+झल्कीकर-ज्याय-कोशः

NYAYAKOS’A
OR
DICTIONARY OF TECHNICAL TERMS
OF
INDIAN PHILOSOPHY

BY
MAHĀMAHOPADHYAYA BHIMĀCĀRYA JHALAKIKAR
REVISED AND RE-EDITED BY
MAHĀMAHOPADHYAYA VĀSUDEV SHASTRI ABHYANKAR,
PANDIT, FERGUSSON COLLEGE, POONA

1928
Price Rs. 15 per copy

( सकल-शास्त्रोपकार-कन्यायादि-शास्त्रीय-पदार्थ-प्रकाशकः )
एल्फिन्स्टन-महापाठशालायां न्याय-दर्शनाद्य्-अनेक-दर्शनाध्यापकेन
कर्णाट-देशीय-झळकी-ग्राम-निवासि-श्रीमद्-रामभट्टात्मजेन
महामहोपाध्याय-भीमाचार्येण विरचितः

‘फर्ग्युसन्कॉलेज’-स्थ-संस्कृताध्यापकेन
महामहोपाध्याय-अभ्यङ्करोपाह्व-वासुदेव-शास्त्रिणा
तृतीयावृत्त्य्-अर्थम् उपबृंहितः संशोधितश् च

स च पुण्यपत्तनस्थ
प्राच्यविद्या-संशोधन-मन्दिराधिकृतैः
मुम्बय्यां निर्णयसागरमुद्रणालये मुद्रयित्वा प्राकाश्यं नीतः

शाके १८५० वत्सरे १९२८ खिस्ताब्दे॥
मूल्यं पञ्चदश रूप्यकाः

तृतीयावृत्तौ प्रास्ताविकम्

तृतीयावृत्तौ प्रास्ताविकं किंचित् ।

न्यायशास्त्रगतानां पारिभाषिकशब्दानां विवरणं कुर्वतो न्यायकोशनाम्नोस्य ग्रन्थस्य तृतीयं मुद्रणमद्य संजात मिति नूनं महदेत प्रमोदकारण मद्य विद्वद्वन्दानां न्यायादिविद्योत्कर्षाभिलाषिणां मनसि । महामहोपाध्यायैर्भीमाचार्यैरयं प्रथमं १८७४ मिते खिस्ताब्दे मुद्रितः । अनन्तरं तैरेव १८९३ मिते ख्रिस्ताब्दे द्वितीयं मुद्रणं कृतम् । प्रतिमुद्रणं समुपचीयमानशब्दार्थाद्यवयवोयं ग्रन्थः शरीरवृद्धिं शरीरदार्ढ्य च धारयन्नवलोक्यते । प्रथमावृत्तावस्मिन्प्रन्थे साधारणतश्चत्वारि शतानि शब्दानां (४००) संकलितान्यासन् । द्वितीयावृत्तौ शब्दसंख्या चतुर्गुणाधिका संजाता षडधिकैकशतोनसहस्रद्वयपर्यन्तं (१८९४) गता । शब्दविवरणमपि स्थले स्थले विस्तृततरं संजातम् । अस्यां तृतीयावृत्तौ द्वात्रिंशदूना सप्तशती ( ६६८ ) शब्दानामधिका संगृहीता। परिपूर्णा शब्द संख्या चास्यां तृतीयावृत्तौ द्विषष्ट्यधिका पञ्चविंशतिशती ( २५६२ ) संजाता । अस्यां तृतीयावृत्ताववलोकनसौकर्यार्थमुपयुक्तताविवृद्ध्यर्थे चाधोनिर्दिष्टाः कतिपये विशेषाः संप्रयुक्ताः । द्वितीयावृत्तौ स्फुटमेदभिन्नानेकार्थानां शब्दानां प्रत्येकार्थपरिसमाप्तौ न पतयन्तरं कृतं केवलं १ । २ इति प्रकारेणाङ्कास्तत्र तत्र मुद्रिताः । तृतीयावृत्तौ चास्यां तथैव तादृशार्थसमाप्तिः पडयन्तरप्रयोजिका न कृता । तथा द्वितीयावृत्तावे कस्यैवार्थस्य बहुभिर्विधाभिः प्रतिपादने कर्तव्ये प्रत्येका विधा पङ्कचन्तरेण [ क ] [ ख ] इत्याद्यक्षरान्तरेण चाङ्कितासी प्रस्तुतायां मुद्रणावृत्तावेकस्यैवार्थस्य प्रतिपादिका भिन्ना विधाः [ क ] [ ख ] इत्याद्यक्षरैरेवाङ्किताः न पड्यन्तरैः । लेशमात्रेऽर्थभेदेपि च न पङ्ख्यन्तरं कृतं किंतु [ क ] [ ख ] इत्याद्यक्षरचिहानि तत्रापि प्रयुक्तानि । अवलोकनसौलभ्यार्थमधःस्थिताष्टिप्पणीस्तत्र वर्तमानानि च भिन्नभिन्नानि चिह्नानि दूरीकृत्य शब्दविवरणेष्वेव टिप्पणीस्थितोर्थराशिः संगृहीतः । स्थळे स्थले भाषाया दुरवबोधतां दूरीकृत्य भाषासौलभ्यं संपादितम् । अस्मिंस्तृतीयावृत्तिसंपादने वर्षत्रयपर्यन्तं सुमहान्परिश्रमः कर्तव्यतया पतितः ।

अस्मच्छिष्यैरिदानीं रत्नागिरीस्थसंस्कृतपाठशालाध्यापकैर्जोशीत्युपाहैर्दिगम्बरशास्त्रिभिरस्मत्सकाशात्सुमहान्तं श्रमभारं स्वीकृत्य महानुपकारभारो स्मासु प्रतिनिवेशितः । तथा च प्राच्यविद्यासंशोधनमन्दिर - (भाण्डारकर ओरिएण्टल रिसर्च इन्स्टिटयूटू) नया संस्थयापि महान्तं द्रव्यव्ययमङ्गीकृत्य विद्वांस उपकृता एतस्य कोशस्य तृतीयावृत्तिसंपादनेनेत्यत्राप्यन्ते निवेदनीयमेवेति मन्ये

अभ्यंकरोपाह-वासुदेवशास्त्री ।

तृतीयावृत्तावुपोद्धातः ।

१ कोशाभिध्या प्रसिद्धेषु ग्रन्थेषु न्यायशास्त्र विषये प्रस्तुतो ग्रन्थ एक एव दृष्टिपथमवतरति । यस्मिन्कस्मिन्नपि दर्शने शास्त्रे वा यावत्कालपर्यन्तं न लिखिता बहवो ग्रन्था न परिभाषाः सांकेतिकाः शब्दा वा विस्तरेण विवेचिता न वा विरचितानि चर्चारूपाणि विवरणानि न च प्रणीता वृत्तयो विवृतयष्टीकाश्च न चापि प्रसृता विद्वगोष्ठीषु विवादास्ताव - कालपर्यन्तं प्रायो न वर्तते कोशग्रन्थानां रचनावसरस्त स्मिन्विषये इति तु लोके बहुशो वयं पश्यामः । प्रतिपाद्यविषयस्य विस्तारस्तस्य च सप्रपञ्चं नैक विधया रीत्या स्थाने स्थाने विवेचनं द्वयमेतत्कोश निर्माणावसरदाने प्रायः प्रयोजकम् । अत एव बहुभिकैः प्रयुज्यमानायां भाषायां ये शब्दाः प्रत्यहं प्रयुज्यन्ते तेषां कोशाः प्रथमं प्रणीयन्तेऽनन्तरं विशिष्टानां नामा- ख्यातादीनामपरेषां च शब्दानां कोशाः प्रणीयन्ते तदनन्तरं च वेदादिवि - शिष्टविषयेषु प्रयोगवैशिष्यमर्थवैशिष्ट्यं वा प्रतिदधानानां शब्दानां कोशा निर्मीयन्ते । प्रत्यहं विस्तारमुपगच्छत्सु शास्त्रार्थ विषयेषु समुपजायमानतया शब्दार्थविशेषबाहुल्यस्य, मर्यादिततया च मानुषस्य मनसो धारणाशक्तेर्बु- द्वेश्च विषयाकलनशक्तेर्यथा यथा वृद्धिं समुपयान्ति शास्त्रार्थविषयास्तथा तथा प्रगुणीभवति प्रयोजनमपि कोशादिग्रन्थानाम् । शास्त्रग्रन्थोपस्थितिं प्रति प्रतिदिनमधिकतरं जायमानोनादरोपि बद्धादरं कोशादिकपर्या लोचने कुरुते जनमित्यपि प्रत्यक्षीकुर्महे ॥

२ पर्यालोच्यमानायामुपरिनिर्दिष्टायां विचारसरण्यामेतावत्कालपर्यन्तं न्यायशास्त्रे परिदृश्यमानस्य कोशग्रन्थाभावस्य हेतुरपि सुतरां प्रतीतो भवति । पुरातने काले यस्मिन्कस्मिन्नपि सांख्ययोगादौ मीमांसाव्याकरणादौ वा शास्त्रे पारंगततामुपेयुषां पण्डितप्रवराणां न्यायशास्त्रगतैस्तर्क दीपिकामुक्तावश्रीचिन्तामण्यादिभिः प्राथमिकैग्रन्थैः परिचयस्य नितरामावश्यकतया संपा त्विात्सांख्ययोगशास्त्राध्ययनाध्यापनादिकर्मणि व्याटताना ममीषां न्यायH तृतीयावृत्तावुपोद्धातः ।

शास्त्रान्तर्गताः प्रत्यहं समुपयुज्यमाना ग्रन्थेषु च समुपलभ्यमानाः परिभाषा: संज्ञाश्च जिह्वाग्र एवावर्तन्तेति न तदानीं स्वल्पमपि प्रयोजनमासीन्यायशास्त्रविषये कोशादिग्रन्थनिर्माणस्य । न्यायशास्त्रपारदृश्वनामधीतसाङ्गसशिरस्कन्यायवैशेषिकदर्शनग्रन्थानां जिह्वाग्रसमुपस्थितप्रधान ग्रन्थशास्त्रार्थविषयाणां प्रतिक्षणक्रियमाणगहन विषय विभावनासंजनितशेमुषीसंस्काराणां यिकपण्डितप्रकाण्डानां न काचिदण्यावश्यकतासीन्यायशास्त्र विषये कोश न्थावलोकनस्य कोशग्रन्थविरचनस्य वा । अपरं च न कस्यापि विषयस्य नवा

(नैयायिककोशग्रन्थेषु प्रतिभापरिप्लुतो नवीनतयोपन्यासः)

कर्तुं पार्यत इति नूनमनादर एवासीत्प्राचीनानां पण्डितानां कोशरचनकर्मणि चर्वितस्यैव पुनश्चर्वणप्रणयिनि । इदानींतनास्तु शास्त्राध्येतारः स्वयमचीय- मानशास्त्रगतानपि न सर्वान्प्रमाणभूतान्ग्रन्थान्साकल्येनाधीयाना दृश्यन्ते, दूरत एव वार्तेतरशास्त्रगतानां प्रमुखग्रन्थानामध्ययनस्य । अनधीत्य प्रमाण- भूतान्पञ्चषानपि शास्त्रग्रन्थानधुना त्वरिताः शास्त्र पण्डिता भवन्ति ये स्वयम- धीतानामल्पसंख्याकानां ग्रन्थानामध्ययनमपि न सर्वाङ्गीणतया कुर्वन्ति न पङ्किश: पाठान्गृहन्ति न च मुखप्रोक्तं ग्रन्थं कुर्वन्ति । सर्वथाध्ययनार्थ स्वीकृतस्यापि शास्त्रस्य ग्रन्थेषु सम्यगुपस्थितिरहितानामितरशास्त्रेष्वालोडनं चिकीर्षूणामिदानींतनानामध्यापकानामध्येतॄणां च सम्यग्रन्थानुपस्थितौ तेषु तेषु स्थलेषु परिदृश्यमानानां शास्त्रीयपरिभाषाणां संज्ञानां च सम्यगवबोधाय मुहुर्मुहुः कोशदर्शनावलम्ब एव कर्तव्यतयापतति । यथा यथा ग्रन्थोपस्थि- तिराहित्यं विवर्धते तथा तथा न केवलं कोशादिग्रन्थावलोकनं प्रत्यनन्यग- तिकतयाधिकाधिका प्रवृत्तिर्भवति किं तु कोशसदृशप्रन्धराहिये स्वाभीप्सि- तमन्थाध्ययनकर्मण्यमीषां संचारो दृगन्धानामिव भवति राजवर्त्मनीति यदि ब्रूमस्तर्हि तत्र नातिशयोक्तिलेशस्याप्यवकाशः ॥

३ सागरवदतिगभीरेषु तेषु तेषु शास्त्रेष्ववगाहनां कृत्वा तत्तच्छास्त्रगतानां बहुविधानां विषयाणां सूक्ष्मार्थानां च सम्यगाकळनं कृतवतां पण्डितानामिदानींतने काले प्रतिदिनं परिजायमानं दौर्लभ्यं समीक्षमाणा मन्यामहे यथा–" देवीं वाचमुपासते हि बहवः सारं तु सारस्वतं जानीते नितरातृतीयावृत्तावुपोद्धातः I

मसौ गुरुकुलक्लिष्टो मुरारिः कविः । अब्धिलङ्गित एव वानरभटैः किं त्वस्य गम्भीरतामापातालनिमग्नपीवरतनुर्जानाति मन्थाचलः" इत्यादिका मुरारिक- वेर्दर्पोक्तिर्नूनमुक्तेरतिशयं परित्यज्याधुना परिदृश्यमानयथार्थस्वरूपा संजा- तेति । स्मरामो वयं केवलं तस्य कालस्य यदा गुरोः समीपेधीयानोधस्ताहि- प्पण्याङ्कितं ग्रन्थमुपयुञ्जानः शिष्यो यथा सर्वेषां सहाध्येतॄणामवमानपात्र - मासीद्यथा चोपस्थितेरभावे कोशादिग्रन्थानामवलोकनं कुर्वाण: सब्रह्मचारि- णामुपहासभाजनमजायत । गुरवोपि ते गता व्याकरणादिशास्त्रपारयिष्णवो येषां भाष्यादिग्रन्थाक्षराणि मनश्चक्षुषः पुरतो हस्तामलकवत्स्फुरन्ति समव- र्तन्त । बहूनां व्याकरणोपाध्यायानामधुना पाणिनीयाष्टाध्यायी स्थ सूत्राण्यपि न क्रमेण मुखोद्गतानि समुपलभ्यन्ते दूरत एव कथा वार्तिकानां भाष्य- पङ्कीनां वा । दैवदुर्विलसितप्रभावेण संजातस्येदानींतनस्य न्यायशास्त्राध्यय- नहासस्य संसूचिका मेतादृशीमवस्थां प्रत्यक्षीकुर्वन्तो नैयायिकाग्रेसरा भीमा- चार्या न्यायशास्त्राध्ययनं कुर्वाणानां शिष्याणामध्यापनं च कुर्वतां गुरूणा- मुपयोगाय न्यायशास्त्रगतानां सांकेतिकानां शब्दानां कोशं न्यायकोशामिधं व्यरचयन् ॥

४ कोशादयो ग्रन्थाः प्रायशः शास्त्रं प्रविविक्षूणां शास्त्रपारंगतानां गुरुचरणानां समीपे पाठं ग्रहीतुमशक्नुवतां बालानामेव बहुश उपयोगार्थ प्रणीता भवन्ति । एकस्मिशास्त्रे कृतप्रवेशानां स्वातन्त्र्येण गुर्वनपेक्षयेतरशास्त्रप्रवेशकर्म कुर्वाणानामपि जनानां यथावकाशमेतेषामुपयोगो भवति । कृतविविधशास्त्रालोडनानां स्फुरच्छास्त्रग्रन्थोपस्थितिकतया हर्निशं कृततत्तच्छास्त्रगत कठिन विषयविभावनानां बुद्धिवैभवशालिनां प्रतिभासंपन्नानामुपा ध्यायानां न कोशग्रन्थैः किमपि फलं संपादितं भवति किंतु कोशग्रन्थसांनिध्यं तस्य मुहुर्मुहुरुपयोगकर्म चैते स्वसंपादितायाः शास्त्रोपस्थितेर्मालिन्यमेव संपादयतः । समागते चोपस्थितिमालिन्ये शास्त्रार्थानामहर्निशं मनसि प्रचलिता चर्वणापि श्लथा भवति । श्लथायां तस्यां स्फुरदपि प्रतिभावैभवं प्रसरकर्मण्यवकाशाभावादकिंचित्करं भवति । हीयमाने च प्रतिभावैभवे नव2 न्या. को. १०

