संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

अच्

{अपाच्}
अच् (अञ्चु-गतिपूजनयोः)।
‘अपामित्रां अपाचितो अचेतः’ (ऋ॰९.९७.५४)। अपाचेतः (=अप अच इतः) इतोऽपगमयेत्यर्थः।

अज्

{अपाज्}
अज् (अज-गतिक्षेपणयोः)।
‘अप त्यं परिपन्थिनमज’ (ऋ॰१.४२.३)। त्यं परिपन्थिनं तं पर्यवस्थातारमपाज पराणुदेत्याह।
‘यद्ध वा अस्य किञ्चन नश्यति यन्म्रियते यदपाजन्ति’ (ऐ॰ब्रा॰२५.२)। अपाजन्ति गवादयोऽपगच्छन्ति। अत्रापपूर्वोऽजिरकर्मकः।
‘असिक्नीमेति रुशतीमपाजन्’ (ऋ॰१०.३.१)। अपाजन्=अपगमयन्।

अञ्च्

{अपाञ्च्}
अञ्च् (अञ्चु-गतिपूजनयोः)।
‘अपाञ्चौ त उभौ बाहू अपिनह्याम्यास्यम्’ (अथर्व॰७.७३.४)। अपाञ्चौ पृष्ठभागसम्बद्धौ।
‘अनपाचीनचित्तवृत्तिग्राहिण्यो हि भवन्ति प्रज्ञावतां प्रकृतयः’ (हर्ष॰)। अनपाचीना=अविपरीता।

अन्

{अपान्}
अन् (अन-प्राणने)।
‘अन्तश्चरति रोचनाऽस्य प्राणादपानती’ (ऋ॰१०.१८९.२)। अपानती=निष्क्रामन्ती। अव्यवहितपूर्वं प्राणादित्युक्तेरत्रानितिः क्रियासामान्यमाह।
‘दक्षिणां प्रतिग्रहीष्यन्त्सप्तदशकृत्वोऽपान्यात्’ (तै० सं० २।३।२।१)। वायोरन्तराकर्षणरूपं निश्वासं कुर्यादित्यर्थः।
‘प्राण्यादपान्यात्’ (जै० ब्रा० १।१०४)। उक्तोऽर्थः।

अय्

{अपाय्}
अय् (अय-गतौ)।
‘अत्र वो नृत्यतामिव तीव्रो रेणुरपायत’ (ऋ॰१०.७२.६)। उदतिष्ठत्=उदहन्यत।

अस्

{अपास्}
अस् (असु-क्षेपे)।
‘अभिमातीरपास्य’ (ऋ॰३.२४.१)। अपास्येति लोण्मध्यमैकवचने रूपम्। दूरमपसारयेत्यर्थः।
‘चीराण्यपास्याज्जनकस्य कन्या’ (रा॰२.३८.६)। अपास्यात्=अपास्येत्=जह्यात्।
‘अपास्य फलकुद्दालं कुरुष्व वचनं मम’ (रा॰२.३२.३०)। अपास्य=अनादृत्य=उपेक्ष्य।
‘सारं ततो ग्राह्यमपास्य फल्गु’ (पञ्चत॰)। उक्तोऽर्थः।
‘यदि समरमपास्य नास्ति मृत्योर्भयम्’ (वेणी॰३.५)। अपास्य=परिहृत्य।
‘अपास्य मातृशुश्रूषामनर्थे सोऽवतिष्ठताम्’ (रा॰२.७५.४८)। उक्तोऽर्थः।
‘इत्यादीनामपि काव्यलक्षणत्वमपास्तम्’ (सा॰द॰)। निराकृतं प्रत्युदितमित्यर्थः।

अस्

{अपास्}
अस (अस-भुवि)। ‘अभागः सन्नप परेतो अस्मि’ (ऋ॰१०.८३.५)। अपास्मि=दूरे भवामि = न सन्निदधे।

इ

{अपे}
इ (इण्-गतौ)।
‘अथास्य बह्वपैति लोमानि त्वगसृक्कुष्ठिकाः’ (ऐ॰ब्रा॰२.११)। अपैति=पृथग्भवति।
‘स्वपिमि तावदहं किमपैति ते’ (का॰सू॰वृ॰३.२.१२)। किं ते छिद्यत इत्याह।
‘अपेतो यन्तु पणयोऽसुम्ना देवपीयवः (वा॰सं॰३५.१)। इतोऽपयन्तु=अस्मात्प्रदेशादपसर्पन्तु।
‘इहैवास्त माऽपगात’ (वा॰सं॰३.२१)।
‘अपागादग्नेरग्नित्वम्’ (छां॰उ॰६.४.१)।
‘अपेत वीत वि च सर्पत’ (ऋ॰१०.१४.९)। अपेत=अपयात।
‘अपात इत पणयो वरीयः’ (ऋ॰१०.१०८.१०)। इतोऽपेतेत्याह।
‘लक्ष्मीश्चन्द्रादपेयाद्वा हिमवान् वा हिमं त्यजेत्’ (रा॰२.११२.८)।
‘सुतनु हृदयात्प्रत्यादेशव्यलीकमपैतु ते’ (शा॰७.२४)। अपैतु=व्येतु।
‘उपयन्नपयन्धर्मो विकरोति हि धर्मिणम्’ (न्यायः)।
‘एवं कृतमिदं कार्यमनपायं भविष्यति’ (रा॰३.४४.१९)। अनपायम्=अपायरहितम्। अपायो नाशः।
‘उपायं चिन्तयन् प्राज्ञो ह्यपायमपि चिन्तयेत्’ (हितोप॰)। अपायो हानिः।
‘यत्र धारा अनपेता मधोर्घृतस्य च याः’ (वा॰सं॰१८.६५)। अनपेता अनुपक्षीणा निरन्तरा अनपगमा अनुपदस्ता उपभुज्यमाना अपीत्यर्थः।
‘अपेतयुद्धाभिनिवेशसौम्यः’ (शिशु० ३।१)। अपेतो वोतो युद्धेऽभिनिवेश आग्रहः।
‘धर्मपथ्यर्थन्यायादनपेते’ (पा० ४।४।९२)। अनपेतमपृथग्भूतम्।
‘उदवहदनवद्यां तामवद्यादपेतः ’ (रघु० ७।७०)। उक्तोऽर्थः।
‘सूर्यापाये न खलु कमलं पुष्यति स्वामभिख्याम्’ (उत्तर मेघ० २०)। सूर्यापाये सूर्यस्यापगमे।
‘तदनेन पापबुद्धिनोपायश्चिन्तितो नापायः’ (पञ्चत०)। अपायो हानिः क्षतिः।

ईक्ष्

{अपेक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष-दर्शने)।
‘स्वर्यन्तो नापेक्षन्ते’ (शा॰ब्रा॰९.२.३.२७)। इतस्ततो नेक्षन्ते इत्याह। अविवक्षितकर्मा ईक्षतिरिहाकर्मकः।
‘अनपेक्षमाणोऽरण्यमभिप्रेयात्’ (श॰ब्रा॰१३.६.१.२०)। उक्तोऽर्थः।
सज्जो रथो भर्तुत्विजयप्रस्थानमपेक्षते’ (शा॰)। प्रतीक्षत इत्याह।
‘न स्वयं दैवमादत्ते पुरुषार्थमपेक्षते’ (हित॰)।
‘पादेन नापैक्षत सुरसुन्दरीणां सम्पर्कमाशिञ्जितनूपुरेण’ (कु॰३.२६)। उक्तोऽर्थः।
‘शब्दार्थौ सत्कविरिव द्वयं विद्वानपेक्षते’ ( शिशु॰२.८६)। द्वयेनार्थी भवतीत्याह।
‘यतः शब्दो व्यञ्जकत्वेऽर्थान्तरमपेक्षते’ (सा॰द॰)। अर्थान्तरसाकाङ्क्षं भवतीत्यर्थः।
‘अपेक्षते प्रत्ययमुत्तमं त्वाम्’ (कु॰३.१८)। प्रत्ययः कारणम्। अपेक्षते आकाङ्क्षति। त्वदायत्तं भवति, त्वदृते तस्य दुर्निर्वहत्वात्।
‘प्रभुता रमणेषु योषितां न हि भावस्खलितान्यपेक्षते’ (विक्रम॰४.१२)।
‘न शालेः स्तम्बकरिता वप्तुर्गणमपेक्षते’ (मुद्रा॰१.३)। वप्तृगुणाधीना न भवतीत्याह।
‘किमपेक्ष्य पयोधरान्ध्वनतः प्रार्थयते मृगाधिपः’ (कि॰२.२१)। किमपेक्ष्य=किमुद्दिश्य।
‘स (विष्णुः) हि निर्व्याजभक्तानां नैवापदमपेक्षते’ (कथा॰१७.१२)। द्रष्टुं न सहत इत्यर्थः।
‘अपेक्षन्ते हि विपदः किं पेलवमपेलवम्’ (कथा॰)। गणयन्ति, आद्रियन्त इत्याह।
‘एतां दिशमनवानन्त्सृत्वा कुम्भं प्रक्षीयानपेक्षमाण एहि’ (श॰ब्रा॰१३.८.३.४)। अनपेक्षमाणः पष्ठतोऽनालोकयन्।
‘तदाऽनपेक्ष्य स्वशरीरमार्दवम्’ (कु॰५.१५)। अनपेक्ष्य=अगणयित्वा=अनादृत्य=उपेक्ष्य।
‘नूनमस्यायमनपेक्षितास्मदवस्था व्यापारः’ (मालती॰९)।
‘उदयापेक्षिणी पत्युः’ (कथा॰१६.८६)। उदयापेक्षिणी उदयप्रतीक्षा।
‘दैवेष्वपेक्षका ह्येते शश्वद् भावेषु भारत’ (भा॰उ॰६१.७)। अपेक्षावन्तः, आदरवन्त इत्याह।
‘अनपेक्षमेत्याप उपस्पशन्ति’ (श॰ब्रा॰१२.५.२.१५)। अनपेक्षमिति पृष्ठतोऽनालोक्येत्याह। एत्य=आगत्य।
‘अवधिष्म रक्षः’ (वा॰सं॰९.३६)।
‘इत्यायन्त्यनपेक्षम्’ (का॰श्रौ॰१५.२.८)। उक्तोऽर्थः। सूत्रग्रन्थेष्वत्रार्थे प्रतिर्बहुलं प्रयुज्यते।
‘मय्यपेक्षा न कर्तव्या कथञ्चिदपि सात्वत’ (भा॰द्रोण॰८४.३३ )। अपेक्षाऽनुरोध इति नीलकण्ठः।

उच्छ्

{अपोच्छ्}
उच्छ् (उच्छी-विवासे)।
‘सूर्यः कृणोतु भेषजं चन्द्रमा वोऽपोच्छतु’ (अथर्व॰६.८३.१)। अपोच्छतु=अपवासयतु=अपवर्जयतु।
‘उषो यस्माद् दुःष्वप्न्यादभैष्माप तदुच्छतु’ (अथर्व॰१६.६.२)। अपोच्छतु=अपैत।
‘वीरुत्क्षेत्रियनाशन्यप क्षेत्रियमुच्छतु’ (अथर्व॰२.८.२)। अपोच्छतु=अपगमयतु। इहोच्छिः सकर्मकः।
‘अप वास उषसामप क्षेत्रियमुच्छतु’ (अथर्व॰३.७.७)। अपोच्छतु=शाम्यतु।
‘अपास्मत्तम उच्छतु’ (अथर्व॰१४.२.४८)। वैमातिकेन प्रकाशेन निरस्तमस्त्वित्याह।

उम्भ्

{अपोम्भ्}
उम्भ् (उम्भ पूरणे)।
‘तमन्तरेव सन्तं दाम्ना ऽपौम्भन्’ (तै० सं० २।४।१३।१)। अपरुद्धशक्तिकाङ्गमबध्नन्निति भट्टभास्करः।

ऊर्णु

{अपोर्णु}
ऊर्ण् (ऊर्णुञ्-आच्छादने)।
‘अप ध्वान्तमूर्णुहि’ (ऋ॰१०.७३.११)। प्रकाशय। तमोऽपधानमपनयेत्याह। अपशब्दो धात्वर्थं विपरीतयति।
‘अपोर्णुते दीक्षितः शिरः’ (का॰श्रौ॰७.८.२५)। अनावृतं करोति शीर्षमित्याह।
‘अपोर्णुते वक्ष उस्रेव वर्जहम्’ (ऋ॰१.९२.४)। उक्तोऽर्थः।
‘न पुरा सोमस्य क्रयादपोर्ण्वीत’ (आप॰श्रौ॰१०.३.९.२६)। अपोर्ण्वीत=अपोर्णुवीत= उद्घाटयेत्।

ऊह्

{अपोह्}
ऊह् (ऊह-वितर्के)।
‘अपाप शक्रस्ततनुष्टिमूहति’ (ऋ॰५.३४.३)। अत्रापशब्दस्य निपातस्य द्विरुक्तिः। द्वितीयोपशब्द आम्रेडितम्। स च सर्वानुदात्तः। अपोहति=दूरं करोति।
‘पादेन फलीकरणानपोहति’ (कौ॰सू॰)।
‘वाजस्यैनं प्रसवेनापोहामि’ (वा॰सं॰२.१५)।
‘एतैर्व्रतैरपोहेयुर्महापातकिनो मलम्’ (मनु॰११.१०७)।
‘इति मनसि यः काव्यारम्भे कवेर्भवति श्रमः। सनयनजलो रोमोद्भेदस्तमपोहति’ (पाद॰श्लो॰३)॥ उक्तोऽर्थः।
‘अपैतदूह यदिहाबिभः पुरा’ (अथर्व॰१८.२.५७)। अपोह=परित्यज=परिहर=जहाहि।
‘स हि विघ्नानपोहति’ (शा॰३.२)। अपाकरोतीत्याह।
‘कुसुमानि…प्रभवन्त्यायुरपोहितुं यदि’ (रघु॰८.४४)। अपोहितुम्=क्षपयितुम्।
‘पूर्वमुत्सवमपौहदुत्सवः (उत्तरः)’ (रघु॰१९.५)। स्वस्मात्स्थानात्प्राच्यावयदित्यर्थः।
अकिञ्चिदपि कुर्वाणः सौख्यैर्दुःखान्यपोहति’ (उत्तर॰२.२९)। अपोहति=अपाकरोति।
‘सर्वान् रसानपोहेत कृतान्नं तु तिलैः सह’ (मनु॰१०.८६)। अपोहेत=त्यजेत्। विक्रये वर्जयेदित्यर्थः।
‘किं व्याप्तं किमपोहितम्’ (प्र॰च॰)। अपोहितम्=व्यावर्तितम्।
‘आरण्यैः स्थण्डिलं प्रताप्यापोह्याङ्गारान्’ (गो॰गृ॰४.८.१२)। अपोह्य=अपनीय=दूरीकृत्य।
‘इमे मनुष्या दृश्यन्ते ऊहापोहविशारदाः’ (भा॰अनु॰१४५.४३)। अपोहः=पूर्वपक्षोऽपरतर्कनिरासाय कृतो विपरीतस्तर्क इति च। ऊहः सिद्धान्त इति नीलकण्ठः।
‘पञ्चवट्यां ततो रामः… अनपोढस्थितिः तस्थौ’ (रघु॰१२.३१)। अपरित्यक्तमर्याद इत्याह। अर्थान्वयवशादपोढमिति ऊहतेर्निष्ठायां रूपमिति शक्यमास्थातुम्। इडभावस्तु दुःसमाधानः।
‘ऋद्धिमन्तमधिकर्द्धिरुत्तरः पूर्वमुत्सवमपौहदुत्सवः’ (रघु० १९।५)। अपौहत्=अपानुदत्। प्रत्यादिशदित्यर्थः।

ऋ

{अपार्}
ऋ (ऋ-गतिप्रापणयोः)।
‘अप द्वारा मतीनां प्रत्ना ऋण्वन्ति कारवः’ (ऋ॰९.१०.६)। अपऋण्वन्ति=विवृण्वन्ति।
‘ऽ प या माताँ ऋणुते व्रजं गोः’ (ऋ० ५।४५।६)। अपार्णुते ऽपावृणोति।
‘अरण्यमपार्णं ग्रामात्’ (नि० ९।२९)। अपार्णमपगतम्।

एज्

{अपेज्}
एज् (एजृ-कम्पने, एजृ-दीप्तौ)।
‘अपो अपाचीरपरा अपेजसे’ (ऋ॰५.४८.२)। अपेजसे=पृष्ठतो गमयसि।

कल्

{अपकल्}
कल् (कल-क्षेपे)।
‘काकोऽपकालयितव्यो भवति’ (नि॰३.१८.६)। पराणोद्यो भवतीत्यर्थः। उपघातभयादिति शेषः।

कष्

{अपकष्}
कष् (कष-हिंसायाम्)।
अपपूर्वस्य कषेराथर्वणे प्रयोगः- ‘यजुर्यस्मादपाकषन्’ (अथर्व॰१०.७.२०)। अपातक्ष्णुवन्, निरकृन्तन्।

कित्

{अपकित्}
कित् (कित-निवासे रोगापनयने च)।
‘ततो नापचिकित्सति’ (अथर्व॰१३.२.१५)। नापचिकित्सति=प्रमदितुं नेच्छति।

कृ

{अपकृ}
कृ (डुकृञ्-करणे)।
‘चतुर्थोपायसाध्ये तु शत्रौ सान्त्वमपक्रिया’ (शिशु॰२.५४)। अपक्रिया दोषो दुर्नयः।
‘ऋणविगणनेऽपि यथा याज्ञवल्क्यस्मृतौ’ (३.२३४)। ऋणानां चानपक्रिया।
‘मानवे धर्मशास्त्रे’ (११.६५) च-‘अनाहिताग्निता स्तेयमृणानामनपक्रिया इति। योऽपचके वनात् सीताम्’ (भट्टि॰८.२०)। वनमुपगम्य सीतामवाक्षिपत् अभ्यभूदिति जयमङ्गला। अपहरणेनापाकरोद् अपाराध्नोदिति तु शब्दमर्यादया लभ्योऽर्थः।
‘दण्डमर्हन्ति दुष्यन्ति दुष्टाश्चाप्यपकुर्वते’ (भा॰वन॰२८.१५)। अपकुर्वते=क्षिण्वन्ति, परार्थं हिंसन्ति।
‘नगरे वा पुरि वाऽपि यदि नापकरोम्यहम्’ (रा॰४.१६.१९)। अनिष्टमाचरामीत्याह।
‘किं च राक्षसराजस्य रामेणापकृतं पुरा’ (रा॰५.८०.१३)। उक्तोऽर्थः।
‘न पश्यामोऽनपकृतं धनं किञ्चित्क्वचिद्वयम्’ (भा॰शां॰८.३०)। अपकृतमपकारः तद्रहितम्। परार्थहानिपुरस्कारेणैव महतोऽर्थौघस्य समुपार्जनं शक्यक्रियमित्याह।
‘दत्तस्यानपकर्म’ (मनु॰८.४)। ध नस्य दत्तस्य क्रोधादिनाऽपात्रबुद्ध्या वा ग्रहरणमपकर्म अपक्रिया, तदभावोऽनपक्रिया।
‘अपस्करमधिष्ठाने’ (भा॰कर्ण॰३४.२२)। अपस्करः पश्चात्काष्ठम्।
‘विषतां निषेवितमपक्रियया’ (शिशु० ९।६८)। अपक्रिया विपरीतः प्रयोगः।
‘पूरा वाराहकल्पे ते यन्मयाऽपकृतं शिरः’ (वामनपु० ४९।२०)। अपकृतमपहृतमपाकृष्टं छिन्नम् इत्यनर्थान्तरम्।

