संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

इ

{अनुवी}
इ (इण् गतौ)।
‘अग्ने र्दहतो धूम उदेत्यानुव्येति’ (तै० ब्रा० १।५।१०।४)। अनुव्येति अनुक्रमेण विविधं व्याप्नोति।

ईक्ष्

{अनुवीक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष दर्शने)।
‘एवं स तां हेतुभिरानुवीक्ष्य सीतेयमित्येव निविष्टबुद्धिः। संलीय तस्मिन्निषसाद वृक्षे’ (रा० ५।१९।३४)॥ अनुवीक्ष्य=परीक्ष्य। आर्षो दीर्घः।

ऊह्

{अनुव्यूह्}
ऊह् (ऊह वितर्के)।
‘अथानुव्यूहति’ (श० ब्रा० ३।५।१।३३)। इदानीं स (मृदं) वियुङ्क्ते पृथक्करोतीत्याह।
‘वैश्वानर्यर्चा चितावनुव्यूहति’ (सत्या० श्रौ० २३।२।२९)। अनुव्यूहति प्रसारयति।

क्रम्

{अनुविक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘प्रजापतेर्वा एष विक्रमाननुविक्रमते य उपहरति’ (अथर्व० ९।६।२९)। अनुः पश्चादर्थे। अन्यत्समानम्।
‘तमहमनुव्यक्रंसि’ (शां० श्रौ० ४।१२।३)। पश्चात्पादं व्यहरमित्याह। विहरणं चरणन्यासः।

चर्

{अनुविचर्}
चर् (चर गतिभक्षणयोः)।
‘लोकानुग्रहार्थमनुविचरन्’ (अवदा० जा० २३)। देशाद् देशान्तरं परिभ्रमन् इत्यर्थः।

चल्

{अनुविचल्}
चल् (चल कम्पने)।
‘तमितिहासश्च पुराणं च गाथाश्च नाराशंसीश्चानुव्यचलन्’ (अथर्व० १५।३।११)। अनुव्यचलन्=अनुप्रातिष्ठन्त।

धा

{अनुविधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘आनुपूर्व्ये हविषा दैवत उच्चैरुपांशुतायामध्वर्युमनुविदधीत’ (शां० श्रौ० १३।१।३)। अध्वर्युमनुविदधीत=अध्वर्युं विज्ञापयेत्, विधेयं वेदयेदित्यर्थः। न चाद्यत्वे कश्चिद् व्यवहरति, केवलमृषिसम्प्रदाय इति कृत्वा याज्ञिकाः शास्त्रेणानुविदधते (अप्रयुक्ते दीर्घसत्रवद् इति वार्त्तिके भाष्ये)। शास्त्रेणानुविदधते=शास्त्रेणान्वाचक्षते।
‘अर्क एव तदर्क्यमनुविधीयते’ (तै० सं० ५।३।४)। पश्चाद् विधीयते सम्पाद्यते निर्वर्त्यते संभ्रियते। उपतिष्ठति तिष्ठन्तं गच्छन्तमनुगच्छति।
‘करोति कुर्वतः कर्म च्छायेवानुविधीयते’ (भा० ६।७५३)॥
‘आत्मनो मतमुत्सृज्य तं लोकोऽनुविधीयते’ (भा० शां० ९३।२८)। अनुविधीयते=अनुसरति।
‘इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते’ (गीता २।६७)। अनुविधीयते=अनुगं क्रियते।
‘तं चैव धर्मं पौराणम्… अद्याप्यनुविधीयन्ते’ (भा० आदि० १२२।६)। अनसरन्तीत्यर्थः।
‘वृत्तिं च तेभ्यो (पुत्रेभ्यः) ऽनुविधाय कांचित्’ (भा० उ० ३७।३९)। अनुविधाय=संविविधाय=प्रकल्प्य।
‘सा स्त्री यानुविधायिनी’ (हितोप० २।१३४)। अनुविधायिनी=वचनकरी=वशंवदा=आश्रवा।
‘भवितव्यतानुविधायीनीन्द्रियाणि’ (विक्रम०)। भवितव्यतानुसारीणि। भवितव्यताया अविरोधेन स्वं स्वं व्यापारं कुर्वन्तीन्द्रियाणीत्याह।
‘तथापि मर्त्यानुविधस्य वर्ण्यते’ (भा० पु० १०।५०।३०)। अनुविधत्तेऽनुवर्तत इत्यनुविधो भक्तः। अन्यत्र दुर्लभोऽयं शब्दः। भागवतकारस्य त्वप्रयुक्तप्रयोगः शीलम्।
‘पदमनुविधेयं च महताम्’ (भर्तृ० २।२८)। अनुसार्यमित्यर्थः।
‘प्रतीयमानसादृश्योप्यस्ति सोऽनुविधीयते’ (काव्यादर्शे २।१८९)। अनुविधीयते=अनुपदं व्याख्यायते।
‘तथेन्द्रियाणि परशरीरावेशे चित्तमनुविधीयन्ते’ (यो० सू० ३।३८ भा०)। अनुविधीयन्तेऽनुगमनेनानुकुर्वन्ति।
‘निमित्तत्वं च स्वान्वयव्यतिरेकानुविधाय्यवश्यानुष्ठानवत्वम्’ (भाट्टदी० २।४।१)। अनुविधायि=अनुसारि।
‘कारणानुविधायित्वात् कार्याणान्तत्समागता’ (अष्टाङ्ग० शारीर० १।४)। उक्तोऽर्थः।

