संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

कृ

{अपाकृ}
कृ (डुकृञ्-करणे)।
‘अप द्वेषांस्या कृधि’ (अथर्व॰१.२.२)। अपाकृधि=अपाकुरु, अपगमय।
‘वायवः स्थोपायवः स्थेति षडवरार्घ्यान् वत्सानपाकरोति’ (आप॰श्रौ॰१.१.२.१)। अपाकरणं मातृभ्यः पृथक्करणम् इति धूर्तस्वामी।
‘स वै पर्णशाखया वत्सानपाकरोति’ (तै॰सं॰२.५.५.५)। अपाकरोति=उत्सारयति।
‘मानोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति’ (भर्तृ॰१)। अपाकरोति=अपनयति=दुरं गमयति।
‘तन्नैश तिमिरमपाकरोति चन्द्रः’ (शा॰६.२०)। तिमिरमपाकरोति=तमो हन्ति।
‘शिवा भुजच्छेदमपाचकार’ (रघु॰७.५०)। अपाचकार=अपसारयामास।
‘मायामोहेन ते दैत्या वेदमार्गादपाकृताः’ (वि॰पु॰३.१८.८)। वेदमार्गादपाकृताः=श्रौतात्पथो दूरीकृताः।
‘हंसैर्यियासुभिरपाकृतमुन्मनस्कैः’ (मृच्छ॰५.१)। अपाकृतम्=त्यक्तम्।
‘स्फुटता न पदैरपाकृता न च न स्वीकृतमर्थगौरवम्’ (कि॰२.२७)। अपाकृता=त्यक्ता।
‘अपि तत् पूरयाञ्चक्रे धनुर्धरवरो युधि। यत्तद्विनिहते भीष्मे कौरवाणामपाकृतम्’ (भा॰द्रोण॰१.५१)। अपाकृतम्=हीनम्=न्यूनम्।
‘यत्स्वयमभियोगदुःखैरसाधारणैरपाकृतं तदेव राज्यं सुखयति’ (मुद्रा॰१)। अपाकृतम्=शून्यम्=विनाकृतम्।
‘अपाकृतकटीपटः’ (राजत॰५.४१९)। अवरोपितकटीवस्त्र इत्याह।
‘ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत्’ (मनु॰६.३५)। अपाकृत्य=विगणय्य, निर्यात्य, संशोध्य।
‘नाचार्यस्यानपाकृत्य प्रवासं प्राज्ञः कुर्वीत…’ (भा॰उ॰४४.१५)। विद्याया निष्क्रयार्थमृणमर्थदानेनापरिहृत्येत्याह।
‘स (पुत्रः) कथं शक्यतेऽस्माभिरपाकर्तुं बलादितः’ (भा॰आदि॰१४२.९)। उक्तोऽर्थः।
‘संसृज्य वत्सान् पुनरपाकरणम्’ (का॰श्रौ॰४.२.३५)। अपाकरणं पृथक्करणम्।
‘पुरा वत्सानामपाकर्तारास्ते’ (पा॰३.४.१६ सूत्रवृत्तौ)।
‘वर्णः स्वर्णमपाकरिष्णुः’ (भर्तृ॰१.५)। अपाकरणं हरणमाक्षेपो भवति। वर्णः स्वर्णवर्णं न्यक्करोतीति यावत्।
‘तेन देशकालजातिसङ्घानां समयस्यानपाकर्म व्याख्यातम्’ (कौ० अ० ३।१०।४५)। समयस्य संविदोऽनपाकर्म अपालनम्।

कृष्

{अपाकृष्}
कृष् (कृष-विलेखने)।
‘विप्रकारमपाक्रष्टुं राक्षसैर्भवतामिमम्’ (रा॰३.६.२३)। विप्रकारः खलीकरणं कदर्थीकरणं वा। अपाक्रष्टुमपनेतुम्।
‘तमशक्यमपाक्रष्टुं निर्देशात् स्वर्गिणः पितुः’ (रा॰)।
‘न हि तस्मान्मनः कश्चिच्चक्षुषी वा नरोत्तमात्। नरः शक्नोत्यपाक्रष्टुम्’ (रा॰२.१७.९)। अपाक्रष्टुम्=संहर्तुम्।
‘महान्तमप्यर्थमधर्मयुक्तं सन्त्यजत्यनपाकृष्ट एव’ (भा॰उ॰४०.२)। अनपाकृष्टः=परैरपकर्षमप्रापितः।

