संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

अस्

{अनुसमस्}
अस् (असु क्षेपे)।
‘त (प्रस्तरं) प्राञ्चमनुसमस्यति’ (श० ब्रा० १।८।३।१८)।
‘अग्नेः प्रियं पाथोऽपीतमितीतरावनुसमस्यति’ (श० ब्रा० १।८।३।२२)।
‘तदेनं कृत्स्नं कृत्वाऽनुसमस्यति’ ( ) अनुक्रमेण सन्धत्त इत्यर्थः।
‘बर्हिरनु समस्यति परिधींश्च’ (श० ब्रा० २।६।१।४७)। अनुक्रमेणाव्यवधानेन सह धत्त इत्यर्थः।

इ

{अनुसमि}
इ (इण् गतौ)।
‘तं यथा गृहातितं कर्मणानुसमियादेवमेवैनमनुसमिमः’ (ऐ० ब्रा० २।३१)। अनुसमियात्=पूजयेदिति षड्गुरुशिष्यः। एनं यज्ञमनुसमिभः=श्रद्धया कुर्म इति च सः। आनुकूल्येन सम्यक् प्राप्नुयाम उपचरेमेति सायणः।
‘स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम्’ (कठ उ० ५।७)। स्थाणुतां स्थावरतामनुगच्छन्तीत्याह। काण्डानुसमयः पदार्थसमूहस्यानुष्ठानम्। पदार्थानुसमयः प्रत्येकं पदार्थानामनुष्ठानम्।
‘अपि वा समानजातीयेनानुसमीयात्’ (भा० श्रौ० ६।१७।७)। समागममभ्यनुजानीयादित्यर्थः।
‘अपृणन्तमभि सं यन्तु शोकाः’ (ऋ० १।१२५।७)। अभिसंयन्तु=आभिमुख्येन संगच्छन्तु।

कल्

{अनुसंकल्}
कल् (कल गतौ संख्याने च)।
‘अनुसंकालयन्ति गाम्’ (आश्व० गृ० ४।२)। पृष्ठतः प्राजन्ति प्रणुदन्ति।

क्रम्

{अनुसंक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘इष्टापूर्ते अनुसङ्क्राम विद्वान्’ (अथर्व० १८।२।५७)। अनुसम्प्राप्नुहीत्यर्थः।

ख्या

{अनुसंख्या}
ख्या (ख्याञ् प्रकथने)।
‘यजमानमेवैतत् स्वर्ग्यं पन्थानमनु सङ्ख्यापयति’ (श० ब्रा० ३।९।३।३०)। अनुसंख्यापयति=उदीक्षयति।

गम्

{अनुसंगम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘पश्चेव हि हीनोऽनुसंजिगमिषति’ (ऐ० ब्रा० २।३६)। अवहीनोऽनुसृत्य संगन्तुमिच्छतीत्यर्थः।

ग्रह्

{अनुसंग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘तं (मुनिं) पप्रच्छानुसंगृह्य कृच्छ्रामापदमास्थितः’ (भा० शां० १०४।३)। अनुसंगृह्य=यथाविधि पादावुपसंगृह्य, चरणौ निपीड्य। सव्येन सव्यः स्प्रष्टव्यो दक्षिणेन च दक्षिण इति हि तत्र मनुप्रोक्तो विधिः।
‘ततोऽनुसंगृहीतोस्मि यत्प्रीतो मे भवान्गुरुः’ (रा० ६।१०४।३१)। अनुसंगृहीतः=अनुगृहीतः कृतानुग्रहः=अनुग्रहभाजनतां नीतः। सम् शब्दः पादपूरणो विवक्षितार्थस्यानुपकारकः।

चर्

{अनुसंचर्}
चर् (चर गतिभक्षणयोः)।
‘सर्वाँल्लोकाननु संचरति’ (श० ब्रा० २।३।२।३)। विचरतीत्यर्थः। - ‘सर्वाणि स्थानान्यनुसंचरति त्वरमाणः’ (नि० ७। २७)। उक्तोऽर्थः।
‘तद्यथा पति र्जाया अनुसंचरेत्’ (जै० ब्रा० २।२६)। अनुसंचरेत् अनुक्रमेण गच्छेत्।

