्लिखेदनुसुखं जिह्वां जिह्वानिर्लेखनेन च’ (वाग्भटः)।

लिह्

{निर्लिह्}
लिह् (लिह आस्वादने)।
‘द्विः स्रुचं निर्लिह्य’ (आप० श्रौ० ६।३।१२।२)। निर्लिह्य=अभिलिह्य।

लुठ्

{निर्लुठ्}
लुठ् (लुठ स्तेये)।
‘परकाव्येन कवयः परद्रव्येण चेश्वराः। निर्लोठितेन स्वकृतिं पुष्णन्त्यद्यतने क्षणे।’ निर्लोठितेन=चोरितेन=स्तेयलब्धेन, लोप्त्रेण।
‘यथा गर्भो निर्लुठितः’ (पा० १।३।१ सूत्रे भाष्ये)। निर्लुठितो निर्गतः।

लुड्

{निर्लुड्}
लुड् (लुड विलोडने)।
‘अनिर्लोडितकार्यः’ (शिशु० २।२७)। अनवगाढकृत्यः। अपरीक्षितकार्यः।

लू

{निर्लू}
लू (लूञ् छेदने)।
‘कुलिशनिर्लूनपक्षभ्रष्ट इवाचलः’ (कथा० ६८।२२)।
‘एकैकमल्लनिर्लूनकन्धराः’ (कथा० ४८।६०)।
‘प्रहस्तश्चासिनिर्लूनचर्माणं करणक्रमात्।’ (कथा० ५०।२८)। सर्वत्र निरिति पार्थक्यमाह।

वच्

{निर्वच्}
वच् (वच परिभाषणे)।
‘स्वर्ग्यो धर्मो ह्येषां निरुच्यते’ (भा० शां० ८।३२)। उत्कृष्टत्वेन कीर्त्यत इत्यर्थः।
‘शल्यान्निरवोचमहं विषम्’ (अथर्व० ४।६।४)। निर्गतं ब्रवीमीति सायणः। वचसा निर्गमयामीत्यन्ये।
‘निरुक्तमेनः कनीयो भवति’ (श० ब्रा० २।५।२२०)। निरुक्तं प्रतिपन्नमित्यर्थः।
‘अनिरुक्तः प्रजापतिः’ (श० ब्रा० १४।२।२।२१)। अनिरुक्तो वचसाऽनिरूपितः, अकृतलक्षण इत्यर्थः। अत एव कः प्रजापतेरभिख्या भवति, सर्वस्य प्रष्टव्यत्वात्।
‘अक्षौहिणी तु पर्यायैर्निरुक्ता च वरूथिनी’ (भा० उ० १५६।२५)। निरुक्ता=व्याख्याता=स्पष्टीकृता।
‘एनं प्राप्य दुरात्मानं क्षयं क्षत्रं गमिष्यति तदिदं वचनं तेषां निरुक्तं वै जनार्दन। क्षयं याता हि राजानः…’ (भा० शल्य० २४।४४-४५)। निरुक्तं विस्पष्टम्। अवितथमित्यर्थः। तेषां सिद्धानाम्।
‘पात्रं त्वत्र निरुक्तं वै कविभिः पात्रवित्तमैः’ (भा० पु० ७।१४।३४)। विस्पष्टमुक्तम् लक्षणेनोक्तम्।
‘वेदांश्च वेद्यं तु विधिं च कृत्स्नमथो निरुक्तं परमार्थतां च’ (भा० शां० २४५।३०)।
‘स एष आत्मा हृदि तस्यैतदेव निरुक्तं हृदयमिति’ (छां० उ० ८।३।३)।
‘षडाश्रयणाच्छरीरम् इति शरीरनिर्वचनेन पूर्वोक्तोत्पत्तिक्रम एव दृढीकृतः’ (मनु० १।१७ इत्यत्र कुल्लूकः)। निर्वचनं निरुक्तिर्व्युत्पत्तिः।
‘गुणतः शब्दनिष्पत्तिर्निर्वचनम्’ (कौ० अ० १५।१।१८०)।
‘नामनिर्वचनं तस्य श्लोकमेनं सुरा जगुः’ (भा० पु० ९।२०।३७)।
‘निर्वचनमाशिषाम्’ (शां० श्रौ० ६।१।३७)। निर्वचनमाशंसनप्रकारः।
‘प्रनष्टं शान्तनोर्वंशं समीक्ष्य पुनरुद्धृतम्। ततो निर्वचनं लोके सर्वराष्ट्रेष्ववर्तत’ (भा० आदि० १०९।२३)॥ निर्वचनं प्रशस्तिः।
‘ततो निर्वचनं लोके सर्वराष्ट्रेष्ववर्तत। वीरसूनां काशिसुते देशानां कुरुजाङ्गलम्’ (भा० १।४३५९)॥ निर्वचनं लोकवादः प्रवादः, आभाणकः।
‘न निर्मन्युः क्षत्रियोस्ति लोके निर्वचनं स्मृतम्’ (भा० वन० २७।३७)। उक्तोऽर्थः।
‘श्वदृतौ क्षीरमासक्त ब्रह्म वा वृषले यथा। इति लोके निर्वचनं पुरश्चरति भारत’ (भा० वन० ३३।८२)॥ उक्तपूर्व एवार्थः।
‘येषां तटाकानि महोदकानि वाप्यश्च कूपाश्च प्रतिश्रयाश्च। अन्नस्य दानं मधुरा च वाणी यमस्य तेऽनिर्वचना भवन्ति॥’ यमवार्तामपि न शृण्वन्तीत्यर्थः।
‘माल्येन तां निर्वचनं जघान’ (कु० ७।१९)॥ निर्वचनं शब्दोक्तिमन्तरेण, निश्शब्दम्, तूष्णीम्, निभृतम् इत्यर्थः।

वच्

{निर्वच्}
वच् (ब्रूञ् आदेशः)।
‘निश्चितं वचनं निर्वचनम्’ (सुश्रुत० उत्तर० ६५।३२)। निगदव्याख्यातम्।

वद्

{निर्वद्}
वद् (वद व्यक्तायां वाचि)।
‘वाचं विषस्य दूषणीं तामितो निरवादिषम्’ (अथर्व० ४।६।२)। निरवादिषम्=ताल्वोष्ठपुटव्यापारेरण निर्गमय्य उच्चारयामीति सायणः।
‘आयुर्मा निर्वादिष्टम्’ (वा० सं० ५।१७)। निकृष्टं पशुधनादिरहितं मा उच्चारयतम् इति भाष्ये। वचसा मा हार्ष्टं मा निराकार्ष्टमित्यर्थस्तु शब्दशक्त्या सुलभतरो रोचते नः।
‘निर्वादैर्निर्वदेदेनम्’ (भा० उ० १३५।३)। निन्दावचनैरपभाषेतावमन्येतेत्यर्थः।
‘यो निर्वदेत्संमोहाद् ब्राह्मणं वेदपारगम्।’ (भा० शां० ३२७।५०)। निर्वदेत्=निन्देत्।
‘न निर्वदति राजानं लभते सम्पदं पुनः’ (भा० वि० ४।४०)। उक्तोऽर्थः। अवर्णाक्षेपनिर्वादपरीवादापवादवत् इत्यमरः।
‘किमात्मनिर्वादकथामुपेक्षे जायामदोषामुत सन्त्यजामि’ (रघु० १४।६४)। निर्वादकथा निन्दावचनम्।
‘नात्यर्थं निर्वदेत्’ (का० सू० ४।१।१९)। निषेधवचनं साग्रहं न वदेत् इत्यर्थः।
‘न च निर्वदति’ (का० सू० ५।४।२९)। निर्वदति निश्चयेन वदति।