कृत्

{अपकृत्}
कृत् (कृती-छेदने)।
‘प्राणापानावपकृन्तामि’ (कौ॰सू॰४४)। अपच्छिनद्मि।

कृष्

{अपकृष्}
कृष् (कृष-विलेखने)।
‘कच्चिदर्थेषु सप्रौढान् हितकामाननुप्रियान्। नापकर्षसि कर्मभ्यः पूर्वमप्राप्य किल्बिषम्’ (भा॰सभा॰५.७३)। अपकर्षसि=पृथक्करोषि।
‘यदा च शोचतः शोको व्यसनं नापकर्षति’ (भा॰वन॰२४९.३७) अपकर्षति=अपनयति=अपाकरोति।
‘धैर्यं शोकोऽपकर्षति’ (रा॰५.७१.५)।
‘एष रोगान्योगोऽपकर्षति’ (सुश्रुते २.१३२.५)। उक्तोऽर्थः।
‘अपकर्षेदेवं यावत् पञ्चदश’ (सुश्रुते॰१.४०.८)। अपकर्षेत्=न्यूनीकुर्यात्।
‘विदित्वाऽप्यपकर्षेयं शक्यं चेदपकर्षितुम्’ (भ॰आदि॰१६०.१) उक्तोऽर्थः।
‘ततस्ततः शरैर्द्रोणमपाकर्षत पार्षतः’ (भा॰द्रोण॰९५.१९)। व्यावर्तितवानित्यर्थः।
‘अष्टावक्रं पितुरङ्के निषण्णमपाकर्षद् गृह्य पाणौ’ (भा॰वन॰१३२.१८)। आकृष्य पृथगकरोत, उत्सङ्गाद् बलादवारोपयदित्यर्थः।
‘अपाकर्षद् वैदेह्याः सकाशाद् राक्षसेश्वरम्’ (रा॰६.७२.६८)। उक्तोऽर्थः।
‘तस्य मौर्वीमपाकर्षच्छूरः सङ्क्रन्दनो युधि’ (भा॰वि॰५.२५)। अवातारयदित्यर्थः।
‘यस्मै देवाः प्रयच्छन्ति पुरुषाय पराभवम्। बुद्धिं तस्यापकर्षन्ति सोऽवाचीनानि पश्यति’ (भा॰सभा॰८१.८, उ॰३४.८१)। अपकर्षन्ति=विनाशयन्ति।
‘अपाकर्षत्स्वकं देहं नियमैर्मानसप्रियैः’ (भा॰द्रोण॰५४.२६)। अपाकर्षत्=अकर्शयत्।
‘पीडयन् भृत्यवर्गं हि आत्मानमपकर्षति’ (भा॰अनु॰३७.३)। आत्मानं पातयति, मानाद् भ्रंशयतीत्याह।
‘आत्मज्ञानं समारम्भस्तितिक्षा धर्मनित्यता। यमर्थान्नापकर्षन्ति स वै पण्डित उच्यते’ (भा॰उ॰३३.१५)। नापकर्षन्ति=पृथङ् न कुर्वन्ति न भ्रंशयन्ति।
‘श्रियं ददाति कस्मैचित्कस्माच्चिदपकर्षति’ (भा॰शा॰६८.४७)। अपकर्षति=अपहरति।
‘वेदनां नापकर्षन्ति यतमानाश्चिकित्सकाः’ (भा॰शां॰३३१.३०)। अपकर्षन्ति लघयन्ति, न्यूनी कुर्वन्ति।
‘स पश्यति बुद्ध्या आम्रांश्चापकृष्यमाणान्न्यग्रोधांश्चोपधीयमानान्’ (स्थानिवत्सूत्रे भाष्ये)। अपकृष्यमाणान्=अपनीयमानान्।
‘अग्रिमसूत्रस्थं सर्वत्र ग्रहणमिहापकृष्यते’ (४.१.१७ सूत्रवृत्तौ)। अपकृष्यते=पृष्ठत आकृष्यते।
‘काव्यात्मभूतं रसमपकर्षयन्तः’ (सा॰द॰७.२१)। अपकृष्टं कुर्वन्त इत्याह।
‘सर्वस्वमपकृष्टं च तथा धर्मेण बालिश’ (भा॰द्रोण॰१९८.४१)। अपकृष्टमपहृतमाच्छिन्नम्।
‘आनायिभिरतामपकृष्टनक्राम्’ (रघु॰१६.५५)। अपनीतग्राहामित्याह।
‘चारित्रेण महाबाहुरपकृष्टः स लक्ष्मणः’ (रा॰४.३३.२७)। अपकृष्टः=पृष्ठत आकृष्टः=प्रतिषिद्धः।
‘अन्तःपुरप्रवेशाद् वारित इत्यर्थः।
‘अपकृष्टाम्बरां दृष्ट्वा तामृषिश्चकमे तदा’ (भा॰आदि॰१.१६६.३)। अपकृष्टाम्बराम्=स्रस्तवस्त्राम्।
‘अपकृष्य च लज्जां सा स्वयमुक्तवती नृप’ (भा॰वन॰९६.३३)। अपकृष्य=पृष्ठतः कृत्य=अपास्य।
‘दन्ताग्रभिन्नमपकृष्य निरीक्षते च’ (ऋतु॰४.१३)। पृष्ठत आकृष्य इत्याह।
‘अथ व्युष्टायां जघनार्धादात्मानमपकृष्य तीर्थं गत्वा… (बौ॰ध॰३.४.४.७)।
‘न क्त्वा सेडिति प्रतिषेधं वक्ष्यति तस्यायं पुरस्तादपकर्षः’ (१.२.७ सूत्रवृत्तौ)। अपकर्षः=अपनयः=दूरीकरणम्। भ्राष्ट्रापकर्षमपूपान् भक्षयति। भ्राष्ट्रापकर्षमिति णमुलन्तम्।
‘अपादाने परीप्सायाम्’ (१.४.५२) इति सूवोदाहरणम्। भाष्ट्रादपकृष्य भ्राष्ट्रादपकर्षणसमनन्तरमेव भुक्त इत्याह।
‘सशल्यः क्लिश्यते प्राणैर्विशल्यो विनशिष्यति। इति मामाविशच्चिन्ता तस्य शल्यापकर्षणे’ (रा॰२.६३.४६-४७)॥ शल्यापकर्षणे शल्योद्धरणे।
‘एवकारः कर्तुरपकर्षणार्थः’ (३.४.७० सूत्रवृत्तौ)। अपकर्षणार्थः निवृत्त्यर्थः।
‘न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम्’ (सुश्रुते २.१३९.८)। अपकर्षणं न्यूनीकरणम्।
‘सर्वं दैवापकृष्टं मन्यते युधिष्ठिरः’ (वेणी॰५)। अपकृष्टम्=आकृष्टम्।
‘अपकृष्टश्चाणक्याच्चन्द्रगुप्तः’ (मुद्रा॰४)। अपरागमापित इत्याह।
‘नृपोऽपकृष्टः सचिवात्’ (मुद्रा॰४.१४)। उक्तोऽर्थः।
‘न कश्चिद्वर्णानामपथमपकृष्टोऽपि भजते’ (शा॰५.१०)।
‘पतिं हित्वाऽपकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते’ (मनु॰५.१६३)। निगदव्याख्यातम्।
‘तं दृष्ट्वा प्रमुदितैरश्वैरपकृष्टं रणाजिरात्’ (भा॰द्रोण॰२००.२८)। अपकृष्टमपोढम्, निर्यापितम्।
‘सर्वस्वमपकृष्टं च’ (भा॰द्रोण॰१९८.४१)। आच्छिन्नं हतमित्याह।
‘चेतसा त्वपकृष्टेन मां त्यजेथा महीपते’ (भा॰वन॰६१.३३)। चेतः=प्रतिसन्धानम्। अपकृष्टम्=हतम् (कलिनेति शेषः)
‘अपकृष्टो महाबाहुर्नागराजस्य कन्यया (उलूप्या)। अन्तर्जले महाराज…’ (भा॰आदि॰२१४.१३)॥ अपकृष्टोऽपनीतः।
‘ये धनादपकर्षन्ति नरं स्वबलमास्थिताः’ (भा० उ० ७२।२४)। धनाद्विना कुर्वन्ति, पृथक् कुर्वन्ति।
‘यावदस्य पुनर्बुद्धिं विदुरो नापकर्षति’ (भा० वन० ७।४)। नापकर्षति न हरति।
‘ऋतवः संपलाय्य पद्गृहीतमपकर्षन्ति’ (जै० ब्रा० १।१८)। अपकर्षन्ति अपगच्छन्ति।
‘पित्र्यं हि राज्यं विदितं नृपाणां ममापकृष्टं धृतराष्ट्रपुत्रैः’ (भा० उ० १।१५)। अपकृष्टमाच्छिन्नमामृष्टमपहृतम्।
‘मोहोद्वेगौ स्वनः श्रोत्रे गात्राणामपकर्षणम्’ (सुश्रुत० उत्तर० ६२।४)। अपकर्षणं दुर्बलीभवनम्।
‘धातूपप्लव आसन्ने व्यक्तं द्रव्यगुणात्मकम्। अनादिनिधनः कालो ह्यव्यक्तायापकर्षति’ (भा० पु० ११।३।८)। अव्यक्ताय व्यक्तकारणभूताय अपकर्षति पृष्ठतः कर्षति। हारी खलूपसर्गस्य प्रयोगोऽपस्य।

कर्ण्

{अपकर्ण्}
कर्ण् (कर्ण इति धात्वन्तरमित्येकीयं मतम्, अनिर्दिष्टार्थम्)।
‘अपकर्ण्य महीपालो मन्त्रिणो मन्त्रकोविदान्’ (बृ० क० को० ८५।४)। अपकर्ण्य= अनाकर्ण्य।

क्रम्

{अपक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘अपेहि मनसस्पते ऽप क्राम परश्चर’ (ऋ० १०।१६४।१)। अपक्राम देशान्तरं गन्तुं पादौ विक्षिप। श्रुतवन्तं नापक्रमेत्। नातिक्रम्य यायात्। तथा च (शां० गृ० १।२।४) इत्यत्र न श्रुतमतीयादिति स्मर्यते।
‘युगापक्रमणे सर्वे भविष्यन्ति द्विजातयः’ (हरि० ३।३।२९)। युगापक्रमणे युगात्यये युगक्षये। कलिप्रारम्भ इत्यर्थः।

क्री

{अपक्री}
क्री (डुक्रीञ् द्रव्यविनिमये)।
‘अपक्रीताः सहीयसी र्वीरुधो या अभिष्टुताः’ (अथर्व० ८।७।११)। अपक्रीताः=क्रीताः। अपशब्दो नान्तरमर्थे करोति।

क्षिप्

{अपक्षिप्}
क्षिप् (क्षिप प्रेरणे )।
‘सं ते (यजुः ११।३९) इति वातमपक्षिपति’ (का० श्रौ० १६।३।२)। अपक्षिपति अधः क्षिपति।
‘अपक्षिपन्ति स्तुग्भाण्डान्’ (रा० २।११६।१७)। अपक्षिपन्ति विप्रकिरन्ति, दूरे क्षिपन्ति।
‘यतो न शक्नुयादाक्षिकवदस्यापक्षेपेण प्रहर्तुम्’ (कौ० अ० १२।२।२१)। अपक्षेपोऽन्याय्यः क्षेपो ऽक्षाणाम्।

गुर्

{अपगुर्}
गुर् (गुरी उद्यमने)।
‘श्मशानसञ्चयोपि गर्त उच्यते। गुरतेरपगूर्णो भवति’ (नि० ३।५।२)। अपगूर्ण उच्यत उत्थितः।

गुह्

{अपगुह्}
गुह् (गुहू संवरणे)।
‘अपागूहन्नमृतां मयेभ्यः’ (सरण्यूम्) (ऋ० १०।१७।२)। अपागूहन् संवृतवन्तः।
‘मा वर्पो अस्मद् अप गूह एतत्’ (ऋ० ७।१००।६)। मापगूहः संवृतं मा कुरु।
‘इन्द्राग्नी वा एतस्य प्रजामप गूहतः’ (सै० सं० २।२।१।१)।
‘पदं न गोरपगूढं विविद्वान्’ (ऋ० ४।५।३)। अपगूढमत्यन्तं गूढं तिरस्कृतं तिरोहितम्।
‘आविष्कृणुष्व रूपाणि मात्मानमप गूहथाः’ (अथर्व० ४।२०।५)। माऽपगूहथा माऽपगूहिष्ठा मा तिरोधाः, मा संवृथाः, मा संवरिष्ठाः, मा संवरीष्ठाः।

गॄ

{अपगॄ}
गॄ (गॄ निगरणे)।
‘सुवर्णं खादित्वाऽपगिरति’ (ऐ० आ० ३।२।४)। अपगिरति उद्गिरति वमति।

ग्रह्

{अपग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘अंशूनप गृह्णाति’ (तै० सं० ६।४।५।१९)। अपगृह्णाति सङ्घातादपादत्ते।
‘आहुतिभिरेवैनमप गृह्णाति’ (तै० सं० ५।१।१।२)

चर्

{अपचर्}
चर् (चर-गतिभक्षणयोः)।
‘यो यस्तेषामपचरेत्तमाचक्षीत वै द्विजः’ (भा॰शां॰२६७.८)। तेषामपचरेत् तेषां मध्ये द्विजयचनमतिक्रामेत।
‘तदङ्गनास्वपाचरन्नरेन्द्रः’ (दशकु॰१६२)। अपाचरत् प्राकुरुत, अदूषयत्।
‘क्षीणलुब्धप्रकृतिमपचरितप्रकृतिं वा (कौ॰अ॰१५.१.१८०)।
‘आहोस्वित्प्रसवो ममापचरितैर्विष्टम्भितो वीरुधाम्’ (शा॰५.९)। अपचरितमपराधः, व्यतिक्रमः।
‘राजन् प्रजासु ते कश्चिदपचारः प्रवर्तते’ (रघु॰१५.४७)। अपचारो दुर्वृत्तं दुर्व्यवहारः।
‘शिष्यो गुराविव कृतप्रथमापचारः’ (महावीर॰४.२०)। अपचारोऽपराधः।
‘न राजापचारमन्तरेण प्रजास्वकालमृत्युश्चरति’ (उत्तर॰२)। उक्तोऽर्थः।
‘प्रतिषिद्धवाङ्मनसापचारे’ (गौ॰ध॰३.७.८)। अपचारः कुत्सिता प्रवृत्तिः।
‘त्वद्गतमपचारं सुहृदो मे वर्णयन्ति’ (तन्त्रा॰१.३)। अपचारं कदाचारम्।
‘महाध्वरे विध्यपचारदोषः’ (कि॰१६.४८)। विध्यपचारदोषः कर्मस्खलनदोषः।
‘नापचारमगमन् क्वचित्क्रियाः’ (शिशु॰१४.३२)। अ पचारो व्यृद्धिः, वैकल्यम्।
‘कृतापचारोऽपि परैरनाविष्कृतविक्रियः। असाध्यः कुरुते कोपं प्राप्ते काले गदो यथा’ (शिशु॰२.८४)॥ अपचारोऽपथ्यम्, अपकारश्च।
‘पदार्थानामनपचारो यथाप्राप्तकरणमभ्रेषः’ (३.३.३७ सूत्रे वृत्तौ)।
‘प्रोऽयं दृष्टापचार आदिकर्मणि वर्तते’ (१.३.१ सूत्रे भाष्ये)। अपचारो व्यभिचारः।
‘रसेन स्वपण्यान्यपचारयेयुः’ (कौ० अ० १२।४।८)। अपचारयेयुः संनयेयुः संगमयेयुः।
‘ते ह्येनमपचरन्तमपि न त्यजन्ति सगन्धत्वात्’ (कौ० अ० १।८।१७)। अपचरन्तमपराध्यन्तं दुर्व्यवहरन्तम्।
‘यद्यपि तावदयं पराशब्दो दृष्टापचार उपसर्गश्चानुपसर्गश्च’ (पा० १।३।१९ सूत्रे भाष्ये)। अपचारो व्यभिचारः (उपसर्गत्वस्य)।
‘पलाशं कुशस्तम्बं वा पलाशापचारे’ (आश्व० गृ० १।२२।१९)। अपचारोऽभावः।

चाय्

{अपचाय्}
चाय् (चायृ-पूजानिशामनयोः)।
‘गुरुवृद्धापचायिनः’ (भा॰अनु॰१४५.२३)। हीनत्वसम्पादका इति नीलकण्ठः। अत्रापशब्दो नञर्थे। विरलतमोऽयं चायधातुसहचरितस्यापोपसर्गस्य प्रयोगः।
पूजार्थे त्वस्य प्रसिद्धिः- ‘अपचिकीहि’ (अथर्व॰१.१०.४)। इत्यत्र यथा। अपचिकीहीति यङ्लुकि लोण्मध्यमैकवचने रूपम्।
‘तत्र चायः की’ (६.१.२१) इत्यनेन चायः ‘की’ इत्यादेशः।
‘नैवोपयान्त्यपचितिं कवयस्तवेश (भा॰पु॰१०.७७.३७)। अपचितिं निष्कृतिम्।
‘अक्षरस्यापचित्यै महिम्ना रसेन’ (छां० उ० १।१।९)। अपचित्यै पूजायै।
‘इतस्ताः सर्वा नश्यन्तु काका अपचितामिव’ (अथर्व० ६।२५।१)। अपचितां पूजितां पतिव्रतां स्त्रियम् (प्राप्य)।