नवा विचाराः सिद्धान्ताश्च न मनसः पुरतः प्रकटीभवन्ति । नष्टेषु च तेषु तत्तच्छास्त्रार्णां प्रगतिरपि मन्दा भवतीति महत्येषानर्थपरंपरा ॥

५ नैक विधेष्वाध्यात्मिकेषु भौतिकेषु च शास्त्रेषु प्रतिदिनं वर्धमानया ग्रन्थसामग्र्या नवनवैरुत्पद्यमानैः प्रतिभाविलासैः प्रगुणीभवद्भिश्च कल्पनात- रङ्गैर्देशान्तरनिवासिनां धर्मान्तरानुयायिनां विदुषां विविधैश्च विचारैस्तथा नितरामिदानीं समुपचितो ज्ञानराशिर्यथा सुमहता यत्नेन दीर्घकालमवीयानेन बुद्धिविभवशालिनापि जनेन न सर्वासु प्रधानासु कलासु न वा सर्वेषु प्रधा- नेषु शास्त्रेषु प्रतीष्टः प्रवेशः कर्तु पार्यत इति यद्यपि यथार्थमेव तथापि नैतावता प्रमाणभूतानां प्राचीन ग्रन्थानां माहात्म्यमुपयुक्तता वा परिहीयते । “भिन्नभिन्नानां शास्त्राणां भिन्नभिन्नेषु कोशग्रन्थेषु प्रतिक्षणं शास्त्रेषूपलभ्य- मानानां शब्दानामुपयुक्ता विस्तृता अर्था व्याख्यानानि च निवेशयितव्यानीति न किमपि प्रयोजनं ग्रन्थानां पङ्किशोध्ययनेन पाठकरणेन वा निरर्थकशरीर- कृशीकरण हेतुना, यदा यदा तु केनापि पारिभाषिकेण संज्ञाशब्देन वा प्रयो जनं तदा कोशग्रन्थेषु तस्यार्थविस्तरोवलोकनीयः” इति यः कोपि जनो ब्रवीति चेद्रवीतु नाम, वयं तु मन्यामहेहर्निशमुपयुज्यमानाः प्रधानाः संज्ञा- शब्दाः परिभाषाश्च शास्त्रग्रन्थानामध्ययनमध्यापनं वा कुर्वद्भिर्जिहाग्रे एव धार- णीयास्तेषामर्थः खारस्यं विवरणं चैतानि मनसा सततं विभावनीयानि न तदर्थ कोशादिग्रन्थानामवलोकनं करणीयम् । विशेषतो न्यायव्याकरणादि- शास्त्राणां गीर्वाणवाणीलिखितसकलग्रन्थानां परिभाषाः संज्ञाश्च तथा दुर्बोध गहनार्थाश्च वर्तन्ते यथा प्राथमिकानां ग्रन्थानामध्ययनं विना केवलं कोश- ग्रन्थादिसाहाय्येन तदर्थावबोधं प्रति क्रियमाणो यलो बधिरं प्रति क्रिय- माणस्य विविध परितस्य सुरमणीयस्योदयनादिकथावर्णनस्य विस्तर इवा- किंचिकर एव । संक्षेपतो वक्तव्ये कोशग्रन्थेषु वर्तमानाः संज्ञाशब्दाः परि- भाषाश्च विदुषामापणस्थितभाण्डवत्परमार्थतोनुपयुक्ता एव वर्तन्ते इयस्मि- नवस्तुनि न कोपि विवादः ॥

तृतीया वृत्तावुपोद्धातः ।

११

तु

६ अन्यच, सामान्यत उपलभ्यमानेभ्यस्तत्तच्छास्त्रगतप्राकरणिक प्रथमग्रन्थेभ्यः संज्ञादिशब्दान्समुपचित्य क्रियमाणेन सूचीग्रन्थानां कोशग्रन्थानां वा निर्माणेन न वर्तमानो ज्ञानराशिः समुपचितो भवति न वा प्रतिभाप्रचुरा नवीना विचारास्तेषु ग्रथ्यन्ते न च बुद्धिवैभवकृतानि विवेचनानि तत्र दृश्यन्ते । एवंविधानां कोशग्रन्थानां विरचनं शब्दात्मकमैन्द्रजाल कर्मैव केवलम् । एतद्दोषपरिहारकर्मणि प्रस्तुते न्यायकोशे बहुतरः प्रयत्तः कृतः । न तत्र केवलं शब्दानामर्थः संप्रदर्शितो न वा केवला व्याख्याः संगृहीताः । किं तु भूयसां शब्दानां तत्र तत्र स्थलेषु परिदृश्यमाना अर्थभेदाः प्रदर्शिताः कथंकथं कदाकदा तेर्थभेदा जातास्त प्रदर्शितं भिन्नभिन्नानां व्याख्यानामर्थानां च तुलनात्मकं विवेचनं कृतम् । न्यायशास्त्रविषयकाणामपि न केवलानां प्राथमिकानां ग्रन्थानामेतद्ग्रन्थविरचनकर्मणि निरीक्षणं कृतं किंतु व्याख्यात्मकाष्टीकात्मकाश्च पाण्डित्यपूर्णा दुरवगाहा दुर्लभा अपि ग्रन्थाः समुपयुक्ताः । शब्दानां समुपचयोपि तथा कार्येन परिपूर्णतया वा कृतो यथा न्यायशास्त्रीयो न कोपि संज्ञाशब्द: पारिभाषिको वा शब्दः प्रायो विगलितः । तथा चेतरशास्त्राणामपि प्रधानतमाः शब्दाः संज्ञाश्चात्र कोशे संगृहीता ये न्यायशास्त्राव्ययनकर्मणि बहुश उपयुज्यन्ते येषामर्थश्चावश्यकतयावगन्तव्यो भवति । तथाहि कोशेस्मिन्प्रतिक्षणमुपलभ्यमानानां प्रत्यक्षानुमान व्याप्तिपरामर्शादिशब्दानां न केवलं प्रमुखतया वर्तमाना द्वित्रा व्याख्याः संगृहीताः किंतु पण्डितवर्यैर्न्यायशास्त्रपारदृश्वभिर्दत्ताः सर्वा अपि व्याख्याः संकलिता येनाव्यात्यतिव्याप्त्यादिदोषपरिहारार्थं कालेकाले कृताः शब्दभेदा अर्थमेदाश्च समीचीनतया विदुषां निदर्शनपथमवतरेयुः । तथा चोपाधिचातुर्विध्यान्यथासिद्धिप्रभेदपाकजोत्पत्त्यादिस्थलगतानि विवरणानि विदुषामध्यापकानामधीयानानां च मनसि तत्तच्छब्दगतानर्थमेदान्व्याख्या मेदान्भेदहेतूंश्च स्फुटीकुर्युरिति न्यायकोशस्यास्योपयुक्तता कोशावलोकनं कुर्वद्भिर्नैयायिकैरितरैर्वा स्वानुभवेनैव कथयितुं न्याय्या । इतरशास्त्रेष्वपि एवंविधानां तत्तच्छा स्त्रदृष्टानां पारिभाषि१२

तृतीयावृत्तावुपोद्धातः ।

काणां शब्दानां संज्ञाशब्दानां च परिपूर्णतया विवेचनं कुर्वतां कोशानां विरचनकर्मणि प्रतिदिनमधिकतरा विदुषां प्रवृत्तिर्भूयान्नचिराच्चैवंविधाः कोशाः प्रतिशास्त्रं प्रणीयेरन्नेको वा कृत्स्नकोशः सर्वशास्त्रावगाहको जनानां दृष्टिपथमवतरेदित्याशा से

अभ्यंकरोपाह्न - वासुदेवशास्त्री ॥

PREFACE TO THE FIRST EDITION

CONSIDERABLE attention has of late been directed to the Literature and Philosophy of the Ancient Hindus, and many efforts have been made to promote and facilitate their study. A number of Sanskrit poems, and works on grammar and on some of the other branches of ancient Hindu Science and Philosophy, have been published by learned scholars, but little or no help seems to have been afforded to the student of the Nyāyas’āstra or Hindu Logic. The study of that S’astra, besides its own intrinsic uses both from a scientific and practical point of view, has the further merit of sharpening the mind of the student, and of accustoming it to close and accurate thinking; and the author is of opinion that, in this respect at any rate, the study of the Nyayas’astra deserves encouragement and assistance. To afford the latter, so far as was in his power, the author has composed this Nyaya Lexicon, under instructions from Dr. G. Bühler, formerly Professor of Oriental Languages in the Elphinstone College and at present Educational Inspector, Northern Division, and from Dr. F. Kielhorn, Superintendent of Sanskrit Studies in the Deccan College.

This Lexicon, it is believed, contains all the technical terms of Hindu Logic (Nyaya ) occurring in the Aphorisms of Gautama, the Gādādharī, and other logical works enumerated in the annexed list. All these terms have been arranged in alphabetical order, and their meanings have been explained in a style as simple as the nature of the subject permitted, and also, it is hoped, with conciseness and perspicuity. In some cases illustrations have been added, mostly from the works above alluded to, but when those works did not furnish any, new ones have been framed. 14

It is scarcely necessary to say, that the technical terms of the Nyāya Philosophy are employed throughout our whole philosophical literature. Those who have any knowledge of the great works of our ancestors on the philosophy of grammar or even of the treatises on the Vedānta and other systems, need not be told to what extent this is the case. And therefore it is necessary even for those who may devote their attention to any other of our philosophical systems than the Nyāya fully to grasp the meaning of the Naiyãyika phraseology, The author’s aim, therefore, in the preparation of this Lexicon has been to assist the student not only of the Nyaya Philosophy but of all our ancient philosophical systems.

The preparation of the Lexicon has been a work of great labour. The annexed list of the treatises consulted shows the extent of ground which it has been necessary to go over. And the further labour of selecting and digesting the material has not been very light. The author, therefore, can hardly hope that his work is free from imperfections and errors. For these he craves the indulgence of the reader. But he ventures to hope that the Lexicon will nevertheless be of some use to those for whose assistance it has been prepared, and if he should succeed, in any degree, in helping on the study of our ancient Philosophy, he will deem his labours amply rewarded.

Bombay, December 1874.

BHIMACARYA JHALAKIKAR, Sanskrit Teacher, Elphinstone College.

PREFACE TO THE SECOND EDITION

The present edition of my Nyāyakos’a may almost be described as an entirely new work. The first edition, which was published in 1874, consisted of 267 pages only. The present work, although its contents have been put in as economical and abridged a form as possible, extends to over 1000 pages. PREFACE TO THE SECOND EDITION

The work of preparing this edition has occupied me incessantly for the last eight years. The time may seem to some critics long. But I have during that long period given, on an average, nine hours daily to the task of improving my Nyāyakos’a and I will ask friendly critics to consider how responsible a task it is to prepare a work like the present, and to remember how obstructive old age is to continuous labour.

My book, as it is now presented to scholars, contains about four times as many technical words as were explained in the first edition. I have inserted all the peculiar words I have met with in the course of my reading since 1874, which I carefully noted down in accordance with the proverb संग्रहः खलु कर्तव्यः कदाचित्फMy earnest hope is that the notes and explanation I लदायकः. have given here of words not explained in the ordinary kos’as will bear witness that my toil has been both great and fruitful; and that my book will be of service to those who wish to make a real study of the six systems of the philosophy of my country.

I have made a careful and life-long study of all books on Nyāya and Vais’eșika to which I have had access. I regret that I have not been fortunate enough to obtain access to all the books on those two systems that are known to exist. But, as it is, I hope my book will show that it is based on careful study of the works of the masters of old days, and that it was worth doing if the knowledge of the systems of these masters is not to perish out of the land. It is not so complete as it might have had not been left so much to the collection a poor man like myself I was able to make; but my labours will bear fruit if readers of my work are encouraged to make additions from their own readif I

ing to it.

The knowledge of Sanskrit is, comparatively speaking, dying out in India before the advance of English. A work written, as this is, wholly in Sanskrit is not so much respected and cared 16

for as if the explanations had been put in English. Even our own countrymen do not appreciate works written in Sanskrit until praise of them comes out the West. I hope my book will seem praiseworthy to foreign scholars like Professors Bühler, Max Müller, Weber and Kielhorn, *but still more do I hope that my labours will prove of service to those, if they be only a few, whether Hindu or European, who are fellow-students with me of these old philosophies. This I shall look on as the fruit of my labours.

Those who find this book useful in their study of the old philosophies of India should know that they are under deep obligation to K. M. Chatfield, Esq., Director of Public Instruction, who has shown his appreciation of Nyayakos’a by conferring on it this re-birth. I am greatly indebted to him for the opportunity he has given me of taking such place among the teachers of Nyaya as the learned world, after perusal of this book, may think fit to accord to me. My thanks are due also to my friend Dr. Peterson, who was good enough to recommend to Mr. Chatfield the publication of this second edition.

Mahamahopadhyāya,

Bombay, Elphinstone) College, July 1893.

BHIMACARYA JHALAKIKAR.

I take this opportunity of thanking Professor Weber warmly for his review of my first Edition in the Literarisches Centralblatt wherein he says:

“We have in this book a concise explanation, based on the chief work of the Nyaya Vais’eşika systems, and justified in every case by full quotations and references, of all technical terms of these two systems in alphabetical order… It is a work of the greatest merit and industry, demanding as it must have done the complete mastery of a literature of more than ordinary extent and difficulty, which is, moreover, in many cases only accessible as yet in manuscripts, and the greatest judgment in selecting and arranging the material. We gladly tender our thanks to the author for the pains he has spent upon it.”

द्वितीयावृत्तीची प्रस्तावना

( In Marathi. )

7.5

१ ही जी न्यायकोशाची द्वितीयावृत्ति छापली आहे तीस द्वितीयावृत्ति न समजतां प्रथमावृत्तिच म्हणणें विशेष शोभेल. कारण इसवी सन १८७४ साली जेव्हां पहिल्यानें न्यायकोश छापण्यांत आला तेव्हां त्याचीं पृष्ठे सारी २६७ झालीं होतीं. ह्या द्वितीयावृत्तीच्या वेळीं होईल तितकी काटकसर करून मोठ्याच संक्षेपानें हा ग्रन्थ छापला असतांनाही ह्याचीं पृष्ठे एक हजारावर झालीं आहेत. त्यावरून आतांचें न्यायकोशाचें स्वरूप पूर्वीपेक्षां फार भिन्न आहे असे वाचकांच्या सहज लक्षांत येईल.

२ ही द्वितीयावृत्ति छापण्याचें काम म्हणजे नवीन शब्दांचा समावेश करणें, नवीन मूळप्रत तयार करून देणें, लिखित प्रत शोधणें, व प्रूफशीटें तपासणें वगैरे; ह्या कामास इसवी सन १८८६-८७ सालामध्ये सुरुवात झाली. तें आज सुमारें ७/८ वर्षे एकसारखें चालले आहे. आतां हें काम फार वर्षे चालले आहे ह्मणून तें फार सुस्तपणानें चालले आहे असें कोणास वाटेल. परंतु माझे इतर व्यवसाय संभाळून हा ग्रन्थ तडीस नेण्याकरितांच मी आज सात आठ वर्षे दररोज नऊ नऊ तास काम करीत आलों आहे. न्यायकोशासारखा ग्रन्थ करणें हें काम किती जोखिमीचें आहे व वार्धक्य हें अव्याहत परिश्रम करण्याला कसें प्रतिबन्धक होतें याचा विचार केला असतां हा ग्रन्थ सात आठ वर्षांत पुरा झाला म्हणजे लवकरच पुरा झाला असें कोणालाही वाटण्यासारखे आहे.