कॄ

{अपाकॄ}
कॄ (कॄ-विक्षेपे)।
‘कुन्त्या त्वमपाकीर्णो यथा न कुशलं तथा’ (भा॰उ॰१५१.४)। अपाकीर्णः=परास्तः, परित्यक्तः।
‘गता ह्यस्मानपाकीर्य सर्वे द्वैतवनात्’ (भा॰वि॰४.५)। अपाकीर्य=अनादृत्य=अतिहाय। अपाहायेति पाठान्तरम्।
‘अपाकीर्य स्वयं धर्मं शिष्येण निहतो गुरुः’ (भा॰द्रोण॰१९६.४३)। अपाकीर्य=अवहेल्य=अवहेलया समुत्सृज्य।
‘षट्पदैर्नाप्यपाकीर्णस्तस्मिन् वै काननेऽभवत्’ (पादपः) (भा॰आदि॰७०.७)।
‘तदप्यपाकीर्णम्’ (कु॰५.२८)। तुच्छीकृत्य परित्यक्तमित्यर्थः।

क्रम्

{अपाक्रम्}
क्रम् (क्रमु-पादविक्षेपे)।
‘शरपातमपाक्रम्य तस्थतुः प्रेक्षिके (सेने) तदा’ (भा॰कर्ण॰२४.२८)। शरपातादपेत्येत्याह।

छिद्

{अपाच्छिद्}
छिद् (छिदिर् द्वैधीकरणे)।
‘दैत्यहस्तादपाच्छिद्य सुहृदा सम्प्रति त्वया’ (विक्रम० १।३५)। अपाच्छिद्य आच्छिद्य विमोच्य।

दह्

{अपादह्}
दह् (दह भस्मीकरणे)।
‘अपि वाऽरण्ये कक्षमपादहेत्’ (शां० गृ० ३।१४।५)। अपादहेत् अपादाय दहेत्।

दा

{अपादा}
दा (डुदाञ्-दाने)।
‘अथापादत्ते’ (श॰ब्रा॰७.८.२.६)। (ततो भस्मनः) किञ्चिद् उपादत्ते। अपशब्दः पृथक्करणमाह।
‘अथ दर्भाणामपादत्ते’ (कौ॰सू॰)। दर्भेभ्यः कियतश्चिदपोद्धरति।
‘तत्पाप्मानमपादत्ते’ (श॰ब्रा॰५.३.१.१.३)। पापं वियुङ्क्ते वियौतीत्याह।
‘विष्णोः स्तूपोऽसीति कर्षन्निवाहवनीयं प्रति प्रस्तरमपादत्ते’ (आप॰श्रौ॰२.३.८.५)। अपादत्ते उद्वहति=प्रणयति।
‘अपात्ताः प्रथमे पिण्डा भवन्त्यप्रतिहताः पाणयः’ (आप॰श्रौ॰५.१.५.१०)। अपात्ताः=गृहीताः।
‘स यत्र प्रस्वपिति अस्य लोकस्य सर्वावतो मात्रामपादाय स्वयं निहत्य स्वयं निर्माय स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपिति’ (बृ॰उ॰४.३.९)। अपादाय=अपच्छिद्या गृहीत्वा (शङ्करः)।
‘मृत्पिण्डमपादाय महावीरं करोति’ (श॰ब्रा॰१४.१.२.१७)। उक्तोऽर्थः। ।
‘ये राष्ट्रस्य प्रदातारः। ये ऽपादातारः’ (तै० ब्रा० १।७।६)। अपादातारो हर्तारः।

