०९ वैश्यवर्गः

(०२.०९.००१अब्) ऊरव्या ऊरुजा अर्या वैश्या भूमिस्पृशो विशः ।
(०२.०९.००१च्द्) आजीवो जीविका वार्ता वृत्तिर्वर्तनजीवने ॥ १ ॥

अथ क्रमप्राप्तं वैश्यवर्गमुपक्रमते ऊरव्या इति—ब्रह्मण ऊरुस्थाने भवा ऊरव्याः । ऊरुजाश्च । अरणीयाधिकारित्वात् भञ्जकैरधिगम्यन्ते अर्याः । ‘ऋ गतौऽ । विशोऽपत्यानि वैश्याः । भूमिं स्पृशन्ति लाङ्गलादिना भूमिस्पृशः । विशन्ति आपणादिकं विशः । ‘विश प्रवेशनेऽ । वैश्यनामानि ॥ आजीवत्यनेनेति आजीवः । जीविका च । ‘जीव प्राणधारणेऽ । वृत्तिः प्राणधारणा, सा अस्यामस्तीति वार्ता । वर्ततेऽनयेति वृत्तिः । वर्तनं च । ‘वृतु वर्तनेऽ । जीवन्त्यनेनेति जीवनम् । जीवननामानि ॥ १ ॥

ऊरव्या ऊरुजा—विशः । वैश्यनामानि ॥ आजीवो जीविका—जीवने । जीवननामानि । वृत्तिशब्दसाहचर्याद् वर्तनशब्दः स्त्रीलिङ्गोऽपि स्यात् । ‘वर्तनी वृत्तिमार्गयोःऽ इति वैजयन्ती (पृ। २४८, श्लो। २१) ॥ १ ॥

(०२.०९.००२अब्) स्त्रियां कृषिः पाशुपाल्यं वाणिज्यं चेति वृत्तयः ।
(०२.०९.००२च्द्) सेवा श्ववृत्तिरनृतं कृषिरुञ्छशिलं त्वृतम् ॥ २ ॥

स्त्रियामिति—लाङ्गलादिना कर्षणं कृषिः । ‘कृष विलेखनेऽ । पशून् पालयतीति पशुपालः, तस्य कर्म पाशुपाल्यम् । वणिजो भावः वाणिज्यम् । इति शब्दात् कुसीदविजययज्ञप्रतिग्रहसेवाशुश्रूषादयो वृत्तयो भवन्ति । शुनो वर्तनमिव कष्टत्वात् श्ववृत्तिः । सेवनं सेवा । ‘षेवृ सेवनेऽ । सेवावृत्तिनाम ॥ अनृतवत् पापहेतुत्वाद् अनृतम् । कृषिवृत्तिनाम ॥ उलूखलसमीपे पतत्तण्डुलकणानादाय जीवनम् उञ्छम् । उञ्छीयते उञ्छम् । ‘उच्छि उञ्छेऽ । शिलनं शिलम् । ‘शिल उञ्छेऽ । क्षेत्रे त्यक्तकणिकानादाय जीवनं शिलम् । उञ्छं च शिलं च उञ्छशिलम् । तदेव ऋतमित्युच्यते । अर्यते स्तूयत इति ऋतम् । ‘ऋ शब्देऽ । उञ्छवृत्तिनामानि ॥ २ ॥

स्त्रियां कृषिः—वृत्तयः । इतिशब्दः प्रकारवचनः । कृषिपाशुपाल्यवाणिज्यानीत्येवम्प्रकाराः वृत्तयः ॥ सेवा श्ववृत्तिः । सेवा परप्रेष्यता । सा गर्हितत्वात् श्ववृत्तिः । ‘शुनो वृत्तिः स्मृता सेवा गर्हिता सा द्विजन्मनाम्ऽ इति मनुः (म। स्मृ। ४। ६) ॥ अनृतं कृषिः । सा कृषिः कृषिकर्म अनृतं स्यात् । उञ्छशिलं त्वृतम् । उञ्छो धान्यांश आदानमिति लूनकेदारावशिष्टधान्यस्यादानम् । ‘उञ्छः कणिशाद्यर्जनं शिलम्ऽ इति लूनकेदारावशिष्टकणिशार्जनम् ।