३ इसवी सन १८७४ सालीं न्यायकोशाची प्रथमावृत्ति निघाली तेव्हां पासून निरनिराळीं शास्त्रीय पुस्तकें वाचतांना जे जे शास्त्रीय पारिभाषिक शब्द मजला आढळले त्या त्या शब्दांचा “संग्रहः खलु कर्तव्यः कदाचित्फलदायकः” या न्यायानें काळजीपूर्वक संग्रह करून ठेवून ते सर्व शब्द या कोशाचे प्रस्तुत आवृत्तींत गोंविल्यामुळे पहिल्या आवृत्तींतील न्यायकोशामध्यें जितक्या पारिभाषिक शब्दांचा समावेश झाला होता त्यापेक्षां चौपट जास्त पारिभाषिक शब्दांचा ह्या आवृत्तींत समावेश झाला आहे. ह्यांतील निरनिराळ्या शब्दांवर घेतलेलीं टिप्पणें, निर्णय, सिद्धान्त वगैरे

3 न्या. को. १८

द्वितीयावृत्तीची प्रस्तावना

पाहून विद्वान् व शास्त्रमर्मज्ञ वाचकांस माझे मनोविचार व बुद्धिपरिश्रम यांची अप्रमेयता व अचंबा वाटेल; इतकेंच नाहीं तर शास्त्रीय ग्रन्थ वाचणारांस व त्याचा अभ्यास करणाऱ्यांस प्रस्तुत कोश फारच उपयोगी होईल असें त्यांना वाटल्यावांचून राहणार नाहीं. संस्कृत शब्दांचे जे कोश आज काल झाले आहेत ते सर्व फक्त काव्य पढण्याच्या उपयोगी आहेत, शास्त्र पढण्याचे उपयोगी नाहींत. म्हणून शास्त्रीय व लोकोपयुक्त असे शब्द शोधून घेऊन मीं हा जो न्यायकोश रचला आहे तो न्याय, वैशेषिक, पूर्वमीमांसा, उत्तरमीमांसा, सौख्य, व पातञ्जल ह्या सहाही शास्त्रांचें अध्ययन करणाऱ्यांस फार उपयोगी होईल अशी माझी पूर्ण उमेद आहे.

४ न्याय-वैशेषिक शास्त्रांवर असंख्य ग्रंथ आहेत, ते सर्व ग्रंथ माझ्यासारख्या असहाय मनुष्याला मिळणें हें अवघड आहे. शिवाय जे ग्रंथ मिळणें शक्य होते ते ग्रंथ सुद्धां यत्न केला असतांनाही दुर्दैवानें मला मिळाले नाहीत, यामुळे व प्रस्तुत कोश रचण्याचे काम दुसऱ्या कोणाही विद्वानाची मजला मदत नसल्यामुळे सर्व शास्त्रीय ग्रंथ गोळा करून व त्यांतील शब्द काढून ते या न्यायकोशामध्यें वालावयास मजला सवड मिळाली नाही ह्याचें फार वाईट वाटतें. ह्यासंबंधानें आधुनिक विद्वानांविषयों एक विशेष खेदकारक गोष्ट मजला येथें सांगणें भाग पडतें, ती अशी कीं, प्राचीन विद्वान् लोकांस ‘धर्मभोळेपणामुळे, लोभामुळे व मनाच्या कोत्या समजुतीनें आपले जुने ग्रंथ प्रसिद्धीस आणीत नाहींत’ म्हणून हल्लींचे लोक नांवें ठेवितात व उपहास करितात. तरी नवीन विद्वानांमध्येही असाच उणेपणा दिसून येतो. असो. आतां हा ग्रंथ सर्वथा परिपूर्ण आहे असें माझें मुळींच ह्मणणें नाहीं. कारण त्याला सर्व गोष्टींनीं परिपूर्णता असणें हें एका असहाय व्यक्तीला अशक्य आहे. व त्यांत मानसिक श्रम करण्याची कितीही उमेद असली तरी पुस्तकरूपी व इतर बाह्य मदतीशिवाय ती जितकी फलद्रूप व्हावी तितकी होणार नाहीं. तथापि हा ग्रंथ वाचून वाचकांना जर उत्साह वाटला व माझ्यापेक्षा जास्त मेहनत घेऊन ह्या ग्रंथांत भर घालण्याचें जर त्यांच्या अंगांत स्फुरण आले तर माझे श्रमाचें कांहीं तरी चीज झालें असें म्हणण्यास हरकत नाहीं. द्वितीयावृत्तीची प्रस्तावना

१९

५ हल्लीं जिकडे तिकडे इंग्रजी भाषेचा प्रसार फार झाल्यामुळे संस्कृत भाषा ही ह्या भरतखंडामध्येसुद्धां लुप्तप्राय झाली आहे. ह्मणून इंग्रजी भाषेमध्यें केलेल्या ग्रंथाचें जसें चीज होतें तसें संस्कृत भाषेमध्ये केलेल्या ग्रंथाचें होत नाहीं. जर प्रस्तुत ग्रंथ इंग्रजीमध्यें भाषांतररूपानें झाला असता तर त्यास किती महत्त्व आलें असतें याची वाचकांनींच कल्पना करावी. भरतखंडामध्यें प्रसिद्ध केलेल्या संस्कृत ग्रंथाच्या [ एतद्देशीय आंग्लविद्याविशारद, प्रतिष्ठाकाम, विद्वन्मन्य, आधुनिक विद्वानांस ] योग्यतेची व उपयुक्ततेची थोरवी पश्चिमदिशेकडून फडकत आल्याशिवाय दिसत नाहीं. करितां बर्लीन येथील प्रसिद्ध संस्कृतज्ञ प्रोफेसर वेबर आणि इतर संस्कृतज्ञ पाश्चात्य विद्वान् ह्यांनी माझ्या न्यायकोशाची प्रथमावृत्ति वाचतांना “प्रोफेसर गोल्डस्टक्कर” यांचें स्मरण करून न्यायकोशाचें महत्त्व वर्णन केल्यावरूनच व्यप्रचित्तानें न्यायकोशाची स्तुति व संग्रह करणाऱ्या एतद्देशीय आधुनिक विद्वानांवर न्यायकोशाच्या प्रस्तुत आवृत्तीच्या उपयुक्ततेच्या संबंधानें अवलंबन घरून न राहतां, प्रोफेसर जी० बुलेर आणि मॅक्समुल्लर, कीलहार्न आणि वेबर इत्यादि परराष्ट्रीय विद्वान् लोकांना तरी या कोशाचा उपयोग होईल असे समजून मी आपल्या मनाची तृप्ति करून घेईन. आणि हजारों शास्त्राध्ययन करणाऱ्या मदेशबांधवांपैकी एखाद्या खन्या मार्मिक ज्ञात्यास तरी हा कोश उपयोगी झाल्यास मी आपणास कृतकार्य मानून माझ्या श्रमाचें फल मजला मिळालें असें समजेन.

व

६ मेहेरबान के० एम्० चाट्फील्ड साहेब, मुंबई इलाख्यांतील विद्याखात्याचे डायरेक्टर यांनी न्यायकोशाचें महत्त्व व उपयुक्तता जाणून त्यास पुनर्जन्म देवविला आणि संस्कृत भाषेच्या उत्कर्षास व शास्त्रांचें सुलभ रीतीनें अध्ययन करण्यास ते साधनीभूत झाले यामुळे त्यांचे सर्व संस्कृतजिज्ञासु लोकांवर फार उपकार झाले आहेत व माझी न्यायविद्या सफल झाली. त्याजबद्दल मी साहेबमजकुरांचा फार फार आभारी आहे. शके १८१५ ।

न्यायकोशकर्ता.

आषाढमास.

द्वितीयावृत्तौ प्रस्तावना

लोकेस्मिंस्तावत्सकलप्रेक्षावन्तः प्रवृत्ति प्रयोजनमन्विष्य प्रवर्तन्ते । प्रयोजनं हि मुख्यगौणभेदेनैहिकामुष्मिकभेदेन च द्विविधम् । तत्रैहिकं प्रयोजनं च दुःखसंभिन्नत्वादल्पत्वादसारत्वाच्च नात्यादरणीयम् । आमुष्मिकं मुख्य प्रयोजनं तु निःश्रेयस शब्दवाच्यं दुःखासंभिन्नत्वादनत्पत्वात्सारत्वाच्च सर्वैरापामरमत्यादरणीयमेव । तच्च न किल द्रव्यादिना लभ्यम्, अपि तु तत्त्वज्ञानेनैव । तच्च खलु तत्त्वज्ञानम् ‘आत्मा शरीरादिपदार्थेभ्यो भिन्नः’ इत्याकारकत्वाच्छरीरादिपदार्थज्ञानं विना नोत्पद्यते । शरीरादिपदार्थज्ञानं चाशेषपदार्थप्रतिपादकन्यायशास्त्रेणैव साध्यम् । अत एव न्यायशास्त्रस्यात्मविद्यात्वेन संशयादिभेदानुविधायित्वेन च ’ आन्वीक्षिकी’ इति संज्ञा । अतो न्यायशास्त्र मावश्यकारम्भम् । एवं वैशेषिकशास्त्रस्यापि सतामैहिकामुष्मिकसकल पदार्थानां व्यावृत्ति व्यवहारप्रयोजनकलक्षणस्वरूपादिप्रदर्शकत्वात् तर्कशास्त्रत्वेन सकलपदार्थानां प्रमाणतो व्यवस्थापकत्वाच्चावश्यारम्भणीयता सिद्ध्यति । यद्यपि व्याकरणमीमांसादीनि बहूनि दर्शनानि ज्ञानप्रयोजनकानि सन्ति तथापि तानि शब्दस्वरूपनिष्पत्तिकर्मप्रतिपत्त्यादिमात्रपराणि, इति नाशेषपदार्थान्याथातथ्येन व्युत्पादयितुं क्षमन्ते ।

किं च –न्यायवैशेषिकशास्त्रयोः सकलपदार्थविवेचनयुक्तिशास्त्रत्वात्तदध्ययनतस्तत्रत्यायन्त दुर्लभ विविधविचित्रसुतर्कप्रकाश कयुक्ति परिसंशीलनसंस्कृसर्वशास्त्रमर्माणि तबुद्धिसौक्ष्म्यद्वारकनिखिलपदार्थतत्त्वविज्ञानादनायासेनैव शक्यावगमानि भवन्ति इति न्यायवैशेषिकशास्त्रयोः सर्वशास्त्रोपकारकत्वादव्यत्यवश्यारम्भणीयता सिद्धा ।

समुद्धृत्य

प्रकृते च खलु – कुशलमतयो यतमाना विद्वांसो व्याकरणादिशास्त्रेषु काव्यादिषु च सर्वेषामश्रमेण मनसः प्रवेशाय तत्तत्सारान्स्वमेधया : तत्र तत्र समासव्याससहितान्विविधान्सुगमनिबन्धानकोशांश्च रचयांचक्रुः । परंतु अभियुक्तैः “काणादं पाणिनीयं च सर्वशास्त्रोपकारकम्” इति

११

सर्वशास्त्रोपकारकत्वेनोक्तयोर्मध्ये प्रथमोद्दिष्टे तर्कशास्त्रे (न्यायेsपि ) सुखप्रवेशसाधनभूतो निबन्धोऽद्यावधि न केनापि विदुषा विहितः । अतः मुम्बापुरीस्थायामेल्फिन्स्टन्कालेजाभिधायां महापाठशालायां न्यायाद्यनेकदर्शनाध्यापनेऽधिकृतेन कर्णाटदेशीयेन झळकीग्रामनिवासिना श्रीमद्रामभट्टपादपुत्रेण सरस्वत्यम्बागर्भजेन आङ्गभूपालप्रदत्त ‘महामहोपाध्याय’ पदाकितेन भट्ट-भीमाचार्येण मयातिगहनतरपदार्थरत्न पुञ्ज परिपूर्णतर्कमञ्जूषोकुञ्चभूयायकोशाभिधो ग्रन्थो व्यरचि । अत्र च बहुविधशास्त्रीय ग्रन्थव्युत्पादने समुपयुज्यमानाः प्रायेण सर्वे न्यायवैशेषिकशास्त्रीयाः पारिभाषिकाः, व्यवहारे समुपयुज्यमाना व्यावहारिकाश्च शब्दा गौतमकणादसूत्र-तत्त्वचिन्तामणि-गदाधरीप्रभृतिग्रन्थेभ्य उद्धृत्याकारादिवर्णक्रमेण विन्यस्ताः । तेषामर्थश्च संगृह्य सुगमरीत्या परिष्कृत्य च प्रदर्शितः । तत्र लक्षणान्युदाहरणानि चोदाहृतानि । तत्र च यानि लक्षणोदाहरणानि गौतमसूत्रादिग्रन्थेषूपलब्धानि तानि तत्रत्यान्येवेह संगृहीतानि । यदीयानि च लक्षणोदाहरणानि तत्र नोपलब्धानि तदीयानि शास्त्रानुरोधीनि नूतनानि तानि यथामति स्वयं विरच्येहोदाहृतानि ।

●

सर्वशास्त्रोपकारकयोर्दुर्गमतमयोर्न्यायवैशेषिकशास्त्रयोः सुखेन मनःप्रवेश साधनमेनं कोशं विधाय परमकारुणिकस्य रमाब्रह्माद्यभिवन्दितपादारविन्दस्य श्रीमदिन्दिरारमणस्य चरणयोर्विकस्वर प्रसूनाञ्जलितयाऽहमर्पये । अत्र च शास्त्रदौर्गभ्याट्टग्दोषाद्वा यत्किंचिदसमञ्जसमापतेत्तदा तत्संशोध्य परिपूरयन्तु निर्मत्सरा दयालवो विद्वांसः इति प्रार्थयेऽहम् ।

महामहोपाध्यायो भट्ट-भीमाचार्यः । द्वितीयावृत्तौ विद्यावृद्धिप्रशंसा ।

इह किलानादिसिद्धाव्याहतपरिवर्तनशालिनि कालचक्रे कियन्तं समयं नानाविध सहृदयनृपतिप्रदत्तहस्तावलम्बतयोत्तरोत्तरमधिकाधिकप्रोछुसनेन प रिपूर्ण वृद्धिसुखमनुभूय पुनस्तादृशसहृदयवसुधाधिपतिविलयवशेन क्वचिदप्या लम्बनमपश्यन्ती कतिचिद्दिनानि निरुत्साहतया केवलं प्रियमाणप्राणा विद्याविलासिनी यावत्पतत्प्रकर्षदशामनुभवन्ती लज्जावनतमुखी कालं यापयति तावन्निरुपधिकरुणाशालिचक्रवर्लाङ्गभूपालप्रदत्तकरावलम्बना किंचिदुन्नमय्य वदनमितस्ततो दृशं संचारयन्ती तन्निवेशिता अनेकविधा ‘अधिजिगांसुसुमल्यन्तेवासिनिवहालंकृताः पाठशाला ददर्श । तत्र चानेकविधश्रुतिस्मृतीतिहासपुराणव्याकरणन्यायतर्कमीमांसासाहित्य शिल्पाद्यनेकविध

‘शास्त्राध्यय नाध्यापन परिपाटीपर्यालोचनयाऽवश्यंभाविनमात्मोदयं निर्वर्ण्य तास्वेवानवरतं क्रीडासुखमनुबभूव । ततश्च साऽतिदुरवगाहनानाविधनिबन्धाम्बुधिविलोडनं न पदपदार्थपरिज्ञानरूपतरणिसाधनमन्तरा संपद्येतेत्यनुविचिन्त्य तत्संपादनायोहापोहकुशलमतीन्विदुषः प्रैरिरत् । तया प्रेरिताश्च ते यतमानाः सन्तोऽखिलशब्द-शब्दार्थपरिज्ञानसाधनीभूतव्याकरणन्यायादिशास्त्रेषु सुखप्रवेशाय समासव्याससहितान्विविधान्निबन्धानकोशांश्च रचयांचक्रुः इति ।

विद्याव्यसनतत्परो महामहोपाध्यायो - भीमाचार्यः ।

ग्रन्थकृदुद्देशः

अथ ग्रन्थकृदुद्देशो नाम प्रथम उपोद्धातः ।

प्राचीनार्वाचीनन्याय तर्कग्रन्थालोडनाकलनाभ्यां प्रसिद्धतादृशग्रन्थकृतामित्थं पूर्वापरीभावक्रमं प्रतीमः – ( १ ) पूर्व महर्षिगौतम आसीत् ( २ ) ततो महर्षिः कणादः ( ३ ) ततो महर्षिर्वात्स्यायन: ( ४ ) ततः प्रशस्त पादाचार्य: ( ५ ) तत उद्योतकराचार्यः ( ६ ) ततो वाचस्पतिमिश्रः ( ७ ) ततः शिवादित्यमिश्र : ( व्योमशिवाचार्यः ) ( ८ ) तत उदयनाचार्य: (९) ततः श्रीधराचार्य: (१०) ततो वल्लभाचार्य: (११) ततो गङ्गेशोपाध्यायः (१२) ततो वर्धमानोपाध्यायः (१३) ततो वासुदेवभट्टाचार्यसार्वभौमः ( १४ ) जयदेवमिश्रश्च ( पक्षधरमिश्रः ) ( १५ ) ततो रघुनाथतार्किक शिरोमणिः ( १६ ) ततो मथुरानाथतर्कवागीशः ( १७ ) ततः कणादापरनामा रघुदेवः ( १८ ) ततः शंकरमिश्रः ( १९ ) ततः प्रगल्भः (२०) ततो भवानन्दः (२१) ततो जगदीश: ( २२ ) ततो गदाधरचक्रवर्ती ( २३ ) भगीरथठकुरव ( २४ ) ततो रुचिदत्तः ( भक्तुनामा ) (२५) ततः केशव मिश्रः (२६) ततो वरदराजः ( २७ ) ततः पद्मनाभः (२८) ततो जानकीनाथ : ( २९ ) ततो रामभद्रः ( ३० ) विश्वनाथन्यायपञ्चाननश्च ( ३१ ) ततो रुद्र भट्टाचार्यः ( ३२ ) अन्नंभट्टच इत्यलं विस्तरेण ।