चि

{अपचि}
चि (चिञ्-चयने)।
‘प्रकृतिः सूयते तद्वदानन्त्यान्नापचीयते’ (भा॰)। न हीयते नक्षीयत इत्याह।
‘राजहंस तव सैव शुभ्रता चीयते नापचीयते’ (का॰प्र॰१०)। नापचीयते=नाल्पी भवति।
‘वैचित्योपचयादुच्चैरौचित्यमपचीयते’ (शि॰भा॰१६.३४)। अपकर्षमाप्नोति=ह्रसति।
‘तेभ्यः कुमारोऽपि यदूनां नापचीयते’ (वि॰पु॰५.३७.२६)। नापचीयते=अपकृष्टो न भवति।
‘अपचितमपि गात्रं व्यायतत्वादलक्ष्यम्’ (शा॰२.४)।
‘एष ते विहितो राजन् धात्रा धर्मः सनातनः। तस्मादपचितः पार्थ लोके हास्यं गमिष्यसि’ (भा॰वन॰३३.५६)॥ अपचितो हीनः।
‘अपचितां लोहिनीनाम्’ (सुश्रुते)। गलादारभ्याधस्तात् कक्षादिसन्धिस्थानेषु प्रसृता गण्डमाला।
‘अगणितपरिखेदा याति षण्णां सुतानाम्। अपचयगमनाथं सप्तमं रक्षमाणा’ (बाल॰१.१०)।
‘अहो दुःखमिति ध्यायन् दुःखस्यापचितिं चरेत् (भा॰शां॰२५.१७)। अपचितिं प्रतीकारम्।
‘करिष्यति महाभागे ध्रुवं चापचितिं मम’ (भा॰शल्य॰६४.३९)। उक्तोऽर्थः।
‘अविन्देथामपचितिं वधत्रैः’ (ऋ॰४.२८.४)। अपचितिं वैरनिर्यातनम्।
‘न वैनतेयो गरुडः प्रशंसति महाजनम्। दृष्ट्वा सुपर्णोऽपचितिं महत्या अपि भारत’ (भा॰भीष्म॰३.८४) अपचितिं नाशम्।
‘भवेदपचितिः पूजाव्ययनिष्कृतिहानिष्विति मेदिनी।
मम लुब्धस्य पापस्य तथा धर्मापचायिनः’ (भा॰द्रोण॰१५०.१८)। धर्मापचायिनः=धर्मक्षेपकस्य।
‘यश्चापि विधिमुत्सृज्य…। प्राप्नोत्यपचयं घोरम्’ (ना० शा० ५।१७१) अपचयो दृष्टे प्रत्यवायः।

चित्

{अपचित्}
चित् (चिती-सञ्ज्ञाने)।
‘नेत्त्वदपचेतयातै’ (वा॰सं॰२.१७)। त्वत्तः सकाशाद् वियुक्तः सन्नेष परिधिर्मास्मान् विगतचेतस्कान् करोतु (उवटः)। त्वत्तोऽपगन्तं मा जानातु। त्वदपगतचित्तो मास्तु इत्यर्थ इति महीधरः।

च्यु

{अपच्यु}
च्यु (च्युङ्-गतौ)।
‘इहैवैधिमापच्योष्ठाः’ (ऋ॰१०.१७३.२)। मा नो हासीरित्याह। अस्मान् हित्वा मान्यत्र यासीरित्यभिप्रेतं मन्त्रकृतः।
‘गिरा वज्रो न संभृतः सबलो अनपच्युतः’ (तै० ब्रा० १।५।८।३)। अनपच्युतोऽपलायितः।
‘अभ्यर्षाऽनपच्युतो रयिम्’ (ऋ० ९।४।८)। अनपच्युतो ऽनाहतः (शत्रुभिः)।
‘बृहत्सुवीरमनपच्युतं सहः’ (ऋ० ५।४४।६)। अनपच्युतमनुपक्षीणम्।

छद्

{अपच्छद्}
छद् (छद-अपवारणे)।
आप॰श्रौ॰१.२.८.२४ इत्यत्रैष प्रयोगो दृश्यते- ‘पुत्रमिवैनमनुकाङ्क्षन् सर्वधर्मेष्वनपच्छादयमानः’। अपरच्छादिरत्र पिधानस्यापाकरणे वर्तते। अनपच्छादयमानः किञ्चिदप्यगूहमानः।

छिद्

{अपच्छिद्}
छिद् (छिदिर्-द्वैधीकरणे)।
‘स यं प्रथमं शकलमपच्छिनत्ति’ (श॰ब्रा॰३.६.४.११)। अपच्छिनत्ति=छित्त्वा पृथक्करोति।
‘दद्भिरपूपस्य नापच्छिन्द्यात्’ (आप॰ध॰१५.१६.१७)। उक्तोऽर्थः। दद्भिर्दशनैः।
‘आजरसं हास्मै वाजिनं नापच्छिद्यते’ (ऐ॰ब्रा॰१.१४)। अपच्छेदो निवृत्तिः।
‘संयुक्तस्य हि पृथग्भावोऽपच्छेदः’ (मी॰६.५.५० सूत्रे शा॰भा॰)।
‘अपच्छिन्नया (भूम्या) शत्रोरुपरुद्धम्’ (उपग्राहयेत्) (को० अ० ७।१६।१६)। अपच्छिन्ना=आच्छिन्ना=अपहृता।

जन्

{अपजन्}
जन् (जनी-प्रादुर्भावे)।
अपजातः (पुत्रः) पितृभ्यां गुणैरपकृष्टः। जातः पुत्रोऽनुजातश्च अतिजातस्तथैव च। अपजातश्च लोकेऽस्मिञ्ज्ञेयं पुत्रचतुष्टयम्॥ मातृतुल्यगुणो जातस्त्वनुजातः पितुः समः। अतिजातोऽधिकस्तस्माद् अपजातोऽधमाधमः॥

जि

{अपजि}
जि (जि-जये, जि-अभिभवे)।
‘अप ह वै स्नात्वा भिक्षां जयति’ (श॰ब्रा॰११.३.३.७)। अपजयति=पराजयते=हारयति।
‘येन मृत्युमपजयति’ (श॰ब्रा॰)।
‘चौरहृतमपजित्य यथास्थानं गमयेत्’ (गौ॰ध॰२.१.४६)। जयेनाभिभवेनापहृत्येत्याह।
‘आजिपथे वा कुटिं कृत्वा ब्राह्मणगव्योऽपजिगीषमाणो वसेत्’ (आप॰ध॰१.९.२४.२१)। दस्यूनपजित्य प्रत्याहर्तुमिच्छन् इत्यर्थः। ब्राह्मणगव्यः=ब्राह्मरणगवीः।
‘वादिनोऽपजयहेतुर्निग्रहस्थानम्’ (तै॰सं॰दी॰)। अपजयः=पराजयः।
‘अपाशनायां च पुनर्मृत्युं च जयन्ति’ (शां० ब्रा० २५।१)। अपजयन्ति विजयन्ते प्रसहन्ते।
‘एतौ मे पुनर्मृत्युमपजेष्यतः’ (जै० ब्रा० १।२६)। उक्तोऽर्थः।
‘तदहः पुनर्मृत्युमपजयति’ (बृह० उ० १।५।२)। अपजयति वारयति।
‘देवा वै यज्ञ पराजयन्त तमाग्नीध्रात्पुनरपाजयन्’ (तै० सं० ६।३।१।१)। अपाजयन् अपादाय स्ववशेऽकुर्वन्।

ज्ञा

{अपज्ञा}
ज्ञा (ज्ञा-अवबोधने)।
‘आत्मानमपजानानः शशमात्रोऽनयद् दिनम्’ (भट्टि॰८.२६)। अपजानानः=गूहमानः, स्वरूपमाच्छादयमानः।
‘शतं मे धारयसि, यदि न सहसे दातुं मा दाः, अपजानीषे किम्’ (वा॰मु॰)। अपजानीषेऽपलपसि, अपह्नुषे।
‘न जातु चिदपजानीमहे दृष्टमर्थाभिधानस्योपकारकत्वम्’ (मी० शा० भा० १।२।४।३२)। नापजानीमहे नापलपामः।

तक्ष्

{अपतक्ष्}
तक्ष् (तक्षू/त्वक्षू-तनूकरणे)।
‘तेजो ह वा एतद् वनस्पतीनां यद्बाह्यशकलस्तस्माद्यदा बाह्यशकलमपतक्ष्णुवन्यथ शुष्यन्ति’ (श॰ब्रा॰३.७.१.८)। अपतक्ष्णुवन्ति=तक्षणेन पृथक्कुर्वन्ति।

तन्

{अपतन्}
तन् (तनु विस्तारे)।
‘अपत्यं कस्मात्। अपततं भवति’ (नि० ४।१)। पितुः सकाशादेत्य पृथगिव भवतीति दुर्गः।
‘त्वो ऽपततः’ (नि० ३।२०।५)। अपततः=अपेत्य ततः (दुर्गः)।

तृप्

{अपतृप्}
तृप् (तृप-तृप्तौ, तृप-प्रीणने)।
‘स्थूलमेदस्विनमपतर्पयामः’ (चरके सूत्र॰१०.६)। उपवासमनशनं कारयाम इत्याह।
‘ण्यन्तकस्तर्पिरुपवासने रूढः। अपशब्दोऽत्र धात्वर्थं विपर्यासयति।
‘साम्रेडं चाहुरत्र भिषजः- अजीर्णे भोजनं विषमित्ययमपतर्पयितव्यः।
अपतन्त्रकातुरं नापतर्पयेत्’ (सुश्रुते २.४३.१)।

त्रप्

{अपत्रप्}
त्रप् (त्रपूष्-लज्जायाम्)।
‘नापत्रपेत प्रश्नेषु नाविभाव्यां गिरं सृजेत्’ (भा॰शां॰९३.१०)। न्यायनिष्ठुरमुत्तरं दद्यादित्यर्थ इति नीलकण्ठः।
‘येनापत्रपते साधुरसाधुस्तेन तुष्यति’ (भा॰वन॰२.६४)।
‘य आत्मनाऽपत्रपते भृशं नरः स सर्वलोकस्य गुरुर्भवत्युत’ (भा॰उ॰३३.१२१)।
‘तेऽपत्रपन्ति तादृग्भ्यस्तादृग्वृत्ता भवन्ति च’ (भा॰शां॰२६७.२३)।
‘क्रूरेण नापत्रपसे कथं शक्रेह कर्मणा’ (भा॰उ॰९.३४)। आसु सर्वत्रोदाहुतिष्वपशब्देन नार्थः कश्चिदुपजन्यते। लज्जा साऽपत्रपान्यत इत्यमरोक्तिरपि सापवादा, इहैव य आत्मनाऽपत्रपत इत्युक्तेः।

त्रस्

{अपत्रस्}
त्रस् (त्रसी-उद्वेगे)।
‘अप स्म मत् तरसन्ती न भुज्युस्ता अत्रसन् रथस्पृशो नाश्वाः’ (ऋ॰१०.९५.८)। अपात्रसन्=भयाद् व्यद्रवन्।
‘अपेतापोढमुदतपतिनापत्रस्तैरल्पशः’ (२.१.३८)। अत्र पाणिनीये तरङ्गापत्रस्त इत्युदाहरणम्। उद्विज्यापगत इत्यर्थः।

दस्

{अपदस्}
दस् (दसु-उपक्षये)।
‘नापदस्यन्ति धेनवः’ (ऋ॰१.१३५.८)। चोराद्यपहारप्रवीणा न भवन्ति इति सायणः। अपशब्देन नात्र विशेषः कश्चिदुपधीयते। केवलस्य धातोर्दुर्लभः प्रयोग इत्येव द्योत्यते।

दिश्

{अपदिश्}
दिश् (दिश-अतिसर्जने)।
यदि मां रत्नागतित्वेनापदेश्यसि तदा महाननर्थः। मिथ्या मन्नाम निर्देक्ष्यसि इति विवक्षा।
‘तावेतौ भोगापवर्गौ बुद्धिकृतौ बुद्धावेव प्रवर्तमानौ कथं पुरुषेऽपदिश्येते’ (यो॰सू॰२.१८ भाष्ये)। व्यवह्रियेते इत्याह।
‘विजयस्त्वयि सेनायाः साक्षिमात्रेऽपदिश्यताम्’ (शिशु॰२.५९)। आरोपेणोच्यताम्।
‘अपदेशो मे जनकान्नोत्पत्तिर्वसुधातलात्’ (रा॰१.११६.१६)। अपदेशो गोत्रनिर्देशः।
‘केनापदेशेन पुनराश्रमं गच्छामः (शा॰२)। अपदेशो व्याजः।
‘रक्षापदेशान्मुनिहोमधेनोः’ (रघु॰२.४)। उक्तोऽर्थः। हेत्वपदेशात् प्रतिज्ञायाः पुनर्वचनं निगमनम्। हेत्वपदेशः=हेतूपन्यासः।
‘नैष न्यायो वेशकुलस्य यद्दातुरपदेशः’ (मृच्छ॰)। अपदेशः प्रख्यापनम्।
‘पदे लक्ष्ये निमित्तेऽपदेश इत्यमरः। पदं स्थानम्।
‘त्यक्तापदेशो यतिरित्यमरोद्घाटने स्वामी। अहोरात्रापदेशे गताः संवत्सरा दश’ (रा॰१.६३.११)। अहोरात्रतुल्यमित्यर्थः।
‘देहं त्यक्त्वाऽपदेशान्ते परे परिणतिं गतः’ (यो॰वा॰६ (२)।१५८.४)। अपदेशो देवहितमायुः (देवैर्विहितो नियतो जीवनकालः) इति टीका।
‘रहसि भर्त्रा मद्गोत्रापदिष्टा’ (दशकु॰१०२)। मन्नाम्ना सम्बोधितेत्याह।
‘एकस्मिन्नप्याद्यन्तापदिष्टानि कार्याणि भविष्यन्ति’ (१.१.२१ सूत्रे भाष्ये)। अपदिष्टानि=उपदिष्टानि=विहितानि।
‘प्रपदिश्यापदेश्यं च पुनर्यस्त्वपधावति’ (मनु॰८.५४)। कथनीयमपन्यसनीयं कथयित्वा यस्त्वपसरति, अन्यथा भाषत इत्यर्थः।
‘मित्रकृत्यमपदिश्य (रघु॰१९.३१)। मित्रकृत्यं निमित्तं मिथ्योदाहृत्येत्याह।
शिरःशूलस्पर्शमपदिशन्’ (दशकु॰५६)। उक्तोऽर्थः।
‘क्रत्वर्थमपदिश्यान्यस्मै’ (का॰श्रौ॰७.२.७)। इहोपदिशिरपदिशिना सङ्कीर्यते। सोऽयं व्यवहारानुगः सङ्करो न व्यावहारातिगः, बहुलं दृष्टेः।
‘चोरेणाभिशस्तो वैरद्वेषाभ्यामपदिष्टकः शुद्धः स्यात्’ (कौ० अ० ४।८।७)। अपदिष्टको मिथ्यादूषितः।
‘हित्वा नरपतिबन्धनापदेश-व्यापत्ति-व्यसनमहार्णवं महान्तम् (प्रतिज्ञा०)। नरपतिबन्धनमपदेशो निमित्तं यस्या व्यापत्तेः सा, सैव व्यसनमहार्णवः।
‘तांश्चापदेशैः प्रतिसमानयेत्’ (कौ० अ० ४।८।२)। अपदेश उपन्यासः प्रतिज्ञानम्।

दॄ

{अपदॄ}
दॄ (दॄ-विदारणे)।
‘अप दृळ्हानि दर्द्रत्’ (ऋ॰६.१७.५)। भृशं दारयमाण इत्याह। अपशब्दो दारणं विशिनष्टि।

दै

{अपदै}
दै (दैय्-शोधने)।
‘अपदानान्युदाहृत्य’ (रा॰२.६५.४)। विक्रान्तान्युदात्तानि वा पूर्वकर्माणि।
‘शङ्कनीये देशे पूर्वापदाने च गृहीतमनुयुञ्जीत’ (कौ० अ० २।३६।३६)। अपदानमपचारो दुर्वृत्तम्। अवदानं तु सोत्कर्षं चरितं भवति निर्व्यूढम् इत्यपावयोर्भेदः।

द्रा

{अपद्रा}
द्रा (द्रा-कुत्सायां गतौ)।
‘हायनोप द्राह्यवीरहा’ (अथर्व॰६.१४.३)। अपक्रम्य कुत्सितां गतिं गच्छेत्याह।
‘सुगेभिर्दुर्गमतीतामपद्रान्त्वरातयः’ (ऋ॰१०.८५.३२)। अपद्रान्तु=अपद्राणा भवन्तु, विद्रवन्त्वित्याह।

द्रु

{अपद्रु}
द्रु (गतौ)।
‘परावृत्तमपावृत्तमपद्रुतमवप्लवम्’ (रा॰६.४०.२५)। प्रवणीकृतकायस्य या विद्रुतिस्तदपद्रुतम्।

धा

{अपधा}
धा (डुधाञ्-धारणपोषणयोः)।
‘अग्निर्विश्वान्यप दुष्कृतान्यजुष्टान्यारे अस्मद् दधातु’ (ऋ॰१०.१६४.३)। अपधातु=दूरे दधातु=अपनयतु=अपाकरोतु।
‘महो द्रुहो अप विश्वायु धायि वज्रस्य यत्पतने पादि शुष्णः’ (ऋ॰६.२०.५) अपधायि=अपाधायि।
‘यो गा उदाजदपधा वलस्य’ (ऋ॰२.१२.३)। अपधा=अपधायाः=पिधानात्। अपधा तिरस्कृतस्तिरोहितः परिहितो वा प्रदेशः।

धाव्

{अपधाव्}
धाव् (धावु-गतिशुद्धयोः)।
‘अप धावतामर्त्या मर्त्यान्मा सचध्वम्’ (अथर्व॰४.३७.१२)। अपधावत त्वरितं दूरं गच्छतेत्यर्थः। अपशब्दो विप्रकर्षवचनः।
‘यथा ह वै हन्यमानामपधावेद् एवमेषोऽभिषूयमाणानां स्कन्दति, तथा ह तस्य नैव धावन्नपधावन् शिष्यते’ (श॰ब्रा॰४.१.१.२६)। उक्तोऽर्थः।

ध्मा

{अपध्मा}
ध्मा (ध्मा-शब्दाग्निसंयोगयोः)।
‘अपाधमदभिशस्तीः’ (ऋ॰८.७८.२)। आध्मानेनापाकरोदित्याह।
‘इन्द्रद्विष्टामपधमन्ति मायया त्वचमसिक्नीं भूमनो दिवस्परि’ (ऋ॰९.७३.५)। तेऽपध्माता महात्मना।
‘भस्मराशीकृताः सर्वे समेताः सगरात्मजाः’ (रा॰गोरेसियो-सं॰१.४२.२७)। उक्तोऽर्थः।