‘शिलं किमनलं भवेदनलमौदरं बाधितुं

पयः प्रसृतिपूरकं किमु न धारकं सारसम् ।

अयत्नमलमल्लकः पथि पटच्चरं कच्चरं

भजन्ति हि मुधाबुधा अहह कुक्षितः कुक्षितः ॥ऽ (वै। प। श्लो। १)

तदुभयं मिलितं चेदुञ्छशिलं शिलोञ्छोऽपि स्यात् । ‘यन्मतिधात्रीविलूने शिलोञ्छमिव कुर्वते कवयःऽ इति । एवंविधा वृत्तिः ऋत स्यात् ॥ २ ॥

(०२.०९.००३अब्) द्वे याचितायाचितयोर्यथासख्यं मृतामृते ।
(०२.०९.००३च्द्) सत्यानृतं वणिग्भावः स्यादृणं पर्युदञ्चनम् ॥ ३ ॥
(०२.०९.००४अब्) उद्धारोऽर्थप्रयोगस्तु कुसीदं वृद्धिजीविका ।

द्वे इति—याच्ञादशायामतिकष्टत्वात् मरणसमदुःखतया मृतवद्भवतीति मृतम् । याच्ञावृत्तिनाम ॥ याच्ञाया अभावाद् अमृतम् । अयाचितवृत्तिनाम ॥ सत्यं चानृतं च विद्येते अस्मिन्निति सत्यानृतम् । वाणिज्यवृत्तिनाम ॥ कालान्तरेऽर्यते प्राप्यत इति ऋणम् । ‘ऋ गतिप्रापणयोःऽ । पर्युदञ्च्यते परिप्राप्यत इति पर्यदञ्चनम् । ‘अञ्चु गतिपूजनयोःऽ । उद्ध्रियते गृह्यत इति उद्धारः । ‘हृञ् हरणेऽ । ऋणनामानि ॥ अर्थस्य प्रयोगोऽर्थप्रयोगः । कुत्सितं सीदति कदाचिन्मूलधननाशे कुसीदम् । ‘षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषुऽ । वृद्धिरूपा जीविका वृद्धिजीविका । वृद्धिजीविकानामानि ॥ ३ ॥

द्वे याचिता—मृतामृते । याचितायाचितयोरिति भावे निष्ठा । याच्ञा वृत्तिः मृतं स्यात् । अयाच्ञावृत्तिरमृतं स्यात् । अनुक्तम्—‘पाशुपाल्यं जीववृत्तिःऽ । पाशुपाल्यं गवाश्वादिपोषणम् । तदेव जीववृत्तिः स्यात् ॥ सत्यानृतं वणिग्भावः । वणिग्भावो वाणिज्यम् । तत् सत्यानृतं स्यात् । स्यादृणं पर्युदञ्चनम् । ऋणनामनी । ‘अप्पुऽ ॥ उद्धारः । अवृद्धिकमृणमुद्धारः स्यात् । ‘तदवृद्धिकमुद्धारः कुसीदं तु सवृद्धिकम्ऽ इति वैजयन्ती (पृ। १२३, श्लो। ४) ॥ अर्थप्रयोगस्तु—वृद्धिजीविका । वृद्धेर्नामानि । ‘वड्डिऽ । सा च कालिकाद्यनेकभेदभिन्ना ।