ग्रन्थकृच्चरितम्

अथ ग्रन्थकृच्चरितं नाम द्वितीय उपोद्वातः ।

इदानीं ग्रन्थकाराणां क्रमेण जन्मस्थितिकालचरितं निरूप्यते तत्र (१) महर्षिगौतम आत्रेयः । स च न्यायदर्शनस्य कर्ता । न्यायदर्श

१ अत्र प्रसङ्गतः षड्दर्शनानां सूत्राणां क्रमः सर्वग्रन्था कलनात्कथ्यते – ‘पूर्व बादरायणीयं ब्रह्ममीमांसादर्शनं संबभूव ततो जैमिनीयं धर्ममीमांसादर्शनम् ततो गौतमं न्यायदर्शनम् ततः काणादं वैशेषिकदर्शनम् ततः कापिलं सांख्यदर्शनम् ततः पातञ्जलं योगदर्शनम्’ इति क्रमं वयं प्रतीमः । केचित्तु - षण्णां सूत्रकाराणां समान२४

ग्रन्थकच्चरितं नाम द्वितीय उपोद्वातः ।

नस्य त्वध्यायपञ्चकम् । प्रत्यध्यायमाह्निकद्वयम् । पञ्चाध्याय्याः सूत्राणां संख्या च सप्तत्रिंशदधिकपञ्चशतानि ( ५३७ ) इति । एनं महर्षिगौतमं गोतमनामानं केचन मन्यन्ते । अन्ये तु – ‘नैयायिकः अक्षपादः अक्षचरणः प्रशस्त पादः प्रशस्तचरणश्च’ इति महर्षेर्गौतमस्यैव नामभिदाः सन्ति इति मन्यन्ते ।

( २ ) महर्षि कणादः कश्यपगोत्रजः ‘उलूकः’ इति ‘औलूक्य: ’ इति चाख्यायते । मिथिलादेशे तस्य निवासस्थानम् । योगाचारविभूया कालिकत्वमेव’ इत्याहुः । चन्द्रकान्ततर्कालंकारस्तु – ‘सांख्यदर्शनाविष्कर्तुः कपिलस्यैव ( नास्तिककपिलस्य ) दर्शनकारेषु प्राचीनतमत्वम् आदिपतञ्जलेस्तत्परजत्वम् आत्रेयस्य काशकृत्स्नेश्च ततोऽवरजत्वम् कणभक्षाक्षचरणपाराशर्यजैमिनीनां ततोऽप्यर्वाचीन त्वम्’ इत्याह । तदुभयकथनमतीवाविचारतरम् । ननु ‘वेदान्तसूत्रादौ " एतेन योगः प्रत्युक्तः" इत्यादिना योगमतखण्डनदर्शनात् योगसूत्रानन्तरमेव वेदान्तसूत्रम् उपनिषदादौ सांख्यकपिलमतप्रतिपादनात् सांख्यसूत्रानन्तरमेवोपनिषदाद्युत्पत्तिश्च’ इति चेन्न । न ह्युपनिषदादौ प्रसिद्धाः कपिलवादरायणजैमिन्यादय आधुनिकषदसूत्र कर्तारो भवितुमर्हन्ति । “एतेन योगः प्रत्युक्तः” इत्यादिसूत्राणि तु अनादिसिद्धयोगसांख्यबौद्धचार्वाकादिमतखण्डनपराण्येव न त्वर्वाचीनसांख्ययोगादिसूत्र-बौद्धचार्वाकादिप्रणीतग्रन्थखण्डनपराणि इति । एतच्च ‘सांख्य’ ‘योग’ ‘दर्शन’ इत्यादितत्तच्छन्दव्याख्यानेषु संक्षेपतः प्रदर्शितमेवेत्यत्रैव विरम्यते । बौद्धः शाक्यः । शाक्यमतं तु ख्रिस्तमतात्पूर्व (५८८) वर्षेऽभूत् । शाक्यमुनेर्जन्मतः पूर्व वाल्मीकि रामायणलेखनम् । तत्र किष्किन्धाकाण्डे ( १८, ३०, ३१, ३२ ) मनुवचनोतिदर्शनात (८ । ३१६- ३१८) मनुस्मृतेस्तत्पूवैकालिकत्वं गम्यते । मनुसंहिता तु ख्रिस्तजन्मतः पूर्वं ( ९ ) नवशताब्यामभवत् । न्यायवैशेषिकादिषट्सूत्रानन्तरं मनुसंहिताभवत् इत्याहुः ।

२ अयं च कणभक्षणेन तपश्चरणादुन्छेन वर्तनाच ‘कणादः’ इति प्रसिद्ध्यति । ३ अत्रेतियम् – तपस्विने कणादमुनये खयमीश्वर उलूकरूपधारी प्रत्यक्षीभूय पदार्थषकमुपदिदेश । तदनु स महर्षिर्लोकानुकम्पया वैशेषिकसूत्राणि चकार । तेन तदर्शनस्य ‘औलूक्यदर्शनम्’ इति नामान्तरम् । अत्र केचिद्वदन्ति – ‘सोऽयं मुनिमहाभारते भीष्मस्तवराजे उलूकनाम्न उल्लेखान्महाभारतादपि पूर्वकालिकः । किं च–“न वयं षद्रपदार्थवादिनो वैशेषिकादिवत्” इति सांख्यसूत्रादप्यतिप्राचीनः । एवम् - “महद्दीर्धवद्धा हवपरिमण्डलाभ्याम्” इति ब्रह्मसूत्रपर्यालोचनया वेदान्तदर्शनादप्येतद्दर्शन ( वैशेषिकदर्शनम् ) प्राचीनम् । ‘शब्दानामुत्पत्तिविनाशवत्त्वम्’ इति का णाद न्यायर्शनतिद्धान्तः । स च “कर्मैके तत्र दर्शनात्” इत्यादिसूत्रैरुद्धुल महता यत्नेन जैमिनिना खण्डितः इति मीमांसातोऽपि प्राचीनत्वम् । रावणेनापि भाष्यमस्य दर्शनस्योपरि रचितमिति रत्नप्रभादौ दर्शितम् इति लङ्कापुरीस्थरावणादपि प्राचीनत्वम्।

महेश्वरनियोगप्रसादावधिगम्य वैशेषिकदर्शनं प्रणिनाय । वैशेषिकदर्शने चाध्यायदशकम् । प्रत्यध्यायमाह्निकद्वयम् । वैशेषिकदर्शनस्य सूत्राणि तु सप्तत्यधिकानि त्रीणि शतानि ( ३७०) इति ।

( ३ ) वात्स्यायनः परमर्षिर्न्यायसूत्राणां भाष्यमकरोत् ।

( ४ ) प्रशस्तपादाचार्यश्च वैशेषिकसूत्राणां भाष्यमकरोत् । अस्य (प्रकिं च - - वैशेषिके दर्शनेऽनुमानस्य संक्षेपतो वर्णनात् हेत्वाभासस्य त्रैविध्यकथनावेति ‘पूर्व कणादेन पूर्वोक्तविषयस्य रीतिः समुद्भाविता । ततोऽनन्तरमक्षपादेन विस्तारिता सम्यनिबद्धा च । समानतन्त्रे वैशेषिके प्रतितन्त्र सिद्धान्तसिद्धं नैयायिक मनस इन्द्रियत्वम्’ इति वैशेषिकदर्शनस्य न्यायदर्शनादपि प्राचीनत्वमप्यवगम्यते इति । तदेतत्केषांचित्प्रकल्पनं चादूरदर्शित्वेन ‘कहां रामराज, कहां पोतराज’ इति प्राकृतन्यायसमाकलितम् इत्यतो वयं सकलसूत्रशास्त्रतात्पर्याकलनादित्यं प्रतीमःमहाभारतप्रतिपादित उलूकर्षिरस्मादुलूकनाम्नः कणादाद्भिन्न एव । ‘महद्दीर्घवद्वा’ इत्यादिब्रह्मसूत्राणां तु अनादिसिद्धवैशेषिकमतखण्डनपरत्वमेव न त्वर्वाचीनकणादर्षित्रणीतसूत्रार्थखण्डनपरत्वम्। एवमेव जैमिनिमीमांसादर्शनस्यापि तात्पर्यमुन्नेयम् । रावणस्तु कश्चनार्वाचीन ब्राह्मण एव न तु श्रीरामद्वेष्टा रामायणप्रतिपाद्यः पौलस्त्यः इति । न केवलं हेत्वाभासत्रैविध्यरूपसंक्षेपकथनेनैव न्यायदर्शनात्प्राचीनत्वं कणाददर्शनस्य संभवति । यतो विपरीतमपि वक्तुं शक्येत । तथा हि — ‘न्यायदर्शने हेत्वाभासानां पञ्चत्वं प्रथमतः प्रतिपादितम् तदनन्तरं कणादेन पञ्चत्वं परित्यज्य हेत्वाभासस्य युक्त्या संक्षेपतो वा त्रैविध्यं प्रतिपादितम्’ इत्यपि वक्तुं शक्यते इति । तस्मात् ‘ब्रह्मसूत्रम् जैमिनिमीमांसासूत्रम् न्यायसूत्रम् वैशेषिक सूत्रम् सांख्यसूत्रम् योगसूत्रम्’ इत्येवं क्रमेण सूत्राणि संबभूवुः इति ममाभिमतिः। ४ ‘दर्शनान्तरकारैरनङ्गीकृतस्य ‘विशेष’ पदार्थस्याङ्गीकारादस्य वैशेषिकतया प्रसिद्धिः इति केचिदन्ति । वस्तुतस्तु — “द्वित्वे च पाकजोत्पत्तौ विभागे च विभागजे । यस्य न स्खलिता बुद्धिस्तं वै वैशेषिकं विदुः” इति ।

५ भाष्यलक्षणं च “सूत्रार्थो वर्ण्यते येन पदैः सूत्रानुसारिभिः । खपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो विदुः” इति ।

६ केचित्तु - बौधायनसूत्रे प्रवराध्याये आशिरसगणान्तःपातिशारद्वतगणे पठितः ‘प्रशस्तः’ इत्येनममन्यन्त । अन्ये तु – ‘प्रवररत्न’ ग्रन्थे आङ्गिरसगणे गौतमवर्गे पठितः ‘प्रशस्तः’ इति प्रशस्तनामानमेनं मेनिरे ।

७ अत्र – ‘वैशेषिकसूत्राणां भारद्वाजवृत्तिर्गङ्गाधरकविरत्नकविराजकृताऽस्ति’ इति श्रूयते । अन्ये तु—– भारद्वाजनाम्नोयोतकराचार्येणेयं वृत्तिः कृता इत्याहुः । अन्येतु-‘उद्योतकराचार्यस्यैव ‘भारद्वाज’ इति नाम तेन कृता वृत्तिर्भारद्वाजवृत्तिः’ इति मन्यन्ते । 4 न्या. को.

शस्तपादाचार्यस्य ) ‘प्रशस्तदेव: प्रशस्तचरणः’ इति नामान्तरे । गौतमवात्स्यायनयोरिव समानतन्त्रत्वेन कणादप्रशस्तपादयोरपि परमर्षित्वम् क पिल-पञ्चशिखाचार्ययोरिवाचार्यत्वं च उदयनाचार्य-कन्दलीकार- शंकर मिश्रादयः स्वीचक्रुः इति ।

२६

( ५ ) उद्योतकराचार्यो न्यायसूत्राणां वार्तिकमकरोत् । अयं च इतो वर्षाणां द्वादशशत्याः ( १२०० ) पूर्वमासीत् । ‘अयं च भारद्वाजगोत्रज : ’ इति केचिदाहुः । तत्र मया संदिह्यते ‘अयं च इतो द्वादशशत्याः पूर्व कदासीत्’ इति मया न ज्ञायते च इति ।

( ६ ) वाचस्पतिमिश्रंश्च न्यायवार्तिक ग्रन्थस्य व्याख्यानं A न्यायवार्तिकतात्पर्यम्, B न्यायकणिकाम्, C परिशिष्टव्याख्यानं चाकरोत् इति ।

( ७ ) शिवादित्य मिश्रश्च ‘न्यायाचार्यः’ इति स्तूयते । अयं च ‘व्योमशिवाचार्यः’ इति केचिद्वदन्ति । शिवादित्य मिश्रस्तु ‘सप्तपदार्थी’ नामानं प्रन्थमकरोत् इति ।

( ८ ) उदयनाचार्यश्च विक्रमीय ( ८४५ ) वर्षादुत्तरं (१०४८ ) व८ वार्तिकलक्षणं च – “उक्तानुक्तद्विरुक्तानां चिन्ता यत्र प्रवर्तते । तं ग्रन्थं वार्तिकं प्राहुर्वार्तिकज्ञा मनीषिणः” ( पराशरपुरा० अ० १८ ) इति ।

९ ‘अयं वाचस्पतिमिश्रः तत्त्वचिन्तामणिप्रकाशकृतो वाचस्पतिमिश्रादय एव’ इति केचित्पण्डिता आहुः । अयं वाचस्पति मिश्रः ‘शंकरभारतीकृतशारीरकमीमांसाख्यभाव्यस्य भामत्याख्यव्याख्याकार एव’ इति बहवो मन्यन्ते । अन्ये तु - ‘अयं वाचस्पतिस्तु भामतीकारादन्य एव भामतीकारश्चान्यः कञ्चन वेदान्तशास्त्रज्ञ आसीत्’ इत्याहुः ।

१० ‘इदं परिशिष्टं तु उदयनाचार्यकृतम्’ इति केचिद्वदन्ति । अन्ये तु - इदं परिशिष्टं ‘न्यायकलिकापरिशिष्टमेव’ इत्यमन्यन्त ।

११ व्योमशिवाचार्यस्तु प्रशस्तपादकृतभाष्यस्य टीकारूपं व्योमवती - नामानं ग्रन्थं

कृतवान् ।

१२ ‘उदयनाचार्येण सह जैनानां विवादः समजान । अवशिष्टनास्तिकानां मूलोच्छेद श्श्रोदयनेन कृतः’ इति जैनग्रन्थाकलनादवगम्यते । उदयनाचार्यः श्रीहर्षपितुः श्रीहीरस्य समानकालिकः । ‘श्रीहर्षस्तु (शके ८८९ ) वर्षे आसीत्’ इति नैपघटीकयाऽवगम्यते । केचित्तु -‘खण्डनग्रन्थेन च श्रीहर्षात्पूर्व एवोदयन इत्यवगम्यते’ इत्याहुः । यस्तु रत्नाव

२७

र्षापूर्व मिथिलादेशे न्यवसत् । केचित्तु – ‘अभिनवोदयनाचार्यो दक्षिणदेशे वङ्गदेशे वा जातः’ इत्याहुः । उदयनाचार्यो न्यायाचार्यत्वेन प्रसिद्धः A. न्यायवार्तिकतात्पर्यस्य टीकारूपं न्यायवार्तिकतात्पर्य परिशुद्धिनामानं ग्रन्थम् B न्यायपरिशिष्टम् C प्रशस्तपादकृतभाष्यस्य व्याख्यानरूपं किरणावलीनामानं ग्रन्थम् D आत्मतत्त्वविवेकम् ( बौद्धाधिकारम् ), E न्यायकुसुमाञ्जलिं च कृतवान् इति ।