ज्वर्

{अनुसंज्वर्}
ज्वर् (ज्वर सन्तापे)।
‘किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत्’ (बृह० उ० ४।४।१२)। शरीररोगमनुरुज्येतेत्यर्थ इति शङ्करः।

तन्

{अनुसंतन्}
तन् (तनु विस्तारे)।
‘इदं मे प्रातःसवनं माध्यन्दिनं सवनमनुसन्तनुत’ (छां० ३।१६।२)। अनुसन्तनुत=अनुसन्तते अनुक्रमबद्धे सम्पादयत। यथा मे प्रातः सवनं माध्यन्दिनेन सवनेनानुस्रियताम्।
‘इदं मेऽयं वीर्यं पुत्रोऽनुसन्तनवत्’ (श० ब्रा० १२।४।१।४)। अनुसन्तनवत्=अनुसन्तनुयात्=उत्तरत्राविच्छेदेन नयेत्।

दिश्

{अनुसंदिश्}
दिश् (दिश अतिसर्जने)।
‘तानु तेऽनुसंदिशामि’ (अथर्व० ४।१६।९)। प्रेषयामि, प्रेरयामि, विसृजामीति वा।

धा

{अनुसंधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘यस्तर्केरणानुसन्धत्ते स धर्मं वेद नेतरः’ (मनु० १२।१०६)। अनुसन्धत्ते=विमृशति, परीक्षते। तर्केण मीमांसालक्षणेन।
‘प्रसवयोग्यं स्थानमनुसन्धीयताम्’ (हितोप० ३)। विचीयतामित्यर्थः।
‘यथाकर्तव्यमनुसन्धीयताम्’ (हितोप० ३)। चिन्त्यताम् इत्यर्थः।
‘शिथिलीभूतवासनः कुर्वन्नपि फलं नानुसन्दधाति’ (यो० वा० ४।३८।६)। नानुसन्दधाति=न मनसि करोति, न चिन्तयति। नास्य फलोद्देश्यिका प्रवृत्तिर्भवतीति तात्पर्यार्थः।
‘आत्मानमनुसन्धेहि शोकचर्चां च परिहर’ (हितोप०)। अनुसन्धेहि=समाधेहि=समाहितं कुरु, शाम्य। अत्रार्थेऽन्यत्र प्रयोगो दुर्लभः। समाधानस्तु प्रयोगः प्रथितः।
‘नैतदनुसन्धाय मयोक्तम्’ (महावीर०)। एतत्सुविचिन्त्य लक्ष्यीकृत्य वेत्यर्थः।
‘एतौ तौ मामनुसन्धत्तः’ (मृच्छ० २)। मामनुबध्नीतः, निरन्तरमनुसरत इत्याह। अलमनेनातीतोपालम्भेन।
‘प्रकृतमनुसन्धीयताम्’ (महावीर०)। अनुसन्धीयतामनुस्रियताम्। अम्ब त्वामनुसन्दधामि भगवद्गीते भवद्वेषिणीम्। चिन्तयामि, स्मरामीति वा।
‘तं तास्ववस्थास्वनुसन्दधीत ज्ञात्वा बलं तं परिवर्तयेच्च’ (पञ्चत० १। ५६)। परीक्षेतेत्यर्थः । कुकारुकस्यैकमनुसन्धित्सतोऽपरं च्यवते । अत्र लौकिके न्यायेऽनुर्नार्थे विशेषं करोति। अनुसन्धातुं सन्धातुमिच्छतोऽनुसन्धित्सत इत्यर्थः।
‘काव्यानुसन्धानबलात्’ (का० प्र०)। काव्यचिन्तनमहिम्ना।