‘सा कायिकान्वहं देया प्रतिमासं तु कालिका ।

कारिका तु स्वयं दृष्टा चक्रवृद्धिस्तु वृद्धिजा ॥ऽ

वृद्ध्या जीविका वृद्धिजीविका । सा अर्थप्रयोगः कुसीदं च स्यात् ॥ ३ ॥

(०२.०९.००५अब्) उत्तमर्णाधमर्णौ द्वौ प्रयोक्तृग्राहकौ क्रमात् ।
(०२.०९.००५च्द्) कुसीदको वार्धुषिको वृद्ध्याजीवश्च वार्धुषिः ॥ ५ ॥

याच्ञयेति—याच्ञया आप्तं याचितकम् । याच्ञालब्धद्रव्यनाम ॥ अपमीयते दीयते अपमित्यकम् । तदेव आपमित्यकम् । ‘मेङ् प्रणिदानेऽ । निमयात् अर्थविनिमयात् प्राप्यद्रव्यनाम ॥ ऋणे उत्कृष्टः उत्तमर्णः । वृद्ध्यर्थं धनप्रयोक्तृनाम । ऋणेऽधमः अधमर्णः । धनग्राहकनाम ॥ कुसीदम् अल्पवृद्ध्या गृहीतं बहुवृद्ध्यर्थं प्रयच्छतीति कुसीदकः । वृद्ध्या जीवतीति वार्धुषिकः । वार्धुषिश्च । गर्ह्यवृद्धिमाजीवतीति वृद्ध्याजीवः । अल्पवृद्ध्या अन्यहस्तादादाय अन्यस्य बहुवृद्ध्यर्थं प्रयोक्तुर्नामानि ॥ ४-५ ॥

याच्ञयाप्तं याचितकम् । निमयेन विना याच्ञयानीतं याचितकं स्यात् । ‘कुदुवलेकतेर्च्चिनदिऽ । निमयादापमित्यकम् । निमयादानीतम् आपमित्यकं स्यात् । ‘कुदवयिच्चि तेच्चिनदिऽ । उत्तमर्णाधमर्णौ—क्रमात् । प्रदाता प्रयोक्ता, ग्रहीता ग्राहकः । तौ द्वौ यथाक्रमम् उत्तमर्णः अधमर्णश्चेत्युच्येते ॥ कुसीदको वार्धुषिको—वार्धुषिः । वृद्ध्या जीवतो नामानि । कुसीदश्च द्वैगुणिको वार्धुषी च प्रयोक्तरि । एतानि चत्वारि च ॥ ४-५ ॥

(०२.०९.००६अब्) क्षेत्राजीवः कर्षकश्च कृषकश्च कृषीवलः ।
(०२.०९.००६च्द्) क्षेत्रं व्रैहेयशालेयं व्रीहिशाल्यद्भवोचितम् ॥ ६ ॥

क्षेत्राजीव इति—क्षेत्रेणाजीवतीति क्षेत्राजीवः । ‘जीव प्राणधारणेऽ । कर्षतीति कर्षकः । ‘कृष विलेखनेऽ । कृषकश्च । कृषिरस्यास्तीति कृषीवलः । कृषिकनामानि ॥ व्रीह्युद्भवोचितं क्षेत्रं व्रैहेयम् । शाल्युद्भवोचितं क्षेत्रं शालेयम् ॥ ६ ॥

क्षेत्राजीवः कर्षकश्च—कृषीवलः । कृष्या जीवतो नामानि । क्षेत्रं व्रैहेयशालेयं—उद्भवोचितम् । व्रीहीणां शालीनां च भवने क्षेत्रे व्रैहेयशालेये स्याताम् ॥ ६ ॥

(०२.०९.००७अब्) यव्यं यवक्यं षष्टिक्यं यवादिभवनं हि तत् ।
(०२.०९.००७च्द्) तिल्यतैलीनवन्माषोमाणुभङ्गाद् द्विरूपता ॥ ७ ॥