वर्षे

( ९ ) श्रीधराचार्यश्च विक्रमाब्दे ( १०४८ ) तथा ( शके ९१३ ) प्रशस्तपादाचार्यकृतभाष्यस्य व्याख्यानरूपं न्यायकन्दलीनामानं ग्रन्थं कृतवान् इति । श्रीधराचार्यस्य पिता बलदेवः । माता तु अव्बोका । निवासस्तु गौडदेशापरपर्यायवङ्गदेशान्तर्गते गङ्गायाः पश्चिमे तटे ‘राढ ’ देशे भूरिश्रेष्ठिक इति प्रसिद्धे भूरिसृष्टिग्रामे ‘राढापुरी’ इत्यस्मिन् ।

( १० ) महामहोपाध्यायो वल्लभाचार्यश्च न्यायलीलावतीनामानं ग्रन्थं कृतवान् इति ।

( ११ ) गङ्गेशोपाध्यायश्च इतः सप्तशत्याः पूर्व (शके ११०० ) एकादशशतके बङ्गदेशे आसीत् । केचित्त – ( शके १०३० ) एतस्माद्र्षापूर्वमासीत्’ इत्यङ्गीचक्रुः । गङ्गेशोपाध्यायस्तु सकलन्यायतर्कग्रन्थेभ्यः सारमुद्धृत्य तत्त्वचिन्तामणि - नामानं नव्यपरिष्कारपरिष्कृतमुत्तमं ग्रन्थं विरचितवान् इति ।

( १२ ) वर्धमनोपाध्यायश्च गङ्गेशोपाध्यायपुत्रः मिथिलादेशे दरभंगाल्यादौ श्रीहर्षो वत्सराज उदयनश्च प्रतिपादितः सोऽन्य एव इति । अन्ये तु – ‘श्रीहर्षात्पूर्व एव वाचस्पतिमिश्रः इति शंकर मिश्रग्रन्थादवगम्यते । अतो वाचस्पतिमिश्रात्पूर्वमेवोदयनाचार्य आसीत्’ इत्याहुः । परे तु – ‘वाचस्पति मिश्रादनन्तरकालिक एवोदयनाचार्यः इति तात्पर्यपरिशुद्धिग्रन्थेनात्मतत्त्वविवेकेन चावगम्यते’ इति प्राहुः ।

१३ अत्रेदमनुमापकम् - लक्ष्मणसेननामा नृपतिर्वङ्गदेशे बभूव यस्य सभापण्डितो हलायुधभट्ट आसीत् । तस्य राज्ञः प्रवृत्तिः ( शालि० शके १०३० ) वर्षे प्रादुरासीत् । तथाच ‘ततोsपि पूर्व गङ्गेशोपाध्याय आसीत्’ इति निश्चीयते ।

१४ गणरत्नमहोदधिकारो गोविन्दसूरिशिष्यो वर्धमानस्तु जैन एव इत्यस्माद्वर्धमानोपाध्यायादन्यः इति ज्ञेयम् । गणरत्नमहोदधिर्विक्रमशकवर्षेषु ( ११९७ ) अतीतेषु विरचितः इति ।

मण्डलान्तर्गते ‘करिजन’ ग्रामे जातः उदयनाचार्यकृतायाः किरणावल्या व्याख्यानरूपं किरणावली प्रकाशनामानं ग्रन्थं न्यायलीलावत्या व्याख्यानरूपं न्यायलीलावती प्रकाशनामानं ग्रन्थं उदयनकृतन्यायपरिशिष्टस्य प्रकाशं गौतमसूत्रस्य तत्त्वचिन्तामण्यादीनां व्याख्यानं च कृतवान् इति ।

( १३) महामहोपाध्याय-न्यायपञ्चानन-वासुदेवभट्टाचार्यसार्वभौमश्च तत्वचिन्तामणेर्व्याख्यानं कृतवान् । वासुदेवसार्वभौमस्य चत्वारः शिष्या आसन्- गौराङ्गदेवः रघुनाथ: रघुनन्दनः कृष्णानन्दश्चेति । तत्र ( १ ) गौराङ्गस्तु ’ भगवतो विष्णोरवतारः ( शचीनन्दनः ) ’ इति केचिदाहुः । अन्ये तु – ‘विरक्तो भगवद्भक्त:’ इत्याहुः । ( २ ) रघुनाथतार्किक शिरोमणिश्च दीधितिकारो नैयायिक: । ( ३ ) रघुनन्दनभट्टाचार्यश्च धर्मशास्त्री । ( ४ ) कृष्णानन्दवागीशश्च मन्त्रशास्त्री जातः इति । एते च चत्वारस्तत्तच्छास्त्रेषु निबन्धांश्चक्रुः इति किंवदन्ती ।

२८

( १४ ) जयदेवमिश्रः ( पक्षधर मिश्रः ) हरि मिश्र शिष्यो वासुदेवसार्वभौमस्य सहाध्यायी तत्त्वचिन्तामणेर्व्याख्यानमालोकनामानं ग्रन्थं चकार इति ।

( १५) रघुनाथभट्टाचार्यतार्किकशिरोमणिश्च वासुदेव सार्वभौमशिष्यो वङ्गदेशे नवद्वीपग्रामे नद्याशान्तिपुरे ( भाषया ‘नडिया’ इति प्रसिद्धे ). जातः । स च ( रघुनाथतार्किक शिरोमणिः ) A तत्त्वचिन्तामणेर्व्याख्यानं दीधितिनामानं B बौद्धाधिकारापरपर्यायस्यात्मतत्त्वविवेकस्य व्याख्यानं दीधितिनामानं C किरणावल्या न्यायलीलावत्याश्च प्रकाशस्य ( वर्धमानकृतस्य ) व्याख्यानं द्रव्यप्रकाश विवृति गुणप्रकाश विवृति ( विषमपदटिप्पनीं ) दीधि तिनामानं D पदार्थतत्त्वनिरूपणं नाम ( पदार्थखण्डनम् ) E आख्यातवाद (आख्यात विवेकम् ) च ग्रन्थं चकार इति ।

१५ गौराङ्गो नाम राजाऽस्ति । स च शालिवाहन शके (१४०७) वर्षे आविरासीत् । १६ मनुस्मृतिव्याख्यानकर्ता च राघवानन्दः अयं तु रघुनन्दनः इति तयोर्भेदः । १७ अत्रैतिह्यम् – ‘सार्वभौमे चाध्ययन निवृत्त्या स्वदेशं गते तच्छिष्ये रघुनाथ शिरोम●णावपि पक्षधर मिश्राच्चाध्येतुं समायाते कदाचित् सामान्यलक्षणायाः प्रत्यासत्त्याः खण्डने च कृते सति पक्षधरमिश्रः शिष्यत्वमापन्नं रघुनाथं प्रति प्रोवाच – “वक्षोजपानकृत्काण संशये जाग्रति स्फुटे । सामान्यलक्षणा कस्मादकस्मादपलप्यते” इति ।

२९

( १६ ) मथुरानाथतर्कवागीश-भट्टाचार्यश्च रामतर्कालंकारात्मजः वङ्गदेशीयो रघुनाथतार्किकशिरोमणेः शिष्यः आत्मतत्त्व विवेक-तत्त्वचिन्तामणिप्रभृतिमूलग्रन्थानां रघुनाथाख्य स्वगुरुकृतानां च सर्वेषां ग्रन्थानां व्याख्यानम् ( गुणप्रकाश विवृतिरहस्यादि ) कृतवान् इति ।

(१७) रघुदेवन्यायालंकारः ( कणादापरनामा) मथुरानाथस्य शिष्यो वङ्गदेशीयः । स च दीधितेरवयवग्रन्थस्य च व्याख्यां रघुनाथशिरोमणिकृतपदार्थतत्त्वनिरूपणस्य टीकां (पदार्थतत्त्वविवेचनटीकाम् ) ईश्वरवादम् आकाङ्क्षावाद भाषारतं च कृतवान् इति ।

( १८ ) म० म० शंकरमिश्रश्च रघुदेवशिष्यो भवनाथात्मजः A कणादरहस्यैनामानं B वैशेषिकसूत्रोपस्कारं C न्यायलीलावतीदीधितेर्व्याख्यानं न्यायलीलावतीकण्ठाभरणं D बौद्धाधिकारस्य ( आत्मतत्त्वविवेकस्य) व्याख्यानं कल्पलतानामानं च ग्रन्थं रचयामास इति ।

( १९) प्रगल्मैश्च खण्डनोद्धौराख्यग्रन्थमकरोत् इति । PROPIN ( २० ) भवानन्दनामा महामहोपाध्याय-न्यायपञ्चानन-न्यायसिद्धान्ततर्कवागीश - भट्टाचार्यश्च A तत्त्वचिन्तामणेर्व्याख्यानं B दीधितेर्व्याख्यानं C शब्दार्थमञ्जरीं, D कारकवादं च कृतवान्, इति ।

( २१) म० म० न्यायवाचस्पति-जगदीशतर्कालंकार भट्टाचार्यश्च भवानन्दशिष्य: A प्रशस्तपादकृतभाष्यस्य व्याख्यानरूपं भाष्यसूक्तिनामानम् B शब्दशक्तिप्रकाशिकाम् C तर्काम्मृतम् D दीधितेष्टीकां रहस्यनाम्नीं च चकार इति ।

( २२ ) म० म० गदाधरमिश्रो भट्टाचार्यचक्रवर्ती च जगदीशस्य रत्नकोशक्कृतो हरिरामतर्कालंकार भट्टाचार्यस्य च शिष्य: A तत्त्वचिन्तामणि१८ स च ग्रन्थो भाष्याभिप्रायबोधको वार्तिकलक्षणाकान्तः इति ज्ञेयम् । १९ ‘रघुनाथतार्किकशिरोमणिना दीधितिग्रन्थे पूर्वपक्षीयव्याप्तिवादे प्रगल्भकृतग्रन्थ उदाहृतः’ इति ‘कश्चन प्रगल्भो दीधितिकारात्पूर्वकालिक एव आसीत्’ इति विज्ञायते । २० अस्यैकं पुस्तकं ( शाके १४३६ ) वर्षे लिखितं वाराणस्यामुपलभ्यते । ग्रन्थकूचरितं नाम द्वितीय उपोद्वातः ।

व्याख्यान दीघितेष्टीकां संगतिनाम्नीं लक्षसंख्यकाम् B बौद्धाधिकारव्याख्याम्, C दीघितेश्च व्याख्यां गदाधरीम् D द्विपञ्चाशत्संख्यकान् (५२) वादार्थश्च चकार इति ।

( २३ ) अथ भगीरथठकुरो मेघठक्कुरापरनामा मैथिल: पक्षधरमिश्राणां शिष्यः जयदेवपण्डितकवेवशाब्दे जातः । भगीरथठकुरस्य महादेवाख्यः थेघठकुरापरनामा सोदर आसीत् । भगीरथठक्कुरो वर्धमानोपाध्यायकृतानां प्रकाशग्रन्थानाम् ( किरणावलीप्रकाशादीनाम् ) व्याख्यान रूपान् द्रव्यप्रकाशिका-गुणप्रकाशिकादिनाम्नो ग्रन्थान् ( कुसुमाञ्जलिप्रकाशप्रकाशिकान्यायलीलावतीप्रकाशप्रकाशिकादीन् ) चकार इति ।

( २४ ) रुचिदैत्तः ( भाक्तनामा ) पक्षधर मिश्राणां शिष्य: A तत्त्वचिन्तामणेर्व्याख्यानरूपं प्रकाशनामानं B कुसुमाञ्जलिप्रकाशस्य वर्धमानकृतस्य व्याख्यानरूपं मकरन्दनामानं च ग्रन्थं चकार इति ।

( २५ ) अथ - केशवमिश्रश्च न्यायसूत्रानुसारिणं तर्कभाषानामानं ग्रन्थं विरचितवान् इति ।

( २६ ) अथ – वरदराजश्च न्यायसूत्रानुसारिणं तार्किकरक्षानामानं श्लोक - ( १६१ ) निबद्धं ग्रन्थं विरचितवान् इति । ( २७ ) अथ – पद्मनाभमिश्रस्तु बलभद्र मिश्रात्मजो विजयश्रीगर्भजो ( विश्वनाथगोवर्धन मिश्रबन्धुः ? ) A तत्त्वचिन्तामणेर्व्याख्यानरूपं चिन्तामणिपरीक्षानामानं B राद्धान्तमुक्ताहारं ( अस्य व्याख्यानं कणादरहस्यम् ?) C किरणावल्या द्वितीयं व्याख्यानं किरणावलीभास्करनामानं च ग्रन्थं चकार इति ।

( २८ ) अथ - म० म० जानकीनाथो भट्टाचार्यचूडामणिर्न्यायसिद्धा•न्तमञ्जरीनामानं ग्रन्थं चकार इति ।

( २९ ) रामभद्रो जानकीनाथभट्टाचार्यचूडामणेः पुत्रः न्यायसूत्रटीकां न्यायरहस्यनामानं ग्रन्थं चकार इति ।

( ३० ) अथ – विश्वनाथ न्यायपञ्चाननश्च विद्यानिवासभट्टाचार्यात्मजो

२१ केचित्तु रुचिदत्त-प्रगल्भ- रघुनाथानां द्वित्वेन विभिन्नत्वममन्यन्त ।

३१

वङ्गदेशीयः । अयं च A भाषापरिच्छेदनामानं B तट्टीकां न्याय सिद्धान्तमुक्तावलीनामानं ग्रन्थं C न्यायसूत्रवृत्तिं च चकार इति ।

( ३१ ) रुद्रभेट्टाचार्यो विश्वनाथन्यायपञ्चाननसहोदर: A गुणप्रकाशविवृतेर्भावप्रकाशिकाम् B रौद्रीनाम्नीं दीघितेर्व्याख्यां च कृतवान् । अनेन मथुरानाथतर्कवागीशवत् बहवो ग्रन्था व्याख्याताः इति ।

( ३२ ) अथ - अनंभट्टश्च कर्णाटकदेशीयः ( तैलङ्गदेशीयो वा ? ) । सच काश्योमैधीत्य A प्रशस्तपादकृत - वैशेषिकसूत्रभाष्यस्थग्रन्थान् संक्षेपतो गृहीत्वा तर्कसंग्रहनामानं ग्रन्थं B तर्कसंग्रहस्य टीकारूपं तत्त्वचि न्तामणेः रघुनाथतार्किकशिरोमणिकृतदीधितिग्रन्थाच्च सारमुद्धृत्य तर्कदीपिकानामानं च ग्रन्थं रचयामास इति संक्षेपः ।

ग्रन्थोत्पत्तिः

अथ ग्रन्थोत्पत्तिनामा तृतीय उपोद्धातः ( न्यायवैशेषिकग्रन्थानामुत्पत्तिसंख्यानम् )

१ ( १ ) न्यायसूत्रम् ( १ ) - गौतमर्षिः ।

२ ( २ ) न्यायसूत्रस्य भाष्यम् – वात्स्यायनः ।

३ ( ३ ) न्यायवार्तिकम् – उद्योतकराचार्यः ।

४ ( ४ ) न्यायवार्तिकतात्पर्यम् – वाचस्पतिमिश्रः ।

५ ( ५ ) न्यायवार्तिकतात्पर्यपरिशुद्धिः - उदयनाचार्यः । ६ ( ६ ) न्यायसूत्रवृत्तिः - विश्वनाथपञ्चाननः ।

–

७

( ७ ) न्यायसूत्रटीका ( न्यायरहस्यम्) - रामभद्रः ।

८ ( १ ) षोडशपदार्थी - गणेशदासः ।

कर्ता

९ ( २ ) टिप्पनम् - वासुदेव सार्वभौमभट्टाचार्यः ।

२२ रामेश्वरभट्टाचार्यात्मजो रुद्रभट्टाचार्यस्त्वन्य एव । तेन च ‘रौद्री’ इत्याख्या न्यायसिद्धान्तमुक्तावल्या व्याख्या कृता ।

२३ अत्रानंभप्रशंसाकिंवदन्ती –“काशीगमनमात्रेण नान्नंभट्टायते द्विजः” इति । ३२

ग्रन्थोत्पत्तिनामा तृतीय उपोद्धातः ।

१० ( ३ ) पदार्थतत्त्वनिरूपणम् ( पदार्थखण्डनम् ) – रघुनाथ भट्टाचार्यतार्किकशिरोमणिः ।

११

( ४ ) पदार्थतत्त्वनिरूपणटीका ( पदार्थतत्त्व विवेचनटीका ) – रघुदेवन्यायालंकारः ।

१२ ( ५ ) तार्किकरक्षा - वरदराजः । तर्कभाषा – केशवमिश्रः ।

। १३ ( ६ )

