संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

आप्

{समाप्}
आप् (आप्लृ व्याप्तौ)।
‘सर्वं समाप्नोषि ततोसि सर्वः’ (गीता ११।४०)। एकीभावेनाऽऽसमन्ताद् व्याप्नोषीत्यर्थः। मम वाक्यं नानृतं लोके कश्चित्कुर्यात्, समाप्नुहि ( )। शापमनुभवेत्यर्थः।
‘अप्रयच्छन् (कन्यां) समाप्नोति भ्रूणहत्यामृतावृतौ’ (याज्ञ० १।६४)। समाप्नोति=प्राप्नोति।

इ

{समे}
इ (इण् गतौ)।
‘भग्ने सैन्ये यः समेयात्स मित्रम्’ (भा० द्रोण० २।१९)। समेयात्=साहचर्यं कुर्वीत।
‘यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ’ (भा० शां० १७४।१५, रा० २।१०५।२६, अत्र महार्णवे इति पाठः)। संगच्छेयाताम्=संयुज्येयातामित्यर्थः।
‘ताभ्यामिदं विश्वमेजत्समेति यदन्तरा पितरं मातरं च’ (वा० सं १९।४७)।
‘समेयाद् विषमं नागैर्जलाढ्यं समहीधरम्’ (हितोप० ३।७३)। समेयात्=अवगाहेत।
‘स्थानादपीन्द्रं कुपितः प्रकर्षेद्यमं समेयाद् वरुणं नियच्छेत्’ (रा० ३।४३।४२)। यमं समेयात्=यमायालं भवेत्।
‘पप्रच्छ कोऽयं प्रथमं समेयिवान्’ (भा० वि० ७।५)। समेयिवान् मया समगच्छत।

कृ

{समाकृ}
कृ (डुकृञ् करणे)।
‘वायुरेनाः समाकरत्।’ (अथर्व० ६।१४१।१)। सङ्घश आनयदित्याह।
‘सं वां मनांसि सं व्रता समु चित्तान्याकरम्’ (वा० सं० १२।५८)। समाकरम्=समानयम्।
‘पशुं नः सोम रक्षसि" समाकृणोषि जीवसे… (ऋ० १०।२५।६)। समाकृणोषि=समादधासि, प्रतिसंस्करोषि, उपस्कुरुषे।
‘वि रोहितो अमृशद् विश्वरूपं समाकुर्वाणः प्ररुहो रहश्च’ (अथर्व १३।१।८)।
‘तदेनं समाकुर्वाणं पुरुषः कृष्णशवास्युत्तरत उपोत्थायाब्रवीत्।’ (ऐ० ब्रा० ५।१४)। समाकुर्वाणं सङ्गृह्णानमेकीकुर्वाणम्। आत्मसात्कुर्वन्तमिति तु सायणः।
‘संहृष्टं धनमुभयं समाकृतम्’ (अथर्व० ४।३१।७)। समाकृतं समानीतम्।

कॄ

{समाकॄ}
कॄ (कॄ विक्षेपे)।
‘स च तं विजने दृष्ट्वा पांसुभिः कर्दमेन च। श्लेष्मणा चैव राजानं ष्ठीवनैश्च समाकिरत्’ (भा० आश्व० ६।३१)। समाकिरत् अन्वलिम्पत्।
‘सैनिकान्मम सूतं च हयांश्च स समाकिरत्’ (शरैः) (भा० वन० २०।२१)। आच्छादयदित्यर्थः।
‘समाकीर्णा पिपीलकैः’ (रा० १।६।२४)। पिपीलकनिर्भरेत्यर्थः।

क्रम्

{समाक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘सुरसमाजसमाक्रमणोचितः’ (रघु० ९।२२)। देवसभाधिष्ठानार्हः।
‘समाक्रामत्स तं शैलं स चचाल महान् गिरिः’ (रा० ५।५।११)। समाक्रामत्=आरोहत्।
‘गुरुभारसमाक्रान्तश्चचाल च जुघूर्ण च’ (रा० ४।१५।२५)। गुरुभारोपपीडित इत्याह।
‘सममेव समाक्रान्तं द्वयं द्विरदगामिना। तेन सिंहासनं पित्र्यमखिलं चारिमण्डलम्’ (रघु० ४।४)॥ समाक्रान्तम्=अध्यासितम्। आस्कन्नम्। विजितम्।
‘सा तु त्वया समाक्रान्ता प्रतिज्ञा’ (रा० १।४४।५४)। समाक्रान्ता=तीर्णा=पालिता।
‘ततस्तेन समाक्रम्य गृहं नीत्वा दिनत्रयम्। संस्थाप्य तव लीलार्थमिहानीतो रघूद्वह’ (यो० वा० (६(२)। ११६।१६)। समाक्रम्य=आसाद्य, त्वरितमुपगम्य।

क्रीड्

{समाक्रीड्}
(क्रीडृ विहारे)।
‘इह देवः सपत्नीकः समाक्रीडत्यधोक्षजः’ (भा० अनु० १४।६९)। समन्ताद् विहरतीत्यर्थः।

क्षिप्

{समाक्षिप्}
(क्षिप प्रेरणे)।
‘वाससां तत्र राशिं समाक्षिपत्’ (भा० आदि० १।१५८)। समाक्षिपत्=आक्षिप्य (हृत्वा) उपसमाधात्।
‘न चोष्ठौ न भुजौ जानू न च वाक्यं समाक्षिपेत्। सदा वातं च वाचं च ष्ठीवनं चाचरेच्छनैः’ (भा० वि० ४।३५)॥ समाक्षिपेत्=यदृच्छयाऽनुयुञ्जीत, अनुयोगादिना वान्तरा प्रतिबध्नीयात्।
‘सेनाबिन्दुमथो राजन्राज्यादाशु समाक्षिपत्’ (भा० सभा २७।१०)। समाक्षिपत्=अवाक्षिपत्=अवारोपयत्।
‘पञ्चमेन शिरः कायात्सारथेश्च समाक्षिपत्’ (भा० कर्ण० २८।५)। समाक्षिपत्=अपाहरत्।
‘विभूषणानां च समाक्षिपन्प्रभाः’ (भा० द्रोण० ५०।४)। समाक्षिपन्=संहरन्।
‘समाक्षिपन्भानुमतः प्रभां मुहस्त्वमन्तकः’ (भा० आदि० २३।२०)।
‘तया समाक्षिप्ततनुः स पापः पपात शाखीव निकृत्तमूलः’ (भा० वन० २६८।२४)। समाक्षिप्ततनुः=हठात्प्रणुन्नकलेवरः।
‘समाक्षिप्य रथात्तस्मात् सारथिम्’ (रा० ३।५६।५०)। समाक्षिप्य=अवपात्य।
‘शाखां चन्दनवृक्षस्य समाक्षिप्य’ (रा० ४।७।१४)। समाक्षिप्य=अवस्कद्य=शातयित्वा।
‘द्रौपद्या वसनं बलात्। सभामध्ये समाक्षिप्य’ (भा० सभा० ६८।४०)। अवरोप्येत्यर्थः।