यव्यमिति—यवोद्भवोचितं क्षेत्रं यव्यम् । यवकाः शालिविशेषाः । तद्भवनोचितं क्षेत्रं यवक्यम् । षष्टिकानां भवनोचितं क्षेत्रं षष्टिक्यम् । तिलभवनोचितं क्षेत्रं तिल्यम् । तैलीनं च । माषभवनोचितं क्षेत्रं माष्यम् । माषीणं च । उमानां अतसीनां भवनोचितं क्षेत्रम् उम्य । औमीनं च । अणूनां भवनोचितं क्षेत्रम् अणव्यम् । आणवीनं च । भङ्गानां भवनोचितं क्षेत्रं भङ्ग्यम् । भाङ्गीनं च ॥ ७ ॥

यव्यं यवक्यं—भवनं हि यत् । यवयवकषष्टिकभवनक्षेत्राणि यव्ययवक्यषष्टिक्यानि स्युः ॥ तिल्यतैलीनवत्—द्विरूपता । तिलानां भवने क्षेत्रे तिल्यतैलीने स्याताम् । तद्वत् माषाणां भवनक्षेत्रे माष्यमाषीणे स्याताम् । उमानां भवनक्षेत्रे उम्यौमीने, अणूनां भवनक्षेत्रेऽणव्याणवीने, भङ्गानां भवनक्षेत्रे भङ्ग्यभाङ्गीने च स्याताम् ॥ ७ ॥

(०२.०९.००८अब्) मौद्गीनकौद्रवीणादि शेषधान्योद्भवक्षमम् ।
(०२.०९.००८) (शाकक्षेत्रादिके शाकशाकटं शाकशाकिनम्)
(०२.०९.००८च्द्) बीजाकृतं तूप्तकृष्टं सीत्यं कृष्टं च हल्यवत् ॥ ८ ॥

मौद्गीनमिति—मुद्गभवनोचितं क्षेत्रं मौद्गीनम्, कोद्रवभवनोचितं क्षेत्रं कौद्रवीणम् । आदिग्रहणात् मसूरभवनोचितं क्षेत्रं मासूरीणमित्यादयो गृह्यन्ते । एतानि व्रैहेयादीनि कौद्रवीणान्तानि प्रत्येकं तत्तद्धान्योद्भवोचितक्षेत्रनामानि । तिल्यमाष्योम्याणव्यभङ्ग्यानां तु प्रत्येकं द्वे द्वे नामनी भवतः । शाकभवनोचितं क्षेत्रं शाकशाकटं शाकशाकिनमिति च द्वे नामनी भवतः ॥ बाजावापेन सहैव क्रियते कृष्यते वीजाकृतम् । उप्तेन बीजेन सह कृष्टम् उप्तकृष्टम् । आदौ उप्तं पश्चात् कृष्टमिति वा । बीजावापेन सह कृष्यमाणक्षेत्रनामनी ॥ सीतया सङ्गतं सीत्यम् । हलेन कृष्यते कृष्टम् । हलेन कृष्टं हल्यम् । हललिखितक्षेत्रनामानि ॥ ८ ॥

मौद्गीनकौद्रवीणादि—क्षमम् । मुद्गकोद्रवादिशेषधान्यानां भवनक्षेत्राणां मौद्गीनक्रौद्रवीणादीनि स्युः । अनुक्तम्—‘इक्षुशाकटमिक्षूणां क्षेत्रमिक्षुवणं वनम्ऽ । इक्षूणां क्षेत्रमिक्षुशाकटं स्यात् । इक्षूणां वनमिक्षुवणं स्यात् । ‘प्रनिरन्तःशरेक्षुप्लक्षाम्र ॥ ।ऽ (८। ४। ५) इत्यादिना णत्वम् ॥ बीजाकृतं तूप्तकृष्टम् । पूर्वं बीजैरुप्तं पश्चाल्लाङ्गलेन कृष्टं क्षेत्रं बीजाकृतं स्यात् । ‘वित्तिप्राशिनदिऽ । सीत्यं कृष्टं च हल्यवत् । हलेनैकवारं कृष्टक्षेत्रनामानि ॥ ८ ॥