१४ ( १ ) वैशेषिकसूत्रम् ( २ ) महर्षिः कणादः ।

१५ ( २ ) भाष्यम् – प्रशस्तपादाचार्यः ।

१६ ( ३ )

भाष्यम् – चन्द्रकान्ततर्कालंकारः (शके १८००)

१७ ( ४ ) भारद्वाजवृत्तिः (वैशेषिकसूत्रव्याख्या ) – गङ्गाधरकविरत्न कविराजः ।

१८ (५) न्यायकन्दली – ( प्रशस्तभाष्यस्य टीका ) - श्रीधराचार्यः । १९ ( ६ ) किरणावली ( प्रशस्तभाष्यस्य टीका ) – उदयनाचार्यः । २० ( ७ ) व्योमवती ( प्रशस्तभाष्यस्य टीका ) - व्योमशिवाचार्यः । २१ (८) लीलावती (प्रशस्तभाष्यस्व टीका ) — श्रीवासाचार्यः । २२ ( ९ ) भाष्यसूक्तिः (प्रशस्तपादकृतभाष्यस्य व्याख्यानम् ) दीशभट्टाचार्यः ।

जग२३ ( १० ) भिक्षुवार्तिकम् (प्रशस्तभाष्यस्य व्याख्यानम् (?) ) — कर्ता नोपलभ्यते । ‘पञ्चशिखाचार्यः कर्ता’ इति केचिदाहुः । ‘विज्ञानभिक्षुः कर्ता’ इत्यन्ये आहुः ।

२४ ( १ ) किरणावलीप्रकाश: ( किरणावल्या व्याख्या ) - वर्धमानोपाध्यायः ।

२५ (२) किरणावलीटिप्पनम् - रघुनाथतार्किक शिरोमणिः । २६ ( ३ ) द्रव्यप्रकाशिका ( किरणावली प्रकाशस्य व्याख्यानम् ) भगीरथठकुरः । ग्रन्थोत्पत्तिनामा तृतीय उपोद्धातः ।

२७ ( १ ) गुणदीधितिः गुणप्रकाशविवृतिर्वा — रघुनाथतार्किकशिशेमणिः ।

२८ ( २ ) गुणप्रकाशविवृतिरहस्यम् गुणदीधितिमाथुरी वा मधुरानाथतर्कवागीशभट्टाचार्यः ।

२९ ( ३ ) गुणप्रकाश विवृतिभावप्रकाशिका गुणप्रकाश विवृतिपरीक्षा वा ( गुणप्रकाशविवृतेर्व्याख्यानम् ) – रुद्रभट्टाचार्यः । ३० ( ४ ) गुणप्रकाश विवृतेर्व्याख्यानम्— रामकृष्णः । ३१ ( ५ ) गुणप्रकाश विवृतेर्व्याख्यानम् -जयरामभट्टाचार्यः ।) ३२किरणावलीभास्करः (किरणावल्या द्वितीयं व्याख्यानेम्) पद्मनाभमिश्रः ( बलभद्र मिश्रात्मजः ) 1 (9) 2 पञ्जिका ( न्यायकन्दल्याष्टीका ) — राजशेखरसूरिः। ॐ

सिद्धान्तमुक्ताहारः

पद्मनाभमिश्रः ।

कणादरहस्यम्

३३

३४

३५

३६

000

४२

~ m

लक्षणमाला 1

सप्तपदार्थी (७) )

३७ ( १ )

पदार्थचन्द्रिकायाष्टीका–नरसिंहः ।.

३९ ( २ )

मितभाषिणी— मध्वसरस्वती ( कृष्णातीर निवासी ) । ४० ( ३ ) टीका–जिनवर्धनसूरिः ( संवत् १४७१ ) ४१ ( ४ ) लघुटीका- सिद्धचन्द्रगणिः । निष्कण्टका मलिनाथः ।

बौद्धाधिकारः (८) (बौद्धधिक्कारः आस्मतत्व विवेको वा ) उदयनाचार्यः ।

बौद्धाधिकारव्याख्याः कथ्यन्ते

४३

३३

-शिवादित्य मिश्रः ।

सप्तपदार्थ्याष्टीकाः कथ्यन्तेStr

पदार्थचन्द्रिका — शेषानन्तः ।

5 न्या. को. ३४

प्रन्थोत्पत्तिनामा तृतीय उपोद्धातः ।

४४ ( १ ) दीधितिः - रघुनाथतार्किकशिरोमणिः । ४५ ( २ ) कल्पलता - शंकरमिश्रः ( भवनाथात्मजः ) ।

४६ (३) गदाधरी गादाघरी वा

४७ ( ४ ) व्याख्या -नारायणः ।

४८

गदाधर भट्टाचार्यचक्रवर्ती ।

बौद्धाधिकारदीघितेर्व्याख्या - गदाधर भट्टाचार्यचक्रवर्ती ।

न्यायकुसुमाञ्जलिः –उदयनाचार्यः । न्यायकुसुमाञ्जलेष्टीकाः कथ्यन्ते

५० ( १ ) प्रकाशः - वर्धमानोपाध्यायः ।

५१ ( २ ) व्याख्या - परमहंसपरिव्राजकाचार्य : श्रीनारायणतीर्थः ।

५२ ( ३ ) व्याख्या – म. म. त्रिलोचनः ।

५३ ( ४ ) व्याख्या – म. म. गुणानन्दः ।

५४ ( ५ ) व्याख्या — हरिदासभट्टाचार्यः ।

५५ ( १ ) मकरन्दः ( प्रकाशस्य व्याख्या ) – रुचिदत्तः । न्यायलीलावती ( १० ) –म. म. वल्लभाचार्यः ।

५७ (१) न्यायलीलावतीप्रकाशः - वर्धमानोपाध्यायः ।

५८ (२) न्यायलीलावतीदीधितिः (विभूतिः ) - रघुनाथतार्किक शि रोमणिः ।

५९ (३) न्यायलीलावती कण्ठाभरणम्- म. म. शंकरमिश्रः । ६० ( ४ ) न्यायलीलावतीप्रकाश विवेकः - म. म. मथुरानाथतर्कवागीशभट्टाचार्यः’

तत्त्वचिन्तामणिः (११) — शोपाध्यायः । तत्त्वचिन्तामणेष्टीकाः कथ्यन्ते

६२ ( १ )

व्याख्या - वासुदेवसार्वभौमभट्टाचार्यः ।

६३ ( २ )

आलोकः – पक्षधर मिश्रः ।

६४ ( ३ ) दीधितिः- रघुनाथ भट्टाचार्यतार्किकशिरोमणिः । ग्रन्थोत्पत्तिनामा तृतीय उपोद्धातः ।

६५ ( ४ ) प्रकाशः - रुचिदत्तः ( पक्षधरमिश्र शिष्यः ) । ६६ ( ५ ) रहस्यम्- मथुरानाथतर्कवागीश: ( रामतर्कालंकारात्मजः ) ६७ ( ६ ) आलोकः -जयरामभट्टाचार्यः । ६८ (७) हनुमदीया - हनुमान् ।

६९ ( ८ ) जागदीशी - जगदीशभट्टाचार्यः । ७० (९) व्याख्या — महेश्वरः ।

७१ (१०) व्याख्या - रघुदेवभट्टाचार्यः ।

७२ (११) रश्मिचक्रम् – म. म. गोकुलनाथमैथिलः । ७३ (१२) मणिसारः - गोपीनाथः ।

७४ (१३) चिन्तामणिपरीक्षा – पद्मनाभः ( बलभद्रात्मजः ) ।

७५ (१४) व्याख्या — भवानन्दः ।

७६ (१५) दर्पणम् - रामानुजदीक्षितः । ७७ (१६) तर्कचूडामणिः - धर्मराजाध्वरी । आलोक (१४) स्य टीका: कथ्यन्ते —

७८ ( १ ) मथुरानाथी— मथुरानाथतर्क वागीशभट्टाचार्यः । १७९ ( २ ) गदाधारी - गदाधरभट्टाचार्यचक्रवर्ती ।

८० ( ३ ) आलोकरहस्यम् – न्यायकुमुदिनीपतिर्गोपीनाथः । ८१ ( ४ ) आलोकविवेकः – गुणानन्दविद्यावागीशभट्टाचार्यः । ८२ ( ५ ) आलोकरहस्यम् – म. म. रघुपतिः ।

तत्त्वचिन्तामणिव्याख्यानस्य दीघितेः (१५) टीकाः कथ्यन्ते ८३ ( १ ) मथुरानाथी - मथुरानाथतर्कवागीशः । ८४ ( २ ) भवानन्दी – म. म. भवानन्दो न्यायपञ्चाननन्यायसिद्धान्ततर्कवागीशभट्टाचार्यः ।

८५ ( ३ )

जागदीशी–न्यायवाचस्पतिर्जगदीश तर्कालंकारभट्टाचार्यः ।

८६ ( ४ ) गदाधरी ( संगतिनाम्नी ) – गदाधर भट्टाचार्यचक्रवर्ती । ग्रन्थोत्पत्तिनामा तृतीय उपोद्धातः ।

८७ ( ५ X दीधितिव्याख्या - न्यायवाचस्पतिभट्टाचार्य: (?) (विद्यानिवाससूनुः ) ।

८८ (६) व्याख्या - जयरामन्यायपञ्चानन तर्कालंकारभट्टाचार्यः ।

८९ (७) व्याख्या - काशीनाथः ।

९० (८) रौद्री – रुद्रभट्टाचार्यः ।

९९ (९) व्याख्या — महेशः । A

९२ (१०) विद्योतम् – म. म. गोकुलनाथः । ९३ (११) प्रवेश: – विश्वेश्वरपण्डितः पर्वतीयः ।

९४

९५

सर्वोपकारिणी प्रवेशो वा (भवानन्दी व्याख्या ) - महादेवो 1 मुकुन्द पण्डितात्मजः पुण्यस्तम्भनिवासी (पुणतांचे कर ) संगतिविवृतिः ( गदाधरीव्याख्या ) — आर्डे इत्युपनामकः कृष्णभट्टः ( काशीस्थ: ). )t

न्यायरत्नम्’ ( गदाधरीटिप्पणम् ) - पर्वते इत्युपनामको

रघुनाथशास्त्री SMILNE र्याणां शिष्यः ।

पुण्यप्रामस्थरामानुजमतानुयायिराघवाचातर्कामृत (२१) स्य टीकाः कथ्यन्ते-गङ्गाराम जडी ( नारायणपुत्रः नीलकण्ठशिष्यः दिनकरपुत्र्याः पुत्रः )

९७ (१) चषकः

९८ ( २ ) तर्कामृततरङ्गिणी - मुकुन्दः । ९९ ( ३ ) तमृतदर्पणम्}

तर्कभाषा (२५) टीकाः कथ्यन्तेWIM

१०० ( १ ) ॥ १०१ (२) टीका – माधवभट्टः ।

तर्कभाषाटीका — गोवर्धन मिश्रः ( केशव मिश्रशिष्यः बल भद्र-विजयश्री–पुत्रः पद्मनाभ - विश्वनाथ-बन्धुः)

ग्रन्थोत्पत्तिनामा तृतीय उपोद्वातः ।

३७

१०२ ( ३ ) प्रकाशिका - चिन्नुभट्टः सहजसर्वज्ञपुत्रः ( स च विजयनगरे हरिहरराज्यसमये आसीत् ) ।

१०३ ( ४ ) प्रकाशिका ( भावार्थदीपिका ) - म. म. गौरीकान्तभ चचार्यः ।

प्रकाशिका - म. म. कौण्डिन्यदीक्षितः ।

amalga

१०४ (५ )

१०५ ( ६ )

प्रकाशिका म. म. बलभद्रः ( त्रिपाठी विष्णुदासतनुजः) १०६ ( ७ ) तर्कभाषाभावः — रोंबिलवेंकटबुद्धः (धः) ।

१०७ (८) तर्कभाषाव्याख्या - मुरारिः (गङ्गाधरपुत्रः) ।

१०८ (९) तर्कभाषावृत्तिः - सिद्धचन्द्रगणिः ( भानुचन्द्रगणिशिष्यः जैनः )

१०९ (१०)

युक्तिमुक्तावली - नागेशभट्टः (?) । ११० (११) तर्कभाषाव्याख्या – माधवाचार्यः । तार्किकरक्षा(२६)याष्टीकाः कथ्यन्ते —

१११ ( १ ) सारसंग्रह:

११२ ( २ ) निष्कण्टका - मल्लिनाथः । ११३ (३) न्यायकौमुदीविनायकभट्टः ।

११४

17833

तार्किक रक्षाव्याख्या व्याख्यानम् - हरिहरः । न्यायसिद्धान्तमञ्जर्याः (२८) टीकाः कथ्यन्ते ११५ ( १ ) तर्कप्रकाशः ( शितिकण्ठी ) – श्रीकण्ठदीक्षितः ( विश्वनाथात्मजः ) ।

१९६ ( २ ) व्याख्या — श्रीकृष्णन्यायवागीश भट्टाचार्यः । ११७ ( ३ ) न्यायरत्नावली११८ ( ४ ) न्यायमञ्जरीप्रकाशः - भास्करः ( लौगाक्षीत्युपनामकः मु गलात्मजः )

११९ ( ५ ) न्यायसिद्धान्तमञ्जरीसारः – यादवः (नृसिंहात्मजः ) ।

ग्रन्थोत्पत्तिनामा तृतीय उपोद्धातः ।

न्यायसिद्धान्तमुक्तावल्याः (३०) टीके कथ्येते१२० ( १ ) रौद्री - रुद्रभट्टाचार्यः ( रामेश्वरपुत्रः )

( महादेवभट्टः

१२१ ( २ ) प्रकाशः

। दिनकरभट्टः एतदुभाभ्यां निर्मितः ।

।

१२२

प्रकाशस्य व्याख्या ( रामरुद्री ) रामरुद्रभट्टाचार्यः । तर्कसंग्रह (३२)स्य टीकाः कथ्यन्ते १२३ ( १ ) न्यायबोधिनी– शुक्लरक्षनाथः । १२४ ( २ ) दीपिका–अन्नंभट्टः ।

१२५ ( ३ ) व्याख्या – मुरारिः ।

१२६ ( ४ ) सिद्धान्तचन्द्रोदयः श्रीकृष्णधूर्जटिदीक्षितः । १२७ ( ५ ) न्यायबोधिनी–गोवर्धनः ।

१२८ (६) टीका–क्षमाकल्याणः ।

१२९ ( ७ ) न्यायार्थलघुबोधिनी — गोवर्धनरङ्गाचार्यः ।

१३० (८) टीका - गौरीकान्तः ।

१३१ ( ९ ) पदकृत्यम् - चन्द्रजसिंहः ।

१३२ (१०) निरुक्तिः– जगन्नाथशास्त्री ।

१३३ (११) निरुक्ति: ( वाक्यार्थः ) – पट्टाभिरामः ।

१३४ (१२) चन्द्रिका – मुकुन्दः ।

मेरुशास्त्री गोडबोले । अयं मम १३५ (१३) वाक्यवृत्तिः (उपन्यासः) ( न्याय कोशकारस्य ) न्यायगुरोः पितृव्यः ।

१३६ (१४) तरङ्गिणी — विन्ध्येश्वरीप्रसादः ।

१३७ (१५) तर्कचन्द्रिका - वैद्यनाथ गाडगीळ इति ।

१३८ ( १ ) अनुमानलक्षणम् – लक्ष्मीदासः ।

१३९ ( २ ) अनुमितिमानसम्— हरिरामतर्कालंकारः ( गदाधरभट्टाचार्यगुरुः )।

१४० ( ३ )

आकाङ्क्षावादः - रघुदेव भट्टाचार्यः ।

१४१ ( ४ ) आख्यातवादः ( आख्यात विवेकः ) - रघुनाथतार्किकशि रोमणिः ।

ईश्वरवादः— रघुदेवभट्टाचार्यः ।

१४२ ( ५ )

१४३ ( ६ ) एवकारवादार्थः– हरिरामभट्टाचार्यः । १४४ (७) कारकवादः - जयरामभट्टाचार्यः । १४५ ( ८ ) कारकवादः - भवानन्दः ।

१४६ ( ९ ) क्रोडपत्राणि - शंकर मिश्रः, न्यायकोशकर्ता च ।

१४७ (१०) गुणरहस्यम् ०

१४८ (११) गुणरहस्य प्रकाशः - ०

९४९ (१२) चित्ररूपवादार्थः - । विद्यानिवाससूनुर्न्यायवाचस्पतिभट्टा- जगन्नाथदीक्षितः ।