ध्यै

{अपध्यै}
ध्यै (ध्यै-चिन्तायाम्)।
‘नापध्यायेन्न स्पृहयेन्नाबद्धं चिन्तयेदसत्’ (भा॰शां॰२१५.९)। परस्यानिष्टं न चिन्तयेदित्याह।
‘अपघ्यास्यन्ति मे देव’ (भा॰द्रोण॰५४.४)।
‘अधर्मस्ते न भविता नापघ्यास्याम्यहं शुभे’ (भा॰द्रोण॰५४.३९)।
‘तदा भीमं हृदा राजन्नापघ्यास्यति सः’ (भा॰१५.६१)।
‘अपघ्याता च विप्रेण न्यपतद् धरणीतले’ (भा॰वन॰२०६.५)।
‘अपघ्यातो महेन्द्रो हि मुनिना देवशर्मणा। अस्याकाङ्क्षात्पुरा भार्याम्’ (हरि॰२.७२.६४)।
‘अपघ्याता भगवता महादेवेन धीमता (प्रजाः)’ (हरि॰१.३.४)। उक्तचरोऽर्थो न पुनर्वचनमपेक्षते।

‘अपघ्यानेन सा तेन धूमारुणसमप्रभा’ (भा॰आदि॰२३२.२९)।

ध्वंस्

{अपध्वंस्}
ध्वंस् (ध्वंसु-अवस्रंसने गतौ च)।
‘अपध्वंसेति बहुशो वदन् क्रोधसमन्वितः’ (हरि॰१.१२.१५)। अपध्वंस=अपेहि।
‘आ अपध्वंस’ (दूत॰)। उक्तोऽर्थः।
‘न चाप्यन्यमपध्वंसेत्कदाचित्कोपसंयुतः’ (भा॰आदि॰१४०.५५)। न कुत्सयेदित्याह।
‘पांशूनपध्वंसयन्तः’ (तै॰ब्रा॰सा॰भा॰)। अपध्वंसयन्तः=दूरीकुर्वन्तः।
‘अपध्वस्तैर्वस्तिवर्णैरिव’ (ते॰आ॰१.४.४)। अपध्वस्तै रजोदूषितैः।
‘अपध्वस्तवपुः सोऽपि (वि॰पु॰२.१३.४१)। उक्तोऽर्थः।
अपध्वस्तस्तु धिक्कृत इत्यमरः। मूर्ख, अपध्वस्तोऽसि।
‘अपघ्वस्तस्त्ववमतो दुःखं जीवितमृच्छति’ (भा॰शां॰१२३.१९)।
‘अपध्वस्ता दस्युभूता भवन्ति ये ब्राह्मणान् क्षत्रियाः सन्त्यजन्ति’ (भा॰शां॰७३.१०)।
‘शरैरपध्वस्तविनीतवेषम्’ (रा॰७.८.५०)। अपध्वस्तः=अपध्वंसितः=अपस्रंसितः=त्याजितः। अपध्वस्तो विनीतो वेषोऽस्य तम्।
‘अपध्वंसजाः स्मृताः’ (मनु॰१०.४०)। सङ्कीर्णयोनय इत्युक्तं भवति। अत्र पितरमपेक्ष्य माता प्रकृष्टवर्णतरा भवति।

ध्वन्

{अपध्वन्}
ध्वन् (ध्वन-शब्दे)।
अपपूर्वस्यास्य च्छान्दोग्योपनिषदि प्रयोगः- ‘अपध्वान्तं वरुणस्य’ (२.२२.१)। विस्वरो गानविशेषः।

नम्

{अपनम्}
नम् (णम-प्रह्वत्वे शब्दे च)।

‘अथ य एष (यूपः) आनतः। उपरिष्टादपनतो मध्ये सोऽशनायै रूपम्’ (श॰ब्रा॰११.७.३.३)। अपनतः=बहिरावर्जितः। (शां॰ब्रा॰१०.१)। इत्यत्राप्यपनत इति प्रयुक्तं समानार्थकम्।

नश्

{अपनश्}
नश् (णश-अदर्शने)।

‘अपनश्य, धिक् त्वा जाल्मास्तु’ (शां॰ब्रा॰३०.५)। अपनश्येति नशेर्लोण्मध्यमैकवचने रूपम्। अपध्वंसेत्याह।

नह्

{अपनह्}
नह्, (णह-बन्धने )
‘अप नह्यामि ते बाहू अपि नह्याम्यास्यम्’ (अथर्व॰७.७०.५)। पृष्ठतो बध्नामीत्यर्थः।
‘अप नह्य वासम्’ (भा॰वन॰१९८.८)। विग्रन्थि करोमीत्याह। पूर्वत्रोदाहरणेऽपशब्दो धात्वर्थानुवादी, इह तु धात्वर्थविपर्यासकृदिति शब्दशक्तिवैचित्र्यम्।

नी

{अपनी}
नी (णीञ्-प्रापणे)।
‘न कश्चिन्नापनयते पुमानन्यत्र भार्गवात्’ (भा॰उ॰३९.३०)। अ पनयतेऽनीतिं दुर्नयं करोतीत्यर्थः।
‘शत्रौ हि साहसं यत्तत्किमिवानापनीयते’ (रा॰६.६४.१०)। अपनीयते=अपनयः क्रियते=असद् व्यवह्रियते।
‘निर्दिश्यापह्नुते च यः’ (मनु॰८.५३)। अत्र कुल्लूको व्याचक्षाण आह- न तन्मया निर्दिष्टमित्यपनयति। अपलपतीति च विवक्षति।
‘यत्र संशप्तकाः पार्थमपनिन्यू रणाजिरात्’ (भा॰आदि॰२.५६)। अपनिन्युः=अपवाहितवन्तः।
‘जलेन कः शीतमपनयति’ (पञ्चत॰१.३५३)। दूरीकरोतीत्यर्थः।
‘अन्धतमसमन्धकारेणापनिनीषति’ (प्र॰च॰)। अपनेतुं दूरीकर्तुमिच्छतीत्याह।
‘यदिदं राज्यमपनीतमनार्यया’ (रा॰गोरेसियो-सं॰२.११७.७)। अपहृतम्, मुषितम् इत्यर्थः।
‘अपनीतं सुनीतेन योऽर्थं प्रत्यानिनीषते’ (भा॰उ॰३९.५४)। अपनीतमपनयेन निर्व्यूढम्।
‘धर्मापनीतस्य दृश्यते कर्मणः फलम्’ (रा॰३.५५.४०)। धर्मापनीतस्य=धर्मापेतस्य।
‘सर्वथा त्वपनीतं ते सीतया यत्प्रचोदितः। …नाकरोः शासनं मम’ (रा॰३.५९.२४)॥ अपनीतम्=अपनयः=अनाचारः। नपुंसके भावे क्तः।
‘सचिवेनापनीतं ते विदुषा प्राज्ञमानिना’ (भा॰शां॰१११.५०)। अपनीतम्प्रतिकूलमाचरितम्।
‘अपनीय शचीं भार्यां शक्यमिन्द्रस्य जीवितुम्’ (रा॰३.५४.२६)। अपनीय=अपहृत्य।
‘प्रह्लादं चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत् पुनः’ (सुश्रुत० उत्तर० ३९।१३३)। अपनयेत् विश्लेषयेत्, पृथक् कुर्यात्।

नु

{अपनु}
नु (णु-स्तुतौ)।
‘सव्येन कुशानादाय दक्षिणेनापनौति’ (शां॰गृ॰१.८)। अपनौति=एकतः करोति।

नुद्

{अपनुद्}
नुद् (णुद्-प्रेरणे)।
‘न रोदसी अपनुदन्त घोराः (मरुतः)’ (ऋ॰१.१६७.४)। अपशब्दो नोदनविषयं वैदूर्यमाह।
‘अप मृधो नुदस्व’ (ऋ॰३.४७.२)।
अपमृत्युं नुदन्तु (अथर्व॰१२.३.४९)।
‘जरां रोगमपनुद्य शरीरात्’ (शां॰गृ॰३.८) अपनुद्य=अपाकृत्य=विगमय्य।
‘अपनुत्तौ शण्डामर्कौ सहामुना’ (तै० ब्रा० १।१।१।५)। अपनुत्तौ निराकृतौ पराकृतौ।
‘यत्पराचीमपनुदन् गायेद् वाचं प्रधमेत्। वागस्मादपक्रामुका स्यात्’ (जै० ब्रा० १।१०२)।
‘तुन्दशोकयोः परिमृजापनुदोः’ (पा० ३।२।५)। शोकापनुदः सुतः, शोकमपनुद्य सुखमाहरति यः, सः।

पद्

{अपपद्}
पद् (पद-गतौ)।
‘ययोर्वधान्नापपद्यते कश्चन’ (अथर्व॰४.२८.५)। वधात् पराङ् न याति, वधविषयं नातिक्रामतीत्याह।

पॄ

{अपपॄ}
पॄ (पॄ-पालनपूरणयोः, ह्रस्वान्तोऽयमिति केचित्, पृ-प्रीतौ)।
‘विश्वानि पूरोरपपर्षि’ (ऋ॰१.१२९.५)। अपपर्षि=पराणुदसि।

प्रु

{अपप्रु}
प्रु (प्रुङ्-गतौ)।
‘ततोऽवाङपप्रवते’ (श॰ब्रा॰५.४.३.२३)। अवप्लवत इत्याह।
‘ततोऽसुरा अपप्रुप्नुविरे’ (श॰ब्रा॰९.५.१.२७)। अवपुप्लुविरे, अवास्कन्दन्नित्यर्थः।

प्रोथ्

{अपप्रोथ्}
प्रोथ् (प्रोथृ-पर्याप्तौ)।
‘अप प्रोथ दुन्दुभे दुच्छुना इतः’ (वा॰सं॰२९.५६)। अपकृत्यापकृत्य नाशयेत्युवटः।

प्लु

{अपप्लु}
प्लु (प्लुङ्-गतौ)।
‘अथ मैत्रावरुणचमसेनैतामाहुतिमपप्लावयति’ (श॰ब्रा॰३.९.३.२६)। आहुतिं तारयतीत्याह।
‘पाप्मानमेवास्माच्छमलमपप्लावयति’ (तै० ब्रा० ३।८।४।३)। प्लावनेनापनयतीत्यर्थः।

बाध्

{अपबाध्}
बाध् (बाधृ-विलोडने)।
‘उषा उच्छन्त्यपबाधतामघम्’ (ऋ॰१०.३५.३)। दूरं नयताम्।
‘शल्यं दुरपहरमन्यतोऽपबाध्यमानं पाटयित्वोद्धरेत्’ (सुश्रुते १.१०१.४)।
‘तेभ्यो वै (ऋभुभ्यः) देवा अपैवाबीभत्सन्त मनुष्यगन्धात्’ (ऐ॰ब्रा॰३.३०)। जुगुप्समानाः पृथगवातिष्ठन्तेत्याह। अपशब्दः पार्थक्यं वक्ति। मनुष्यगन्धात् ईषन्मनुष्यत्वादिति जुगुप्सायां हेतुरुक्तः।
‘अपामीवां बाधमानो मृधश्च’ (ऋ० ९।९७।४३)। अपबाधमानोऽपद्रावयन्।
‘बाधमाना अप द्विषः।’ (ऋ० १।९०।३)। उक्तोऽर्थः।
‘आराच्छत्रुमप बाधस्व दूरमुग्रो यः शम्बः पुरुहूत तेन’ (नि० ५।२४।२)। शम्बो वज्रः। अपबाधस्व नाशय।
‘उषा याति ज्योतिषा बाधमाना विश्वा तमांसि दुरिताप देवी’ (ऋ० ७।७८।२)।

भज्

{अपभज्}
भज् (भज-सेवायाम्)।
‘अप ते गवां सुभगे भजाम’ (ऋ॰१०.१०८.९)। अपोद्धृत्य भागं गास्ते ददामेत्याह।
‘अप ते गवां सुभगे भजाम’ (ऋ० १०।१०८।९)। पुस्तके पठितचर ऋक्चरणः। सायणीयं व्याख्यानमुपन्यसितुमिहानुवादः। आह च भाष्यकारः–पर्वतादपगमय्य भजाम विभजाम त्वं च वयं चेति।

भाष्

{अपभाष्}
भाष् (भाष-व्यक्तायां वाचि)।
‘न केवलं यो महतोऽपभाषते’ (कु॰५.८३)। अपभाषते=अपवदति=अधिक्षिपति=आक्रोशति।

भिद्

{अपभिद्}
भिद् (भिदिर्-विदारणे)।
‘भिन्द्धि विश्वा अप द्विषः’ (ऋ॰८.४५.४०)। भित्त्वाऽपध्वंसयेत्यर्थः।

भू

{अपभू}
भू (भू-सत्तायाम्)।
‘माकिर्देवानामपभूरिह स्याः’ (ऋ॰१०.११.९ ;१.१३१.७)। अपभूः=अस्मद्यज्ञाद् अपभविता अपगन्ता मा भूदित्यर्थः।
‘अपभूतु दुर्मतिः’ (ऋ॰१.१३१.७)। इतो दूरेऽवतिष्ठतामित्याह।
‘सपत्ना ये मेऽप ते भवन्तु’ (अथर्व॰४.३४.७)। अपहता भवन्त्विति सायणः।
‘गृहमेधास आगत मरुतो मापभूतन’ (ऋ॰७.५९.१०)। माऽपेतेत्याह।
‘पश्चा मृधो अप भवन्तु विश्वाः’ (अथर्व॰२०.९१.११)। अपहता भवन्त्वित्यर्थः।
‘सौधन्वना ऋभवो मापभूत’ (ऋ॰४.३५.१)। दूरे मा स्म भवतेत्याह।
‘यो ज्येष्ठबन्धुरपभूतः स्यात्’ (तै० सं० ३।४।८।२८)। अपभूतो न्यक्कृतः।
‘इहोप यात शवसो नपातः सौधन्वना ऋभवो माप भूत’ (ऋ० ४।३।५।१)। मापभूत=दूरे मास्म भवत।

भ्रंश्

{अपभ्रंश्}
भ्रंश् (भ्रंशु अवस्रंसने)।
‘देवाः स्वर्गं लोकमायन्नपासुरा अभ्रंशन्त’ (मै० सं० ४।६।४)। अपाभ्रंशन्त प्राच्यवन्त।

मा

{अपमा}
मा (माङ्-माने)।
‘अपेमां मात्रां मिमीहे’ (अथर्व॰१८.२.४०)। अप इत्युपसर्गेणापगतदोषता मानस्य प्रतिपाद्यत इति सायणः। तेन साधु मिमीह इत्यर्थः फलति। अन्यत्र दुर्लभोऽयमर्थोऽपस्य, प्रायेण दुरोऽर्थे पृथग्भावे वा प्रयोगदर्शनात्।

मृज्

{अपमृज्}
मृज् (मृजू-शुद्धौ)।
‘अपामार्ग त्वया वयं सर्वं तदपमृज्महे (अथर्व॰४.१७.६)। अपमृज्महे=अपमृज्मः=नाशयामः।
‘बैजिकं गार्भिकं चैनो द्विजानामपमृज्यते’ (मनु॰२.२७)। शोध्यते, पूयत इत्यर्थः।

मृद्

{अपमृद्}
मृद् (मृद-क्षोदे)।
‘हस्तिहस्तकरीषाभ्यामपमर्दः कृतो महान्’ (रा॰)। अपमर्दः=रजः=धूलिः पङ्को वा।
‘अपमृद्य पतिं हरामि सीताम्’ (आश्चर्य० ३।१६)। अपमृद्य निहत्य।

मृष्

{अपमृष्}
मृष् (मृष-तितिक्षायाम्)। ‘मृषस्तितिक्षायाम्’ इति सूत्रे (१.२.२०) अपमृषितं वाक्यमाहेत्युदाहरणं वृत्तौ। अविस्पष्टमिति तदर्थ इति हरदत्तः पदमञ्जर्याम्।
‘विहितं मयाऽद्य सदसीदमपमृषितमच्युतार्चनम्’ (शिशु॰१५.४६) इत्यत्र अपमृषितमसोढमित्यर्थ इति मल्लिः। उपसर्गवशाद् विपरीतार्थतेति च सः।

मे

{अपमे}
मे (मेङ्-प्रणिदाने)।
‘अपमित्यमप्रतीत्तं यदस्मि’ (अथर्व॰६.११७.१)। अपमातव्यमपाकर्तव्यं धान्यादिकमृणम् इत्येवमर्थापयते सायणः। अपमयतेरेवायं रूपनिष्पादः, मिञोऽपपूर्वस्यादर्शनात्। प्रणिदानं तु नार्थः, धातूनामनेकार्थत्वात्। अपमित्य याचते।
‘अपमाय याचत इति उदीचां माङो व्यतीहारे’ (३.४.१९) इति सूत्रे वृत्तावुदाहरणम्। कश्चिदाह अपमयतिरत्र ऋणविगणने वर्तते। तन्न। स्यान्नाम ऋणविगणनमार्थिकोऽर्थः, न तु धातुवाच्यः सः। धातुवाच्यत्वे हि व्यतीहारो न प्रतीयेत। नागेशोऽप्युद्द्योतेऽपमयते वस्त्रादिकं परिवर्तयतीति स्माह।

म्लुच्

{अपम्लुच्}
म्लुच् (म्लुचु गतौ)।
‘मां देवा दधिरे हव्यवाहम् अप म्लुक्तं बहु कृच्छ्रा चरन्तम्’ (ऋ० १०।५२।४)। अपम्लुक्तमपक्रम्यागतम्।

यज्

{अपयज्}
यज् (यज-देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु)।

‘तांस्ते यज्ञस्य मायया सर्वानप यजामसि’ (कौ॰सू॰९७)। अपयजामसि=यज्ञेनावगमयामः।

या

{अपया}
या (या-प्रापणे, प्रापणमिह गतिः)।
‘सोऽपयामि शनैर्वीर बलवानेष पापकृत्’ (भा॰वन॰१८.८)। अपयामि=अपक्रामामि=पलाये। अपक्रमोऽपयानम्।
अपयानं पलायनमित्यमरः।
‘मिथ्याज्ञानापाये दोषा अपयान्ति’ (सर्व॰सं॰)। अपयान्ति=अपयन्ति =नश्यन्ति।
अपयानेऽपि च भवान् समर्थो लबुविक्रमः’ (रा॰)। उक्तोऽर्थः।
‘अपयाने मनः कृत्वा फाल्गुनं वाक्यमब्रवीत्’ (भा॰द्रोण॰१७३.२४)।
आचार्यमातृपितृहन्तारस्तत्प्रसादादपयाप्याद्वा। एषा तेषां प्रत्यापत्तिः’ (व॰धर्म॰१५.१९)।
‘रक्षोऽधमेन वृकवद् विपिनेऽसमक्षं वैदेहराजदुहितर्यपयापितायाम्’ (भा॰पु॰९.१०.११)। अपयापिता=अपोढा, अपहृता।