वप्

{निर्वप्}
वप् (डुवप बीजसन्ताने)।
‘निर्गा ऊपे यवमिव स्थिविभ्यः’ (ऋ० १०।६८।३)। निरूपे=निरुप्तवान्=निवेदितवान्=अर्पितवान्।
‘आग्नावैष्णवं पुरोडाशं निर्वपन्ति’ (ऐ० ब्रा० १।१)। उक्तोऽर्थः।
‘न निर्वपति पञ्चानामुच्छ्वसन्न स जीवति’ (मनु० ३।७२)। न निर्वपति=न ददाति। श्रोत्रियायाभ्यागताय महोक्षं वा महाजं वा निर्वपेत् (अज्ञातमूलं सूत्रकारवचनम्)।
‘यस्तु सूक्तं भजते यस्मै हविर्निरुप्यतेऽयमेव सोग्निः’ (नि० ७।१८)। निरुप्यत इति निः पूर्वस्य वपतेः कर्मणि लटि रूपम्।
‘न च तत्स्वयमश्नीयाद् विधिवद्यन्न निर्वपेत्’ (भा० अनु० १११।८५)। इत्यत्रैतत्संवादि वचः श्रूयते। सर्वासूदाहृतिषु समानो धातोरर्थः।
‘यमायाकम्पनं तेन निरुवाप महापशुम्’ (भट्टि० १४।८६)। तेन कालेनाकम्पनं नाम राक्षसं महापशुरूपं बलिं हृतवानित्यर्थः।
‘नाहमभागो निर्वप्स्यामि’ (तै० ब्रा० ३।३।८।५)। यावदहमभागस्तिष्ठामि तावद् देवतादिभ्यो हविरादीनि न निवेदयिष्यामीत्यर्थः।
‘अपसव्येन हस्तेन निर्वपेदुदकं भुवि’ (मनु० ३।२१४)। आसिञ्चेत्, निक्षिपेत्।
‘पितुश्चकार तेजस्वी निर्वापम् भ्रातृभिः सह’ (रा० २।१०३।२८)। निर्वापं निवापम्। पितृदानं निवापः स्यादित्यमरः।
‘नीलवैदूर्यवर्णांश्च मृदून्यवससंचयान् निर्वापार्थं पशूनां ते ददृशुस्तत्र सर्वशः’ (रा० १।९१।७९)॥ निर्वापाय जग्ध्यर्थं पुरतो विक्षेपाय।

वम्

{निर्वम्}
वम् (डुवम उद्गिरणे)।
‘शोणितं निर्वमन्ति स्म’ (भा० द्रोण० ९३।३८)। निरतिशये। अतिशयितं रुधिरं वमन्ति स्मेत्यर्थः।
‘सा तन्निरवमच्छुकं नासिकायां विवस्वतः’ (हरि० १।९।५४)।

वर्ण्

{निर्वर्ण्}
वर्ण् (वर्ण वर्णक्रियाविस्तारगुणवचनेषु)।
‘निर्वर्णनं तु दर्शनालोकनेक्षणम् इत्यमरे निर्वर्णनं निध्यानादिभिरभिन्नार्थम्।’
‘अनिर्वर्णनीयं परकलत्रम्’ (शा० ५)। न निध्यातव्यमित्याह।
‘तस्माद् यदद्य स्तोत्रेण गुणनिर्वर्णन त्विमौ’ (वि० पु० १।११।४८)। इह निर्वर्णनं विस्तरशो वर्णनेऽर्थे प्रयुक्तम्।

वस्

{निर्वस्}
वस् (वस निवासे)।
‘कृच्छ्रं वने वासमिमं निरुष्य’ (भा० वन० २५।१८)। निःशेषेणोषित्वा।
‘तस्मिन्गुरौ गुरुवासं निरुष्य’ (भा० १४।७)। उक्तोऽर्थः।
‘निर्वासिताप्यतस्त्वयाहं तपस्विसामान्यमवेक्षणीया’ (रघु० १४।६७)। निर्वासिता निष्कासिता।
‘अनिर्वृत्ते तु निर्वासे’ (भा० वि० ४७।५)। असमाप्ते निर्वासकाले इत्यर्थः।