चार्यः 1:1

१५० (१३) जगन्नाथदीक्षितीयम् १५१ (१४) जातिमाला - ०

१५२ (१५) तर्ककुतूहलम् – ( इसवी १८ शतकम् ) ।

१५३ (१६) तर्कचन्द्रिका – विश्वेश्वराश्रमः । १५४ (१७) तर्कपरिभाषा - ०

1110

विश्वेश्वरपण्डितः पर्वतीयलक्ष्मीधरसूनुः

१५५ (१८) तर्कप्रदीपः - कोण्डभट्टः ।

१५६ (१९) नअर्थवादटीका -जयरामः ।

१५७ (२०) न्यायकलिका – जयन्तः ।

१५८ (२९) न्यायकौस्तुभः – महादेव-पुणतांबेकरः ।

१५९ (२२) न्यायपारिजातः यल्लभट्टः । १६० (२३) न्यायमञ्जरी जयन्तभट्टः १६१ (२४) न्यायसारः – ०

१६२ (२५) न्यायसार विचार:- राघवभट्ट ( म. म. शारङ्गसुतः ) । १६३ (२६) न्यायसिद्धान्ततत्त्वम् – गोकुलनाथः ।

१६४ (२७) न्यायसिद्धान्तमाला-जयरामभट्टाचार्य: । १६५ (२८) पदार्थदीपिका— कोण्डभट्टः ( रंगोजीभट्टपुत्रः )

१६६ (२९) पदार्थमालाप्रकाशः - लौगाक्षिभास्करः ।

१६७ (३०) पदार्थविवेकः-०

१६८ (३१) पदार्थविवेकटीका– गोपीनाथ-मौनी ।

१६९ (३२) परामर्शविचारः - म. म. हरिरामतर्कालंकार भट्टाचार्यः । १७० (३३) प्रकाशतावादार्थः

१७१ (३४) प्रतियोगिज्ञानकारणताविचारः – रघुदेवभट्टाचार्यः । १७२ (३५) बालबोधः – म. म. गोविन्द पण्डितः । १७३ (३६) बाबबुद्धिवादार्थः

१७४ (३७) भावदीपिका - श्रीकृष्ण न्यायवागीशभट्टाचार्यः ।

१७५ (३८) भाषारत्नम् - कणादापरनामा रघुदेवः ।

१७६ (३९) मितभाषिणी-० १७७ (४०) मुक्तिहारः - गदाधरः । १७८ (४१) रत्नकोशवादः । म. म. न्या. पञ्चा. हरिरामतर्कालंकाररत्नकोशविचारः [भट्टाचार्य : ( गदाधर भट्टाचार्य गुरुः ) । १७९ (४२) लाघवगौरवरहस्यम् – गोकुलनाथः । १८० (४३) वाक्यार्थभेदवादः— आपदेवसूनुः । १८१ (४४) विधिनिरूपणम् - रुद्रभट्टाचार्यः । १८२ (४५) विधिवादः - गदाधरभट्टाचार्यः । १८३ (४६) विशिष्टवैशिष्ट्यवादार्थः हरिरामभट्टाचार्यः ९८४ (४७) विषयतावादार्थः -०

प्रकीर्णकम्

1 प्रकीर्णकं नाम चतुर्थ उपोद्धातः ।

१८५ (४८) व्युत्पत्तिवादः)

१८६ (४९) शक्तिवादः

-गदाधर भट्टाचार्य चक्रवर्ती ।

१८७ (५०) शब्दार्थतर्कामृतम् — / श्रीकृष्ण भट्टः ( गोवर्धनात्मजः मौनिकुलोत्पन्नः ) ।

९८८ (५१) शब्दार्थमञ्जरी – भवानन्दः ।

१८९ (५२) समासवादः१९० (५३) सिद्धान्तदीपप्रभा ( शशधरीयस्य व्याख्या ) ।

न्यायकोशकर्ता

४१

म. म. न्या. पञ्चा. वासुदेव भट्टाचार्यसार्वभौमः ।

एवमन्येऽपि न्यायवैशेषिकशास्त्रीयाः केचन नाममात्र प्रसिद्धाः केचन संग्रहादौ वर्त- माना बहवो ग्रन्थाः सन्ति । तथापि विस्तरभयात्तेषां नामानि न संनिवेशितानि इत्ये- तैरेवालम् इति शम् ॥

6 न्या. को. ४२

ग्रन्थसंख्या.

१

अथर्व, भा०

२

आपस्त •

४

३ ए० वा० ऐतरेय ०

५ काव्यप्र० ६ का० व्या०

७ कि०

कु०

ग्रन्थप्रतीकः (ग्रन्थचिद्दम्)

कु० व्या०

१०

कु० व्या० ता० ११ कृष्णं ●

१२

गण०

१३

ग०

१४ ग० व्यु०

१५

ग० शक्ति०

१६ गीता, भा० *१७ गौ०

गौ * १८ ० वृ० १९ / चि० २० चि० प्र०

२१ छान्दो०

२२

जग०

२३

जैमि०

२४

येभ्यो ग्रन्थेभ्यः शब्दान् गृहीत्वाऽयं न्यायकोशो व्यरचि

विषयः(न्याय.) गोतममतानुसारी (वैशे.) कणादमतानुसारी (मिश्रम् ) उभयमत मिश्रम्

जै०

८० न्या०

एतच्चिह्नानामर्थः (ग्रन्थनाम)

अथवभाष्यम् (प्रस्तावना ) आपस्तम्बमहर्षेधर्मसूत्रम् एवकारवादार्थः ।ऐतरेयोपनिषत्

काव्यप्रकाशः

कारकव्याख्यानम् (कारकवादः )

किरणावलिः ।न्यायकुसुमाञ्जलिः

न्वायकुसुमाजलेव्याख्यानम्

कुसुमाञ्जलेर्व्याख्यानय तात्पर्य विवरणम् गदाधरीव्याख्यानम् कृष्णभट्टी । गणरत्नमहोदधिः गदाधरी

गदाधरीव्युत्पत्तिवादः { इत्यादिरूह्यः

।

। भगवद्गीताया भाष्यम् । न्यायदर्शनम् गौतमसूत्रवृत्तिः । तत्त्वचिन्तामणिः

। तत्त्वचिन्तामणेः प्रकाशः

वेदार्थः

धर्मः

मिश्रम् ऋग्वेदोपनिषत्

काव्यम्

मिश्रम्

छान्दोग्योपनिषत् जगदीशी जैमिनिसूत्रम्

। जैमिनीयन्यायमाला

वैशे० )

न्याय ० )

( न्याय • )

( मिश्रम् )

मिश्रम् )

सामवेदः

( मिश्रम् ) पूर्वमीमांसा पूर्वमीमांसा

१९२२ ख्रिस्ताब्दे आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्थावल्यां मुद्रितमेकनवति ( ९१ ) ग्रन्थाङ्कयुतं

व्याकरणम्

( मिश्रम्

मिश्रम्

( मिश्रम् वेदान्त •

न्याय •

)

मिश्रम् )

मिश्रम्) तेषां ग्रन्थानां नामादीनि ग्रन्थप्रतीकेभ्यो ज्ञेयानि ।

ग्रन्थकर्ता

सायणाचार्यः

आपस्तम्बः

मम्मटभट्टः

जयरामभट्टाचार्यः

उदयनाचार्यः

हरिदासभट्टाचार्यः

महेशचन्द्र न्यायरत्नः

कृष्णभट्ट : ( आर्डे ) वर्धमानः गदाधर भट्टाचार्य चक्रवर्ती

गदाधरभट्टाचार्य चक्रवर्ती गदाधरभट्टाचार्यः श्रीमध्वाचार्यः गौतमः

लिखितं पत्राणाम्

अङ्कितं वा पृष्ठानां वा पुस्तकम् संख्या

विश्वनाथपञ्चाननः

गङ्गेशोपाध्यायः

अङ्कितम्

९८

अङ्कितम् अङ्कितम् १३ अङ्कितम् ५३ अङ्कितम् १९८ लिखितम् १२

जगदीश भट्टाचार्य: जैमिन्याचार्य: माधवाचार्यः

०

लिखितम् । २९

अङ्कितम्

अङ्कितम् ६५

अङ्कितम् ७३

०

लिखितम् लिखितम्

६५ किंवा (४८)

१४८

अङ्कितम् अङ्कितम् १४८ अङ्कितम् । ३९७ अङ्कितम् अङ्कितम् । २६४ अङ्कितम् । २२६

२९७

रुचिदत्तः (भाकु (क्तु) शास्त्री) लिखितम् ११४

६५ किंवा (४८)

०

अङ्कनलेखनादिकालः - शकः संवत् अथवा इसवी

मुंबई

। इसवी १८६८ मुंबई

धारवाड

। इसवी १८९३ मुंबई संवत् १९२३ बनारस

अङ्कनस्थानम्

इसवी १८६४ कलकत्ता

इसवी १८६४ कलकत्ता संवत् १९३४ बनारस

०

। इसवी १८५८

संवत् १९४२ बनारस इसवी १८८६ बनारस इसवी १८८७ मुंबई इसवी १८६५ कलकत्ता इसवी १८२८ । कलकत्ता इसवी १८७२ कलकत्ता संवत् १६४९

अङ्कितम्

इसवी १८९३ मुंबई

लिखितम्

अङ्कितम् १२६९ संवत् १९२५ कलकत्ता अङ्कितम् पुणे

यद्गौतममुनिप्रणीतन्यायसूत्रभाष्यं तत्पुस्तकस्थाः सूत्राङ्का अस्यां तृतीयावृत्तौ निर्दिष्टाः ।

४३

पुस्तकस्थानम्

ए. कालेज

स्त्रीया

एलफिन्.

कालेज

ए. कालेज

ए. कालेज स्त्रीया

ए. कालेज ए. कालेज

एलफि.

कालेज

स्त्रीया

जिनसीवाले

ए. कालेज ग्रन्थसंख्या

४४

२५

२६

२७

२८

२९

३०

३१

३२

لله

३३

AAWAJ AAW

३४ ३५

३८

३९

४०

४१

४३

४४

४५

४६

४७

४८

ग्रन्थप्रतीकः (प्रन्थचिहम्)

त० कौ

त० दी०

त० प्र०

त० भा०

त० व०

त० वा०

तत्त्वप्र०

तत्त्व सं•

त० सं०

तर्का •

ता० र०

तैत्तिरी• दि० दीधि० २

येभ्यो ग्रन्थेभ्यः शब्दान गृहीत्वाऽयं न्यायकोशो व्यरचि

विषय:

(न्याय.) गोतममतानुसारी

(वैशे.) कणादमतानुसारी मिश्रम्) उभयमतमिश्रम्

न्या० र०

न्या० ली०

नील●

न्या० क०

न्या० बि० टी०

न्या० बो०

न्या० म०’

न्या० वा०

न्या० सि० दी०

पञ्च० कूट•

एतचिहानामर्थः (ग्रन्थनाम )

तर्ककौमुदी तर्क दीपिका तर्कप्रकाशः ( शितिकण्ठी )

तर्कभाषा

तत्त्वावलिः तर्कसंग्रहवाक्यार्थः तत्त्वप्रकाशिका

तत्त्वसंख्यानम्

तर्कसंग्रहः

तर्कामृतम्

तार्किकरक्षा

तैत्तिरीयोपनिषत्

दिनकरी

दीधतिः, अनुमान खण्डः

न्यायरत्नम् ( गदाधरीटिप्पणम्) न्यायलीलावती

न्यायवार्तिकम् ( गोतम सूत्र टिप्पणम्)

(वैशे० ) मिश्रम् )

(मिश्रम्)

न्याय सिद्धान्तदीपः

पञ्चदशी - कूटस्थ •

( न्याय )

(वैशे० ) ( मिश्रम् )

वेदान्तः

( मिश्रम्)

वैशे० ) ( मिश्रम् ? )

( न्याय● )

वेदान्तः

नीलकण्ठी

( मिश्रम् )

न्यायकन्दली ( प्रशस्तपादभाष्यटीका ) (वैशे० ) न्यायबिन्दुटीका न्यायबोधिनी न्याय सिद्धान्तमञ्जरी

मिश्रम् )

बौद्ध न्यायमतम्

(मिश्रम्)

वैशे० )

न्याय • )

न्याय ०

वेदान्तः तेषां ग्रन्थानां नामादीनि ग्रन्थप्रतीकेभ्यो ज्ञेयानि ।

ग्रन्थकर्ता

लौगाक्षि- भास्करः अन्नंभट्टः श्रीकण्ठः ( शितिकण्ठः )

केशव मिश्रः

चन्द्रकान्ततर्कालंकारः

पट्टाभिरामः

जयतीर्थार्यः श्रीमध्वाचार्यः

अन्नंभट्टः जगदीश भट्टाचार्यः

वरदराजः

कृष्णयजुर्वेदः

महादेवभट्टः

मणिः

नीलकण्ठभट्टः

श्रीधरः धर्मोत्तराचार्यः गोवर्धनः

लिखितं पत्राणाम्

अङ्कितं वा पृष्ठानां वा पुस्तकम् संख्या

अङ्कितम्

रघुनाथभट्टाचार्यतार्किकशिरो- अङ्कितम्

जानकीनाथभट्टाचार्यचूडा मणिः रघुनाथशास्त्री, पर्वते महामहोपाध्याय-वल्लभाचार्यः उद्योतकराचार्यः

शशधरः

अङ्कितम्

लिखितम्

अङ्कितम्

२२

लिखितम् १२ लिखितम् पत्र १०

अङ्कितम्

लिखितम् अङ्कितम्

लिखितम्

सायणाचार्य-कूटस्थदी पविद्या- अङ्कितम्

रण्यः

२२ । इसवी १८८६ मुंबई इसवी १८७५ बनारस

श्लो० ११

५२

संवत् १७०४

२७८ संवत् १९२६ कलकत्ता शके १७९५ पुणे

२२

३८१

शके १८०५ मुंबई

पृ० १ इसवी १८९३ मुंबई

श्लो० १६१

अङ्कितम्

अङ्कितम् अङ्कितम् २५

लिखितम् ।

अङ्कनलेखनादिकालः - शकः

संवत् अथवा इसवी

अङ्कनस्थानम्

पुणे

१३

इसवी १८९३ । मुंबई

२३७ संवत् १९२३ बनारस २२६ इसवी १८७२ कलकत्ता

५०

०

८१

श० १८०५ मुंबई

संवत् १८०६

इसवी १८७५ बनारस

बनारस

३३२ शके १७७२ पुणे

इसवी १८९० मुंबई शके १७९४ । पुणे शके १७३५

इसवी १८८२ कलकत्ता

शके १७८२

१५

पुस्तकस्थानम्

स्वीया

महा. चिम० आपटे

ए. कालेज

स्वीया

स्वीयः

स्त्रीया

स्वीयम्

स्वीयः

ए. कालेज

डे. कालेज

स्वीया

खीया

स्वीयम्

डे. कालेज

मुंबई ४६

ग्रन्थसंख्या.