(०२.०९.००९अब्) त्रिगुणाकृतं तृतीयाकृतं त्रिहल्यं त्रिसीत्यमपि तस्मिन् ।
(०२.०९.००९च्द्) द्विगुणाकृते तु तत् सर्वं द्विपूर्वं शम्बाकृतमपीह ॥ ९ ॥

त्रिगुणाकृतमिति—त्रिवारं कृष्टं त्रिगुणाकृतम् । तृतीयाकृतम् । त्रिहल्यम् । त्रिसीत्यं च । त्रिवारकृष्टक्षेत्रनामानि ॥ द्विवारकृष्टक्षेत्रे पूर्वोक्तानि सर्वाणि नामान्यपि वर्तन्ते । इह द्विवारकृष्टक्षेत्रे न केवलं तावन्त्येव नामानि, किन्तु शम्बाकृतम् इति नामापि वर्तते । शम्बम् अनुलोमेन प्रतिलोमेन च कृष्टं शम्बाकृतम् । कथम् । द्विगुणाकृतम् । द्वितीयाकृतम् । द्विहल्यम् । द्विसीत्यम् । द्विवारकृष्टक्षेत्रनामानि ॥ ९ ॥

त्रिगुणाकृतं—त्रिसीत्यमपि तस्मिन् । त्रिवारकृष्टक्षेत्रनामानि ॥ द्विगुणाकृते तु—शम्बाकृतमपीह । द्विवारं हलेन कृष्टे क्षेत्रे द्विगुणाकृतद्वितीयाकृतद्विहल्यद्विसीत्यानि स्युः । तत्र शम्बाकृतशब्दोऽपि स्यात् । ‘सैरिभसम्भाकृते च सीताम्ऽ इति दन्त्यादिषु वर्णनिर्देशना ॥ ९ ॥

(०२.०९.०१०अब्) द्रोणाढकादिवापादौ द्रौणिकाढकिकादयः ।
(०२.०९.०१०च्द्) खारीवापस्तु खारीक उत्तमर्णादयस्त्रिषु ॥ १० ॥

द्रोणेति—उप्यते धान्यादिकमस्मिन्निति वापः क्षेत्रम् । तस्मिन् द्रोणाढकप्रस्थादिपरिमितबीजावापपर्याप्तक्षेत्रे द्रौणिकम्, आढकिकम्, आदिग्रहणात् प्रास्थकिकादयः शब्दा वर्तन्ते । द्रोणपरिमितं बीजमत्र उप्यते द्रौणिकम् । एवं सर्वत्राप्युन्नेयम् । खारिपरिमितानि बीजान्यत्र उप्यन्ते खारीकः । खारिपरिमितबीजावापपर्याप्तक्षेत्रनाम ॥ उत्तमर्णादयः खारीकान्ताः शब्दाः त्रिषु लिङ्गेषु वर्तन्ते ॥ १० ॥

द्रोणाढकादि—आढकिकादयः । द्रोणस्य वापो द्रौणिकं क्षेत्रम् । द्रोणं पचति द्रोणिः । उखा द्रोणं सम्भवत्यवहरति वा । द्रौणिकः प्रसेवः । इति द्रोणाढकादीनां वापादिषु द्रौणिकाढकिकादिशब्दाः स्युः । वापो वपनस्थानम् । पाकस्तण्डुलादीनामन्नादिभावः । सम्भव आधारप्रमाणानतिरिक्ताधेयप्रमाणता । अवहरणमुपसंहारः ॥ खारीवापस्तु खारीकः । खार्या वापः खारीकः स्यात् । पाकादिषु खारिक इति ठगेव स्यात् ॥ उत्तमर्णादयस्त्रिषु । उत्तमर्णादिशब्दास्त्रिलिङ्गाः । उत्तमर्णं किराटकुलम् । किराटो वैश्यः । ‘कोमटिऽ । अधमर्णं कुटिम्बिकुलम् । कुटिम्बिनः शूद्रकुमाराः । ‘काम्पुकोडुकुऽ ॥ १० ॥