धा

{अपाधा}
धा (डुधाञ्-धारणपोषणयोः)।
‘नेत् प्राणेभ्य आत्मानमपादधानि’ (शां॰ब्रा॰१७.७)। अपवृक्तं वियुक्तं करोमीत्यर्थः।

नुद्

{अपानुद्}
नुद् (णुद-प्रेरणे)।
‘अभिद्रवार्जुन क्षिप्रं, कुरून्द्रोणादपानुद’ (भा॰द्रोण॰१८९.६४)। अपानुद=दूरे प्रेरय। वियोजयेत्याह। छन्दोवशादेवायमपाङोः सम्प्रयोग इत्यन्तर्वाणयः। अन्यथाऽपमेव केवलं प्रयुञ्जीत।
‘पुरन्दरस्य कर्ण त्वं बुद्धिमेतामपानुद’ (भा॰वन॰३०१.१५)। अपाकुर्वित्याह।
‘गुरुस्त्रीगमनीयं तु व्रतैरेभिरपानुदेत्’ (मनु॰११.१०२)। गुरुस्त्रीगमननिमित्तं पापमेतैर्व्रतैर्निहरेदित्याह।

यम्

{अपायम्}
यम् (यम उपरमे)।
‘लक्षणेन दक्षिणाऽपायम्य’ (सत्या० श्रौ० २५।१।६)। अपायम्य प्रसार्य।

लम्ब्

{अपालम्ब्}
लम्ब् (लबि-अवस्रंसने)।
‘अथ पश्चात् परिक्रम्य अपालम्बमभिपद्याह’ (श॰ब्रा॰३.३.४.१३)। शकटस्य पश्चाल्लम्बमानं काष्ठमपालम्बः। अपशब्दः पश्चाद्भावमाह।

वृ

{अपावृ}
वृ (वृञ्-वरणे)।
‘राधो विश्वा शवसे अपावृतम्’ (ऋ॰१.५७.१)। अपावृतम्=विवृतम्। वेदे वृधातुप्रयोगेऽपशब्द एवान्त्यायाममापद्यते छन्दोवशादिति वेदवाक्कोविदाः।
‘आस्यादपावृतात्’ (भा॰आदि॰२९.२)।
‘अहो अपावृतं द्वारमापदां मम वेधसा (कथा॰२१.११८)। उक्तोऽर्थः।
‘स्वतन्त्रोऽपावृतः स्वैरी (अमरः)।
स ऊर्ध्वस्य रेजयत्यपावृतिमिन्द्रो गव्यस्य वृत्रहा’ (ऋ॰८.६६.३)। अपावृतिः=गुप्तिस्थानम्।
‘काश्मीरदेशाय जगाम हृष्टः श्रीशङ्करो द्वारमपावरीतुम्’ (श॰दिग्॰१६.५.५८)।
‘अपावृत्याक्षिपद्वक्त्रे शक्रं कोपसमन्वितः (भा॰उ॰९.५२)। (मुखं) सम्प्रसार्येत्याह।
‘हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम्। तत्त्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये’ (ईश॰उ॰१५)। उक्तोऽर्थः।
‘मञ्जूषां तामपावृत्य’ (रा॰१.६७.१३)। अपावृत्य=उद्घाट्य।
‘अप कृष्णां निर्णिजं देव्यावः’ (ऋ० १।११३।१४)। अपावः=अपावृणोत्। देव्युषाः। निर्णिगिति रूपनाम।

वृत्

{अपावृत्}
वृत् (वृतु-वर्तने)।
‘अप चक्रा अवृत्सत’ (शां॰श्रौ॰५.१३.३)। अपावृत्सत=अपावर्तिषत=पराचीनानि पृथगभूवन्।
‘अपावृत्त्य गार्हपत्यात् क्रव्यादाः प्रेत’ (अथर्व॰१२.२.३४)। अपावृत्त्य=प्रतिनिवृत्त्य।
‘प्रतिग्रहादपावृत्तः सन्तुष्टो येन केनचित्’ (भा॰वन॰८२.१०)। अपावृत्तः=निवृत्तः, उपरतः।
‘तां तु मे सुकृतां बुद्धिं …। कथं द्रक्ष्याम्यपावृत्तां परैरिव हतां चमूम्’ (रा॰२.१२.६४)॥ अपावृत्ताम्=पराभूतां सतीं निवृत्ताम्।