वह्

{निर्वह्}
वह् (वह प्रापणे)।
‘निष्टौग्र्यमूहथुरद्भ्यस्परि’ (ऋ० १०।३९।४)। तौग्र्यमद्भ्यो निरूहथुरुज्जह्रथुः=उद्धृतवन्तौ।
‘युवं भुज्युमर्णसो निः समुद्राद् विभिरूहथुः’ (ऋ० १।११७।१४)। उक्तोऽर्थः।
‘ओध इमाः सर्वाः प्रजा निर्वोढा’ (श० ब्रा० १।८।१।२)। निर्वोढा=प्रवाहयिष्यति=आप्लावयिष्यति।
‘आपो रिप्रं निर्वहत’ (आप० श्रौ० ७।४।५)।
‘चर्यां विना योगोपि न निर्वहति’ (सर्व० सं०)। न निर्वहति न सिध्यति।
‘तत्कर्म निर्वहेच्च नः’ (कथा० ३२।३२)। उक्तोऽर्थः।
‘गृहस्थाश्रयेण सर्वाश्रमिणो निर्वहन्ति’ (मनु० ३।७७ इत्यत्र कुल्लूकवचनम्)। निर्वहन्ति योगक्षेमिणो भवन्तीत्यर्थः।
‘स वो निर्वक्षद् दुरितादवद्यात्’ (अथर्व० १२।२।४८)। निर्वहेद् निर्गमयेदित्यर्थः। लेटि सिपि रूपम्।
‘तं निर्वहत परि ग्रामादितः’ (अथर्व० १८।२।२७)। निष्क्रमयतेत्यर्थः।
‘यदा तु निर्वाहयति स्म ते प्रियं तदा हि मूकस्तुरगाधमोऽभवत्’ (बुद्ध० ८।४०)। निरक्रमयदित्यर्थः।
‘भीमः कृष्णभुजावलम्बितगतिर्निर्वाह्यते पाण्डवैः’ (ऊरु० १।२५)। निर्वाह्यते समराङ्गनाद् बहिर्नीयते।
‘यथा प्रियसखी बन्धुजनशोच्या न भवति तथा निर्वाहय’ (शा० ३)। तथा संविधेहि, तथोपायान्कुरु।
‘निर्वाहः प्रतिपन्नवस्तुषु सतामेतद्धि गोत्रव्रतम्’ (मुद्रा० २।१८)। निर्वाहः प्रतिपालनम् निर्वर्तनम्, निर्व्यूढिः।
‘इत्यभ्रातृकाया अनिर्वाह औपमिकः’ (नि० ३।४)। अनिर्वाहः=अविवाहः।
‘स्रुचः शराववत्खातं सनिर्वाहं षडङ्गुलम्’ (कर्मप्रदीपे)। सनिर्वाहम्=घृतनिर्गममार्गसंहितम्।
‘गार्हपत्यादुष्णं भस्म निरुह्य’ (श० ब्रा० १२।४।२।२)। निरुह्य=अपोद्धृत्य=निष्कास्य।
‘निगडितनयनं निलिम्पपङ्के निरवहतां निपुणं नियुद्धशिल्पम्’ (चम्पू भा० २।५१)। निरवहतां न्यरूपयतां कर्मणा समपादयताम्।
‘अन्योऽन्यं सहसा दृप्ता निर्वहन्ति क्षिपन्ति च’ (रा० ६।४।२८)। अन्योन्यं निर्वहन्ति विनोदार्थमेकमेके वहन्ति।
‘समुद्रादेव सर्वे मनोरथा निर्वहन्ति’ (समुद्रमथने १)। निर्वहन्ति सिध्यन्ति सम्पद्यन्ते।
‘निष्टमूहथुः सुयुजा रथेन’ (ऋ० १।११७।१५)। निरूहथुः=उज्जह्रथुः=उद्धृतवन्तौ। निष्टम्=निस्तम्।
‘अंहतिश्चांहश्चाहुंश्च हन्तेर्निरूढोपधाद् विपरीतात्’ (नि० ४।२५।४)। इह निर्वहतिर्निष्कर्षणे वर्तते।
‘येनासि तत्र जतुवेश्मनि दीप्यमाने निर्वाहिता सह सुतैर्भुजयोर्बलेन’ (वेणी० ६।२३)॥ निर्वाहिता भुजाभ्यामुत्थाप्य बहिर्नीता।
‘यान्ति निर्वहणमस्य संसृतिक्लेशनाटकविडम्बनाविधेः’ (शिशु० १४।६३)। निर्वहणं समाप्तिः।
‘दुष्टे निर्वहणं भविष्यति कथं मानस्य तस्मिञ्जने’ (सा० द० ३।१९८ इत्यत्रोदाहरणम्)। निर्वहणं निर्वाहः, अवलम्बनं धारणं श्रयणम्।
‘ओघ इमाः प्रजा निर्वोढा’ (श० ब्रा० १।८।१।२)। निर्वोढा=आप्लावयिता।

वा

{निर्वा}
वा (वा गतिगन्धनयोः)।
‘निर्ववुः शतशश्चैव वृष्टिवाताः सविद्युतः’ (रा० ४।२९।११)। निर्ववुः=निरतिशयं ववुः, वान्ति स्म।
‘त्वयि दृष्ट एव तस्या निर्वाति मनो मनोभवज्वलितम्’ (सुभाषितम्)। निर्वाति शाम्यति, शैत्यं भजते।
‘वपुर्जलार्द्रापवनैर्न निर्ववौ’ (शिशु० १।६५)। उक्तोऽर्थः।
‘गृहा न निर्वान्ति मया प्रदीपितातथैव तावद् हृदयानि मन्त्रिणाम्’ (प्रतिज्ञा० ४।२२)।** न शाम्यन्तीत्याह।**
‘इति सर्वं समुन्नद्धं न निर्वाति कथं चन’ (भा० शल्य० ५।२१)।
‘सखि अन्यादृश एव तेऽद्य निर्वापयति शरीरस्पर्शः’ (मालती० ६)। निर्वापयति सुखयति।
‘अग्निं हृदय्यं शोक तं ते निर्वापयामसि’ (अथर्व० ६।१८।१)। निर्वापयामः शमयामः। निर्वाप्यते प्रतिभयं पृथिवीपतीनां सार्वत्रिकं तु रभसाद् भुवि बुद्धि वृद्धैः। निर्वाप्यते शमं नीयते।
‘यं त्वमग्ने समदहस्तमु निर्वापया पुनः’ (अथर्व० १८।३।६)। निर्वृतं सुखितं कुर्वित्याह।
‘धौतारकूटकोमलातपत्विषि निर्वाति वासरे’ (हर्ष० २)। निर्वाति=अवसानं गच्छति सति।
‘अपि निर्वाणमायाति नानलो याति शीतताम्’ (हितोप० १।१३१)। निर्वाणमायाति=निर्वाति=शाम्यति।
‘निर्वाण नाधिगच्छेयुर्जीवेयुः पशुजीविकाम्’ (भा० वन० ३१।२६)। निर्वाणमपवर्गम् मोक्षम्।
‘निर्वाणं समुपगमेन यच्छते ते’ (नमः) (कि० १८।३९)। निर्वाणं सन्तापशान्तिम्।
‘स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति’ (गीता ५।२४)। ब्रह्मनिर्वाणम्=ब्रह्मानन्दम्।
‘अये लब्धं नेत्रनिर्वाणम्’ (शा० ३)। निर्वाणं परमं सुखम्, परा निर्वृतिः।
‘स पीत्वा शीतलं तोयं पिपासार्तो महीपतिः। निर्वाणमगमद् धीमान्सुसुखी चाभवत्तदा’ (भा० वन० १०४।३८)। उक्तोऽर्थः।
‘प्राप्य संकल्पनिर्वाणं नातिप्रीतोऽभ्यगात्पुरम्’ (भा० पु० ४।९।२७)। संकल्पनिर्वाणं संकल्पितार्थसिद्धिम्।
‘विहाय सर्वसंकल्पान्बुद्ध्या शारीरमानसान्। शनैर्निर्वाणमाप्नोति निरिन्धन इवानल’ (भा० आश्व० १९।१२)॥ निर्वाणं शममुपरतिं वा।
‘पितुः शरीरनिर्वाणं निष्टनन् विषसाद ह’ (रा० २।७७।८)। शरीरनाशस्थानमित्यर्थः।
‘त्रिदशाः पृथिवी चैव निर्वाणमधिगच्छतु’ (रा० १।३६।१३)। निर्वाणमुपप्लवनाशजं सुखम्।
‘त्वयि दृष्ट एव तस्या निर्वाति मनो मनोभवज्वलितम्’ (का० प्र० १०।४५५)। पुस्तके इदं सुभाषितमिति कृत्वा धृतम्। अर्थस्तु निर्दिष्टपूर्वो नार्हति पुननिर्देशम्।
‘अनाहारो हि निर्वाति निरिन्धन इवानलः’ (सौन्दर० १४।८)। निर्वाति शाम्यति। शुष्यति क्षीयत इति तूपचरितम्।