ख्या

{समाख्या}
ख्या (ख्या प्रकथने)।
‘न हि सम्बन्धादृते समाख्यानम् …ननु प्रवचनलक्षणा समाख्या स्यात्’ (मी० १।१।२७ सूत्रे शा० भा०)। **समाख्यानम्, समाख्या=नामधेयम्।
‘प्रकर्षेण वचनम् (प्रवचनम्) अन्यस्य साधारणं कठादिभिरनुष्ठितं स्यात् तथापि हि समाख्यातारो भवन्ति’ (मी० १।१।३०) सूत्रे शा० भा०)। समाख्यातारः=नामनिर्देष्टारः।
‘तिस्रः कोट्यः समाख्याताः। समाख्याताः=परिगणिताः।
‘पुरुषार्थं ज्ञानमिदं गुह्यं परमर्षिणा समाख्यातम्’ (सां० का० ६९)। समाख्यातम्=प्रोक्तम्।
‘संक्षेपतो वै स विशुद्धकर्मा तेभ्यः समाख्याय दिवि प्रवासम्’ (भा० वन० १६५।१३)। समाख्याय=आख्याय=उक्त्वा।

गम्

{समागम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘राजभिस्तत्र वार्ष्णेयः समागच्छद्यथावयः’ (भा० उ० ९१।८)। समागच्छत्=समगंस्त।
‘रत्नं समागच्छतु काञ्चनेन (सुभाषितम्)। समागच्छतु=संयोगमेतु, संयुज्यताम्।
‘प्रहृष्टो भव विप्रर्षे समागच्छ मया सह’ (भा० अनु० १९।८१)। मां संगच्छ, संविश, संभवेत्याह।
‘सा त्वं मया समागच्छ’ (भा० वन० ३०६।२८)। उक्तोऽर्थः।
‘रथा रथैः समाजग्मुः पादातैश्च पदातयः’ (भा० वि० ३९।२)। युयुत्सयाऽभिमुखाः संगता बभूवुरित्यर्थः।
‘ततः पुनः समाजग्मुरभीताः कुरुपाण्डवाः’ (भा० कर्ण० २१।९)। उक्तोऽर्थः।
‘पाण्डवान् …समाजग्मुर्महावने’ (भा० वन० १२।१)। समाजग्मुः=उपययुः।
‘क्व नु वयं तं नरं समागच्छेम यो नस्तद्रूपमापादयेत्पुनः’ (भा० आदि० २१७।१३)। समागच्छेम=विन्देमाहि, लभेमहि।
‘समागच्छन्त्ययत्नेन संगमं च परस्परम्’ (रा० ४।४४।७८)। उक्तोऽर्थः।
‘तां कौमुदीमिव समागमयेन्दुबिम्बे’ (विक्रम०)।
‘समागमय वैदेह्या रामम्’ (रा० ५।६।२९)। संगमं कारयेत्यर्थः।
‘तेन कर्णेन ते तात कथमासीत्समागमः’ (भा० वि० १??।६९)। समागमः=संग्रामः।
‘तेषां समागमो घोरस्तुमुलो लोमहर्षणः’ (भा० वि० ३२।४)। उक्तोऽर्थः।
‘अहं तु मन्ये तव न क्षमं रणे समागमं कोशलराजसूनूना’ (रा० ३।३७।२५)।
‘पुनरेव तयो राजन्घोर आसीत्समागमः’ (भा० द्रोण० १३२।८)।
‘दारुणश्च पुनस्तत्र प्रादुरासीत्समागमः’ (भा० कर्ण० २१।८)।
‘तच्च भीमं महद् युद्धं कृपार्जुनसमागमे’ (भा० वि० ५६।५)। समागमः=समासत्तिः।
‘रणे तेन विराटेन भविता वः समागमः’ (भा० उ० ५०।४०)। उक्तोऽर्थः।
‘स रावणः समागम्य विधिवत्तेन रक्षसा’ (रा० ३।१५।३९)। समागम्य=संगत्य।
‘स समागम्य शर्मिष्ठां यथाकाममवाप्य च’ (भा० आदि० ८२।२५)। समागम्य=संभूय=मिथुनीभूय।
‘अनुमान्य तदा तारां सुग्रीवेण समागतः’ (रा० १।१।६९)। सङ्ग्रामयाञ्चक्र इत्यर्थः।
‘ज्ञास्यस्यद्य समागम्य मयात्मानं बलाधिकम्’ (भा० आदि० १५३।३५)। उक्तोऽर्थः।
‘अपि कृत्यंकृतं तात रामेणात्र समागतम्’ (रा० २।११३।७)।

गल्

{समागल्}
गल् (गल स्रवणे)।
‘प्राकम्पत स शैलराट्। मुमोच पुष्पवर्षं स समागलितपादपः’ (भा० आदि० ११०९)। सहसा पतितपादप इत्याह।

ग्रह्

{समाग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘समागृभाय वसु भूरि पुष्टम्’ (अथर्व० १८।२।६०)। समागृभाय=साकं गृहाण।
‘आ तू न इन्द्र क्षुमन्तं चित्रं ग्राभं सं गृभाय। महाहस्ती दक्षिणेन’ (ऋ० ८।८।१)॥ उक्तोऽर्थः।

घ्रा

{समाघ्रा}
घ्रा (घ्रा गन्धोपादाने)।
‘गन्धं समाघ्राय’ (रा० ५।२३।३२)। गन्धमुपादायेत्यर्थः।
‘कनीयसः समाघ्राय शिरःसु’ (भा० आदि० १२९।३०)। समाघ्राय=उपाघ्राय, चुम्बित्वा।
‘ऋणैः किल समाघ्रातः पुरुषो जायते त्रिभिः’ (बृ० श्लो० सं० ५।२)। समाघ्रातः संस्पृष्टः।