श्रि

{अपाश्रि}
श्रि (श्रिञ्-सेवायाम्)।
‘परस्परं केचिदापाश्रयन्ते’ (रा॰)। अपाश्रयन्ते=संश्रयन्ते। अत्रापशब्दोऽस्थाने भाति नः। अन्येऽप्येवं पश्यन्ति। परमेष व्यवहारः प्रतिष्ठितो भवति। न च सर्वो व्यवहार उपपत्तिमान् भवति, अनुपपन्नोऽपि कश्चिदस्तीति वस्तुस्थितिः।
‘अनपाश्रितोऽन्यत्र’ (आप॰ध॰१.६.१७)। कुड्याद्याश्रितो नासीतेत्यर्थः।
‘अपाश्रितार्भकाश्वत्थम्’ (भा॰पु॰३.४.८)। पृष्ठत आश्रितो बालोऽश्वत्थो येन तम्।
‘महात्मा सर्वतो दान्तः सर्वत्रैवानपाश्रितः’ (भा॰शां॰२७८.१९)। अनपाश्रितः सङ्गमकुर्वाणः।
‘नीचापाश्रयविनिहितैकोपबर्हायां पर्यङ्किकायां निपत्य जोषमास्थात्’ (हर्ष॰६)। अपाश्रयो नाम पर्यङ्कस्योर्ध्वदेशो यं शीर्षं श्रयते।
‘कुट्टिमोऽस्त्री निबद्धा भूश्चन्द्रशाला शिरोगृहम्। मत्तालम्बोऽपाश्रयः स्यात् प्रग्रीवो मत्तवारणः॥’ (इत्यमरोद्घाटने क्षीरोद्धृतः कोषः)।
‘अपाश्रयस्तु विद्वद्भिः कथ्यते मत्तवारण’ इति हलायुधः।
‘योऽपाश्रयः पाण्डवानाम्’ (भा॰उ॰९०.३४)। अपाश्रयः शरणम्।
‘कर्णे कृतापाश्रयः’ (वेणी॰५.१)। अपाश्रयः=आश्रयः।
‘दुर्योधनापाश्रयजातदर्पः’ (भा॰वि॰५४.५, कर्ण॰८५.३४)।
‘तद्भक्तास्तद्गृहा राजंस्तद्बलास्तदपाश्रयाः’ (भा॰अनु॰२३.५१)। अपाश्रयः परलोकगमनसाधनम् इति नीलकण्ठः।
‘अपाश्रयो वितानमुल्लोच’ इति कोषः।
‘आहारमनपाश्रित्य शरीरस्येव धारणम्’ (भा॰आदि॰२.३७)। अनपाश्रित्य=अनाश्रित्य।
‘वत्सराजस्य भुजच्छायामपाश्रिता’ (कथा० ३४।३९)। अपाश्रिता आश्रिता संश्रिता।
‘त्वं हि नस्तात सर्वेषां दुःखितानामपाश्रयः’ (भा० वन० ३१२।२१)। अपाश्रय आश्रयः शरणम्।

स्था

{अपास्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘स ह नेत्युक्त्वा धनुरादायारण्यमपातस्थौ’ (ऐ० ब्रा० ७।१४)। अरण्यं प्रति प्रतस्थ इत्याह।
‘अपाष्ठाच्छृङ्गात्कुल्मलान्निरवोचमह विषम्’ (अथर्व० ४।??।५)। अपाष्ठः शल्याग्रं भवति।
‘तृष्टमेतत् कटुकमेतदपाष्ठवद् विषवन्नैतदत्तवे’ (ऋ० १०।८५।३४)। उक्तोऽर्थः।