यु

{अपयु}
यु (यु-मिश्रणामिश्रणयोः)।
‘अप स्वसारं सनुतर्युयोति’ (ऋ॰१.९२.११)। अपयुयोति=वियौति=वियुङ्क्ते। स्वसारमुषसम्।

युज्

{अपयुज्}
युज् (युजिर्-योगे)।
‘एष एवैकविंशो य एष तपति। स एतस्मादेकविंशादपयुङ्क्ते’ (श॰ब्रा॰५.५.३.४)। अपयुङ्क्त=पृथग्भवति। आत्मानं ततो निष्क्रीणाति। अपशब्दो वेरर्थे। अकर्मक इह धातुः।

रञ्ज्

{अपरञ्ज्}
रञ्ज् (रञ्ज-रागे)।
‘श्वासापरक्ताधरः’ (शा॰)। अपरक्तः=अपगतरागः=अपगतलौहित्यः, विवर्णः।
‘नूनं मित्राणि ते रक्षः साधूपचरितान्यपि। स्वदोषादपरज्यन्ते’ (रा॰)। अनुरागं त्यजन्तीत्याह।
पित्राऽपरञ्जितास्तस्य प्रजास्तेनानुरञ्जिताः’ (हरि॰१.५.३०, वि॰पु॰१.१३.४८)। अपरञ्जिताः=अपरागं गमिता उद्वेजिताः।

रम्

{अपरम्}
रम् (रमु-क्रीडायाम्)
(इरिणम्) अपरता अस्मादोषधय इति वा’ (नि॰६.८.१)। अपरताः=अपगताः, अवस्थानमकुर्वाणाः।
‘प्रेक्ष्याद्रिसान्वपरतान्यसमस्तसत्त्वम्’ (भा॰पु॰१०.२१.१०)। अपरतम्= निश्चेष्टम्=कर्मान्तरविरतम्। अपशब्दो वेरर्थे। लौकिके साहित्येऽपपूर्वस्य रमेर्लभः प्रयोगोऽन्यत्र श्रीमद्भागवतात्। तत्र च्छन्दोऽनुकरणं बहुलम्।

राध्

{अपराध्}
राध् (राध/साध-संसिद्धौ)।
‘अपैतेनारात्सीरसौ स्वाहा’ (अथर्व॰५.६.७)। अपारात्सीः=अपराधमचारीः। दुष्कृतमकार्षीः। अपाचारीः। अपशब्दो धात्वर्थं विपरीतयति।
‘अन्त्यजातिद्विजातिं तु येनाङ्गेनापराध्नुयात्। तत्तदेव च्छेदयेत्तस्य’ (अग्निपु॰)। अत्रापराधिर्हिंसायां वर्तते।
‘राधो हिंसायाम्’ (६.४.१२३) सूत्रे वृत्तौ अपरेधतुः, अपरेधुरिति हिंसाद्योतनायापपूर्वस्य राधेरेत्वाभ्यासलोपौ दर्शितौ।
‘येषां युधिष्ठिरो राजा कस्माद्धर्मेऽपराध्नुयुः’ (भा॰वि॰५२.६)। अपचरेयुरित्यर्थः।
‘धर्मे च नापराध्नोति’ (भा॰शां॰७१.१)। उभयत्र सौवादिकोऽपि राधिरकर्मकः। अन्यत्रापि तथा।
‘यदि बीभत्सुरायातस्तदा कस्यापराध्नुमः’ (भा॰वि॰४७.८)।
‘यया(इप्वा)ऽपैव राघ्नोति’ (श॰ब्रा॰५.३.५.२९)। याऽस्येषुरपराध्यतीत्याह।
‘यथा गत्वा काष्ठामपराध्नुयात् तादृक्तत्’ (ऐ॰ब्रा॰४.९)। स्खलनपतनादिरूपमपराधं कुर्यादित्याह।
‘ममापि सोऽपराध्नोति यो युष्माकमसौम्यकृत्’ (भा॰कर्ण॰३३.४१)। मय्यप्यपचरति, मय्यप्यपराद्धो भवति।
‘एवं स्त्री नापराध्नोति नर एवापराध्यति’ (भा॰शां॰२६६.३८)। अपराध्नोति=दोषभाग्भवति। श्यन्विकरणस्तु दिवादी राधिर्नैयत्येनाकर्मकः।
‘कच्चिन्नु राजपुत्रि ते सपत्नी चैत्रवाहनी। चित्राङ्गदा वरारोहा नापराध्यति किञ्चन’ (भा॰आश्व॰८१.४)। ‘ते’ इति चतुर्थ्यन्तम्। उक्तोऽर्थः।
‘दैवं तत्रापराध्यति’ (रा॰६.१०१.९)। विधेरयं दोष इत्याह।
‘यौवनमत्रापराध्यति न चारित्र्यम्’ (मृच्छ॰९)। यौवनमत्रार्थे दोषभाजनं भवतीत्यर्थः।
‘सैषा किं चापराध्यति’ (कथा॰२१.८०)। कमाचारमुच्चरते? केनापराधेन तद्वती भवति।
‘कः कस्येहापराध्यति’ (भा॰शां॰१३९.४९)। इत्यादिषूदाहृतिष्वकर्मकता राध्यते राधा भवति।
‘न दूये सात्वतीसूनुर्यन्मह्यमपराध्यति’ (शिशु॰२.११)। शिशुपालो मे द्रुह्यतीत्याह।
‘तथा नस्त्वं गौतम माऽपराधास्तव च पितामहा यथा’ (श॰ब्रा॰१४.९.१.११)। अवश्यमुपेहि नः, असन्निधानेनापराद्धो मा भूरित्याह। प्रत्यक्षादिप्रमासिद्धविरुद्धार्थाभिधायिनः।
‘वेदान्ता यदि शास्त्राणि बौद्धैः किमपराध्यते’ (प्र॰च॰२.४)॥ कोऽपराधः क्रिपते, किं विघटयते, किं विक्रियत इत्याह।
‘सर्वकार्येष्वपराध्यत्वान्नापराध्यन्ति चाङ्गनाः’ (भा॰शां॰२६६.४०)। सर्वकार्येष्वपराध्यत्वादनुरोध्यत्वावल्पबलत्वेन सर्वथा पुरुषाधीनत्वान्नापराध्यन्ति (दोषभाजो न भवन्ति) इति नीलकण्ठः।
‘प्रोवाच कोसलपतिः प्रथमापराद्धः’ (रघु॰९.७९)। प्रथममपराधं कृतवान्। कर्तरि क्तः। अकर्मकत्वात्।
‘किं पुनरसुरावलेपेन भवतीनामपराद्धम्’ (विक्रम॰१)। भावे क्तः। अकर्मकत्वात्। कोऽपराधः कृतः, को व्यतिक्रमोऽनुष्ठित इत्यर्थः।
‘निमित्तादपराद्धेषोर्धानुष्कस्येव वल्गितम्’ (शिशु॰२.२७)। निमित्तम्=लक्ष्यम्। अपराद्धेषुः=च्युतसायकः।
अपराद्धाऽभिषेकवेलोपाध्यायस्य (विद्ध॰३)। अपराद्धा=अतिक्रान्ता। सकर्मकोऽत्र राधिः सौवादिको वेद्यः। कर्मणि क्तः।
‘एतद्वा अनपराद्धं नक्षत्रं यत्सूर्यः (श॰ब्रा॰२.१.२.१९)। अकर्मको दिवादिर्धातुः, कर्तरि क्तः।
‘एवं को वाऽपराध्नोत्यमुमविगणयन् बाहुमत्रेति घुष्यम्’ (चम्पू० भा० २।५०)। अत्र मयि कोऽपराध्नोत्यपराध्यति। अपराधमाचरति। श्नुविकरणोपि राधिरत्राकर्मकः।

रुध्

{अपरुध्}
रुध् (रुधिर्-आवरणे)।
‘अनुव्रतामप जायामरोधम्’ (ऋ॰१०.३४.२)। अपरोधम्=अपारोधम्=अपारुधम्=अवारयम्=स्वस्माद् दूरेऽपास्यम्=पराणुदं गृहात्।
‘सायमागतमतिथिं नापरुन्ध्यात्’ (व॰धर्म॰८.४)। न पराणुदेत।
‘द्वैष्टि श्वश्रूरप जाया रुणद्धि’ (ऋ॰१०.३४.२)। गृहप्रवेशाद् वारयति। न मे त्वया कश्चिदर्थ इति प्रत्याचष्टे।
‘योऽवगतः सोऽपरुध्यतां योऽपरुद्धः सोऽवगच्छतु’ (तै॰सं॰६.६.५.३)। अपरुध्यताम्=वार्यताम्।
‘दुष्टरीतुर्ह पौसायनः। दशपुरुषं राज्यादपरुद्ध आस’ (श॰ब्रा॰१२.९.३.१)। अपरुद्धः=निरस्तः=बहिष्कृतः। दशपुरुषम् राज्यात्=आ दशभ्यः पुरुषेभ्यः स्ववंशजेषु स्थिताद्राज्यात्।
‘अन्यक्षेत्रेऽपरुद्ध चरन्तम्’ (अथर्व॰३.३.४)। अपरुद्धः सन्, अवरुद्धं प्रच्छन्नं यथा स्यात्तथा। लोके यमर्थमवरुद्धशब्द आह तमिह च्छन्दस्यपरुद्धशब्दः। उपसर्गभेदो नार्थभेदः।
‘सिन्धुक्षिद्राजर्षिर्योगपरुद्धश्चरन्’ (पञ्चविंश॰१२.१२.६)। उक्तोऽर्थः।
‘यस्य व्रत्येऽहनि पत्न्यनालम्भुका स्यात् तामपरुध्य यजेत’ (याज्ञ॰३.४५ मिताक्षरायामुद्धृतम्)। अपरुध्य=परिहृत्य।
‘तस्मादाहुर्न सायमतिथिरपरुध्य इति’ (ऐ॰ब्रा॰५.३०)। अपरुध्यः=अपरोध्यः=अपनोद्यः=निराकरणीयः।
‘एतां वाव स देवतामपरुणद्धि योऽलमग्निहोत्रः सन्नाग्निहोत्रं जुहोति’ (ऐ० ब्रा० ५।३०)। अपरुणद्धि निः सारयति।
‘अपेमं जीवा अरुधन् गृहेभ्यः’ (अथर्व० १८।२।२७)। अपारुधन् बहिरकुर्वन्। व्यपावर्तयन्।
‘आदित्येभ्यो धारयद् दद्भ्यश्चरुं निर्वपेदपरुद्धो वाऽपरुध्यमानो वा’ (तै० सं० २।३।१।१)। अपरुद्धो वैरिणा स्वराष्ट्रान्निःसारितः। राजान्तरेणापहृतराष्ट्र इति यावत्।
‘यद्यु वा एनमुपधावेद्राष्ट्रादपरुध्यमानः’ (ऐ० ब्रा० ८।१०)। राष्ट्रादपरुध्यमानः=राष्ट्रान्निर्वासितः, भ्रंशितः,।
‘द्यावापृथिव्यां धेनुमालभेत ज्योगपरुद्धः’ (तै० सं० २।१।४)। अपरुद्धश्चिरं दुर्गतः।
‘अपरुद्धं तु मुख्यपुत्रापसर्पाः प्रतिपाद्यानयेयुः’ (कौ० अ० १।१८।१३)। अपरुद्धमप्रियं राजकुमारम्।

लप्

{अपलप्}
लप् (लप-व्यक्तायां वाचि)।
‘संश्रुत्य च तपस्विभ्यः सत्रे वै यज्ञदक्षिणाम्। तां चापलपताम् पापः’ (रा०२.७५.२६)। अपलपताम्=अपलपतु। निह्नुताम्=उक्तं नाङ्गीकरोतु।
‘राजदेयमपलपितम्’ इति मनु॰८.४०० इत्यत्र कुल्लूकः।
‘तदनुभवसिद्धमपलपतो गजनिमीलिकैव (सा॰द॰)। अपलपतोऽनभ्युपगच्छतः=अप्रतिपद्यमानस्य।
‘अपलापयमानस्य शत्रूंस्तस्याभवन्मतिः’ (भट्टि॰८.४४)। वञ्चयमानस्य। लियः सम्माननशालीनीकरणयोश्चेति सूत्रे वृत्तौ तत्पूर्वस्य लापेरात्मनेपदं दर्शितम्, नापपूर्वस्य। भट्टिप्रयोगः किम्प्रमाणक इति सुधीभिर्विचार्यम्।
‘जयन्ति महतां संस्तुतापलापिन्यः कल्याणिन्यो नीतयः’ (मालती॰१०)। अपलापो निह्नवः।
‘दैन्याद् उन्मुखदर्शनापलपनैः पिण्डार्थमायस्यतः’ (मुद्रा॰३.१४)। अपलपनमिहादरो वा स्यात् प्रियोक्तिश्चाटूक्तिर्वा। अत्रार्थे प्रमाणं तु नोपलभामहे, न चार्थान्तरं प्रतिभाति। न चापि पाठान्तरमस्ति।

लष्

{अपलष्}
लष् (लष-कान्तौ, कान्तिरिच्छा)।
प्रलापिनो भविष्यन्ति कदान्वेतेऽपलाषुकाः। अपलाषुकाः=अपगताभिलाषाः।
‘लषपतपद..’ (३.२.१५४) सूत्रे वृत्तौ अपलाषुकं वृषलसङ्गतम् इत्युदाहरणं स्थितम्। तत्रापलषति नामिलषतीत्येवार्थः सन्देहानास्कन्नः। इदं तु सन्दिह्यते कर्तरि ताच्छील्ये उकञि वृषलसङ्गतमपलाषुकमिति कथं सङ्गच्छेत। अत एवास्माभिः स्वकृतौ व्याकरणचन्द्रोदयेऽपलाषुको वृषलसङ्गतमिति पाठ ऊहितः।

लिख्

{अपलिख्}
लिख् (लिख-अक्षरविन्यासे)।
‘अपास्याः केश्यं मलमप शीर्षण्यं लिखात्’ (अथर्व॰१४.२.६८)। अप लिखात्= उल्लिख्यापाकुर्यात्।

लुप्

{अपलुप्}
लुप् (लुप्लृ-छेदने)।
‘तस्माद् देवास्तमोऽपालुम्पन्’ (का॰सं॰१२.१३)। अपालुम्पन्=अपाच्छिन्दन्।

वच्

{अपवच्}
वच् (वच-परिभाषणे)।
‘एका च मे दश च मेऽपवक्तार ओषधे’ (अथर्व॰५.१५.१)। निन्दितार इत्याह।
‘अपदे पादा प्रतिधातवेऽकरुतापवक्ता हृदयाविधश्चित्’ (ऋ॰१.२४.८)। अपवक्ता=वचनेन वारयिता।

वद्

{अपवद्}
वद् (वद-व्यक्तायां वाचि)।
‘उत मेऽपवदेयुः’ (तै॰ब्रा॰२.३.९.९)। मां निन्देयुरित्यर्थः।
‘नार्तोऽप्यपवदेद् विप्रान्’ (मनु॰४.२३६)। उक्तोऽर्थः।
‘स्नातान् अपवदेयुस्तान् इतिहासः पुरातनैः’ (याज्ञ॰३.७)। शोकनिरसनसमर्थैर्वचोभिर्बोधयेयुरिति मिताक्षरा। अपगतदुःखान् कुर्युरित्यपरार्कः।
तस्मान्नित्यं क्षमा तात पण्डितैरपवादिता’ (भा॰वन॰२८.८)। अपवादिता=अनभिनन्दिता। अब्राह्मणवध उक्तः।
‘अत्रापवदति’ (बौ॰ध॰२.२.४.३ सूत्रे गोविन्दस्वामिविवरणम्)। अत्रापवादमाहेत्यर्थः।
‘धनकामो न्यायमपवदते’ (पा॰१.३.७३ सूत्रे वृत्तिः)। न्यायापवादेन (न्यायानभ्युपगमेन) धनमर्जयिष्यामीति मन्यत इत्यर्थ इति च वृत्तिः।
‘नृभ्योऽपवदमानस्य रावणस्य गृहं ययौ’ (भट्टि॰८.४७)। क्रुध्यतोऽसूयतो वेति जयमङ्गला। अन्यत्र दुर्लभोऽयमर्थ इत्यस्य स्वीकारे सङ्कुचामः।
‘अध्यारोपापवादाभ्यां वस्तुतत्त्वविनिर्णयः’ (वेदान्ते)। अपवादः=प्रतिवादः=निराकरणम्।
‘गुणापवादेन तदन्यरोपणात्’ (कि॰१४.१२)। गुणापह्नवेन, गुणानस्वीकृत्य। उत्सर्गाणां सामान्यशास्त्राणां स्वस्माद् विषयाद्व्यावर्तकं विशेषशास्त्रमपवादः।
‘अपवादैरिवोत्सर्गाः कृतव्यावृत्तयः परैः’ (कु॰२.२७)।
‘नहीश्वर आज्ञापयति अपवादैरुत्सर्गा बाध्यन्तामिति भाष्ये। ततोऽपवादेन पताकिनीपतेश्चचाल निर्ह्रादवती महाचसूः’ (कि॰१४.२७)। अपवादः=आदेशः।
अपवादौ निन्दाज्ञे इति चामरः।
अपवादोऽप्यथावेश इति सज्जन इति मल्लिः।
‘मधुकरैरपवादकरैरिव’ (शिशु॰६.९)। अपवादकरैर्व्याधैः।
अपवादं मृगवञ्चनाय घण्टादि कुत्सितं वाद्यं कुर्वन्ति तैरिति मल्लिः।
‘प्रातिलोम्यापवादेषु’ (याज्ञ॰२.२०७)। निकृष्टवर्णकृता उत्कृष्टवर्णस्य निन्दा। प्रातिलोम्यापवादः।
‘उत्तीर्णाञ्शुचौ देशे शाद्वलवत्युपविष्टांस्तत्रैतानपवदेयुः’ (पा० गृ० ३।२२)। प्रेतगुणकथनेन संसारासारताख्यापनेन शोकरहितान्कुर्युरिति हरिहरः।