विद्

{निर्विद्}
विद् (विद सत्तायाम्)
‘कृच्छ्राल्लब्धमभिप्रेतं यदि कौसल्य नश्यति। तदा निर्विद्यते सोऽर्थात् परिभग्नक्रमो नरः’ (भा० शां० १०४।४०)। निर्विद्यते=निर्वेदमापद्यते, अर्थे विषये लब्धव्ये विरक्तो भवति, निरीहः संजायते।
‘निरविद्यत धर्मात्मा जीवितेन वृकोदरः’ (भा० द्रोण० १३२।२०)। जीविते वीतस्पृहोऽभूदित्यर्थः। नातः परं जिजीविषाऽस्याभूदित्यभिप्रायः।
‘निरविद्यत धर्मात्मा जीवितेन परन्तप’ (भा० भीष्म० ११५।१०)।
‘पश्यन्तु दुःखितां कृष्णां सा च निर्विद्यतां पुनः’ (भा० वन० २३७।२१)। पुनर्निर्विद्यताम्=भूयो नैराश्यमापद्यताम्।
‘साङ्ख्ययोगविभागज्ञो निर्विवित्सुः’ (भा० सभा० ५।७)। निर्वेदो युद्धोपरतिः, तं कर्तुमिच्छन्निति नीलकण्ठः।
‘निर्वेदाच्च तमेवार्थमनुध्यायन्पुरं ययौ’ (हरि० १।२३।४)। निर्वेदः शोकः।
‘अनिर्वेदः श्रियो मूलमनिर्वेदः परं सुखम्। अनिर्वेदो हि सततं सर्वार्थेष्वनुवर्तते’ (रा० ५।१२।१०)॥ निर्वेदो नैराश्यम्। अनिर्वेदस्तदभावः। आशाभङ्गस्य विरहः।
‘न चास्य जीविते राजन्निर्वेदः समजायत’ (भा० स्त्री० ५।१०)। जीविते निर्वेदः=जिजीविषाविरहः। नातः परं जीवितुमिच्छामीति बुद्धिर्नाजायतेत्यर्थः।
‘तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च’ (गीता २।५२)। निर्वेदो विरक्तिरौदासीन्यम्।
‘परिभवान्निर्वेदमापद्यते’ (मृच्छ० ८।१२)। भग्नाशो जायते।
‘जन्मना यस्तु निर्विण्णो मरणेन तथैव च। आधिभिर्व्याधिभिश्चैव तं देवा ब्राह्मणं विदुः’ (शङ्ख० ७।१०)। निर्विण्णोऽखिन्न इत्यर्थः प्रतिभाति।
‘निर्विण्णोऽभूत्स जीवितात्’ (भा० द्रोण० १३६।१)। जीवितान्निर्विण्णः=जीविते विकाङ्क्षः।
‘निर्विण्णस्य पदं करोति हृदये तस्य स्वतन्त्रस्पृहा’ (पञ्चत० १।२४०)। निर्विण्णो विरक्तोऽपरक्तः। स्वामिन्यभक्त इत्यर्थः।
‘हृष्टे जहर्ष निर्विवेदानुकूल्यतः’ (राज० ६।२६२)। अत्र निर्विविदे इति तु युक्तम्। विदेः सत्तायाम् इत्यस्य तिङ्ङन्तेषु निर्वेदार्थस्य दर्शनात्।
‘निर्विद्यति नरः कामादनिर्विद्य सुखमेधते’ (भा० शां० १०४।७)। निर्विद्यति निर्विद्यते विरज्यते।

विद्

{निर्विद्}
विद् (विद्लृ लाभे, विद ज्ञाने)।
‘तस्माद् ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेत्’ (बृ० उ० ३।५।१)। निर्विद्य निःशेषेण विदित्वेति शङ्करः। प्राप्येति गोपालानन्दस्वामी।
‘सतो बन्धुमसति निरविन्दन्’ (ऋ० १०।१२९। ४)। अन्विष्याविन्दन् प्राप्नुवन्।
‘अथ स्वप्नस्य निर्विदेऽभुञ्जतश्च रेवतः’ (ऋ० १।१२०।१२)। निर्विदे=निर्मोक्षाय, परिहृतये।