(०२.०९.०११अब्) पुन्नपुंसकयोर्वप्रः केदारः क्षेत्रमस्य तु ।
(०२.०९.०११च्द्) कैदारकं स्यात् कैदार्यं क्षैत्रं कैदारिकं गणे ॥ ११ ॥

पुमिति—उप्यते धान्यमत्र वप्रः । ‘डुवप् बीजसन्तानेऽ । के जले हलेन दार्यत इति केदारः । ‘दॄ विदारणेऽ । क्षीयते हलेन लिख्यते क्षेत्रम् । ‘क्षिणु हिंसायाम्ऽ । क्षीयते धान्यैरस्मिन्निति वा । ‘क्षि निवासगत्योःऽ । व्रीहिक्षेत्रनामानि ॥ केदाराणां समूहः कैदारकम् । कैदार्यम् कैदारिकम् । क्षेत्राणां समूहः क्षैत्रम् । केदारसमूहनामानि ॥ ११ ॥

पुन्नपुंसकयोर्वप्रः—क्षेत्रम् । व्रैहेयादिक्षेत्रनामानि । ‘चेनुमडिमुदलैनदिऽ ॥ अस्य तु कैदारकं—कैदारिकं गणे । क्षेत्राणां समूहनामानि ॥ ११ ॥

(०२.०९.०१२अब्) लोष्टानि लोष्टवः पुंसि कोटिशो लोष्टभेदनः ।
(०२.०९.०१२च्द्) प्राजनं तोदनं तोत्रं खनित्रमवदारणम् ॥ १२ ॥

लोष्टानीति—लोष्ट्यन्ते पृथगेव संहन्यन्ते लोष्टानि । लोष्टवश्च । ‘लोष्ट सङ्घातेऽ । द्वितीयं पदमुकारान्तम् । लेष्टव इति पाठे लिश्यत इति लेष्टुः । ‘लिश गतौऽ । मृत्पिण्डनामनी ॥ कोटिभिरश्रिभिः लोष्टानि श्यतीति कोटिशः । ‘शो तनूकरणेऽ । लोष्टभेदनदारुयन्त्रनाम ॥ प्राज्यते प्रेर्यतेऽनड्वाननेनेति प्राजनम् । ‘अज गतिक्षेपणयोःऽ । तुद्यते बलीवर्दोऽनेनेति तोदनम् । तोत्रं च । ‘तुद व्यथनेऽ । अल्पशल्ययुक्तवेणुदण्डादेर्नामानि ॥ खन्यते भूमिरनेनेति खनित्रम् । ‘खनु अवदारणेऽ । अवदार्यते भूमिरनेनेति अवदारणम् । ‘दॄ विदारणेऽ । कुद्दालादेर्नामनी ॥ १२ ॥

लोष्टानि लोष्टवः पुंसि । उकारान्तबहुवचनम् । लोष्टनामनी । ‘बेड्डलुऽ । पुंसीति विशेषविधिर्लोष्टेषु सम्भाव्यः । ‘लोष्टुः शण्डेऽपि लोष्टः स्यात्ऽ इति गो(बो)पालितः । कोटिशो लोष्टभेदनः । लोष्टानां सम्भेदकः कोटिशः स्यात् । ‘कोदरिपेल्ललु पगलगोट्टिदिऽ । प्राजनं—तोत्रम् । कण्टकवद्यष्टिनामानि । ‘मुल्लुकोलऽ । चर्मदण्डवाचकान्यपि स्युः ॥ खनित्रमवदारणम् । कुद्दालनामनी । ‘गुद्दलिऽ ॥ अनुक्तम्—‘विशिखा तु खनित्री स्यात्ऽ । विशालकुद्दालनामनी । ‘सलिके पारऽ ॥ १२ ॥