चक्ष्

{समाचक्ष्}
चक्ष् (चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि)।
‘यो हि यागमनुतिष्ठति तं धार्मिक इति समाचक्षते’ (मी० १।१।२ सूत्रे शा० भा०)। कथयन्ति वदन्ति उदाहरन्ति।
‘एवं गते समाचक्ष्व स्वयं निश्चित्य हेतुभिः’ (भा० सभा० १४।७०)। समाचक्ष्व=व्यक्तमुदीरय।
‘स त्वं सीतां समाचक्ष्व यत्र येनापि वा हृता’ (रा० ३।७५।३९)।
‘तां समाचक्ष्व कल्याणीं यदि स्याच्छैब्यमानुषी’ (द्रौपदी० ४, ५)।

चर्

{समाचर्}
चर् (चर गतिभक्षणयोः)।
‘उच्छिष्टान्नं निषेकं च दूरादेव समाचरेत्’ (मनु० ४।१५१)। समाचरेत्=निक्षिपेत्।
‘एहि गच्छ पतोत्तिष्ठ वद मौनं समाचर’ (पञ्चत०)। मौनं समाचर=तूष्णीम्भावमातिष्ठ।
‘नोग्रं दुर्योधनो वाच्यः साम्नैवैनं समाचरेः’ (भा० उ० ७४।२)। समाचरेः=व्यवहरेः, वर्तेथाः (अस्मिन्)।
‘तारयेत्कुलं सर्वमेकोऽपीह द्विजोत्तमः। किमङ्ग पुनरेवैते तस्मात्पात्रं समाचरेत्’ (भा० अनु० २२।४०)। सत्कुर्यात् सेवेत, उपचरेदित्यर्थः।
‘वृथाकुलसमाचारैर्न युध्यन्ते नृपात्मजाः’ (भा० आदि० १३६।३३)। समाचारः=आचारः=वृत्तम्।
‘नायं युक्तः समाचारः पाण्डवेषु महात्मसु’ (भा० सभा० ३७।२)। समाचारः=व्यवहारः। वृत्तिः।
‘गदायुद्धसमाचारं बुध्यमानः स वीर्यवान्’ (भा० वन० १६०।६७)। समाचारः समयः संवित्।

चि

{समाचि}
चि (चिञ् चयने)।
‘शैनेयं पञ्चविंशत्या सायकानां समाचिनोत्’ (भा० द्रोण० १६२।१९)। आवृणोदित्यर्थः।

ज्ञा

{समाज्ञा}
ज्ञा (ज्ञा अवबोधने)।
‘महारथः समाज्ञातो महाराज महाधनुः’ (भा० वन० १६।२२)। समाज्ञातः=प्रसिद्धः।
‘महारथसमाज्ञातैर्हतानां पुत्रनप्तृभिः’ (भा० आश्व० ७४।१)। महारथत्वेन सम्यगाज्ञातैरित्याह।
‘शास्त्रज्ञसमाज्ञातो हि यद् ददाति यन्मानयति… तत्सर्वमतिसन्धातुमित्यविश्वासः’ (दशकु० पृ० २५९)। उक्तोऽर्थः।
‘गन्धहस्तिनं समाज्ञातमौपवाह्यं द्विरदवरमभिरुह्य’ (अवदा० जा० ९)।
‘श्रुतशीले समाज्ञाय वृत्तिमस्य प्रकल्पयेत्’ (भा० शां० १६५।१४)। समाज्ञाय=सम्यग्ज्ञात्वा।
‘भूत्वा हि नृपतिः पूर्वं समाज्ञाप्य च मेदिनीम्’ (भा० शल्य० ६५।१४)। समाज्ञाप्य=प्रशिष्य।

तन्

{समातन्}
तन् (तनु विस्तारे)।
‘सरसेन समातन्वन् कोशे बहुसुवर्णताम्’ (राज० ४।२४७)। समातन्वन्=जनयन्=साधयन्।
‘समाततेन श्वसनेन कूजता’ (भा० कर्ण० ८८।२६)। समाततेन=सन्ततेन।

दा

{समादा}
दा (डुदाञ् दाने)
‘मत्स्यो मत्स्यं समादत्ते ज्ञातिर्ज्ञातिम्’ (का० नी० सा० ८।६८)। समादत्ते=गृह्णाति=अधिकुरुते=प्रसहते।
‘तान्सर्वानाहवे क्रुद्धान्सानुबन्धान् समागतान्। अहमेकः समादास्ये तिमिर्मत्स्यानिवोदकात्’ (भा० उ० ५७।४९)। उक्तोऽर्थः।
‘फलानि चान्यानि समाददन्मे’ (भा० वन० ११२।१३)। अददादित्यर्थः। अत्राङस्थाने। समा च नार्थः।
‘यथा महान्तमध्वानमेष्यन्रथं वा नावं वा समाददीत’ (श० ब्रा० १४।६।११।१)। समाददीत=सह नयेत्।
‘शिशुरादत्त सं रभः’ (ऋ० १।१४५।३) समादत्त=साकं दधे।
‘महानसाच्छृतं मांसं समादायैहि’ (नल० २३।१८)। समादाय=उद्धृत्य।
‘स्कन्धैः समादाय कुमारान्।’ (हरि० ३।४।३०)। स्कन्धानारोप्येत्याह। स्कन्धे समाधायेति पाठान्तरम्।

दिश्

{समादिश्}
दिश् (दिश अतिसर्जने)।
‘अर्जुनस्य समादेशं यथोक्तं सर्वमब्रवीत्’ (भा० उ० १६३।५२)। समादेशम्=सन्देशम्।