विश्

{निर्विश्}
विश् (विश प्रवेशने)।
‘ज्योत्स्नावतो निर्विशति प्रदोषान्’ (रघु० ६।३४)। निर्विशति=ससुखमनुभवति।
‘क्रीडारसं निर्विशतीव बाल्ये’ (कु० १।२९)। उक्तोऽर्थः।
‘कर्मणि भृतौ’ (पा० ३।२।२२)। सूत्रे भृतिर्वेतनं कर्मनिर्वेश इति काशिका। निर्वेशो भृतिभोगयोरित्यमरः।
‘तदस्मिन्दीयते… (५।१।४७) ** सूत्रे–रक्षानिर्वेशो राजभागः शुल्क इति वृत्तिः।**
‘भर्तुः पिण्डस्य निवशं कर्तुमिच्छामि’ (रा० ३।३३।२५)। उक्तोऽर्थः।
‘चरितनिर्वेशस्य भोक्तव्यम्’ (आप० ध० १।१८।१२)। निर्वेशः प्रायश्चित्तम्।
‘चरितनिर्वेशं सवनीयं कुर्युः’ (बौ० ध० २।१।१।३७)। उक्तोऽर्थः।
‘करिष्ये वधनिर्वेशम्’ (भा० पु० १०।७८।३३) उक्तपूर्व एवार्थः।
‘अनिर्वेशः’ (भा० पु० ५।२६।१८)। अकृतप्रायश्चित्त इत्यर्थः।
‘आत्मनिर्वेशमात्रेण तिर्यग्गतमुलूखलं’ (ययौ) (भा० पु० १०।१०।२६)। निर्वेशः प्रवेशः। अपूर्वोऽर्थः।
‘अभ्यधावन्नभिक्रुद्धा भ्रातुर्निर्वेशकारिणः’ (भा० पु० १०।४४।३९)। निर्वेशो वैरनिर्यातनम्। अयं चाप्यन्यत्र न दृश्यतेऽर्थः।
‘अवश्यं राजपिण्डस्तैर्निर्वेश्य इति मे मतिः’ (भा० वन० ३६।१६)। राजपिण्डस्य निष्क्रयो देय इत्यर्थः।
‘निर्विष्टं वैश्यशूद्रयोः’ (गौ० ध० २।१।४२)। निर्विष्टं कर्मणोपात्तम्, भृत्या समुपलब्धम् अर्जितम्।
‘सङ्ग्रामे निर्विष्टसहस्रबाहुः’ (रघु० ६।३८)। सङ्ग्रामे निर्विष्टा अनुभूताः प्रत्यक्षीकृताः सहस्रं बाहवो यस्य (स कार्तवीर्यः)।
‘स्वनिर्मितेषु निर्विष्टो भुङ्क्ते भूतेषु तद्गुणान्’ (भा० पु० १।२।३३)। निर्विष्टोऽनुप्रविष्ट इत्यर्थं विवक्षति। व्यक्तं निनिरावुपसर्गौ संकिरति कविः।
‘भर्तृपिण्डस्य कालो यं निर्वेष्टुम्’ (रा० ६।९७।५)। निर्वेष्टुम्=निर्वेशं दातुम्, निष्क्रयमर्पयितुम्।
‘निर्वेष्टुकामस्तु पुरा अष्टावक्रो महातपाः’ (भा० अनु० १९।११)। दारसङ्ग्रहार्थी, गृही बुभूषुः। अदेशे निरो योगः।
‘निर्वेष्टव्यं मया तत्र प्राणानपरिरक्षता’ (भा० उ० १४६।१५)। भुक्तस्य तदन्नादेरानृण्यं मया सम्पाद्यमित्याह।
‘निरूपितो बालक एव योगिनां शुश्रूषणे प्रावृषि निर्विविक्षिताम्’ (भा० पु० १।५।२३)। समं विवत्सताम् इति विवक्षति। शब्दमर्यादया तु नायमर्थो लभ्यः, परं शब्दमर्यादानुरोधे नायमादृतः कविः।
‘अस्ति नूनं कर्मकृतं पुरस्तादनिर्विष्टं पापकं धार्तराष्ट्रैः’ (भा० उ० ४८।८)। अनिर्विष्टमभुक्तम्।
‘ज्येष्ठेऽनिर्विष्टे कनीयान्परिवेत्ता भवति परिविन्नो ज्येष्ठः (कृत्यकल्पतरौ द्वितीये खण्डे १०६ पृष्ठे)। अनिर्विष्टः=अकृतपरिणयः। वस्तुतोऽपपाठ एषः। अनिविष्ट इत्येव पाठः।**
‘पुत्रस्नेहस्तु निर्विष्टो येन सुव्यक्तकारिणा’ (पञ्चत० २।३८)। निरूढः, सम्यङ् निरूपितः।
‘भो दर्शितः स्नेहः। निर्विष्टः पुरुषकारः’ (प्रतिज्ञा० ३)। उक्तोऽर्थः।
‘निर्विष्टः सर्वभावेन धनञ्जयमवेक्ष्य च’ (भा० उ० १५७।३०)। निर्विष्टः=अभिनिविष्टः।
‘अथ मधुवनितानां नेत्रनिर्वेशनीयं’ (यौवनम्) (रघु० १८।५२)। नेत्रनिर्वेशनीयं नयनभोग्यं नेत्रपेयं मधु (मधुरूपं यौवनम्)।
‘निर्वेष्टव्यं शरीरं यैर्व्रतकैः पुण्यकैरपि’ (हरि० २।८०।१)। निर्वेष्टव्यमलङ्करणीयम्। निर्वेष्टव्यं भोक्तव्यं भोग्यमिति मुख्योऽर्थः। शरीरं च संस्कृतमेव भोगार्हं भवतीति प्रोक्तार्थलब्धिः।

वृ

{निर्वृ}
वृ (वृञ् वरणे, वृङ् संभक्तौ)।
‘निर्ववार मधुनीन्द्रियवर्गः’ (शिशु० १०।३)। सुखं वेदयते स्म, सुखं निर्विवेश। निर्वरिता निर्वरीता (काशिकायां स्वरान्तसेट्धातुकारिकायामुदाहरणम्)। मार्क० पु० १००।१९ इत्यत्र निवृत इति निर्वाणार्चिरित्यर्थे प्रयुक्तम्। तदाऽयं सर्वभूतात्मा सुखं स्वपिति निर्वृतः (मनु० १।५४)। निर्वृतः=निवृत्तजाग्रत्स्वप्नव्यापार इति कुल्लूकः। निर्वार्यः कार्यकर्ता यः सम्पन्नः सत्त्वसम्पदा (अमरः)। निर्वार्यः=निश्चयेन व्रियसे।
‘हृदयं निर्वृतं तेऽस्तु’ (रा० ३।४५।२५)। **निर्वृतं सुखितम्।
‘निर्वृते स्वः’ (शा० २)। परितुष्टे इत्याह।**
‘तीर्णे भीष्ममहोदधौ कथमपि द्रोणानले निर्वृते’ (वेणी० ६।१)। निर्वृते=शान्ते, निर्वाणतां गते।
‘व्रजति निर्वृतिमेकपदे मनः’ (विक्रम० २।९)। निर्वृतिरानन्दः, प्रमोदः।
‘न जातु बाला लभते स्म निर्वृतिं तुषारसङ्घातशिलातलेष्वपि’ (कु० ५।५५)। निर्वृतिं विश्रान्तिम्।
‘द्वारं निर्वृतिसद्मनो विजयते कृष्णेति वर्णद्वयम्’ (भा० वि० ४।१४)। निर्वृतिः संसारमोक्षः।
‘विचार्य खलु पश्यामि तत् सुखं यत्र निर्वृतिः’ (भा० १२।१४१४)। परितोषः, आनन्दः।
‘भूम्यम्बुवायुजैः पित्तं क्षिप्रमाप्नोति निर्वृतिम्’ (सुश्रुत० १।१५२।१२)। निर्वृतिः शमः।
‘स (बृहस्पतिः) नीवारान्निरवृणीत’ (तै० ब्रा० १।३।६।७)। अन्याभ्य ओषधिभ्यो निष्कृष्यावृणीतेत्यर्थः।
‘कल्पे निःशेषभुक्ते तु ततो गच्छन्ति निर्वृतिम्’ (हरि० ३।३६।१७)। निर्वृतिं शान्तिं तिरोभावम्।