वप्

{अपवप्}
वप् (डुवप-बीजसन्तानं क्षेत्रे विकिरणं गर्भाधानं च। अयं छेदनेऽपि)।
‘यासां तिस्रः पञ्चाशतोऽभिव्लङ्गैरपावपः’ (ऋ॰१.१३३.४)।
‘यो वर्चिनः शतमिन्द्रः सहस्रमपावपत्’ (ऋ॰२.१४.६)। अपावपत्=व्यकिरत्=व्यघटयत्। अपपूर्वो वपिर्नाशार्थ इति तु सायणः।
‘तेनाभिधाय दस्यूनां शक्रः सेनामपावपत्’ (अथर्व० ८।८।५)। सेनामपावपत् शत्रुबलं परास्थत्, व्यनीनशत्।
‘सो (क्षुरपविः) ऽसुरानपोप्य देवानभ्यावर्तत’ (जै० ब्रा० १।१२९)। अपोप्य परिहृत्य।

वस्

{अपवस्}
वस् (वस-निवासे)।
‘अपवासे नक्षत्राणाम्’ (अथर्व॰३.८.७)। अपवासे=अपगमनकाले।

वह्

{अपवह्}
वह् (वह-प्रापणे)।
‘अपोवाह च वासोऽस्या मारुतः शशिसन्निभम्’ (भा॰आदि॰७२.३)। अपोवाह=अपोढवान्। वान्वातस्तदुड्डाय्यापनिनायेत्याह।
‘अपो वाह वसिष्ठं तु प्राचीं दिशमतन्द्रिता’ (भा॰शल्य॰४२.३६)। पराचकर्षेत्याह। ऊढ्वाऽपनिनायेत्यर्थः।
‘स (राक्षसः) कीचकमपोवाह वातवेगेन भारत’ (भा॰वि॰१६.११)। उक्तोऽर्थः।
‘आर्य लेखः खलु मामपवहति’ (प्रतिज्ञा॰१)। इतस्त्वरयतीत्यर्थः।
‘मिथ उद्वहत्यथापवहति (भा॰उ॰१४.३७)। अपवहति=सम्बन्धं निराकरोति।
‘ममापवाहितो भर्ता मृगरूपेण मायया’ (रा॰३.५३.४)। दूरं नीत इत्याह।
‘त्रिगर्तसेनापतिना स्वरथेनापवाहितः’ (भा॰द्रोण॰१२२.३५)। अपवाहितो रणाजिराद् बहिर्गमित इति यावत्।
‘नरैरिवोल्काभिरपोह्यमानो महागजः’ (रा॰२.२१.५३)। दूरं प्रस्थाप्यमान इत्याह।
‘अपेतापोढमुक्तपतितापत्रस्तैरल्पशः’ (२.१.३८) इति सूत्रे कल्पनापोढ इत्युदाहरणम्। कल्पनाया अपोढोऽपेत इत्यर्थः।
‘ततो योद्धुमपोढानां बाणेयानाम्’ (हरि॰२.११९.९३)। अपोढानां निर्गतानाम्। वहिरत्राकर्मकः।
‘सम्भ्रमोऽभवदपोढकर्मणाम्’ (ऋत्विजाम्)। (रघु॰११.२५)। त्यक्तकर्मणामित्यर्थः।
‘अमी जनस्थानमपोढविघ्नं …मत्वा’ (रघु॰१३.२२)। उपप्लवरहितम् अन्तरायवर्जितमित्याह।
‘भूतकृतः स्थोऽपोढं जन्यं भयम्’ (भा॰श्रौ॰६.१०.५)।
‘दिव्येन शून्यं वलयेन बाहुमपोढनेपथ्यविधिर्ददर्श’ (रघु॰१६.७३)। अपोढनेपथ्यविधिरित्यनारब्धाकल्पकल्पन इत्याह।
‘अपोह्य वसनं स्वकम्’ (भा॰सभा॰८१.१०)। अपोह्य अवक्षिप्य।
‘अपवाह्य तु दृष्टात्मा भरतं तव बन्धुषु’ (रा॰२.७.२६)। अपवाह्य उद्वास्येति तिलकः।
‘निष्पत्तौ निक्षिपेद्वादमात्मानं वाऽपवाहयेत्’ (कौ० अ० २।८।३२)। आत्मानमपवाहयेत् अपयायातु, अपेयात्।
‘अथानपोढार्गलमप्यगारम्’ (रघु० १६।६)। अनपोढार्गलमनुद्घाटितविष्कम्भम्।

वा

{अपवा}
वा (वा-गतिगन्धनयोः)।
‘यदूवध्यमुदरस्यापवाति’ (वा॰सं॰२५.३४)। भ क्षितमपरिणतमामाशयस्थमूवध्यमुच्यते। अपवाति गन्धायत इत्युवटः। अपगच्छतीति महीधरः। गन्धायते गन्धमुद्वमतीत्येव युक्तं भाति। इहैवोत्तरत्र तस्य सुकृतीकरणस्य सुरभीकरणस्य श्रवरणात्।

विच्

{अपविच्}
विच् (विचिर्-पृथग्भावे)।
‘अथापविनक्ति’ (श॰ब्रा॰१.१.४.२२) इति।
‘वायुर्वो विविनक्तु’ (वा॰सं॰१.१६) इत्यस्य मन्त्रस्य ब्राह्मणम्। व्यक्तं ब्राह्मणस्थोऽपशब्दः श्रौतस्य वेरर्थे। पृथक् करोतीत्येवार्थः।

विज्

{अपविज्}
विज् (ओविजी-भयचलनयोः)।
‘अभिप्रेहि माऽपविक्थाः’ (अथर्व॰पि॰१.४७.२)। अपविक्था इत्यत्रेडभावश्छान्दसः। लोके प्रायेण विजिरुत्पूर्वो दृष्टः क्वचिदेव केवलः सम्पूर्वश्च।
‘याप सर्पं विजमाना विमृग्वरी (पृथिवी)’ (अथर्व॰१२.१.३७)। अ पविजमाना। उद्वेजयमानेत्यर्थः।

विश्

{अपविश्}
विश् (विश प्रवेशने)।
‘अन्यत्र पापीरप वेशया धियः’ (अथर्व॰९.२.२५)। अन्यत्र प्रेषय=अन्यत्र प्रस्थापय=अन्यत्र प्रेरय।

वी

{अपवी}
वी (वी-गतिव्याप्तिप्रजनकान्त्यसनखादनेषु)।
‘न घा त्वद्रिगपवेति मे मनः’ (अथर्व॰२०.१७.२)। अपवेति=अपगच्छति।
‘उत मे वोचतादिति सुतसोमे रथवीतौ न कामो अप वेति मे’ (ऋ॰५.६१.१८)। उक्तोऽर्थः।

वृ

{अपवृ}
वृ (वृञ्-वरणे)।
‘उद्गातर् अप त्वा वृणे शतेन च निष्केण चाश्वो म उद्गास्यति’ (लाट्या॰श्रौ॰९.९.१९)।
‘स नो वृषन्नमुं चरुं सत्रादावन्नपा वृधि’ (ऋ॰१.७.६)। अपशब्दस्य च्छान्दसो दीर्घः।
‘अप कृष्णां निर्णिजं देव्यावः’ (ऋ॰१.११३.१४)। अपावः=अपावृणोः।
‘वृत्रं जघन्वाँ अप तद्ववार’ (ऋ॰१.३२.११)। उक्तोऽर्थः। ववारेति वृञो लिटि।
‘अपवृतोऽपवेष्टित आस्ते’ (जै॰उ॰३.८.४)। अपवृतः=विवस्त्रः।
‘बाहुबन्धनापवारितपयोधरोदगमाम्’ (मालती॰७)। अपवारितः=आच्छादितः।
‘विटपेनापवारितशरीरा भूत्वा’ (रत्ना॰१)। अपवारितम्=तिरस्कृतम्।
‘पत्न्यै शिरोऽपवृत्य’ (श॰ब्रा॰१४.१.४.१६)। अनावरणं कृत्वेत्याह।
‘उत व्रजमपवर्तासि गोनाम्’ (ऋ॰४.२०.८)। अपवर्ता=उद्घाटयिता। वृञस्तृचि रूपम्। इडभावश्छान्दसः लोकेऽपवरिताऽपवरीतेति रूपद्वयम्। इड्दैर्घ्यविकल्पात्। अपवरकोऽन्तर्गृहं भवति यद् गर्भागारमुच्यते। वातगतये छिद्रमप्यपवरक उच्यते तथा च (मुद्रा॰१) प्रयोगः- ‘ततश्चैकस्मादपवरकात्’।
‘गवामप व्रजं वृधि’ (ऋ० १।१०।७)। अपवृधि अपावृणु।
‘अपवारितं पक्षद्वारके सज्जं प्रवहणं तिष्ठति’ (मृच्छ० ६)। अपवारितं परिवृतं परिवेष्टितम्।

वृज्

{अपवृज्}
वृज् (वृजी-वर्जने, वृजि इत्येके)।
‘अपवृङ्क्ष्व शत्रून्’ (अथर्व॰३.१२.६)। पराणुद, भीषयित्वा पलाययेत्यर्थः। प्रान्या तन्तूंस्तिरते धत्ते अन्या।
‘नापवृञ्जाते न गमातो अन्तम्’ (अथर्व॰१०.७.४२)। नापवृञ्जाते=विच्छिन्तः।
‘यन्नध्वानमपवृङ्क्ते चरित्रैः’ (ऋ॰१०.११७.७)। अपवृङ्क्ते=समाप्नोति=अध्वनोऽपवर्गमवसानं याति।
‘कुरुष्व सलिलं राजन् प्रतिज्ञामपवर्जय’ (रा॰१.४४.७)। अपवर्जय=पूरय।
‘समानजातीयेन कर्मणैकैकमपवर्जयति’ (आप॰श्रौ॰१.८.२५.१)। अपवर्जयति=समाप्नोति=अवसाययति।
‘वेदानधीत्य नियतो दक्षिरणामपवर्ज्य च’ (भा॰शां॰३२६.१६)। अपवर्ज्य=प्रदाय।
‘पुरस्तादेव भगवन् मयैतदपवर्जितम्’ (भा॰शां॰१०६.२)। अपवर्जितम्=परित्यक्तम्=परिहॄतम्।
‘दूरापवर्जितच्छत्रैः शिरोभिः’ (रघु॰१७.७९)। दूरात्परिहृतातपत्रैरित्याह।
‘षड्भिरपजिताऽशीतिः’ (व॰ब॰सं॰५३.७)। षड्भिस्त्यक्ता षड्भिर्विकलाऽशीतिरित्याह। घटेऽपवर्जिते ज्ञातिमध्यस्थो यवसं गवाम्।
‘प्रदद्यात्…’ (याज्ञ॰३.२९९)॥ वारां पूर्ण घटेऽवनिनीते आवर्जिते सतीत्यर्थः।
‘यदि तावन्न गृह्णामि ब्राह्मणेनापवर्जितम्’ (भा॰शां॰१८८.१०७)। अपवर्जितम् प्राभृतीकृतमुपायनीकृतम्।
‘श्राद्धमपवर्जयन्’ (भा॰अनु॰८९.९)। अपवर्जयन्=ददत्।
‘यद्यनपवृक्तार्थो यूपो विरोहेत्’ (आप॰श्रौ॰९.५.१९.१५)। नियोजनरूपोऽर्थो यद्यपवृक्तो न भवति सम्पूर्णो नास्तीत्याह।
‘आदिरापवृक्तः’ (निष्ठा॰३.२.१०२ सूत्रे भाष्ये)। परिसमाप्त इत्यर्थः।
‘पेतुः सुमनसो दिव्याः खेचरैरपवर्जिताः’ (भा॰पु॰३.२४.७)। मुक्ता इत्यर्थः। अन्यत्र दुर्लभोऽयमर्थः। विरलतमेष्वर्थेषु शब्दान् प्रयुञ्जानो विशिष्यते भागवतकारः।
‘त्वया कालोपसृष्टेन लोभतो नापवर्जिताः’ (भा॰शल्य॰६३.४६)। नापवर्जिताः=न दत्ताः।
‘पञ्च ग्रामा वृता यत्नान्नास्माभिरपवर्जिताः’ (भा॰उ॰१६०.४७)। उक्तोऽर्थः।
‘आहिच्छत्रं सकाम्पिल्यं द्रोणायाथापवर्जितम् (हरि॰१.२०.७४)।
‘अपवर्गेऽभिरूपभोजनं यथाशक्ति’ (गो॰गृ॰१.१.६)। अपवर्गे=कर्मसमाप्तौ। अभिरूपभोजनं विद्वद्भोजनम्।
‘उपक्रमप्रभृत्यपवर्गपर्यन्तम्’ (नि॰१.१)। अपवर्गः=परिसमाप्तिः।
‘आ क्रतोरपवर्गात्’ (आश्व॰गृ॰१.२३)।
‘अपवर्गे यथोत्साहं ब्राह्मणानाशयेत्’ (खा॰गृ॰१.१.३)। अपवर्गे कर्मणोऽन्ते।
‘अभिप्लुप्तव्यपकर्षणमपवर्गः’ (कौ॰अ॰१५.१.१८०)। अभिप्लुतस्य अभितः प्रसरतो व्यपकर्षणम्।
‘अभिव्याप्यापकर्षणमपवर्गः’ (सुश्रुते २.५५८.५)। इहापवर्गोऽपवाद उक्तः।
‘न तेऽपवर्गः सुकृताद्विना कृतः तथा यथाऽन्येषु वरेषु’ (भा॰वन॰२९७.५२ सावित्र्युपाख्याने)। ते=त्वत्तः। अपवर्गः=पुत्रफलप्राप्तिः।
‘कृत्वापवर्गं गुरवे चरिष्यति महत् तपः’ (भा॰उ॰११४.१७)। गुरुदक्षिणां धनं दत्त्वेत्याह।
‘आत्मदोषापवर्गेण तद्वाच्या जनमोहिनी’ (भा॰पु॰१०.२३.४६)। स्वदोषपरित्यागेनेति विवक्षति।
‘मुष्टेरसम्भेद इवापवर्गे’ (कि॰१६.२०)। अपवर्गो बाणमोक्षः।
‘तथाऽपवर्गः’ (बौ॰ध॰१.७.१५.७)। अपवर्गो निर्गम इति गोविन्दस्वामी।
‘गुणस्य सतोऽपवर्गः कर्मभिः साधर्म्यम्’ (वैशेषिक॰२.२.२५)। अपवर्ग आशुनाश इति सङ्केतकृच्छङ्करः।
‘क्रियाणामर्थशेषत्वात् प्रत्यक्षतस्तन्निवृत्त्याऽपवर्गः स्यात्’ (मी॰सू॰११.१.२७)। अपवर्गः समाप्तिः।
‘अपवर्गे सन्त्यागे बुद्धौ च कृतनिश्चयाः’ (भा॰शां॰२६९.३)।
‘अपवर्गमहोदयार्थयोः’ (रघु॰८.१६)। अपवर्गो मोक्षः।
‘तपती योषितां श्रेष्ठा किमन्यदपवर्जनात्’ (भा॰आदि॰१७३.२५)। दानादन्यत् किं श्रेय इत्याह।
‘भल्लापवर्जितैः’ (शिरोभिः) (रघु० ४।६३)। अपवर्जितैः=छिन्नैः, कृत्तैः।
‘अभिव्याप्यापकर्षणमपवर्गः’ (सुश्रुत० उत्तर० ६५।१४-१५)। इदं पुस्तके धृतपूर्वम्। व्याख्यावैशद्यायेहानुवादः। गणक्रियादिभिः सर्वतो वा ऽभिव्याप्य कस्यचित्पदार्थस्य तेभ्यो गुणक्रियादिभ्यः पृथक्करणमपवर्ग इति डल्लनः।
‘सर्वत्र पुरस्तादुपक्रमः प्रदक्षिणमुत्तरतोऽपवर्गः’ (सत्या० श्रौ० २३।३।६)। अपवर्गः परिसमाप्तिः।
‘उदगपवर्गा यूपा दक्षिणापवर्गाः पशवः’ (वाराह श्रौ० ३।२।६।११)।
‘किमुत्पन्नापवर्गिणी बुद्धिः शब्दवत्’ (न्या भा० ३।२।४३)। अपवर्गिणी ध्वंसयोगिनी।
‘सोऽयमुभयथा वर्तमानो गृह्यते–अपवृक्तो व्यपवृक्तश्च अतीतानागताभ्याम्’ (न्याभा० २।१।४३)। अपवृक्तः सम्बद्धः। व्यपवृक्तोऽसम्बद्धः। विर्नञर्थे।