धा

{समाधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘तदेवं श्रेयः समाधत्ते यथा तथाप्युपनतः सत्सङ्गमः’ (अवदा० सुत० जा०)। समाधत्ते=जनयति।
‘भयं तदा रिपुषु समादधद् भृशम्’ (भा० द्रोण० २६।६५) समादधत्=समादधात्।
‘परं हर्षं समादधत्’ (हरि० २।९३।५)।
‘कोपं समादधे’ (हरि० २।१९।२६)। कोप धारयामास, क्रोधमाहारयामासेत्यर्थः।
‘सहदेवस्तु कौरव्य समाधास्यति बुद्धिमान्। कुटुम्बतन्त्रं विधिवत्…’ (भा० आश्व० ७२।२०)॥ समाधास्यति=धारयिष्यति।
‘कल्याणानि समाधत्ते न मोहे कुरुते मनः’ (रा० २।५४।३०)। समाधत्ते=मनसा कर्तुमाशास्ते।
‘चिरं सुधीरमभ्यधिकं समाधात्’ (भट्टि० १२।६)। अचिचिन्तत्, चिन्तितवानित्याह।
‘अवधानं समाधानं प्रणिधानं तथैव च’ (अमरः)।
‘उञ्छवृत्तिर्ऋषिः कश्चिद् यज्ञं यष्टुं समादधे’ (भा० शां० २७२।३)।
‘अथ मां गोमुखोऽवोचत्स्रस्तेन मुकुटेन वः। ललाटमावृतं तेन तत्समाधीयतामिति’ (बृ० श्लो० सं० ८।१८)॥ समाधीयताम्=व्यवस्थाप्यताम्।
‘उत्पन्नामापदं यस्तु समाधत्ते स बुद्धिमान्’ (हितोप० ४।७)। उपायैर् व्यपोहति इत्याह।
‘पदं मूर्ध्नि समाधत्ते केसरी मत्तदन्तिनः’ (पञ्चत० १।३२७)। समाधत्ते=निक्षिपते। न्यस्यति।
‘तदात्मसंभवं राज्ये मन्त्रिवृद्धाः समादधुः’ (रघु० १७।८)। प्रतिष्ठापितवन्त इत्यर्थः।
‘तदहं त्वत्कृते पुत्रं समाधास्ये जयोत्सुकम्’ (रा० १।४६।१५)। ‘गतवैरं भ्रातृस्नेहवन्तं करिष्यामीत्याह’ (कतकः)।
‘समाधत्त च तं बाणं धनुर्मध्ये महाबलः’ (भा० कर्ण० २९।२७)। शरसन्धानमकरोदित्यर्थः।
‘नैव वासः समाधत्ते’ (हरि० २।१२६।२६)। समाधत्ते=परिधत्ते।
‘धूपचन्दनतैलादि विक्रयोत्थं समादधे। द्रविणं देववेश्मभ्यः…’ (राज० ५।१६७)॥ समादधे=(आहृत्य) स्ववशे चकार।
‘आत्मानमसमाधाय समाधित्सति यः परान्’ (भा० शां० २६७।२७)।
‘तं सामानु प्रावर्तत समितो नाव्याहितम्’ (ऋ० १०।१३५।४)। नावि समाहितम्=नावमारोपितम्।
‘अनः सुसमाहितम्’ (श० ब्रा० १४।७।१।४२)। सम्यगारोपितवाह्यम् इत्यर्थः।
‘त्रयो लोकाः समाहिताः’ (हरि० ३।३१।१८)। समाहिताः=एकीकृताः।
‘अपश्यद् भूमिभागांश्च सर्वतः सुसमाहितान्’ (रा० ५।१७।१)। साधुकृतान् व्यवस्थापितान् इत्यर्थः।
‘एकार्थतायां तु समाहितायां मिथ्या वदन्तं त्वनृतं हिनस्ति’ (भा० आदि ८२।१७)॥ समाहितायाम्=निश्चितायाम्।
‘नराश्च ये तत्र समाहिताः पुरा’ (भा० वि० ८।१२)। समाहिताः=नियुक्ताः।
‘पुराणे कथ्यते यत्र वेदः श्रुतिसमाहितः’ (हरि० १।४१।२७)। श्रुतिसमाहितः=प्रत्यक्षेणैव निहितो दृश्यते।
‘तपसा ब्रह्मचर्येण श्रुतेन च समाहिताः’ (हरि० १।८।२८)। समाहिताः=समन्विताः।
‘मृदुसूर्याः सुनीहाराः पटुशीताः समाहिताः’ (दिवसाः) (रा० ३।१६।११)। समाहिताः शान्ताः। विस्पष्टार्थसमाहितैः।
‘रथैः साङ्ग्रामिकैर्युक्तैरसङ्गगतिभिः क्वचित्’ (हरि० २।४२।२)। विस्पष्टार्थसमाहितैः=अस्त्रशस्त्रविद्भिः सुशिक्षितैरिति (नील०)। असङ्गगतिभिः=अव्याहतगमनैः।
‘भर्तृवाक्यसमाहिता’ (रा० ६।९९।२९)। भर्तृवाक्येऽवहिता।
‘यत्रामृतं च मृत्युश्च पुरुषेऽधि समाहिते’ (अथर्व० १०।७।१५)। समाहिते=निहिते।
‘संचुकोच (पाण्डवानां महद्बलम्) महाराज चर्मेवाग्नौ समाहितम्’ (भा० भीष्म० ९५।५७)। उक्तोऽर्थः।
‘उपनिषद्भिः समाहितात्मासि’ (श० ब्रा० १४।६।११।१)। युक्तमना असीत्याह।
‘समाधायायुधं शम्यां गच्छामो नगरं प्रति’ (भा० वि० ५।१६)। समाधाय=सम्यङ् निधाय।
‘एवं त्वयि समाधाय धर्मराजं नरोत्तमम्’ (भा० द्रोरण० १११।१५)। समाधाय=निक्षिप्य, =न्यस्य=परिदाय।
‘जरां त्वयि समाधाय’ (हरि० १।३०।२३)। अर्पयित्वा, सङ्क्रमय्येत्याह।
‘अभिनन्द्य समापृच्छ्य समाधाय च राघवम्’ (रा० २।११६।२४)। स्ववियोगखिन्नं समाश्वास्य।
‘मूर्तीः सर्वाः समाधाय त्रैलोक्यस्य ततस्ततः’ (भा० कर्ण० ३४।१६)। समाधाय=समाहृत्य।
‘समाधाय मतिं राम निशामय’ (रा०)। मन ऐकाग्र्यं सम्पाद्येत्यर्थः।
‘अभिधायेति वसुधां समाधाय पितामहः’ (शि० भा० ६।५८)। समाधाय=सान्त्वयित्वा।
‘नैव शक्या समाधातुं सन्निपाते महाचमूः’ (भा० भीष्म० ३।७८)। समाधातुम्=एकत्र धारयितुम्।
‘अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम्’ (गीता १२।९)। समाधातुम्=एकायनीकर्तुम्।
‘दुरुक्तैर्भिन्नमात्मानं यः समाधातुमीश्वरः’ (भा० पु० ११।२३।२)। समाधातुम्=नियन्तुं व्यवस्थापयितुं क्षोभात्परिहर्तुमित्याह।
‘यदत्रानन्तरं कार्यं तत् समाधातुमर्हथ’ (रा० ४।२५।२)। समाधातुं सम्यक् कर्तुम्।
‘यथा भानुगतं तेजो मणिः शुद्धः समाधिना । आदत्ते…’ (भा० शां० २९८।१२)॥ समाधिना नियमेनाव्यभिचारेणेति नील०।
‘अथैकाग्ने: समाधानम्’ (लौ० गृ० ४५।१)। समाधानमुपशमनम्।
‘दर्शे वा पौर्णमासे वाऽग्निसमाधानं कुर्वीत’ (गो० गृ० १।१।१४)। अग्न्याधानं समाचरेत्, अग्निमादधीत। अनर्थकः सम्शब्दः सम्यगर्थको वा।
‘परमेष्ठिमरणे पुत्रस्याग्निसमाधानम्।’ (लौ० गृ० ४५।२)। उक्तोऽर्थः।