(०२.०९.०१३अब्) दात्रं लवित्रमाबन्धो योत्र योक्त्रमथो फलम् ।
(०२.०९.०१३च्द्) निरीषं कुटकं फालः कृषको लाङ्गलं हलम् ॥ १३ ॥
(०२.०९.०१४अब्) गोदारणं च सीरोऽथ शम्या स्त्री युगकीलकः ।

दात्रमिति—दाति भिनत्त्यनेन तृणमिति दात्रम् । ‘दाप् लवनेऽ । लुनन्त्यनेन लवित्रम् । ‘लूञ् छेदनेऽ । वक्रस्यायोमयस्य तृणादिलवनसाधनस्य नामानि ॥ आबध्यतेऽनेन बलीवर्दकण्ठ इति आबन्धः । ‘बधि संयमनेऽ । यूयतेऽनेन बलीवर्दकण्ठ इति योत्रम् । ‘युञ् बन्धनेऽ । युज्यतेऽनेन बलीवर्दकण्ठ इति योक्त्रम् । ‘युजिर् योगेऽ । बलीवर्दादिकण्ठबन्धनार्थनिर्मितवल्कलादिकृतरज्जुनामानि ॥ फलतीति फलम् । ‘ञिफला विशरणेऽ । निर्गता ईषास्मादिति निरीषम् । कुटति कुत्सितं सरतीति कुटकम् । ‘कुट कौटिल्येऽ । फलति विशीर्यते भूमिरनेनेति फालः । ‘ञिफला विशरणेऽ । कृषति भुवमिति कृषकः । ‘कृष विलेखनेऽ । लाङ्गलदण्डरहितस्य लोहमयफलकस्य नामानि ॥ लङ्गति भुवोऽन्तः प्रविश्य गच्छतीति लाङ्गलम् । ‘लगि गतौऽ । हलते विलिखति भुवमिति हलम् । ‘हल विलेखनेऽ । गौर्भूः दार्यतेऽनेन गोदारणम् । ‘दॄ विदारणेऽ । सीयते युगेन सह बध्यते सीरः । ‘षिञ् बन्धनेऽ । ईषाफालाभ्यामन्वितस्य कुटकस्य नामानि ॥ बलीवर्दादिदौष्ट्यं शमयतीति शम्या । ‘शम उपशमनेऽ । युगस्य कीलकः । युगकीलकनाम ॥ १३ ॥

दात्रं लवित्रम् । लवनसाधननामनी । ‘कोडवलिऽ । आबन्धो—योक्त्रम् । योत्रनामानि । ‘जोतिगेऽ ॥ अथो फले—कृषकः । फालनामानि । ‘कुर्ठुऽ । लाङ्गलं हलं—सीरः । लाङ्गलनामानि । ‘नागलिऽ । ‘क्षेत्रमिव सरोवरं सारासिरावगाहितम्ऽ इति श्लेषाद् दन्त्यादिः । ‘जित्या हलिरुभे स्त्रियाम्ऽ । इत्येते द्वे च ॥ अथ शम्या स्त्री युगकीलकः । युगमध्यस्थः स्वल्पकीलः शम्या स्यात् । ‘कुरुचकाण्डिकोडुसुऽ । ‘हलमिव शम्याश्रयमाश्रममपश्यत्ऽ इति श्लेषात् तालव्यादिः ॥ १३ ॥

(०२.०९.०१५अब्) पुंसि मेधिः खले दारु न्यस्तं यत् पशुबन्धने ।
(०२.०९.०१५च्द्) आशुर्व्रीहिः पाटलः स्याच्छितशूकयवौ समौ ॥ १५ ॥

