०५७ अन्वा (अनु+आङ्)

इ

{अन्वे}
इ (इण् गतौ)।
‘षष्टिः सहस्रमनु गव्यमागात्’ (ऋ० १।१२६।३)। अन्वागात्=अन्वसार्षीत्।
‘सोमं राजानं क्रीतमन्वायन्ति’ (ऐ० ब्रा० १।१५)। उक्तोऽर्थः।

ख्या

{अन्वाख्या}
ख्या (ख्याञ् प्रकथने)।
‘दश मातॄर्दश पितॄन् इत्यन्वाख्याय’ (लाट्या० श्रौ० ९।२।४)। पर्यायेण परिगणय्य।

गम्

{अन्वागम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘अनन्वागतः पुण्येनानन्वागतः पापेन, तीर्णो हि तदा सर्वाञ्छोकान् हृदयस्य भवति’ (श० ब्रा० १४।७।१।२२)। अन्वागतः=अनुगतः=सम्बद्धः=संश्लिष्टः।
‘स यदत्र किञ्चित्पश्यति अनन्वागतस्तेन भवति’ (साङ्ख्ये १।१ सूत्रे विज्ञानभिक्षुणोदाहृतं वाक्यम्)। अर्थस्तु संशब्दितचरः।

चि

{अन्वाचि}
चि (चिञ् चयने)।
‘अन्यतरस्यानुषङ्गिकत्वेऽन्वाचयः। भिक्षामट गां चानयेत्यत्र चकारोऽन्वाचये। अन्वाचितः पुरुषोऽनुपुरुषः’ (पा० ६।२।१९० सूत्रे वृत्तिः)। अन्वाचितः=कथितानुकथितः=अन्वादिष्टः।

दा

{अन्वादा}
दा (डुदाञ् दाने)।
‘अन्वा अहं तां दास्ये’ (श० ब्रा० २।१।२।१६)। आत्मनि प्रतिसंहरिष्यामीत्यर्थः।

दिश्

{अन्वादिश्}
दिश् (दिश अतिसर्जने, दिशिरुच्चारणक्रिय इति भाष्यम्)।
‘किञ्चित्कार्यं विधातुमुपात्तस्य कार्यान्तरं विधातुं पुनरुपादानमन्वादेश इति दीक्षितः कौमुद्याम्।’ आदेशः कथनम्। अन्वादेशोऽनुकथनम्। नेह पश्चादुच्चारणमात्रमन्वादेशः, किन्तर्हि एकस्यैवाभिधेयस्य पूर्वं शब्देन प्रतिपादितस्य द्वितीयं प्रतिपादनमन्वादेश इति पा० २।४।३२ सूत्रे काशिका। अन्वादिष्टोन्वाचितः कथितानुकथितः।
‘पुरुषश्चान्वादिष्टः’ (पा० ६।२।१९०)।
‘एषान्वादिष्टा दक्षिणा’ (श० ब्रा० १३।८।४।१०)। निर्दिष्टा, निरूपिता, नियतीकृतेत्याह।
‘पूषा पुरस्तात्तस्यान्वादेश इत्येकं (दर्शनम्)’ (नि० ७।९।१)। स त्वैतेभ्यः परिददत् पितृभ्य इति तृतीयः पौष्णः, पूष्णोऽनुकथनं वा स्याच्चतुर्थपादगतमग्निं वा प्रकीर्तयेदित्याग्नेयो वा स्यादिति संशयः।