धाव्

{समाधाव्}
धाव् (धावु गतिशुद्ध्योः)।
‘ततो मृगाः समाधावन् यत्र तिष्ठति केशवः’ (हरि० ३।७८।१६)। इतः सममधावन्नित्यर्थः।

धू

{समाधू}
धू (धू विधूनने, धूञ् कम्पने)।
‘(राक्षसान्) मानवास्त्रसमाधूतान् अनिलेन यथा घनान्’ (रा० १।३२।१५)। समाधूतान्=परास्तान्, विकीर्णान्।

ध्मा

{समाध्मा}
ध्मा (ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः)।
‘(शङ्खाः) समाध्माताः’ (भा० सभा० ५३।१८)।
‘कम्बूनथ समादध्मुः’ (भट्टिः १४।२)। शङ्खान्पूरयामासुरित्यर्थः।
‘भेर्यश्चापि समाध्माता मृदङ्गा बहवो नृप’ (हरि० ३।१२०।१४)। समाध्माताः अभिहताः।

नी

{समानी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘समानिन्ये च तत् सर्वं भाण्डं वैवाहिकं नृपः’ (भा० वन० २९५।१)। संजग्राहेत्यर्थः।
‘धतराष्ट्रसुताश्चापि समानिन्युर्महीपतीन्’ (भा० उ० ५।१५)। समागमयामासुः, एकी चक्रुः।
‘बलं चैव समानय’ (रा० २।८२।२१)।
‘समानयस्व वैदेह्या रामम्’ (रा० ५।५६।३७)। मेलय, संयोजयेत्यर्थः।
‘समानय च वैदेहीं राघवेण महात्मना’ (रा० ५।१।१६०)। उक्तोऽर्थः।
‘समानयस्व सत्कृत्य सर्वदेशेषु मानवान्’ (रा० १।१३।२१)। एकीकुरु, संगृहाणेत्याह।
‘पुरस्कृत्याद्य भवतः समानेष्यामहे मखम्’ (भा० आश्व० १४।८)। संभरिष्यामः, आहरिष्यामहे।
‘दिवं च भूमिं च समानयन्निव’ (भा० द्रोण० ५०।४)। एकतां नयन्निव।
‘समानयंस्तुल्यगुणं वधूवरं चिरस्य वाच्यं न गतः प्रजापतिः’ (शा० ५।१५)। समानयन्=संयोजयन्।
‘विद्रुतेषु च सैन्येषु समानीतेषु चासकृत्’ (भा० शल्य० ३।२)। विघटितेषु सैन्येषु भूयो भूयः सङ्घटनमापादितेषु, संनिपातितेष्वित्याह।
‘हस्तौ समानीय (बद्ध्वा)। एवमेव क्रतून् सर्वान्समानीयाप्तदक्षिणान्’ (पञ्च० १।२६)। समानीय=आहृत्य=संभृत्य।
‘शीतोष्णा अपः समानीय’ (आश्व० गृ० १।१५।८)। समानीय=संमिश्र्य।
‘ततस्तु प्रकृतीः समानाय्य। संनिपात्य, आकार्य, आगमय्य।

पत्

{समापत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘ताभिः सह समापेतुर्बाह्मणाः संशितव्रताः’ (भा० आदि० ६४।६)। समापेतुः समाजग्मुः।
‘तत्र मल्लाः समापेतुर्दिग्भ्यो राजन् सहस्रशः’ (भा० वि० १३।१५)।
‘युधिष्ठिरेण चादिष्टाः पार्थिवास्ते सहस्रशः। विनदन्तः समापेतुः पुत्रस्य तव वाहिनीम्’ (भा० भीष्म० ४४।२७)। अवचस्कन्दुरित्यर्थः।
‘ताभिः समापेतुर्बाह्मणा ऋतावृतौ’ (भा० आदि० ६४।६)। मिथुनी बभूवुरित्यर्थः।
‘पवनः पवनाभिहतो गगनादवनौ यदा समापतति’ (वरा० सं० ३८।१)। समापतति=अधो याति=अवपतति=निपतति।
‘अथ स राजा समन्ततः समापततो वनीपकजनस्य’ (अवदा० जा० २)। सन्निपततः=समागच्छतः।

पद्

{समापद्}
पद् (पद् गतौ)।
‘द्वारं तु वितताकारं समापेदे पुनश्च सः’ (भा० सभा० ४७।१३)। समापेदे=प्राप।
‘तत्समापन्नौ पशावुद्घट्टयामास’ (अवदा० जा० २२)। समापन्नौ समीपे स्थितौ।
‘ग्राह्यालम्बनोपरक्तं चित्तं ग्राह्यसमापन्नं ग्राह्यस्वरूपाकारेण निर्भासते’ (यो० सू० १।४१ भाष्ये)।
‘तदेवमभिजातमणिकल्पस्य चेतसो ग्रहीतृग्रहणग्राह्येषु पुरुषेन्द्रियभूतेषु या तत्स्थतदञ्जनता तेषु स्थितस्य तदाकारापत्तिः सा समापत्तिरित्युच्यते’ (यो० सू० १।४१ भाष्ये)।
‘समापत्तिदृष्टेन जनेन संभाषापि यदि’ (माल० ४)।
‘समापत्तिदृष्टेन केशिना दानवेन’ (विक्रम० १)। समापत्तिः=यदृच्छासङ्गतिः।
‘तयोः समापत्तिषु कातराणि (विलोचनानि)’ (कु० ७।७५)।
‘क्रियासमापत्तिनिवर्त्तितानि’ (रघु० ७।२३)। उक्तोऽर्थः।
‘स्वयम्भूत्वसमापत्तौ तथा दृश्यव्यवस्थितौ’ (यो० वा० ६(२)।९६।४)। समापत्तिः=प्राप्तिः।
‘चित्तात् सर्गसमापत्तिः’ (यो० वा० ३।११९।३१)। समापत्तिः=उत्पत्तिः।
‘आ समापत्तेः’ (आप० ध० २।१०।२७।१९)। समापत्तिः समाप्तिः।