वृत्

{निर्वृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘हस्तपादशिरसां पञ्च पिण्डका निर्वर्तन्ते’ (सुश्रुत० १।३२२।८-९)। निर्वर्तन्ते। निष्पद्यन्ते।
‘निर्वर्तेतास्य यावद्भिरितिकर्तव्यता नृभिः’ (मनु० ७।६१)। निर्वर्तेत=सिध्येत्।
‘निरवर्त्स्यन्न चेद्वार्ता सीताया वितथैव नः। अकल्प्स्यदुद्यतिः सर्बा’ (भट्टि० ८।६९)। निरवर्त्स्यत्=असेत्स्यत्। अलभ्यतेति तात्पर्यार्थः। वार्ता प्रवृत्तिरुदन्तः।
‘निर्वर्त्स्यत्यृतुसङ्घातः’ (भट्टि० १६।६)। सर्वदा न भविष्यतीति जयमङ्गला। कथमस्यार्थस्योपलब्धिरभूदिति भट्टिर्वा वेद जयमङ्गलाकारो वा।
‘अङ्गारान् निर्वर्त्य’ (श० ब्रा० १२।८।१।६)। अत्र णिच्सहितस्य धातोरुद्धरणमर्थः।
‘अद्य निर्वर्तयिष्यन्ति क्षत्रमांसानि दानवाः’ (हरि० ३।५९।५३)। अपनेष्यन्तीत्यर्थः। लोकानां तु विवृद्ध्यर्थं मुखबाहूरुपादतः।
‘ब्राह्मणं क्षत्रियं वैश्यं शूद्रं च निरवर्तयत्’ (मनु० १।३१)॥ निरवर्तयत्=निरपादयत्, अकल्पयत्। अजनयत्।
‘निर्वर्त्यतां तावदयं कन्याभावरमणीयः कालः’ (स्वप्न० २)। अतिवाह्यताम्। निर्विश्यतामिति त्वार्थिकोऽर्थः।
‘निर्वर्त्यमानमेव तपो हिनस्त्यशुद्ध्यावरणमलम्’ (यो० सू० २।४३ भाष्ये)। निर्वर्त्यमानमेव प्रक्रियमाणमेव, चर्यमाणमेव।
‘ऋते वर्षान्न कौन्तेय न जातु निर्वर्तयेत् फलम्’ (क्षेत्रम्) (भा० उ० ६९।२)। न साध्येदित्यर्थः। न पाचयेदिति वा।
‘मङ्गलोदग्रं तदहो निरवर्तयत्’ (राज० ३।२४७)। निरवर्तयत्=अयापयत्।
‘निर्वृत्तम्’ (४।२।६८)। कुशाम्बेन निर्वृत्ता निर्मिता नगरी कौशाम्बी।
‘मुद्गलाद् ब्रह्म निर्वृत्तं गोत्रं मौद्गलसंज्ञितम्’ (भा० पु० ९।५१।३३)। निर्वृत्तं जातमुद्भूतम्। संभूतम्।
‘कारणेन निर्वृत्तं कृत्रिमं वैरम्’ (पञ्चत०)।
‘निर्वृत्तपर्जन्यजलाभिषेका प्रफुल्लकाशा वसुधेव रेजे’ (कु० ७।११)। निर्वृत्तः सम्पादितः।
‘सा तस्य कर्मनिर्वृत्तैर्दूरं पश्चात्कृता फलैः’ (रघु० १७।१८)। कर्मनिर्वृत्तैः=कर्मभिः पुराकृतैर्निष्पन्नैः।
‘निर्वृत्ते तु क्रतौ तस्मिन्हय मेधे महात्मनः’ (रा० १।१८।१)। निर्वृत्ते=समाप्ते=अवसिते।
‘स तान्तो निरवर्तत’ (जै० ब्रा० १।१५१)। निरपद्यत, अजायतेत्यर्थः।
‘यदि पीतापीतौ सोमौ सङ्गच्छेयातामन्तःपरिध्यङ्गारान्निर्वर्त्य’ (पञ्च० ब्रा० ९।९।८)। निर्वर्त्य पृथक् कृत्वा।

वृष्

{निर्वृष्}
वृष् (वृषु सेचने)।
‘निर्वृष्टलघुभिर्मेघैर्मुक्तवर्त्मा’ (रघु० ४।१५)। निःशेषं वृष्टा निर्वृष्टाः।

वेष्ट्

{निर्वेष्ट्}
वेष्ट् (वेष्ट वेष्टने)।
‘शेप इव निर्वेष्टितः’ (नि० ५।८)। अनावृतोऽसंवृत इत्यर्थः। निःशब्दो धात्वर्थं विपरीतयति। वेष्टनमावरणं हि धातोरर्थस्तस्य विपर्यासोऽनावरणम्। एकैकस्मिन्मण्डले मुहूर्तस्य द्वौ द्वावेकषष्टिभागौ दिवसक्षेत्रस्य निर्वेष्टयन् (=हापयन्)।

व्यध्

{निर्व्यध्}
व्यध् (व्यध ताडने)।
‘निरविध्यत् प्रतोदेन नासिकायां पुनः पुनः’ (भा० अनु० २६।१०)। निःशेषम् अविध्यत्।
‘तेन मर्मणि निर्विद्धः शरेणानुपमेन हि’ (रा० ३।४४।२०)। निर्विद्धः क्षतः, विक्षतः।
‘छिद्रं निर्व्यधनं रोकम्’ (अमरः)। स्पष्टम्।

शस्

{निःशस्}
शस् (शसु हिंसायाम्)।
‘अवशसा निःशसा यत् पराशसोपारिम’ (अथर्व० ६।४५।२)। निःशसा=निःशेषेण हिंसनेन।

शो

{निःशो}
शो (शो तनूकरणे)।
‘सोऽसिं निःशान एवाय’ (ऐ० ब्रा० ७।१६)। निःशानः=निःश्यन्, तेजयन्।

श्रु

{निःश्रु}
श्रु (श्रु श्रवणे)।
‘तद् उद्देशः संवृतः कथानामनिःश्रावी पक्षिभिरप्यनालोक्यः स्यात्’ (कौ० अ० १।१५।३)। निः श्रवो बहिः श्रवणम्। अनिःश्रावी यत्रान्तः स्थानां कथाः कथयतां बहिः श्रवणं न स्यात्।

श्वस्

{निःश्वस्}
श्वस् (श्वस प्राणने)।
‘स्तनकम्पक्रियालक्ष्यैर्निःश्वसितैरिव’ (हृदयम्) (विक्रम० २।१९)।

सञ्ज्

{निःसञ्ज्}
सञ्ज् (षञ्ज सङ्गे)।
‘अनित्यभूतो निःसङ्गं वध्यतां वध्यतामपि’ (रा० २।२१।१२)। निःसङ्गम्=निःस्नेहम्=अनादरेण, तृणवत्।
‘भर्तुर्ये प्रलयेऽपि पूर्वसुकृतासङ्गेन निःसङ्गमा भक्त्या कार्यधुरं वहन्ति’ (मुद्रा० १।१४)। निःसङ्गमाः=निःसङ्गाः=निष्प्रयोजनाः। स्वार्थपराङ्मुखा इत्यर्थः।
‘निःसङ्गं प्रधिभिरुपाददे। विवृत्तिः’ (कि० ७।१२)। निःसङ्गं निष्प्रतिबन्धम्।
‘निःसङ्गता मुक्तिपदं यतीनां सङ्गादशेषाः प्रभवन्ति दोषाः’ (वायु० पु० ४।२)। सङ्ग आसङ्गः आसक्तिः, ममत्वम्।

सह्

{निःसह्}
सह् (षह मर्षणे)।
‘अये विरम निःसहासि जाता’ (मालती० ३)। निःसहा=श्रान्ता। ग्लाना।

सिच्

{निष्षिच्}
सिच् (षिच क्षरणे)।
शुचिः–निष्षिक्तमस्मात्पापकमिति नैरुक्ताः’ (नि० ६।६।१)। निष्षिक्तं निष्कृष्यान्यत्र सिक्तम् इति दुर्गः।