धा

{अन्वाधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘उत्तमं पाणिमन्वादधाति’ (कौ० सू० ५५)। अन्वादधाति=उपरिष्टान्निधत्ते इत्यर्थः।
‘अग्निं प्रतिष्ठाप्यान्वाधाय’ (आश्व० गृ० १।३)। अन्वाधाय=अधिश्रित्य।
‘कथमग्नीनन्वादधानोन्वाहार्यपचनमाहारयेत्’ (ऐ० ब्रा० ७।१२)।
‘याचितान्वाहितन्यासनिक्षेपादिष्वयं विधिः’ (याज्ञ० २।६७)। यदेकस्य हस्ते निहितं द्रव्यं तेनाप्यनु पश्चादन्यहस्ते स्वामिने देहीति निहितं तदन्वाहितम् (मिताक्षरा)। स्वस्मादितरस्मै देय इति कृत उपनिधिरन्वाहितम् इत्यन्यदीयं वचस्तु मिताक्षरामपेक्ष्य प्रायेणाव्यक्तम्। यत्स्वं परिणेतुर्ज्ञातिभिः परिणीतायै दीयते तदन्वाधेयमुच्यते।

भू

{अन्वाभू}
भू (भू सत्तायाम्)।
‘देवाः सुवर्गं लोकमायन् तेऽमन्यन्त मनुष्या नोऽन्वाभविष्यन्ति’ (तै० सं० ६।३।४।७)। अन्वाभविष्यन्ति-अनुकरिष्यन्ति।
‘यन्न होष्यामि तदन्वाभविष्यन्ति (असुराः)’ (काठक सं० २७।८)। मत्समा भविष्यन्तीत्यर्थः।

यत्

{अन्वायत्}
यत् (यती प्रयत्ने)।
‘सर्वा एवास्मिन् (अश्वमेधे) देवता अन्वायातयति’ (श० ब्रा० १३।१।२।९)। अन्वायातयति=अन्वायत्ता अनुगताः करोति।
‘छन्दांसि यज्ञमन्वायातयति’ (श० ब्रा० ३।४।१।२३)। यज्ञे भागवन्ति करोतीत्याह।
‘उद्गातर्या देवतोद्गीथमन्वायत्ता।’ (छां० उ० ३।८९)। अन्वायत्ता अनुगता=सम्बद्धा।
‘एतं सर्वे देवा अन्वायत्ताः’ (श० ब्रा० ३।१।२।१८)। अन्वायत्ताः=अन्तर्गताः।
‘तद्या इमा अक्षँल्लोहिन्यो राजयः। ताभिरेनं रुद्रोऽन्वायत्तः’ (श० ब्रा० १४।५।२।३)। अन्वायत्तोऽनुगतः सम्बद्धः।
‘यजमानं देवा दर्वीं पितरोऽन्वायत्ताः’ (बृ० उ० ३।८।९)। उक्तोर्थः।
‘कुत्र चैते सर्वभावा अन्वायत्ता भवन्ति’ (का० सं० शरीर० गर्भ०)।
‘सर्वेषु लोकेषु मृत्यवोऽन्वायत्ताः’ (तै० ब्रा० ३।९।१५।१)। संनिहिता इत्यर्थः।

रभ्

{अन्वारभ्}
रभ् (रभ राभस्ये)।
‘विश्वेदेवासो अनु मा रभध्वम्’ (अथर्व० २।१२।५)। मामभित्वरध्वम्, मामुपोपविशतेत्यर्थं विवक्षत्यृषिः।
‘अंसेऽध्वर्युमन्वारभते’ (आश्व० श्रौ० १।३।२५)। पृष्ठत उपक्रम्य स्पृशेदित्यर्थः।
‘पशुं प्रमुच्य… अन्वारभेते अध्वर्युर्यजमानश्च’ (भा० श्रौ० ७।१२।८)। अन्वारभेते संस्पृशतः। यदि मां संस्पृशेद्रामः सकृदन्वारभेत वा।
‘धनं वा यौवराज्यं वा जीवेयमिति मे मति’ (रा० २।६४।६२)। अन्वारभेत=किञ्चिद् वस्तु द्वारीकृत्य (मध्येकृत्य) स्पृशेत्।
‘अन्वारभेथामनुसंरभेथाम्’ (अथर्व० ६।१२२।३)। हे जायापती परलोकहितं सत्कर्म अनुलक्ष्य तस्यारम्भः क्रियताम् इत्याह।
‘तं विद्याकर्मणी अन्वारभेते पूर्वप्रज्ञा च’ (बृ० उ० ४।४।२)। अन्वारभेते=अनुप्रपद्येते।
‘अस्यैता उभौ व्रीहियवावन्वारब्धौ भवतः’ (श० ब्रा० ३।२।२।१४)। अन्वारब्धौ संगतौ।