म्ना

{समाम्ना}
म्ना (म्ना अभ्यासे)।
‘भूयांसि तु समाम्नानात्। यत्तु… प्राधान्यस्तुति तत् समामने’ (नि० ७।१२।१०)। समामने=समामनामि=संगृह्णामि।
‘समाम्नायः समाम्नातः स व्याख्यातव्यः’ (नि० १)। सङ्ग्रहः प्रणीत इत्याह।
‘सर्गस्थानसमाम्नायैः’ (भा० पु० ७।७।२४)। सृष्टिस्थितिसंहारैरित्याह। अपूर्वः स्वकपोलकल्पितोर्थः। रूढिं प्रत्यनादरोऽस्य कवे रूढः। स्वालक्षण्यं च प्रथितम्।

यत्

{समायत्}
यत् (यती प्रयत्ने)।
‘आसां प्राणाः समायत्ता मम चात्रैकपुत्रके’ (भा० वन० १२।१५)।
‘कार्यं चास्मिन्समायत्तमित्येवं न ददाह सः’ (रा० ७।३५।३०)। समायत्तम्=आधृतम्।

यम्

{समायम्}
यम् (यम उपरमे)।
‘सन्तरां मेखलां समायच्छते’ (तै० सं० ६।२।२)। कर्षतीत्याह।

या

{समाया}
या (या प्रापणे)।
‘वसमानेषु पार्थेषु मत्स्यस्य नगरे तदा। महारथेषु च्छन्नेषू मासा दश समाययुः’ (भा० वि० १४।१)। समाययुः=व्यतीयुः।
‘खिन्नः समाययौ द्रष्टुं कदा चिद् विन्ध्यवासिनीम्’ (कथा० २।२)। समाययौ=आययौ आजगाम। समा नार्थः।
‘द्वौ पन्थानौ समायातौ’ (पञ्चत०)। समं प्राप्तौ।
‘मम बलान्निद्रा समायाता’ (पञ्चत०)।

युज्

{समायुज्}
युज् (युजिर् योगे)।
‘यथा नायं समायुञ्ज्याद् धार्तराष्ट्रान्कथं चन’ (भा० वि० ५१।२१)। धृतराष्ट्रात्मजैः सङ्ग्रामं गच्छेत्।
‘धम्राक्षेण समायूक्तः’ (रा० ६।१८।२०)। समायुक्तः सङ्ग्रामयमाणः।
‘येऽर्थाः स्त्रीषु समायुक्ताः ( )।’ समायुक्ताः=अर्पिताः न्यस्ताः।
‘भागधेयसमायुक्तो ध्रुवमुत्पद्यते नरः’ (भा० शल्य० २।४६)। समायुक्तः=संयुक्तः=युक्तः।
‘श्रुतिस्मृतिसमायुक्तं विनीतं सनिदर्शनम्’ (भा० शां० ८५।१०)। उक्तोऽर्थः।
‘इष्टानिष्टसमायोगे वैरं सौहार्दमेव च’ (भा० शां० २९४।२७)। दृष्टादृष्टसमायोगात्। देहात्मनोः समायोगात्।
‘प्राणापानसमायोगसमयम्’ (यो० वा० ५।८।९, ५।६७।१०, ६(१)। २६।११)।
‘क्व गतिर्मानुषाणां च धनुषोऽस्य प्रपूरणे। आरोपणे समायोगे वेपने तोलने तथा’ (रा० १।६७।१०)॥ समायोगे=शरेण योजने।
‘अपास्तसमायोगश्च क्षणमासिष्ट’ (हर्ष० पृ० ४४९)।
‘न तद् धनुर्मन्दबलेन शक्यं मौर्व्या समायोजयितुं तथा हि’ (भा० आदि० १९३।२७)।

रभ्

{समारभ्}
रभ् (रभ राभस्ये)।
‘ते नात्मनः कर्म समारभन्ते’ (भा० वन० १२०।२)। उपक्रमन्ते। समा नार्थः।
‘अहं त्विमं जलनिधिं समारप्स्याम्युपायतः’ (भा० वन० २८३।३०)। आराधयिष्यामीति नील०। उपैष्यामीति शार्मण्यकोषः।

लक्ष्

{समालक्ष्}
लक्ष् (लक्ष दर्शने)।
‘नैषादिं श्वा समालक्ष्य भषंस्तस्थौ तदन्तिके’ (भा० आदि० १३२।३९)। समालक्ष्य=लक्षयित्वा। समाङ्भ्यां नार्थः।

लग्

{समालग्}
लग् (लगे सङ्गे)।
‘केशाकेशि समालग्ना न शेकुश्चेष्टितुं नराः’ (भा० शल्य० २३।५२)। समालग्नाः=समन्तात्सम्यग् लग्नाः सक्ताः।

लभ्

{समालभ्}
लभ् (डुलभष् प्राप्तौ)।
‘शीर्षण्यानि ततः खानि मूर्धानं च समालभेत्’ (वि० पु० ३।११।२१)। समालभेत्=समालभेत=स्पृशेत्। समालम्भो विलेपनमिति तु कोषकाराः।
‘गन्धैश्चापि समालभ्य राममायतलोचना’ (रा० २।२५।३७)। समालभ्य=विलिप्य।
‘भर्तुराज्ञां समालभ्य तथा चक्रुश्च सर्वशः’ (हरि० २।९।३??।३) समालभ्य=प्राप्य, अधिगम्य। समाङौ बुद्धिविपर्यासकृतौ सुपरिहरौ।
‘प्रतिगृह्य च काकुत्स्थः समालभ्य च पाणिना’ (रा० १।२७।२७)। समालभ्य=स्पृष्ट्वा (अस्त्राणि)।
‘वधूमुखौषधीपुष्पसमालम्भनभूमयः’ (यो० वा० ६(२)। ६।२६)। समालम्भनं मिश्रणम्।
‘कुङ्कुमेनोत्सवे मृत्योः समालब्धाः इव स्रजः’ (यो० वा० ३।४८।५९)। समालब्धाः=विलिप्ताः।
‘चन्दनेन समालब्धाः सहिरण्याः पृथक् पृथक्’ (भविष्योत्तर० पु० ९५।३४)। उक्तोऽर्थः।
‘मनुष्याणां समालम्भो न च दृष्टः कदाचन’ (भा० सभा० २२।११)। समालम्भो वधः।
‘अत ऊर्ध्वमसमालम्भनमादशरात्रात्’ (गो० गृ० २।७।२३)। असमालम्भनमस्पर्शः।
‘उत्तरामुत्तरां शाखां समालम्भं रोहेत्’ (श० ब्रा० ९।३।३।६)। समालम्भम्=आलम्ब्य। णमुलन्तमेतत्।