धाव्

{अनुविधाव्}
धाव् (धावु गतिशुद्ध्योः)।
‘तस्येमां (पृथिवीं) लोहितमनुव्यधावत्’ (काठक० ३१।८)। अनुव्यधावत्=अनुन्यस्यन्दत।
‘अनु गात्रा विधावतु’ (ऋ० ८।१७।५)। गात्राण्यनुविधावतु सोमः, गात्रेषु सञ्चरत्वित्याह।

नद्

{अनुविनद्}
नद् (णद शब्दे)।
‘ततः स तेषां रुदतां महात्मनां भुवं च खं चानु विनादयन्स्वनः’ (रा० २।१०३।४०)। सुतमां प्रतिध्वनयन्नित्यर्थः।

नश्

{अनुविनश्}
नश् (णश अदर्शने)।
‘प्रजाश्च तस्य क्षीयन्ते ततः सोऽनुविनश्यति’ (भा० शां० ९०।३८)। सह नश्यति समं वा नश्यतीत्याह।
‘कामानुसारी पुरुषः कामाननुविनश्यति’ (भा० १२।६५३३)। उक्तोऽर्थः।
‘विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति’ (बृ० उ० २।४।१२)। अनुविनश्यति=तत्रैव लीयते।

प्लु

{अनुविप्लु}
प्लु (प्लुङ् गतौ)।
‘ततस्तान् देवा (इन्द्रियाणि) अनुविप्लवन्ते’ (भा० उ० ४२।८)। अनुविप्लवन्तेऽनूत्क्रामन्ति।

वा

{अनुविवा}
वा (वा गतिगन्धनयोः)।
‘सर्वा दिशोऽनुविवाति’ (तै० ब्रा० २।३।९।६)। अनुकूलः सन् विशेषेण संचरतीत्याह।

ली

{अनुविली}
ली (लीङ् श्लेषणे)।
‘यथा सैन्धवखिल्य उदकमेवानुविलीयते’ (श० ब्रा० १४।५।४।१२)। अनुः क्रममाह, विश्च विशेषम् । द्रवीभूयोदकमेवानुप्रविशतीत्याह।

सद्

{अनुविषद्}
सद् (षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु)।
‘अथ यत्रैतदाकाशमनुविषण्णं चक्षुः’ (छां० उ० ८।१२।५)। अनुगतम् इति कश्चित्।
‘अथ यत्रैतदाकाशमनुविषण्णं चक्षुः’ (छां० उ० ८।१२।४)। अनुविषण्णमनुषक्तम्।

सि

{अनुविषि}
सि (षिञ्)।
‘अपश्यन्तोऽनुविषयं भुञ्जते विघसाशिनः’ (भा० शां० २८७।४०)। अनुविषयः=रसः=आस्वादः।

सृज्

{अनुविसृज्}
सृज् (सृज विसर्गे)।
‘तस्या अनुविसृज्य कृशानुः सोमपालः सव्यस्य पदो नखमच्छिदत्’ (ऐ० ब्रा० ३।२६)। अनुः पश्चादर्थे।