रुह्

{अन्वारुह्}
रुह् (रुह बीजजन्मनि)।
‘ततोऽन्वारुरुहुः पत्न्यश्चतस्रः पतिलोकगाः’ (भा० मौ० ७।२४)। पतिमरणमनु चितामारूढा इत्यर्थः। अन्वारोहणं नाम मृतं पतिमनु जीवन्त्याः पत्न्याश्चितारोहणं भवति।
‘यज्ञं यन्तं मनसान्वारोहामि’ (अथर्व० ६।१२२।४)। अन्वारोहामि=पश्चादारोहामि।

लभ्

{अन्वालभ्}
लभ् (डुलभष् प्राप्तौ)।
‘तं सर्वेऽन्वालभेरन्प्राचीनावीतिनो मुक्तशिखाः’ (गौ० ध० ३।२।५)। अन्वालभेरन्=अनुक्रमेण संस्पृशेयुः।

विश्

{अन्वाविश्}
विश् (विश प्रवेशने)।
‘ह्रीश्च क्रोधश्च बीभत्सुं क्षणेनान्वाविवेश ह’ (भा० आदि० १३६।११)। अन्वाङोः शक्य एकतरस्त्यक्तुम्। आविवेश=व्याप=अभिबभूव।
‘यथा ह्येवेह प्रजा अन्वाविशन्ति यथाऽनुशासनम्’ (छां० उ० ८।१।५)। अन्वाविशन्ति=अनुवर्तन्ते, अनुसृत्य प्रचरन्ति।
‘तं धर्ममसुराः… नामृष्यन्त… विवर्धमानाः क्रमशस्तेऽन्वाविशन्प्रजाः’ (भा० शां० २९४।१०)।

वृत्

{अन्वावृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘अनु वामेकः पविराववर्त’ (ऋ० ५।६२।२)। अन्वाववर्त=अस्मदाभिमुख्येन परिवर्तते।
‘सूर्यस्यावृतमन्वावर्ते’ (वा० सं० २।२६, कौ० उ० २।८।९)। सूर्यस्यावृत्तिमाक्रमणमनुसृत्याक्रामामीत्याह।

हृ

{अन्वाहृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘पितॄणां मासिकं श्राद्धमन्वाहार्यं विदुर्बुधाः’ (मनु० ३।१२३)। अनुक्रमेणाह्रियत इति व्युत्पत्तेः। पितृयज्ञपिण्डाननु पश्चादाह्रियत इति तत्तथोक्तम्।
‘तस्य प्राणो गार्हपत्योऽपानोऽन्वाहार्यपचनः’ (बौ० ध० २।१०।१८।८)। अन्वाहार्यं नाम दर्शपूर्णमासयोर्दक्षिणात्वेन देय ओदन इति टीकाकारः।
‘सर्वाण्येवान्वाहार्यवन्ति’ (गो० गृ० १।१।५)। अनु पश्चादाह्रियते प्रकृतं कर्म यस्मात्, अनु पश्चादाह्रियते यत्प्रस्तुतात्कर्मण इति वा। नान्दीमुखश्राद्धं दक्षिणा च अन्वाहरति यज्ञसम्बन्धि दोषजातं परिहरत्यनेनेत्यन्वाहार्यो नाम ऋत्विग्भ्यो देय ओदन इति’ (श० ब्रा० १।२।३।५ भाष्ये) सायणः।