वृत्

{अपवृत्}
वृत् (वृतु-वर्तने)।
‘यत्रापवर्तते युग्यं वैगुण्यात्प्राजकस्य तु’ (मनु॰८.२९३)। अपवर्तते=अन्यथा व्रजति, अपथा याति।
‘अपवर्तामहे भूमावास्तीर्य स्वयमर्जितैः’ (रा॰२.५३.४)। अपवर्तामहे=यथा कथञ्चिच्छयनं कुर्मः।
‘रक्षांसि चापवर्तन्ते स्थिते देवे हुताशने’ (भा॰अनु॰९२.१३)। अपवर्तन्ते=अपक्रामन्ति=अपयान्ति।
‘तस्मादपावर्तत दूरकृष्टा’ (रघु॰६.५८)। अपावर्तत=प्रतिन्यवर्तत।
‘तस्मादपावर्तत कुण्डिनेशः’ (रघु॰७.३३)। उक्तोऽर्थः।
‘बृहस्पते अप तं वर्तया पथः’ (ऋ॰२.२३.७)। अपवर्तय=निवर्तय।
‘मुकुटेनापवृत्तेन कुण्डलोज्ज्वलिताननम्’ (रा॰५.१०.२५)। अपवृत्तेन=(निद्रावशात्) पर्यस्तेन।
‘अपवृत्तजठरशफरीकुलाकुलाः (सरितः)’ (कि॰१२.४९)। अपवृत्तजठरैः=लुठितोदरैः (शफरीकुलैः)। अपवृत्तम्=तत्क्षणक्षोभाल्लुठितम्।
‘व्याकीर्णस्फुरदपवृत्तरुण्डखण्डः’ (मालती॰३.१७)। अपवृत्ताः=अधोमुखाः।
‘आसक्ततिर्यगपवर्तितदृष्टिवक्त्रं (वहन्ती)’ (मालती॰१.४०)। अपवर्तिता=साचिकृता।
‘स्नातापवृत्तैस्तुरगैर्लब्धतोयैरविह्वलैः’ (भा॰उ॰१८०.२)। अपवृत्तैः परावृत्तैः।
‘अनिमित्तापवृत्तप्रहर्षम् …विद्रवतीव मे हृदयम्’ (अवदा॰जा॰९)। अपवृत्तः=अपकृष्टः=ह्रसितः।
‘अपवृत्ते कर्मणि वामदेव्यगानम्’ (गो॰गृ॰१.९.२९)। अपवृत्ते=समाप्ते।
‘अपवृत्तकर्मा लौकिकोऽर्थसंयोगात्’ (का॰श्रौ॰१.३.२८)। अपवृत्तं समाप्तं कर्म यस्मिन् सः। सोऽग्निः समाप्ते कर्मणि लौकिकः सम्पद्यते।
‘अथ भैक्षचर्या। ब्राह्मणानां शालीनयायावराणामपवृत्ते वैश्वदेवे भिक्षां लिप्सेत’ (बौ॰ध॰२.१०.१८.४)। अपवृत्ते=निर्वृत्ते=समाप्ते।
‘उर्वशी राजानमपगताम्बरं दृष्ट्वाऽपवृत्तसमया तत्क्षणादेवापक्रान्ता…’ (वि॰पु॰४.६.५९)। अपवृत्तसमया=अतिक्रान्तसंवित्का।
‘नानिर्विधित्सो नावृत्तो नापवृत्तोऽस्ति कश्चन’ (भा॰शां॰२६९.४६)। अपवत्तो निष्कर्मेति नीलकण्ठः।
‘सव्यापवृत्तं विपुलं जटामण्डलमुद्वहन्’ (हरि॰१.५४.७)। सव्यापवृत्तम्=अप्रदक्षिणवेष्टितम्।
‘पितृपैतामहं राज्यमपवृत्तं तदाऽनघ’ (भा॰द्रोण॰८६.१४)। अपवृत्तं सांशयिकं जातम्।
‘कुदिनानि द्वादशभिरपवर्तितानि’ (लीला॰४.८.१५)। विभक्तानीत्याह।
अक्षमालापवृत्तिज्ञा दुःशासनपरिग्रहा। ब्राह्मीव दौर्जनी संसद् वन्दनीया समेखला॥ अपवत्तिः=भ्रमणम्=आवर्तनम्।
‘न त्यागोऽस्ति द्विषन्त्याश्च न च दायापवर्तनम् (मनु॰९.७९)। दायस्य हरणाल्यस्यांशस्यापवर्तनं ध्यावर्तनम्।
‘स्थानापवर्तनम्’ (सुश्रुते २.९१.१४)। स्थानाद् अपवर्तनं विचालनम्।
‘गौरिति वाऽश्व इति वा सामान्यवाचिनः पदात् सर्वगवीषु सर्वाश्वेषु च बुद्धिरुपसर्पन्ती श्रुतिजनितवाक्यानुरोधेन कुतश्चिद् विशेषादपवर्तेत’ (मी० शा० भा० १।१।७।२३)। अपवर्तेत व्यपवर्तेत व्यावर्तेत।
‘अपवृत्तं त्वया संख्ये राम रावणजं भयम्’ (रा० ६।११९।३)। अपवृत्तं निवर्तितं निवारितम्।
‘मुकुटेनापवृत्तेन भास्कराकारवर्चसा’ (रा० ६।१०९।३)। अपवृत्तेनावस्रस्तेन, अधः पातितेन। रामबाणैस्त्याजितेनेति यावत्।
‘उद्वृत्तापवृत्तफलयोनयः’ (सुश्रुत० सूत्र० ११।१७)। अपवृत्तफलः स्थानान्तरस्रस्ताण्डः।
‘बहूनि दुःखान्यपवर्तितानि’ (सौन्दर० १७।६३)। अपवर्तितानि विभक्तानि अपकृष्टानि।
‘समेन केनाप्यपवर्त्य’ (लीला० १८)। निःशेषभजनमपवर्तनम्।
‘सूर्यापवृत्तौ विनिवर्तते’ (रुक्) (सुश्रुत० उत्तर० २५।१२)। अपवृत्तिः परावृत्ति, पश्चिमाशावलम्बित्वम्।

वे

{अपवे}
वे (वेञ्-तन्तुसन्ताने)।
‘इमे वयन्ति पितरो य आययुः। प्र वयापवयेत्यासते तते’ (ऋ॰१०.१३०.१)। इहापवयतिरुतस्यानुतीकरणे वर्तते। अपशब्दो धात्वर्थं विपरीतयति।

वेष्ट्

{अपवेष्ट्}
वेष्ट् (वेष्ट-वेष्टने)।
‘अपवृत्तोऽपवेष्टित आस्ते’ (जै॰उ॰३.९.४)।

वल्ग्

{अपवल्ग्}
वल्ग् (वल्ग गतौ)।
‘अपवल्गिता गवाक्षेषु वातं गृह्णन्ति सलिलगर्गर्यः’ (मृच्छ० ४)। अपवल्गिता अधोमुख्यो ऽवलम्बिताः।

व्यध्

{अपव्यध्}
व्यध् (व्यध-ताडने)।
‘अप शत्रून् विध्यतां सं विदाने’ (ऋ॰६.७५.४)। (आर्त्नी) शत्रून् परास्यताम् इत्याह।
‘अपविध्यन्ति पापानि दानयज्ञतपो बलैः’ (भा॰शां॰९७.५)। क्षिपन्ति दूरीकुर्वन्तीत्यर्थः।
‘यश्चाग्नीनपविध्येत (भा॰शां॰३४.६)। अपविध्येत=अपविध्येत्=सन्न्यस्येत्=हापयेत् (स्वार्थे णिच्)।
‘योऽग्नीनपविध्यात्कृच्छ्रं द्वादशरात्रं चरित्वा पुनरादधीत’ (व॰ध॰१.२३)। अपविध्येत् इति पाठान्तरम्। उत्सृजेदित्यर्थः।
‘पुरा श्मशाने स्रगिवापविध्यते’ (भा॰वन॰२६९.२०)। क्षिप्यत इत्यर्थः।
‘अब्रवीदत्तरः पार्थमपविद्धः शरैर्भृशम्’ (भा॰वि॰६१.३)। अपविद्धः=विद्धः। अपशब्द इह विशेषकृन्न। भृशम् इत्यनेन गतार्थत्वात्।
‘ताः स्वमङ्गमधिरोप्य दोलया प्रेङ्खयन् परिजनापविद्धया’ (रघु॰१९२.८)। परिजनेनापविद्धया परिचारकैः सम्प्रेषितया। सम्प्रेष्य प्रेर्य त्यक्तयेत्यर्थः।
‘भजस्तम्भापविद्धः (परशुः)’ (महावीर॰२.३३)। क्षिप्त इत्यर्थः।
‘महानिलेनाद्रिमिवापविद्धम्’ (भा॰कर्ण॰९१.६०)। अपविद्धम्=अवकीर्णम्, भ्रंशितम्। -‘तार्क्ष्यस्य पक्षपवनोग्रजवापविद्धं शृङ्गं गिरेरिव च तस्य हिमोत्तरीयम्’ (अवदा॰जा॰३०.२३)। अपविद्धं क्षिप्तम्। ‘येनापविद्धसलिलः स्फुटनागसद्मा’ (अम्बुधिः)’ (कि॰५.३०)। अपविद्धसलिलः=क्षिप्तजलः। आलोडितोदकः। ‘मृदिताश्चापविद्धाश्च दृश्यन्ते कमलस्रजः’ (रा॰२.९४.२४)। उक्तोऽर्थः।
‘छत्राणां चापविद्धानां चामराणां च सञ्चयः’ (भा॰द्रोण॰१९२.८)। त्यक्तानां विकीर्णानाम् इत्याह।
‘स प्रविश्याश्रमपदमपविद्धवृसीमठम्’ (भा॰वन॰२१७.४८)। अपविद्धा इतस्ततो विशीर्णा वृस्यो मठाश्च यत्र।
‘वेदवादापविद्धांस्तु तान्विद्धि भृशनास्तिकान्’ (भा॰शां॰१२.५)।
‘वेदवादोऽपविद्दस्त्यक्तो यैस्तान्।
‘रक्षोविप्रकृतावास्तामपविद्धशुचाविव’ (रघु॰१०.७४)। अपविद्धशुचौ=निरस्तशोकौ।
‘अपविद्धगदो बाहुः’ (कु॰२.२२)।
‘श्रुतापविद्धैरेतैर्वा वृथा किं शुकभाषितैः’ (तन्त्रा॰उपक्रमे ३.३४)। उक्तोऽर्थः।
गतिं मुनेर्याम्यपविद्धलोकः’ (भा॰पु॰६.११.२१)।
‘हृदयमशरणं मे पक्ष्मलाक्ष्याः कटाक्षैरपहृतमपविद्धं पीतमुन्मूलितं वा’ (मालती॰१.२८)। अपविद्धम्=विक्षतम्। अत्रापशब्दो व्यधनक्रियागर्हामाह।
‘यदा हि गर्गाणां वाहनमपविद्धं तिष्ठति’ (८.४.८ सूत्रे भाष्ये)।
‘मातापितृभ्यामुत्सृष्टं तयोरन्यतरेण वा। यं पुत्रं परिगृह्णीयापविद्धः स उच्यते’ (मनु॰९.१७१)॥
‘षण्ढापविद्धचाण्डालपापिपाषण्डिरोगिभिः’ (वीक्षिते) (वि॰पु॰३.१३.१२)। अपविद्धः सद्भिर्बहिष्कृतः।
‘अव मा पाप्मन् सृज’ (अथर्व॰६.२६.१)
इति तितउनि पूल्यान्यवसिच्य अपविध्यापरेद्युस्त्रींस्त्रीन् पूरोडाशसंवर्ताश्चतुष्पथेऽप्यवचरति’ (कौ॰सू॰३०.१८)।
‘अपविध्य वैदिकानि कर्माणि… ‘(बौ॰ध॰२.६.११.२८)। अपविध्य=परित्यज्य।
‘मणीनामपवेधे च दण्डः प्रथमसाहसः’ (मनु॰९.२८६)। अपवेधो मौक्तिकारस्थाने वेधो, येन तद्वैकृतमापद्यते।
‘अप शत्रुन् विध्यतां संविदाने आर्त्नी इमे’ (ऋ० ६।७५।४)। पुस्तके धृतमिदम्। उक्तपूर्वस्याभिव्यक्तये चेहानुवादः। अपपूर्वो व्यधिरपनये वर्तते।
‘अपविद्धो निरस्त उच्यत इति महेश्वरो निरुक्तटीकाकारः’ (नि० ९।४०)।
‘भूषणान्यपविध्यन्ती गात्राणि च विधून्वती’ (रा० ४।५८।१६)। अपविध्यन्ती विकिरन्ती।
‘अनयैवापविद्धानि स्वनवन्ति महान्ति च’ (आभरणानि) (रा० ५।१५।४६)। अपविद्धानि विकीर्णानि पातितानि।

व्ये

{अपव्ये}
व्ये (व्येञ्-संवरणे)।
‘अपो महि व्ययति चक्षसे तमः’ (ऋ॰७.८१.१)। अपावृणोति, अपगतावरणं करोतीत्यर्थः। इहापशब्दो धात्वर्थं विपरीतयति।
‘तन्वोरपोऽपाचीनमपव्यये’ (अथर्व॰६.९१.१)। प्रच्छन्नं शरीरदोषं विवृणोम्याविष्करोमीत्याह।
‘हत्वाऽपव्ययते’ (मनु॰८.३३२)। अपव्ययते=अपह्नुते=नाङ्गीकरोति।
‘अनेकेषु चाभियोगेष्वपव्ययमानः सकृदेव परोक्तः सर्वं भजेत’ (कौ॰अ॰२.८.२६)। अपव्ययमानः=प्रच्छादयन्=अनभ्युपगच्छन्नित्यर्थः।
‘अप्वा यदेनया विद्धोऽपवीयते’ (नि॰६.१२.४)। अपवीयते=अपवेष्ट्यते। प्राणैरिति शेषः।

व्रज्

{अपव्रज्}
व्रज् (वज-गतौ)।
‘रात्स्याम इत्यपव्रजत्यध्वर्युः’ (आश्व॰श्रौ॰८.१३.१०)। अपव्रजति=अपगच्छति। रात्स्याम इति साधयाम इत्यर्थे प्रयोगः।

शुष्

{अपशुष्}
शुष् (शुष-शोषणे)।
‘यथोदकमपपुषोऽपशुष्यत्यास्यम्’ (अथर्व॰६.१३९.४)। अपशुष्यति=सुष्ठु शुष्यति।
‘इमे वा एतस्मै लोका अपशुष्काः’ (तै० सं० २।१।४।८)। अपशुष्का अपरक्ता इति भट्टभास्करः।

श्रि

{अपश्रि}
श्रि (श्रिञ्-सेवायाम्)।
‘अनपश्रितः’ (आप॰ध॰१.२.६.१७)। कुड्याद्यनाश्रित इत्याह।
‘नक्तमासीत संश्रितः’ (लौ॰गृ॰५.४) इत्यपश्रित इत्येवमर्थापयत आदित्यदर्शनः।
‘इच्छन्नश्वस्य यच्छिरः पर्वतेष्वपश्रितम्’ (अथर्व॰२०.४१.२)। निलीनम् इत्यर्थः।
‘स एतस्मिन्नन्नेऽपश्रितो भाति’ (श॰ब्रा॰१.५.२.१९)। अपश्रितो निलीनः (?)।
‘एषो अपश्रितो वलो गोमतीमव तिष्ठति’ (ऋ० ८।२४।३०)। अपश्रितः कृतप्रस्थानः, अन्यत्र दूरे संश्रयं गतः, निलीन इति वा। सायणस्तु अपश्रितः सर्वैराश्रितः, विवृतद्वारो वेत्याह। इयं चासति कुड्ये चित्रमिवानालम्बना समुत्प्रेक्षा भाष्यकारस्य। सर्वाश्रितत्वमपशब्दो विरुन्धे, विवृतद्वारतां च न समर्थयते। विपूर्वः श्रयति र्विवरणे श्रूयते नापपूर्वः।
‘इच्छन्नश्वस्य यच्छिरः। पर्वतेष्वपश्रितम्’ (तै० ब्रा० १।५।८।१)। अपश्रितं निलीनम्।

सच्

{अपसच्}
सच् (षच-समवाये)।
‘अप द्वेषो अप ह्वरोऽन्यव्रतस्य सश्चिरे’ (ऋ॰५.२०.२)। ते वृद्धा अन्यव्रतस्य द्वेषं कौटिल्यं चापसचन्ते, ततोऽपेता भवन्ति न ताभ्यां समवेता भवन्तीत्याह। अत्रापशब्दो धात्वर्थं विपरीतयति।

सद्

{अपसद्}
सद् (षद्लृ-विशरणगत्यवसादनेषु)।
‘रे क्षत्रियापसदाः (वेणी॰३)। परवर्णासु अनुलोमजाः षड् अपध्वंसजाः, विलोमजा अपसदाः षड इत्यापटेकोष उद्धारः। अपसदः, अपसीदति, अपकृष्टः पृथग्भूतः सीदतीति। निहीनोऽपसदो जाल्म इत्यमरः।
‘अलब्धपूर्वोऽपसदेऽसुरेऽर्पितः’ (भा॰पु॰८.२३.२)। अपसदोऽधमः।
‘विप्रस्य त्रिषु वर्णेषु नृपतेर्वणयोर्द्वयोः। वैश्यस्य वर्णे चैकस्मिन् षडेतेऽपसदाः स्मृताः॥’ (मनु० १०।१०)। अपसदा अवसन्ना निकृष्टाः (सवर्णपुत्रकार्यापेक्षया)।

सिध्

{अपसिध्}
सिध् (षिध-गत्याम्)। – ‘दूराद् दवीयोऽपसेध शत्रून्’ (ऋ॰६.४७.२९)। अपसेध=पराणुद=दूरं गमय। – ‘संवत्सरं यवाहारस्तत्पापमपसेधति’ (मनु॰१.१९८)। अपनुदतीत्यर्थः। – ‘पृष्टतः के पराग्वीरानपासेधन् यतव्रताः’ (भा॰भीष्म॰१४.३४)। उक्तोऽर्थः।
‘अपसिध्य दुरितं धत्तमायुः’ (अथर्व॰८.२.७)। अपसिध्य=निराकृत्य।
‘दण्डीव यूथादपसेधसि (नागम्) त्वं यो जेतुमाशंससि धर्मराजम्’ (भा॰वन॰२६८.५)। अपसेधसि पराणुदसि, व्याकरोषि।

सू

{अपसू}
सू (षू-प्रेरणे)।
‘तत्रैनो अप तत् सुवामि’ (अथर्व॰६.११८.३)। अपसुवामि=परासुवामि=अपगमयामि।
‘अपामार्ग त्वमस्मदप दुःष्वप्न्यं सुव’ (वा॰सं॰३५.११)।
‘अपामीवामप दुःष्वप्न्यं सुव’ (ऋ॰१०.३७.४)। उक्तोऽर्थः।
‘अपास्य ये सिनाः पाशा मृत्योरेकशतं सुवे’ (काठक० ३८।१३)। अपसुवे विकिरामि विसिनोमि विषितान्करोमि।

सर्पय्

{अपसर्पय्}
सर्पय् (सर्पय नामधातुः)।
‘तान्राजा स्वविषये मन्त्रिपुरोहित… दुर्गान्तपालाटविकेषु… भक्तितः सामर्थ्ययोगाच्चापसर्पयेत्’ (कौ० अ० १।१२।६)। अपसर्पयेत् अपसर्पान्कुर्यात्, चरान् प्रणिदध्यात्।