वप्

{समावप्}
वप् (डुवप बीजसन्ताने)।
‘संभारान् पात्र्यां वा चमसे समावपेयुः’ (ऐ० ब्रा० ८।१७)। समं क्षिपेयुः, संयुयुः, आसिञ्चेयुः।
‘अथैतान्यजमानोऽञ्जलौ समोप्य’ (श० ब्रा० २।६।२।१६)। समोप्य=समं न्यस्य।

वह्

{समावह्}
वह् (वह प्रापणे)।
‘अपदातीनॄत्विजः समावहन्ति’ (तै० ब्रा० ३।८।१।२)। समावहन्ति=समानयन्ति।
‘ता बेह संवहावहै’ (ऐ० ब्रा० ८।२७)। एकत्रावतिष्ठेवहि, अन्योन्येन सह वर्तेवहि (शार्मण्यकोषः)। जीविकोपायं सम्पादयावहै इति तु सायणः।

विज्

{समाविज्}
विज् (ओविजी भयचलनयोः)।
‘समाविग्नास्तु ताः सर्वाः पुनरेव नराधिप’ (हरि० १।२६।३५)। समाविग्नाः=उद्विग्नाः।

विश्

{समाविश्}
विश् (विश प्रवेशने)।
‘गत्युपसर्गकर्मप्रवचनीयसंज्ञाभिः सह निपातसंज्ञा समाविशति’ (पा० १।४।५६ सूत्रे काशिका)। समावेशः सहावस्थानम्।
‘शय्यासनेऽध्याचरिते श्रेयसा न समाविशेत्’ (मनु० २।११९)। नाक्रामेत्, नाध्यासीतेत्याह।
‘ग्लानिश्चैनं समाविशत्’ (भा० आदि० २२३।६७)। समाविशत्=अभिव्याप्नोत्।
‘प्रमत्तमर्था हि नरं समन्तात्त्यजन्त्यनर्थाश्च समाविशन्ति।’ समागच्छन्तीत्याह।
‘लङ्कां समाविशद्रात्रौ वदमानोऽरिदुर्गमाम्’ (भट्टि० ८।२७)। समाविशत्=प्राविशत्। नार्थः समाङ्भ्याम्। अस्थाने च तौ।
‘तांस्तान् धर्मविधींस्तत्र भ्रातरस्ते समाविशन्’ (रा० ७।१०।२)। तत्तदनुष्ठानपरा बभूवुरित्यर्थः।
‘यस्मिन्कृत्यं समावेश्य निर्विशङ्केन चेतसा’ (पञ्चत० १।८५)। समावेश्य=न्यस्य=समर्प्य।
‘व्याकरणेपि कर्तव्यं हर्तव्यमित्यत्र प्रत्ययकृत्कृत्यसंज्ञानां समावेशः’ (सहावस्थानम्)।
‘हिमवति दिव्यौषधयः शीर्षे सर्पः समाविष्टः’ (मुद्रा० १।२१)। समाविष्टः=स्थितः।

वृ

{समावृ}
वृ (वृञ् वरणे)।
‘तान् परिधानेन वाससा समावृणोत्’ (भा० वन० ६१।१४)। समावृणोत्=आच्छादयत् संवीतवान्।
‘स शब्दः प्रदिशः सर्वा दिशः खं च समावृणोत्’ (भा० द्रोण० १८।३)। समावृणोत्=व्याप्नोत्, प्राति स्म।
‘ततः शर्यातिसैन्यस्य शकृन्मूत्रे समावृणोत्’ (भा ० वन० १२२।१४)। समावृणोत्=उपारुणत्=व्यहन्।
‘रजसा संवृते लोके शरजालसमावृते’ (भा० द्रोण० ९८।५६)। आङोऽधिकस्याधिकोर्थः। समन्तात् सुष्ठु वृते इत्यर्थः।

वृज

{समावृज}
वृज (वृजि वृजी वर्जने)।
‘तेजसैव ब्रह्मणो भक्तो राष्ट्रं परिगृह्णात्येकधा समावृङ्क्ते’ (तै ० सं० २।१।२।९)। समावृङ्क्ते=आत्मानं प्रत्याकर्षति, स्ववशे कुरुते।

वृत्

{समावृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘समाववर्ति विष्ठितो जिगीषुः’ (ऋ० २।३८।६)। प्रत्यावर्तते, पुनः समवैतीति वा।
‘अथ समाववृते कुसुमैर्नवैः …मधुः’ (रघु० ९।२४)। समाववृते=प्रत्याववृते।
‘गुरुणा च समनुज्ञातः समावर्तेत वै द्विजः’ (भा० अनु० १४१।३७)। समावर्तेत वेदव्रतसमाप्तिलक्षणं स्नानमाचर्य गृहं प्रति निवर्तेतेत्याह। चाभ्यनुज्ञात इति पाठान्तरम्।
‘तथापि लोके कर्माणि समावर्तन्ति भारत’ (भा० शां० ३२।२१)। समृध्यन्तीत्याह।
‘एति समावर्तन्ते (पशवः) ’ (श० ब्रा० १।४।१।६)। समावर्तन्ते=प्रत्यावर्तन्ते।
‘स एव हि महतीं सेनां समावर्तयदाहवे’ (भा० द्रोण० २४।४)। समावर्तयत्=समानयत्, समगमयत्।
‘सं ते गावस्तम आवर्तयन्ति’ (ऋ० ७।७९।२)।
‘नानादेशसमावृत्ताः क्षत्रिया यत्र संजय’ (भा० शल्य० २।४४)। समावृत्ताः=संगताः=समेताः।
‘उदीचि प्रथमसमावृत्त आदित्ये’ (नि० ७।२३।१०)। उत्तरायणं गते सूर्ये इत्यर्थः।
‘गुरुणाऽनुमतः स्नात्वा समावृत्तो यथाविधि’ (मनु० ३।४)। समावृत्तः=गृहं प्रतिनिवृत्तो ब्रह्मचारी।
‘सर्वलोक समावृत्तः पिप्रीषुः फलमुत्तमम्’ (भा० सभा० ३५।१०)। सर्वैरुपायनप्रदैर्लोकः समावृत्तो वेष्टितः।
‘कस्मात्त्वं कृतसमावर्तो बटुरिव त्वरसे’ (अवि० ४)।
‘सोऽयं लोकसमावर्तो मर्त्यानां भरतर्षभ’ (भा० स्त्री० ७।६)। समावर्तः=आवर्तः। अनर्थकः सम्शब्दः।

वे

{समावे}
वे (वेञ् तन्तुसन्ताने)।
‘आदित्य इमाँल्लोकान्त्सूत्रे समावयते’ (श० ब्रा० ८।७।३।१०)। समावयते=बध्नाति।