‘दुर्गानुसन्धाने को नियुज्यताम्’ (हितोप०)। दुर्गपरीक्षणक्रियायाम् इत्यर्थ इति केचित्। दुर्गसमपेक्षितसंभारैः संभरणे इत्यन्ये।
‘सर्वनाम्नाऽनुसन्धिर्वृत्तिच्छन्नस्य’ (का० सू० वृ० ५।११)। अनुसन्धिः प्रत्यवमर्शः।
‘व्यास एव अहं मनुरभवं सूर्यश्चेति वामदेववत् प्रत्यगभिन्नं ब्रह्मानुसन्दधानः स्वात्मानमेव नमस्करोति’ (हरि० १।१।८ इत्यत्र भारतभावदीपै)। अनुसन्दधानः स्मरन्।
‘तामनुसन्दधानोऽहमपि मर्मभेदिकामबाणेन सन्दलित इव’ (धूर्तसंवादे)। अनुसन्दधानश्चिन्तयन् वा स्मरन्वा।**
‘तच्छेषमात्मवचसाप्यनुसन्दधानः’ (काद० उत्तरार्धोपक्रमे)। पश्चात्पूरयन्नित्यर्थः। शब्दार्थस्तु योजयन्नित्येव।
‘चरेणानुसन्धीयमानः’ (मुद्रा० ६)। अनुगम्यमान इत्यर्थः।
‘नमोवाके वषट्कारोऽनु संहितः’ (अथर्व० १३।४।२६)। अनुसंहितोऽनुबद्धः।
‘अहिंसा सर्वधर्मानुसंहिता’ (भा० १३।५५९३)। सर्वधर्मानुगता, सर्वधर्मानुस्यूता।
‘त्रयोऽनुसन्धिता लोका बुद्ध्या सत्येन चानघ’ (हरि० १।१५।१४)। अनुसन्धिताः=अनुसंहिताः=ध्यानबलेन तत्त्वतो ज्ञाताः। अत्र कथोपकथनं भारतेऽनुसन्धेयम् इति नलोदये (३।१८) टीकाकारः। अनुसन्धेयं विचेयमन्वेष्यमित्यनर्थान्तरम्।
‘कस्ते निर्बन्धः पदे पदे मामनुसन्धातुम्’ (मृच्छ० १)। अनुसन्धातुम्, अनुगन्तुम्, अनुरोद्धुम्।
‘तत्रैको ज्येष्ठः पुत्रादिः कर्ता, अपरेऽनुसन्धातारः’ (आश्व० गृ० ४।७।१) इत्यत्र हरदत्तः। उपद्रष्टार इत्यर्थः।

रभ्

{अनुसंरभ्}
रभ् (रभ राभस्ये)।
‘अन्वारभेथामनुसंरभेथाम्’ (अथर्व० ६।१२२।३)। संरभेथाम्=सततं संरब्धौ भवतमित्याह।

व्रज्

{अनुसंव्रज्}
व्रज् (व्रज गतौ)।
‘प्रपद्यमाने राजन्यग्रेणानोऽनुसंव्रजेत्’ (आश्व श्रौ० ४।४।५)।
‘इमा: सोम्यानुसंव्रजेति’ (छां० उ० ४।४।५)। सम्यगनुयाहीत्याह।

हृ

{अनुसंहृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘अलोऽन्त्यस्येति स्थाने विज्ञातस्यानुसंहारः’ (वा०)। अन्त्येऽल्यनुसंहारः क्रियते इति भाष्यम्। सोऽयं कार्यस्यान्त्येऽल्यनुसंहारो वृत्तिकारेण दर्शित इति पा० १।१।५२ इत्यत्र पदमञ्जरी। अनुसंहारः=सम्बन्धः।
‘पदं पुनर्नादानुसंहारबुद्धिनिर्ग्राह्यम्’ (यो० सूत्र० ३।१७ भाष्ये)। अनु पश्चात् संहरत्येकत्वमापादयतीत्यनुसंहारबुद्धिस्तथा निर्ग्राह्यम्।