सृ

{अपसृ}
सृ (सृ-गतौ)।
‘यदपसरति मेषः कारणं तत्प्रहर्तुम्’ (पञ्चत॰३.४३)। अपसरति पराचीनं याति, आत्मानमपकर्षति।
‘अपसृतपाण्डुपुत्रा मुञ्चन्त्यश्रूणीव लताः’ (शा॰४.२५)। अपसृतानि=अधः पतितानि। अपसृतावयवः समूहः सङ्घातः। अपसृता उद्भूता अवयवा यस्य सः।
‘किमर्थमपसारणा क्रियते’ (मुद्रा॰४)। अपसारणा=उत्सारणा।
‘निरन्वयोऽनपसरः प्राप्तः स्याच्चौरकिल्बिषम्’ (मनु॰८.१९८)। अर्थागमे क्रयादिः सद्धेतुरपसरः। अपसरत्यनेनास्माद् धनमित्यपसरः प्रतिग्रहक्रयादिः। स यस्य नास्ति सोऽनपसरः।
‘अपोषा अनसः सरत् सम्पिष्टादह बिभ्युषी’ (ऋ० ४।३०।१०)। अपासरत् अपागमत्, अवातरत्, अवाप्लवत।
‘स चेदपसारमधिगच्छेत्, अपसरेदपसारक्षयात्’ (कौ० अ० ३।१६।१५)। अपसरेत् दोषादात्मानं मोक्षयेत्। अपसारोऽनपराद्धतायाः प्रसाधकं प्रमाणं निर्दोषीकरणे सहायो वा।
‘अपसारतः सुगुप्तकक्षं बन्धनागारं कारयेत्’ (कौ० अ० २।५।५)। अपसारः पलायनम्।
‘सुषिरस्तम्भप्रवेशापसारं वा वासगृहं… कारयेत्’ (कौ० अ० १।२०।२)। अपसारो निर्गमद्वारम्।
‘कर्तुर्द्विगुणः सापसारश्चेत्’ (कौ० अ० २।१४।१२)।
‘अनपसारः कण्टकशोधनाय नीयेत’ (कौ० अ० २।१४।१३)। अपसारो दोषलाघवकरो निर्दोषत्वसाधको वाऽर्थः।
‘अपसरणतो ह वा अग्रे देवा जयन्तो ऽजयन्’ (श० ब्रा० १।९।३।११)। अपसरणे पलायने सति शत्रूणाम्।

सृज्

{अपसृज्}
सृज् (सृज-विसर्गे)।
‘समहोदग्धूम्राक्षा अपसृष्टा रणाजिरात्’ (रा॰७.३२.४८)। अपसृष्टाः प्रयाताः। सृजिरिहाकर्मकः।

सृप्

{अपसृप्}
सृप् (सृप्लृ-गतौ)।
‘न हि तत्तस्य वीरस्य हृदयादपसर्पति। धृतराष्ट्रस्य दुर्बुद्ध्या यद् वृत्तं द्यूतकारितम्’ (भा॰आश्रम॰१.२७)॥ अपसर्पति=अपैति। अपगच्छति।
‘अथवा जायमानस्य यच्छीलमनु जायते। श्रूयते तन्महाराज नामृतस्यापसर्पति’ (भा॰वन॰८.११)॥ नापसर्पति=नापैति=न प्रलीयते, न विनश्यति।
‘उत्प्रेक्षितविकारोऽपसर्पेत् (महावीर॰४)। अपसर्पेत्=राज्यकार्यं सन्न्यस्य स्ववशाद् वनं प्रवजेदित्यर्थः।
‘अपासर्पद् द्वित्रिपदं किञ्चित् त्वरितविक्रमः’ (रा॰३.३०.२३)। अपासर्पत्=अपाक्रामत्।
तान् (सञ्चारान्) मन्त्रिपुरोहित… दुर्गान्तपालाटविकेषु …भक्तितः सामर्थ्ययोगाच्चापसर्पयेत्’ (कौ॰अ॰१.१२.८)। अपसर्पयेत्=चारयेत्।
‘अपसर्पणमुत्सर्पणमशितपीतसंयोगाः’ (वै॰सू॰५.१.१७)। अपसर्पणमात्मादीनामुत्क्रमणम्।
‘अपसर्पिणी न तेषां वै न चैवोत्सर्पिणी द्विज’ (वि॰पु॰२.४.१३)। अपसर्पिणी=अपकर्षशीला (युगावस्था)। अपसर्पश्चरः स्पशः (अमरः)। नायं मेऽपसर्पं ददाति=अपसर्तुं नानुजानाति।
‘शुद्धान्तचारी दुर्मुखः, समया पौरजानपदानपसर्पितुं प्रयुक्तः’ (उत्तर॰१)। पौरजानपदवृत्तमुपसृप्य निरीक्षितं प्रणिहित इत्याह। अपसर्पितुमित्यपभ्रंशः। अपसर्प इवाचरितुमित्याचारक्विबन्तादपसर्पशब्दात्तुमुंश्चेत् पौरजानपदानिति द्वितीया नोपपद्यते। तत्र सप्तम्या भाव्यम्। उपमानात्कर्तुः प्रातिपदिकादाचारे क्विब्विहितः। अपसर्प इवाचरतीत्यपसर्पति। केदलात्सृपेस्तु तुमुनीड् दुर्लभः।
‘तुल्यशील पुंश्चली-प्रापाविक-कथावकाश-भोजन-दातृभिरपसर्पयेत्’ (कौ० अ० ४।८।१५)। एभिरपसर्पैरवेक्षेतेत्यर्थः।

स्कॄ

{अपस्कॄ}
स्कॄ (कॄ-विक्षेपे)।
अपस्किरते वृषभो हृष्टः। हृष्टः सन् भुवमुत्किरति। आलिखति। अपपूर्वतालेखने वर्तमानात्किरतेर्हर्षादिषु विषयभूतेष्वात्मनेपदं भवति, धातोश्च सुडागमः। सदपि स्वादिकर्म शब्दतो नोपादीयत इति व्यवहारः प्रायिकः।
‘रोधांसि धीरमपचस्करिरे महोक्षाः’ (शिशु॰५.६३)। आलिलिखुः। हर्षाद्रुरुजुरित्यर्थः।
‘अपस्करो रथाङ्गम्’ (पा॰६.१.१४९)। अत्र चक्रभिन्नं रथस्याङ्गं ग्राह्यम् इति स्वामी। मुकुटस्तु विप्रतिपद्यते। आह च- सामान्येन रथस्याङ्गमक्षयुगचक्रादिकमुच्यतेऽपस्कर इति। मोनियर् अप्येतन्मतमनुप्रविष्टः।

स्खल्

{अपस्खल्}
स्खल् (स्खल-सञ्चलने)।
‘अपस्खल इव ह स हविषां यद् गार्हपत्ये श्रपयेयुः’ (श॰ब्रा॰१.७.३.२६)। अपस्खलः खलादपभ्रष्टः कण्डनीयोंऽशः।

स्तु

{अपस्तु}
स्तु (ष्टुञ्-स्तुतौ)।
‘नोत्सहन्ते महात्मानो ह्यात्मानमपस्तोतुम्’ (पञ्च॰१)। अपस्तोतुम् इत्यपपाठो भाति। उपस्तोतुमिति तु युज्यते। उपपूर्वस्य ष्टुञो बहुलं प्रयोगश्छन्दसि।

स्था

{अपस्था}
स्था (ष्ठा-गतिनिवृत्तौ)।
‘माप स्थातं महिषेवावपानात्’ (ऋ॰१०.१०६.२)। माऽपस्थातम्=दूरे मा स्थातम्।
‘यक्ष्मा अपतिष्ठन्तु’ (अथर्व॰पि॰१.४६.६)। उक्तोऽर्थः।
‘अप त्या अस्थरनिरा अमीवाः’ (ऋ॰८.४८.११)। अपाभूवन्नित्यर्थः।
अपसव्यमपष्ठु च इत्यमरः। अपतिष्ठतीत्यपष्ठु।

स्ना

{अपस्ना}
स्ना (ष्णा-शौचे)।
‘अपस्नात इवारिष्टं प्रविवेश गृहोत्तमम्’ (रा॰२.४२.२२)। प्रियस्य बन्धोर्निधने सति और्ध्वदेहिकीः क्रियाः कर्तुं स्नातोऽपस्नात उच्यते।
‘उद्वर्तनमपस्नानं विण्मूत्रे रक्तमेव च’ (मनु॰४.१३२)। अपस्नानं स्नानोदकं स्नानशिष्टं जलम्।

स्फुर्

{अपस्फुर्}
स्फुर् (स्फुर-सञ्चलने)। ‘माप स्फरीः पयसा मा न आधक्’ (ऋ॰६.६१.१४)। स्फुरतिरेवात्र धातुः स्वरभेदेन। मा विचालीः, मा परागाः।
‘सहस्रं धारा द्रविरणस्य में दुहां ध्रुवेव धेनुरनपस्फुरन्ती (अथर्व॰१२.१.४५)। अपस्फुरन्ती=सहसोद्विजमाना दोग्धुः सकाशादेकपदे प्रविचलन्ती।
‘आ यत् पतन्त्येऽन्यः सुदुधा अनपस्फुराः (अथर्व॰२०.९२.७)। उक्तोऽर्थः।
‘अपस्फुरं गृभायत सोममिन्द्राय पातवे’ (ऋ० ९।६९।१०)। अपस्फुरमुच्छलन्तम्, उत्सिच्यमानं निष्पतन्तम्। अतिवृद्धमिति तु सायणः। स च शब्दमयदिया दुर्लभोऽर्थः।

स्मृ

{अपस्मृ}
स्मृ (स्मृ-चिन्तायाम्)।
‘मुखाद् वमन् रुधिरमपस्मृतोऽसुरः’ (भा॰पु॰१०.१८.२९)। अपस्मृतः=अन्यमनस्को मोहं गतो वा। अपस्मारः=भूतावेशः, उन्मादः, मूर्छा।
‘स्मृतेरपगमं प्राहुरपस्मारं भिषग्विदः’ (चरक० चि० १०।१)। निगदव्याख्यातम्।
‘स्मृति र्भूतार्थविज्ञानमपस्तत्परिवर्जने। अपस्मार इति प्रोक्तस्ततोऽयं व्याधिरन्तकृत्’ (सुश्रुत० उत्तर० ६१।३)॥ स्पष्टम्।
‘बहुशो ऽपस्मरन्तं तु प्रक्षीणं चलितभ्रुवम्’ (सुश्रुत० सूत्र० ३३।२४)। अपस्मरन्तपस्मारवेगवन्तम्।

हन्

{अपहन्}
हन् (हन-हिंसागत्योः)।
‘रक्षो यत्सर्वं दुर्भूतं तत् तम इवापहन्मसि’ (अथर्व॰८.२.१२)। दूरे कुर्मः।
‘अयं वामाद् येनेदं मनुष्याः पक्त्वाऽश्नन्त्यथ येन पुरुषं दहन्ति स (अग्निः) क्रव्याद्। एतावेवैतदुभावतोऽपहन्ति’ (श॰ब्रा॰१.२.१.४)। अपहन्ति=पृथक्करोति।
‘ब्रह्मास्मदपहन्तु शमलं तमश्च’ (कौ॰सू॰९७.८)। उक्तोऽर्थः।
‘न तयोर्ज्ञाने शक्तिं करोत्यपहन्ति वा’ (उत्तर॰२.४)। अपहन्ति=नाशयति।
‘रक्षांस्यपहन्त्वधिदूरमस्मत्’ (अथर्व॰८.७.१४)। वैयाघ्रो मणिः प्रथमचरणोक्तोऽपहनः कर्ता। दूरमपहन्तु=दूरमपनयतु।
‘अपघ्नन्तो दुरितं हव्यगन्धैर्वैतानास्त्वां वह्नयः पावयन्तु’ (शा॰४.८)। अपघ्नन्तः=नाशयन्तः=वारयन्तः।
‘न वै सगरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति’ (छां॰उ॰८.१२.१)। अपहतिर्वारणं निवृत्तिर्वा।
‘अपहता असुरा रक्षांसि वेदिषदः (वा॰सं॰२.२९)। अपहता दूरं गमिताः।
‘यः पाप्मानमपजिघांसुः स्यात्’ (ऐ॰ब्रा॰४.४)। अपजिघांसुः=अपनुनुत्सुः।
‘अर्बुदः सर्प एताभिर्मृतां त्वचमपाहत’ (पञ्च० ब्रा० ४।९।५)। अपाहत=अपाहन्=अपागमयत्।
‘यज्ञाद्रक्षांस्यपहन्ति’ (तै० ब्रा० ३।८।१५।१)। अपहन्ति हननेनापकर्षति, अपगमयति।
‘अप सोम मृधो जहि’ (ऋ० ९।४।३)। उक्तोऽर्थः।
‘तानश्वा भूत्वा पद्भिरपाध्नत’ (ऐ० ब्रा० ५।१)। अपाध्नत=अपाध्नन्=अवाताडयन्।
‘अपजहि परिधिम्’ (छां० उ० २।२४।६)। अपसारयार्गलम्, उद्घाटय विष्कम्भम् इत्याह।
‘तेऽत्रिमब्रुवन्नृषे त्वमिदमपजहीति’ (जै० ब्रा० १।८०)। इदं (तमः) अपनयेत्यर्थः।
‘अमेध्यमपहन्ति’ (तै० ब्रा० १।१।३।१)। अपहन्ति अपसारयति दूरी करोति।
‘अपघ्नन्नेषि पवमान शत्रून्’ (ऋ० ९।९६।२३)। विनाशयन्नित्यर्थः।

हस्

{अपहस्}
हस् (हसे-हसने)।
‘अवसराद्यनपेक्षो हासोऽपहासो भवति। त्वया यदपहास्यं मे श्रुत्वा’ (रा॰२.२७.२)।

हा

{अपहा}
हा (ओहाक्-त्यागे)।
‘यावद्ग्रासं सन्नयन्नस्कन्दयन्नापजिहीताऽपजिहीत वा’ (आप॰ध॰२.१९.५)। नापजिहीत सव्येन पाणिना न मुञ्चेद् इत्युज्ज्वला। छान्दसमात्मनेपदम्। नेह ओहाङः प्रयोगः, अर्थासङ्गतेः।
‘स विललाप सगद्गदं सहजामप्यपहाय धीरताम्’ (रघु॰८.४३)। अत्रापशब्दो विशेषकृन्न।

हि

{अपहि}
हि (हि-गतौ वृद्धौ च)।
‘भक्तिं परां भगवति प्रतिलभ्य कामं हृद्रोगमाश्वपहिनोत्यचिरेण धीरः’ (भा॰पु॰१०.३३.४०)। अपहिनोति=अपगमयति। अपपूर्वस्य हिनोतेरत्रैव प्रयोगः। ऋषिरिव नियोगपर्यनुयोगानर्हः स्वतन्त्र एष कविः।

हृ

{अपहृ}
हृ (हृञ्-हरणे)।
‘छायामपहरति कविरर्थं चौरः पदं कुकविः’। अपहरति=आदत्ते। स्तेनयति।
‘सूतस्य नुदतो वाहान् क्षुरेणापाहरच्छिरः’ (भा॰वन॰२७१.२४)। अपाहरत्=अच्छिनत्।
‘रुक्मदण्डां महाशक्तिं प्रेषितां सौमदत्तिना। शितेनोरगसङ्काशां पत्त्रिणापजहार ताम्’ (भा॰भीष्म॰६१.९)। अपजहार=चिच्छेद, चकर्त।
‘शिरः कायादपाहरत्’ (भा॰द्रोण॰१९०.३०)। उक्तोऽर्थः।
‘अपह्रिये खलु परिश्रमजनितया निद्रया’ (उत्तर॰१)। विधेयीक्रिये=विवशीक्रिये।
‘यथा नापहियसे सुखेन’ (का॰शुकनासोपदेशे)। अपह्रियसे=प्रलोभ्यसे=विचाल्यसे।
‘योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते। स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः’ (मनु॰४.२५५)॥ आत्मापहारकः=स्वरूपप्रच्छादकः।
‘कथं वात्मापहारं करोमि’ (शा॰१)। उक्तोऽर्थः।
‘समित्कुशकुसुमापहारसम्मार्जनलब्धविश्रमा। अपहारः=आहरणम्। अस्थानेऽपशब्दप्रयोगः।
‘वदनमपहरन्तीं (गौरीम्)’ (कु॰७.९५)। साचि कुर्वतीं तिरश्चीनं कुर्वाणमित्याह।
‘कर्णनासापहारेण भगिनी मे विरूपिता’ (रा०३.३६.१३)। अपहारेण=छेदेन।
‘अपहारस्त्वपादानम्’ (वैजयन्ती)।
‘अपहारस्त्वपचयः’ (अमरः)। अपचयो हानिरिति स्वामी।
‘अन्नहर्ताऽऽमयावित्वं मौक्यं वागपहारकः’ (मनु॰११.५१)। वागपहारकः=वाचमपहरति स्तेनयति=अननुज्ञाताध्यायी, अध्ययनेऽनधिकृतः सन्यः शास्त्रं शृणोति।
‘अन्नमपहर्तार आह्वरका भवन्ति श्राद्धे सिद्धे’ (पा॰तृन् ३.२.१३५ सूत्रे वृत्तौ)। अपहर्तारः=आच्छेत्तारः=अपलोप्तारः।
‘पूर्वकृतापदानं प्रतिज्ञायापहरन्तम्’ (कौ० अ० ४।८।२६)। स्वीकृत्योक्तं प्रतिसंहरन्तमित्यर्थः।

ह्नु

{अपह्नु}
ह्नु (ह्नुङ्-अपनयने)।
‘न ते सख्यमपह्नुवे’ (ऋ॰१.१३०.४)। अपह्नुवे=अपनयामि=पराकरोमि।
‘तेनाहिंसिषम्, इयं सुकन्या तया तेऽपह्नुवे’ (श॰ब्रा॰४.१.५.७)। अपह्नुवे निष्कृतिं करोमीत्यर्थः।
‘येन वाहनेन धावयेत् तद्विमुच्य ब्रूयात् पाययतैनत् सुहितं कुरुतेत्येष उ वाहनस्यापह्नवः’ (श॰ब्रा॰१.८.२.९)। अत्रापह्नवेन तर्पणं प्रहर्षणमनुनयनं विवक्ष्यते।
‘ज्ञातं मया ते हृदयं सखे माऽपह्नवं कृथाः’ (कथा॰१०.९२)। माऽपलपीरित्याह। आत्मानं निर्वेदाय मा दा इत्येवं कथासरित्सागरस्यानुवादकोऽनुवदति।
‘अहं हि मात्रा जनितो भवान् स्वयं ममायुधं वृत्तिरपह्नवस्तव’ (पञ्च॰१.२५)। अपह्नवः प्रेमा।
‘सापह्नवाः सदैवासन् पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज’ (भा॰भीष्म॰६५.२२)। सापह्नवाः=प्रच्छन्नपापाः=अप्रख्यातकिल्बिषाः।
‘तत्र तावदपह्नुते (सति) होतुरपचारादिला नाम कन्या बभूव’ (वि॰पु॰४.१.९)। अपह्नुते=विपरीते सङ्कल्पे।
‘कामदेवव्यपदेशेन सखीपुरतोऽपह्नुतः’ (रत्ना॰२)। कामोऽयमित्युक्त्वा स्वरूपापनयपुरःसरं सख्याः पुरः सन्निधापित इत्यर्थः।
‘अङ्गैरपह्नुतोप्यन्यै र्यस्या दिव्यानुकारिभिः। चक्षुषा चपलेनोक्तो मर्त्यभावो निमेषतः’ (कथा० ७४।२१६)॥ अपह्नुतो गोपितः, संवृतः।