सिध्

{निःसिध्}
सिध् (षिध गत्याम्)।
‘निष्क्रव्यादं सेध’ (तै० सं० १।१।७)। निःसेध निष्कृष्य बहिरपनय।

सू

{निःसू}
सू (षू प्रेरणे)।
‘निर्लक्ष्म्यं ललाम्यं निररातिं सुवामसि’ (अथर्व० १।१८।२)। अस्माच्छरीरान्निरवशेषमुत्सारयाम इत्यर्थः।

सृ

{निःसृ}
सृ (सृ गतौ)।
‘ग्रामादरण्यं निःसृत्य निवसेन्नियतेन्द्रियः’ (मनु० ६।४)। निःसृत्य=निर्याय।
‘यो हेमकुम्भस्तननिःसृतानां स्कन्दस्य मातुः पयसां रसज्ञः’ (रघु० २।३६)। निःसृतानां निःस्रुतानाम्।

सृज्

{निःसृज्}
सृज् (सृज् विसर्गे)।
‘वज्रेण हत्वा निरपः ससर्ज’ (ऋ० १।१०३।२)। निःससर्ज=विसृष्टवान्।
‘इदमहं तप्तं वार्बहिर्धा यज्ञाग्निः सृजामि’ (वा० सं० ५।११)। निःसृजामि=निष्क्रमयामि।
‘देवा मुञ्चन्तो असृजन्निरेणसः’ (अथर्व० २।१०।८)। निरसृजन् निरगमयन्।
‘तस्यै त्रीन्भागान्पुरस्तादुपदधाति निःसृजति चतुरः’ (श० ब्रा०)। निःसृजति=हापयति।

स्तन्

{निष्टन्}
स्तन् (स्तनगदी देवशब्दे)।
‘निष्टनन्ति च मातङ्गा मुञ्चन्त्यश्रूणि वाजिनः’ (भा० उ० १४२।१२)। निष्टनन्ति=गर्जन्ति=बृंहन्ति।

स्था

{निःस्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘भद्राप्लक्षान्निस्तिष्ठन्ति’ (अथर्व० ५।५।५)। निस्तिष्ठन्ति=प्रभवन्ति=उद्भवन्ति।
‘नळा इव सरसो निरतिष्ठन्’ (ऋ० ८।१।३३)। निरतिष्ठन्=आरोहन्।
‘यदा वै निस्तिष्ठत्यथ श्रद्दधाति’ (छां० उ० ७।२०)। निस्तिष्ठति निष्ठामाप्नोति। निष्ठावानेव श्रद्धावान्भवतीत्यर्थः।
‘यथा सोम्य मधु मधुकृतो निस्तिष्ठन्ति’ (छां० उ० ८।१।९)। निस्तिष्ठन्ति=निष्पादयन्ति, निर्मिमते।
‘निष्ठितेषु पान्नेजनेषु’ (श० ब्रा० १३।५।२।२)। सम्भृतेषु=आहृतेषु। निष्ठा निष्पत्तिनाशान्ताः (अमरः)।
‘मनो निष्ठाशून्यं भ्रमति च किमप्यालिखति च’ (मालती० १।८१)। निष्ठा स्थैर्यम्।
‘तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे’ (मनु० ८।२२७)। निष्ठा निष्पत्तिः भार्यात्वेन।
‘तं तदानीमेव विस्रस्याहा कुर्वन्तो हस्तान् ग्रन्थकौशलै र्निस्तिष्ठन्ति। एवमेवोत्तरं द्वार्बाहुमेवापरौ द्वार्बाहू निस्तिष्ठन्ति’ (बौ० श्रौ० ६।२७)।

स्रु

{निःस्रु}
स्रु (स्रु गतौ)।
‘तदतिक्रमे विद्याकर्म निःस्रवति ब्रह्म सहापत्यादेतस्मात्’ (आप० ध० १।५।२)। निःसारयतीत्यर्थः।
‘क्रेयो वा निःस्रवस्तस्माद् वणिजां लाभकृत्स्मृतः’ (याज्ञ० २।२५१)। निःस्रवोऽवशेषः।
‘कदाचित्तं जलस्थायं (=क्षुद्रजलाशयम्) मत्स्यबन्धाः समन्ततः। निः स्रावयामासुः…’ (भा० शां० १३७।५)॥ परिवाहयाञ्चक्रुरित्यर्थः।

हद्

{निर्हद्}
हद् (हद पुरीषोत्सर्गे)।
‘पश्यामि बहुलान्राजन्वृक्षानुदकसंश्रयान्। सारसानां च निर्हादमत्रोदकमसंशयम्’ (भा० वन० ३१२।८)। निर्हादो विष्ठा, पुरीषम्।

हन्

{निर्हन्}
हन् (हन हिंसागत्योः)।
‘प्राशित्रमस्याक्षिणी निर्जघानेति च ब्राह्मणम्’ (नि० १२।१४)। आहत्य निष्कासयामास।
‘तत्पूषा प्राश, तस्य दतो निर्जघान’ (श० ब्रा० १।७।४।७)। निर्जघान=बभञ्ज। भग्नदन्तः पूषेति प्रसिद्धिः।
‘कील आहन्यमानः प्रतिकीलं निर्हन्ति’ (नञ् २।२।६ सूत्रे भाष्ये)। निर्हन्ति=निर्गमयति, उत्खनति।
‘स दोषो निर्घानिष्यते’ (शास्त्रपूर्वक इति वा० भा०)। निःशेषेणापहनिष्यते।
‘निर्घातश्च महानभूत्’ (भा० सभा० ८।२२)। निर्घातो वज्रशब्दः।
‘अहह दारुणो दैवनिर्घातः’ (उत्तर० २)। निर्घातः प्रहारः। वायुना निहतो वायुर्गगनाच्च पतत्यधः।
‘प्रचण्डधोरनिर्घोषो निर्धात इति कथ्यते’ (व० बृ० सं०)।
‘त (देवाः) एभ्यो लोकेभ्यो निरघ्नन्’ (असुरान्) (गो० ब्रा० उ० २।७)। निरघ्नन्=पराणुदन्।
‘त (असुराः) एभ्यो लोकेभ्यो निर्हता ऋतून् प्राविशन्’ (गो० ब्रा० उ० २।७)। निर्हताः=प्रहृतप्रद्राविताः।
‘मज्जानमस्य निर्जहि’ (अथर्व० १२।७।९)। निर्जहि ताडयित्वा निर्गमय।
‘तस्याक्षिणी निर्जघान’ (शां० ब्रा० ६।१३)। आहत्य निश्चकर्षेत्यर्थः।
‘यदत्रैकपदां व्यवदध्याद् वाचः कूटेन यजमानात् पशून् निर्हण्यात्’ (ऐ० ब्रा० ६।२४)। निर्हण्यात् निर्गमयेत्। हनिर्गत्यर्थो ऽन्तर्णीतण्यर्थ इति षड्गुरुशिष्यः। निःसार्य हन्यादिति तु सायणः।
‘वरुणस्य वाऽभिषिच्यमानस्यापः। इन्द्रियं वीर्यं निरघ्नन्’ (तै० ब्रा० १।८।९)। निरघ्नन् निर्गमितवत्यः।
‘यन्निधनवत् (साम) स्यात्, यजमानं स्वर्गाल्लोकान्निर्हण्यात्’ (पञ्च० ब्रा० ७।३।२४)। निर्हण्यात् निर्गमयेत्। निर्वासयेत्।
‘तैरुपायैः शल्यं तु नैव निर्घात्यते यदि’ (सुश्रुत० १।२७।११)। निर्घात्यते निर्हण्यते कृत्यते निष्कास्यते।
‘शं नो भूमि र्वेप्यमाना शमुल्का निर्हतं च यत्’ (अथर्व० १९।९।८)। निर्हतं निर्घातः तडित्पातः, अशनिपातः।
‘ततो हैनां न शेकतुर्निर्हन्तुम्’ (श० ब्रा० १।१।४।१४)। निर्हन्तुं निर्गमयितुम्।