व्यध्

{समाव्यध्}
व्यध् (व्यध ताडने)।
‘महावातसमाविद्धा महानौरिव सागरे’ (भा० कर्ण० ८०।१७)। समाविद्धा=प्रक्षिप्ता।

श्रु

{समाश्रु}
श्रु (श्रु श्रवणे)।
‘मातामहे समाश्रौषीद्राज्यशुल्कमनुत्तमम्’ (रा० २।१०७।३)। समाश्रौषीत्=प्रतिज्ञातवान्।

श्लिष्

{समाश्लिष्}
श्लिष् (श्लिष आलिङ्गने)।
‘समाश्लिष्यदसम्भ्रान्तः सूतपुत्रं वृकोदरः’ (भा० द्रोण० १३१।३८)। आलिङ्गत्, पर्यष्वजत, उपागूहत् इत्यर्थः।
‘समाश्लिषद् ब्राह्मणकुलम्’ (पा० ३।१।४६ सूत्रभाष्ये)। समाश्लेषः प्रत्यासत्तिः। समवैदित्यर्थः।

श्वस्

{समाश्वस्}
श्वस् (श्वस प्राणने)।
‘समाश्वस मुहूर्त्तं तु शक्यं वस्तुमिह त्वया’ (रा० ३।४७।२२)। समाश्वस विश्रान्तिं कुरु।

सञ्ज्

{समासञ्ज्}
सञ्ज् (षञ्ज सङ्गे)।**
‘ततः स भगवांस्तस्य स्कन्धे बाहुं समासजत्’ (भा० उ० १०५।२२)। समासञ्जयत्। सजतिरिह सकर्मकः प्रयुक्तः। अनुपसर्गस्तु प्रायेणाकर्मकः।

सद्

{समासद्}
सद् (षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु)।
‘समासीदाम कालिन्दीं तरज्जननिरन्तराम्’ (बृ० श्लो० सं० ८।२१)। प्राप्नुमेत्यर्थः।
‘क्षत्रियान्तकरं राममेकमेकः समासदम्’ (भा० उ० १७९।११)। संमुखः सन्प्रापम्।
‘रथेन रामं महता खरस्ततः समाससादेन्द्र इवोद्यताशनिः’ (रा० ३।२६।३८)। युयुत्सया समाजगामेत्याह।
‘परस्परं समासाद्य ब्रह्मदण्डबलात्कृतान्’ (भा० मौ० १।९)। समासाद्य=सङ्घर्षं प्राप्य।
‘पाण्डवाः कौरवाः सर्वे समासाद्य परस्परं’ (भा० स्त्री० ८।३८)। प्रातिभट्येन सङ्गत्येत्यर्थः।

स्था

{समास्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘इन्द्रियाणां जये योगं समातिष्ठेद् दिवानिशम्’ (मनु० ७।४४)। समातिष्ठेत्=आतिष्ठेत्=कुर्यात्।
‘व्रात्यस्तोमैरिष्ट्वा त्रैविद्यवृत्तिं समातिष्ठेयुः’ (लाट्या० श्रौ० ८।६।२९)। उक्तोऽर्थः।
‘स एव कुन्ददन्ताख्यो द्विजः पार्श्वे समास्थितः’ (यो० वा० ६(२)।१८५।१७)। समास्थितः=स्थितः।

हन्

{समाहन्}
हन् (हन हिंसागत्योः)।
‘एको दृषदुपले समाहन्ति’ (श० ब्रा० १।१।४।१३)। इतरेतरं ताडयति, सञ्शिञ्जयति।
‘शेषेणापि समाहताः’ (भा० सभा०)। समाहताः संहतिं प्राप्ताः।
‘सा भूमिर्बहुभिर्यानैः रथनेमिं समाहता’ (रा० २। १०३।४०)। समाहता=अभिहता। समाघात:=सङ्ग्रामः। अभ्यामर्दसमाघातसङ्ग्रामाभ्यागमाहवा इत्यमरः।

हृ

{समाहृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘तृष्णासन्त्यागं च समाहरेत्’ (यो० वा० ५।२४।५२)। कुर्यादित्यर्थः।
‘नासाद्यते ह्यनभ्यस्ता…तस्मादेनां समाहरेत्’ (यो० वा० ५।२४।२१)। अभ्यासेन स्थिरी कुर्यादित्यर्थः।
‘नानावाक्यसमाहारसमवायविशारदैः’ (भा० आदि० ७०।४३)। नानावाक्यानामेकशाखागतानां समिधो यजतीत्यादिप्रयाजाद्यङ्विधिपराणां प्रयोगविधिना दर्शपौर्णमासाभ्यां यजेतेत्यादिना एकवाक्यत्वं समाहारः (नील०)। समाहारः समुच्चयः (अमरः)। अनेकस्यैकत्राध्यावापः समाहारः (स्वामी)।
‘यच्च पूर्वं समाहारे यच्च पूर्वं परे परे’ (भा० शां० १०४।१५)। समाहारे=(राज्ञां) समुदाये।
‘तं वयं वै समाहर्तुं क्रतुं शक्ताः कथं चन’ (रा० १।५८।४)। समाहर्तुमाहर्तुम् अनुष्ठातुम्। समाहरणं हि यज्ञानुष्ठानार्थं संभारसमाचयनं भवति मुख्यया वृत्त्या, गोण्या तु यज्ञानुष्ठानमाह। तादर्थ्यात्ताच्छब्द्यम्।
‘इह हि शास्त्रे दृष्टान्यष्टादश तीर्थानि राज्ञाम्। तद्यथा-मन्त्रिपुरोहित…समाहर्तृ…’ (तन्त्रा० ३। उपक्रमे)।
‘प्रशास्ता समाहर्ता संविधाता लेखकः साक्षी च’ (को० अ० )। समाहर्ता प्रजाभ्यो द्रव्यमुद्गृह्य कीकृत्य राज्ञेऽर्पयिता।

ह्वे

{समाह्वे}
ह्वे (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च)।
‘तस्मात्ते वर्तयिष्यामि तयोरेव (वाङ्मनसयोः) समाह्वयम्’ (भा० आश्व० २१।१३)। सम्यक् सुखमाह्वयन्ते विजिगीषवोऽस्मिन्निति समाह्वयः संवादः (नील०)।
‘अप्राणिभिर्यत्क्रियते तल्लोके द्यूतमुच्यते्। प्राणिभिः क्रियमाणस्तु स विज्ञेयः समाह्वयः’ (मनु० ९।२२३)॥ प्राणिद्यूतं समाह्वयः (अमरः)।