४९

५०

५१

५२

५४

५७

५९

६०

६७

६८

६९

७०

७१

७२

प० च०

प० मा०

पाणि

ग्रन्थप्रतीकः (ग्रन्थचिह्नम्)

पात० सू० पु० चि०

प्र० च०

६१

भवा

६२

भाग ०

६३ भार०

६४

६५

प्रथमा ०

प्र० प०

प्र० प्र०

प्रशस्त •

बृह०

ब्रह्मसू०

भा० पू०

मङ्गल●

मध्व० भा०

मनु०

मु०

वि०

म० प्र०

मिता•

मीमां ० कौ०

मू० म०

येभ्यो ग्रन्थेभ्यः शब्दान् गृहीत्वाऽयं न्यायकोशो ध्यरचि

एतच्चिदानामर्थः (प्रन्थनाम)

पदार्थचन्द्रिका ( सप्तपदार्थीटीका) पदार्थमाला पाणिनीयाष्टाध्यायी पतञ्जलयोगदर्शनम् पुरुषार्थचिन्तामणिः प्रमाणचन्द्रिका वेदेश तीर्थीसहिता प्रथमान्तार्थमुख्य विशेष्यकबोधविचारः

प्रमाणपद्धतिः

प्रमाणादिपदार्थप्रकाशिका

कणादसूत्रभाष्यम्

विषयः(न्याय.) गोतममतानुसारी (वैशे.) कणादमतानुसारी, मिश्रम्) उभयमत मिश्रम्

वैशे० वैशे०

मङ्गलवादः

ब्रह्मसूत्राणां मध्वभाष्यम्

मनुस्मृतिः

व्याकरणम्

योगमतम्

धर्मशास्त्रम्

वेदान्तः

मिश्रम्

वेदान्तः

न्याय ०

वैशे०

बृहदारण्यकोपनिषत् शुक्लयजुः - ब्राह्मणम् वेदान्तः

ब्रह्मसूत्रम्

वेदान्तः

भवानन्दी ( दीधितिव्याख्या)

श्रीमद्भागवतम् महाभारणम् भाषापरिच्छेदः

मिश्रम् ज्ञान-भक्ति-वैराग्यम् वेदार्थविषयः मिश्रम्

मिश्रम्

वेदान्तः

धर्मशास्त्रम्

न्यायसिद्धान्तमञ्जरीप्रकाशः

मिश्रम्

मीमांसा

मिताक्षरा ( याज्ञवल्क्यस्मृतिव्याख्या ) धर्मशास्त्रम् मीमांसार्थसंग्रह कौमुदी न्याय सिद्धान्तमुक्तावली मूलमथुरानाथी (तत्त्वचिन्तामणिव्याख्या )

मिश्रम्

मिश्रम् तेषां ग्रन्थानां नामादीनि ग्रन्थप्रतीकेभ्यो ज्ञेयानि ।

अङ्कनलेखनादिकालः - शकः

संवत् अथवा इसवी

ग्रन्थकर्ता

शेषालन्तः जयरामभट्टाचार्यः

पाणिनिः

पतञ्जलिः

शेषाचार्यः

अचलशर्मा

जयतीर्थार्यः

लौगाक्षि-भास्करः प्रशस्तपादाचार्यः

सत्यवतीसुतो व्यासः

भवानन्दभट्टाचार्यः

सत्यवतीसुतव्यासः

सत्यवतीसुतव्यासः विश्वनाथपञ्चाननभट्टाचार्यः

हरिरामतर्कवागीशः

श्री मध्वाचार्य ( आनन्दती

थर्यः भृगुप्रोक्तसंहिता

लिखितं । पत्राणाम् अङ्कितं वा पृष्ठानां वा पुस्तकम् संख्या

लिखितम् ।

लिखितम्

अङ्कितम्

लिखितम्

अङ्कितम्

लिखितम्

अङ्कितम्

८५

अङ्कितम् अङ्कितम् सूत्राणि

५६४

लौगाक्षिभास्करः विज्ञानेश्वरः

अङ्कितम्

रामेश्वरः (शिवयोगभिक्षुः ) अङ्कितम् विश्वनाथपञ्चानन भट्टाचार्य: मथुरानाथ तर्कवागीशभट्टाचार्य:

अङ्कितम्

जिनसीवाले

१०९

। स्त्रीया

६६२ । इसवी १८३९ बोन, यूरोपख० ए० कालेज १०८ शके १८०९ मुंबई

। स्वीयम्

०

अङ्कनस्थानम्

लिखितम् ७३

धारवाड

लिखितम्

अङ्कितम्

अङ्कितम् श्लो०१६९ संवत् १९३९ बनारस

लिखितम्

पृ० ४६ ११

अङ्कितम् । ३८१ शके १८०५ मुंबई

०

अङ्कितम् अ० १२ शके १७८८ मुंबई

श्लो. २६८४

। स्त्रीया

२५

। स्त्रीया

४६

संवत् १९४५ लाहोर किंच स्वीयम् किंच ६७ किंच १९४६ मुंबई

इसवी १८९३ मुंबई शके १८०५ । मुंबई

सुरत

मुंबई

४७

संवत् १५४७ ३६९ शके १७८५ मुंबई

संवत् १९३० बनारस

पुस्तकस्थानम्

२३७ संवत् १९२३ बनारस

७६८ इसवी १८८४ कलकत्ता

स्वीया

स्वीयम्

जिनसीवाले

स्वीयम्

ए० कालेज

खीयम्

स्वीया

ए० कालेज

स्वीया

स्त्रीया

स्त्रीया ४८

ग्रन्थसंख्या.

७३ ( याज्ञ० )

७४

७५

७७

७८

७९

८०

८१

ग्रन्थप्रतीकः (ग्रन्थचिहम्)

राम०

ल० म०

ल० व०

लौ० भा०

वाक्य ●

वाक्यार्थ •

वाच०

वात्स्या •

दावलिः

८२

८३ वीरमित्रो०

८४ वेदा० प० ८५ वेदा० सा०

८६

वै०

८७

०

वै० उ०

वै० वि०

८८

८९

वै० सा०

९० वै० सा० द०

येभ्यो ग्रन्थेभ्यः शब्दान गृहीत्वाऽयं न्याकोशो व्यरचि

विषय:(न्याय.) गोतममतानुसारी (वैशे.) कणादमतानुसारी । ( मिश्रम् ) उभयमतमिश्रम्

९१ श० प्र०

९२

शाव०. भा०

९३ शारी० मा० t९४ / सर्व०

९५

सा० म०

एतचिहानामर्थ: (ग्रन्थनाम)

याज्ञवल्क्यस्मृतिः

रामरुद्री

लघुमञ्जूषा लक्षणावलिः

मीमांसार्थसंग्रहः

धर्मशास्त्रम्

मिश्रम्

व्याकरणम्

मिश्रम्

मीमांसा

वाक्यवृत्तिः

मिश्रम्

संग्रहवाक्यार्थः ( संग्रहार्थविवेचनी ) मिश्रम्

कोशः

वाचस्पत्यम् गौतमसूत्रभाष्यम्

वादावलिः

वीर मित्रोदयः

वेदान्तपरिभाषा

न्याय ०

वेदान्तः

व्यवहारशास्त्रम्

वेदान्तः

वेदान्तसारः ( टीकाद्वयसमेतः )

वैशेषिकदर्शनम्

वैशेषिकोपस्कारः ( कणादसूत्रव्याख्या)

कणादसूत्रविवृत्तिः

वैयाकरणभूषणसारः (भट्टोजीकृतकारि- व्याकरणम् काणां व्याख्या वैयाकरणभूषणसारदर्पणः

व्याकरणम्

मिश्रम्

मीमांसा

। शब्दशक्ति प्रकाशिका शावरभाष्यम् (जैमिनिसूत्रभाष्यम् ) शारीरकमीमांसा ( ब्रह्मसूत्रभाष्यम् ) । वेदान्तः सर्वदर्शन संग्रहः सारमञ्जरी

वैशे०

सर्वेषां मतानि मिश्रम्

१९२२ ख्रिस्ताब्दे आनन्दाश्रमसंस्कृतम्रन्थावल्यां मुद्रितमेकनवति - ( ९१ ) ग्रन्थाङ्कतं + १८७२ ख्रिस्ताब्दे कलिकातानगरे

‡ १९२४ ख्रिस्ताब्दे पुण्यग्रामस्थराजकीयप्राच्यमन्थश्रेण्यामेकेनानुक्रमाङ्कन

संवादज्ञानरत्नाकराख्य मुद्रणालये मुद्रितं यच्छब्दशक्ति(१) युतं निर्णयसागरतेषां ग्रन्थानां नामादीनि ग्रन्थप्रतीकेभ्यो ज्ञेयानि ।

अङ्कनलेखनादिकालः

अङ्कनलेखनादिकालः-शकः

ग्रन्थकर्ता

याज्ञवल्क्यः

रामरुद्र भट्टः

नागेशभट्टः

सुखदयालुशास्त्री

लौगाक्षिभास्करः

मेरुशास्त्री गोडबोले पट्टाभिरामः तारानाथ तर्कवाचस्पतिः

पक्षिलवामी

जयतीर्थमुनिः मित्रमिश्रः धर्मराजाध्वरीन्द्रः

सदानन्दः

कणादर्षिः शंकरमिश्रः जयनारायणतर्कपञ्चाननः

कोण्डभट्टः

हरिवल्लभः

लिखितं पत्राणाम्

अङ्कितं वा पृष्ठानां वा पुरतकम् संख्या

अङ्कितम्

अङ्कितम् । २३७

अङ्कितम्

अङ्कितम् अङ्कितम् २४

अतिम् २२

अङ्कितम् ५४४२

अ० ३ शके १७८५ मुंबई

श्लो. १०१४

०

अङ्कितम् । २९७ लिखितम्

२८

१९३

अङ्कितम् ७२४ लिखितम् ११३ अङ्कितम् अङ्कितम् ४७६ अङ्कितम् । ४७६ अङ्कितम् । ४७६ अङ्कितम् २१२

जगदीशभट्टाचार्यः

शबरमुनिः

शंकरभारती ( शंकराचार्यः ) अङ्कितम् सायणाचार्यः जयकृष्णतर्कालंकारः

संवत् अथवा अङ्कनस्थानम्

इसवी

अङ्कितम् अङ्कितम् १२६९

संवत् १९२३ बनारस

० बनारस

संवत् १९३५ लवपुरी

संवत् १९३९। बनारस शके १७९५ पुणे शके १७९५ पुणे

०

इसवी १८८४ कलकत्ता

इसवी १८६५ कलकत्ता

०

अङ्कितम् २१२ अ- संवत् १९२३ बनारस

थवा ४६० अथवा १९४२ १८८

इसवी १८७५ कलकत्ता इसवी १८७३

संवत् १९४२ कलकत्ता

इसवी १८६१ कलकत्ता इसवी १८६१ कलकत्ता इसवी १८६१ कलकत्ता

संवत् १९२३ बनारस

इसवी १८७२ कलकत्ता संवत् १९२५] कलकत्ता

० बनारस

अङ्कितम् १८०

इसवी १८५८ कलकत्ता अङ्कितम् ९१ शके १८०९

४९

पुस्तक स्थानम्

स्त्रीया

स्वीया

ए० कालेज

स्वीया

स्त्रीयः

स्वीया

ए० कालेज ए० कालेज

स्वी या

ए० कालेज ए० कालेज

ए० कालेज

स्वीया

ए० कालेज

ए० कालेज ए० कालेज बनारस स्वीया

स्वीयः

स्वीया

यद्गौतममुनिप्रणीत न्यायसूत्रभाष्यं

तत्पुस्तकस्थाः सूत्राङ्का अस्यां तृतीयावृत्तौ निर्दिष्टाः ।

प्रकाशिका पुस्तकं तत्रत्याः पृष्ठाका अस्यां तृतीयावृत्तौ निर्दिष्टाः । मुद्रणालयद्वारा मुद्रितं सटीकं यत्सर्वदर्शनसंग्रहपुस्तकं तत्रत्याः पृष्ठाङ्का अस्यां तृतीयावृत्तौ निर्दिष्टाः ।

7 न्या. को. ग्रन्थसंख्या

५०

प्रन्थप्रतीकः (ग्रन्थचिह्नम्)

९६ सा० सं०

९७ सांख्य० का०

९८ सांख्य० कौ० ९९ सांख्य० भा०

येभ्यो ग्रन्थेभ्यः शब्दान् गृहीत्वाऽयं न्यायकोशो व्यरचि

विषयः(न्याय.) गीतममतानुसारी (वैशे.) कणादमतानुसारी मिश्रम्) उभयमत मिश्रम्

१०० सांख्यसू०

१०१ सि० च०

१०२ स्व० *

एतञ्चिह्वान।मर्थः ( ग्रन्थनाम )

सारसंग्रह: ( तार्किकरक्षाया व्याख्या ) न्याय

सांख्यकारिका (श्लो०७२), टीकाद्वययुता सांख्यमतम् सांख्य तत्त्वकौमुदी

सांख्यमतम्

। सांख्य प्रवचनभाष्यम्

सांख्य मतम्

सांख्य सूत्रम् सिद्धान्त चन्द्रोदयः स्वयम्

सांख्यमतम्

मिश्रम् स्वयंकृतम्

एवमन्येपि भट्टि-नैषध-शिशुपालवध-कुमार- रघुवंश- इत्यादयः काव्यग्रन्थाः ग्रन्थान्तरेषूदाहृता उपलब्धास्तत्रत्या काञ्चन ग्रन्थपतय उपयुक्ता अत्र कोशे संगृहीताः । तथाऽपि ‘ग्रन्थपृष्ठाधिक्यतेषां ग्रन्थानां नामादीनि ग्रन्थप्रतीकेभ्यो ज्ञेयानि ।

ग्रन्थकर्ता

ईश्वरकृष्णः वाचस्पतिमिश्रः

विज्ञान भिक्षुः

कपिलः

श्रीकृष्ण धूर्जटिदीक्षितः न्यायकोशकर्ता भीमाचार्य:

लिखितं पत्राणाम्

अङ्कितं वा पृष्ठानां वा पुस्तकम् संख्या

अङ्कनलेखनादिकाल:- शकः संवत् अथवा

इसवी

अङ्कितम्

०

अङ्कनस्थानम्

लिखितम् । ७३

१०

अङ्कितम् ५८ (४०) इसवी १८८३ बनारस

अङ्कितम्

६३ इसवी १८७३ बनारस

अङ्कितम्

इसवी १८५६ कलकत्ता

संवत् १९४२ बनारस

०

५१

पुस्तकस्थानम्

तनुसुखराम त्रिपाठी

।स्वीया

ए० कालेज । टाउनहाल,

मुंबई

स्वीयः,

नानाविधा ग्रन्थाः महाभारतादी तिहासग्रन्थाः मात्स्यादीनि पुराणानि आत्रेयादिस्मृतिग्रन्थाश्च ये ये भयान्त्रात्रानुक्रमणिकायां तन्नामानि संनिवेशितानि’ इति क्षन्तव्यमेतन्जिज्ञासुभिः । चिह्नविवेकः ।

१ व्याख्यायमानशब्दस्य पुरतो वर्तमानः ( ) एतच्चिह्नान्तर्गतः शब्दो व्यापकधर्मविशिष्टस्य बोधकः ।

२ प्रमाणत्वेन गृहीतेभ्यो येभ्यो ग्रन्थेभ्यः शब्दानुद्धृत्यायं न्यायकोशो व्यरचि तेषां ग्रन्थानां प्रतीकान्यपि ( ) एतच्चिान्तः समुपन्यस्तानि ।

३ यत्र समानार्थे लक्षणपरिष्काराणामनेकत्वं तत्रैकैकस्यादौ [ ] एतचिह्नान्तर्गतः ककारादिवर्णः परिष्कारभेदबोधनाय समुपन्यस्तः ।

४ यत्र मिथो विभिन्ना अनेकेर्थास्तत्रैकैकस्यादौ क्रमेण ११२ इत्याद्यकोर्थभेदबोधनाय समुपन्यस्तः ।

५ यस्य शब्दस्योपरि ११२ इत्यायका निर्दिष्टास्तस्याधस्तात्तत्पृष्ठे तादृशाङ्कयोतितं टिप्पनम् ।

६ ययोर्ग्रन्थयोर्मध्ये एतादृशं बिन्दुसमूहरूपं चिह्नं भवेत् तच्चिं तयोर्मध्ये विद्यमानस्य ग्रन्थस्य परित्यागसूचकम् ।

· ·

…………. इति श्रीमत्सकलसद्विद्वद्वृन्दसंसेव्य वैष्णवमतावतंसश्रीमध्वसिद्धान्तानुयायिनः कर्णाटदेशीय झळकीग्रामनिवासिश्रीयुतरामभट्टात्मजस्य श्रीयुतसरस्वतीतनूद्भवस्य श्रीयुतभिकु- शास्त्रिभ्योधीतन्यायशास्त्रस्य मुंबईस्थैल्फिन्स्टनपाठशालायां न्यायाद्यनेक- दर्शनाध्यापकस्य आभूपालप्रदत्त महामहोपाध्यायपदाङ्कितस्य चट्टाचार्यस्य कृतौ न्यायकोशः समाप्तः ॥

न्यायकोशस्य द्वितीयावृत्तौ शब्दानां संख्या १८९४ आसीत् । अस्यां तृतीयावृत्तावधिकाः शब्दाः ६६८ संगृहीताः । संकलनया चात्र शब्दानां संख्या २५६२ वरिवर्ति ॥ अब्धीन्द्विभेन्दुमानेन ( १८१४ ) मिते शाके च नन्दने । वत्सरे (ख्रिस्त्यब्दाः १८९२ ) भट्टभीमेन न्यायकोशः समापितः ॥ १ ॥ अनेन पुष्पकोशेन कालान्तरविकासिना । समर्पितेनाञ्जलिना प्रीयतां पुरुषोत्तमः ॥ २ ॥ ॥ श्रीशः शंकरो भवतु ॥