हृ

{निर्हृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘अन्तःपुरगतां वार्तां निर्हरेयुरलक्षिताः’ (का० नी० सा० १३।४५)। निर्हरेयुः=निष्कर्षेयुः। वार्तां प्रवृत्तिं विभावयेयुरिति तात्पर्यार्थः।
‘यन्नर्तनो भवत्यभीक्ष्णशः प्रेतान्निर्हरन्ते’ (गो० ब्रा० पू० २।७)। निष्कालयन्तीत्यर्थः।
‘समर्था बलिनश्चैव निर्हरिष्यन्ति वालिनम्’ (रा० ४।२५।१८)। निर्हरिष्यन्ति=श्मशानाय विनेष्यन्ति वक्ष्यन्तीत्यर्थः।
‘त आत्मानं निर्हरन्तीह देहान्मुञ्जादिषीकामिव सत्त्वसंस्थाः’ (भा० उ० ४४।७)। निर्हरन्ति=प्रवृहन्ति=पृथक् कुर्वन्ति।
‘न च वासांसि वासोभिर्निर्हरेत्’ (मनु० ८।३९६)। मिश्रयेत् परिवर्तयेद्वा।
‘हत्वा नृपान्निरहरत् क्षितिभारमीशः’ (भा० पु० ११।१।२)। निरहरत्=पर्यहरत्।
‘यत् किञ्चिद् दोषमास्राव्य न निर्हरति कायतः’ (चरक० सूत्र० २६।८७)। न निर्हरति नापनुदति, नापाकरोति।
‘उद्धुनीयात सत्केतून् निर्हरेताग्र्यचन्दनम्’ (भट्टि० १९।८)। निहरेत=निर्गमयेत। वनादिति शेषः। आहरेतेत्यर्थः। नायं युक्तरूपः प्रयोगः। आङ् प्रयोक्तव्यः।
‘तानि निर्हरतो लोभात्’ (मनु० ८।३९९)। निर्हरतः=देशान्तरं नयतः।
‘गवां निर्हारनिर्मुक्ताद् यावकात् तद्विशिष्यते’ (भा० अनु० २६।३८)। निर्हारः=आहारनिर्गमनमार्गः।
‘कुर्याद् विहारमाहारं निर्हारं विजने सदा’ (शुक्र० ३।११२)। निर्हारम् मलमूत्रविसर्गम्।
‘आहारनिर्हारविहारयोगाः सुसंवृता धर्मविदा तु कार्याः’ (व० धर्म० ६।९)। उक्तोऽर्थः।
‘न निर्हारं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद् बहुमध्यगात्’ (मनु० ९।१९९)। निर्हारं रत्नालङ्काराद्यर्थं धनसञ्चयम् इति कुल्लूकः। निर्हारोऽभ्यवकर्षणम् (अमरः)। निर्हारो युक्तया निःसाराकर्षणमिति स्वामी।
‘कर्मणा कर्मनिर्हारो यथा स्यान्नस्तदुच्यताम्’ (भा० पु० १०।८४।२९)। निर्हारः परिहारः। अत्रार्थे स्वातन्त्र्यं कवेः।
‘इष्टश्चानिष्टगन्धश्च मधुरः कटुरेव च। निर्हारी संहतः स्निग्धो रूक्षो विशद एव च’ (भा० शां० १८४।२८)॥ निर्हारी सर्वगन्धाभिभावी। हिङ्गवादी यथा।
‘तांस्तान् विषविशेषांश्च तत्तन्निर्हरणानि च’ (शि० भा० ३०।२०)। निर्हरणानि परिहारोपायान्, भेषजानि। अयमप्यत्रार्थे भावतकारमनुगतः।
‘यद्यर्थिता निर्हृतवाच्यशल्यान् प्राणान्मया धारयितुं चिरं वः’ (रघु० १४।४२)। निर्हृतमुद्धृतम्।
‘निर्हृत्य तु व्रती प्रेतं न व्रतेन वियुज्यते’ (मनु० ५।९१)। निर्हृत्य=निर्याप्य=निरुह्य।
‘शल्यं निर्हृत्य समायत्य संनह्यति’ (काठक० १२।१)। उद्धृत्येत्यर्थः।
‘चन्द्रवित्तेशयोश्चैव मात्रा निर्हृत्य शाश्वतीः’ (मनु० ७।४)। निर्हृत्य=आकृष्य।
‘य ईमाहुः सुरभिर्निर्हरेति’ (ऋ० १।१६२।१२)। यतः सुरभिरतो निःशेषं देवेभ्यो हरेत्याह।
‘तस्यासून् पावकस्पर्शैः सौमित्रिः पत्त्रिभिस्त्रिभिः। यथा निरहरत्…’ (भा० वन० २८९।२१)॥ निरहरत् उदहरत् अपाहरत्।
‘द्वास्थपरम्परा मातापितृव्यञ्जनाः शिल्पकारिकाः कुशीलवा दास्यो वा…चारं निर्हरेयुः’ (कौ० अ० १।१२।१३)। चारं चरैर्गृहीतं विभावितं रहस्यमुद्धरेयुरित्याह।
‘वाक्शल्यस्तु न निर्हर्तुं शक्यो हृदिशयो हि सः’ (भा० उ० ३४।७९)। निर्हर्तुं निःसारयितुम्।
‘तस्मान्निर्हरणं कार्यं दोषाणां वमनादिभिः’ (सुश्रुत० उत्तर० ३९।५६)। निर्हरणमपाकरणम्।

ह्रस्

{निर्ह्रस्}
ह्रस् (ह्रस शब्दे)।
‘अघं हन्तेर्निर्ह्रसितोपसर्ग आहन्तीति’ (नि० ६।११।१)। निर्ह्रसितो ह्रस्वीकृतः।