ईषेति—बलीवर्दाकृष्टा ईषते गच्छतीति ईषा । ‘ईष गतिहिंसादानेषुऽ । लाङ्गलस्य दण्डः लाङ्गलदण्डः । युगहलयोः मध्यघटितदण्डस्य नामनी ॥ स्यति नाशयति कठिनामपि भुवमिति सीता । ‘षोऽन्तकर्मणिऽ । लाङ्गलपद्धतिनाम ॥ मेधते बलीवर्दैः सङ्गच्छते मेधिः । ‘मेधृ सङ्गमेऽ । खलमध्यबलीवर्दबन्धनविषयस्य दारुणो नाम ॥ आशु पद्यत इति आशुः । अश्नुते वा । ‘अशू व्याप्तौऽ । व्रीणाति देहमिति व्रीहिः । ‘व्री भरणेऽ । आशुव्रीहिरित्येकं पदं वा । पाटलपुष्पवर्णत्वात् पाटलः । रक्तव्रीहिनामानि ॥ शितः तीक्ष्णः शूको यस्य शितशूकः । यूयते सम्बध्यते महाजनेनेति यवः । ‘युञ् बन्धनेऽ । यौति तुषेणेति वा । ‘यु मिश्रणेऽ । यवनामनी ॥ १४-१५ ॥

ईषा लाङ्गलदण्डः स्यात् । लाङ्गलस्य दण्ड ईषा स्यात् । ‘येण्डिकोलऽ । ‘ईषा मनीषा मञ्जूषा गण्डूषा सह लिक्षयाऽ इति मूर्धन्यान्तेषु चन्द्रगोमिः ।

‘ईशः प्रभौ शङ्करे स्यादीशा लाङ्गलदण्डकेऽ ।

इति तालव्यान्तेषु विश्वप्रकाशिका (पृ। १६८, श्लो। ९) ॥ सीता लाङ्गलपद्धतिः । लाङ्गलेन कृष्टो मार्गः सीता स्यात् । ‘चालुऽ । ‘सीता लाङ्गलरेखा स्याद् व्योमगङ्गा च जानकीऽ इति दन्त्यादिषु रभसः ॥ पुंसि मेधिः—यत्पशुबन्धने । खलो नाम धान्यराशिकरणस्थानम् । तत्र पशुबन्धनार्थं निखातस्तम्भो मेधिः स्यात् । ‘ “मेधृ सङ्गमे” मेध्यन्ते पशवोऽत्र मेधिःऽ इति सुभूतिटीकायां व्युत्पत्त्या तवर्गचतुर्थान्तः । पुंसीति पदं मेधिखलशब्दोभयविशेषणम् । ‘न स्त्री मेधिः खले पाली खलधानं पुनः खलःऽ इति वैजयन्ती (पृ। १२५, श्लो। ३१) ॥ आशुर्व्रीहिः पाटलः स्यात् । व्रीहिनामानि । ‘पड्लुऽ । आशुशब्दः पर्यायवाचकः । ‘व्रीहिराशुश्च पाटलःऽ इति रत्नमाला ॥ शितशूकयवौ समौ । शितशूकशब्दो ह्रस्वादिः । यवनामनी ॥ १४-१५ ॥

(०२.०९.०१६अब्) तोक्मस्तु तत्र हरिते कलायस्तु सतीनकः ।
(०२.०९.०१६च्द्) हरेणुखण्डिकौ चास्मिन् कोरदूषस्तु कोद्रवः ॥ १६ ॥

तोक्म इति—तुज्यते पशुभिः खाद्यत इति तोक्मः । ‘तुज हिंसायाम्ऽ । हरितवर्णयवनाम ॥ कं वातं लात्युपादत्त इति कलायः । ‘ला आदानेऽ । सीदन्ति वातप्रकृतयोऽनेनेति सतीनकः । ‘षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषुऽ । ह्रियतेऽनेन पुरीषं कुक्षेरिति हरेणुः । ‘हृञ् हरणेऽ । खण्ड्यतेऽद्यते नरैरिति खण्डिकः । ‘खडि भेदनेऽ । कलायनामानि ॥ कोरमन्नं दूषयतीति कोरदूषः । ‘दुष वैकृत्येऽ । केन बहूदकेन उद्यते क्लिद्यत इति कोद्रवः । ‘उन्दी क्लेदनेऽ । कोद्रवाख्यधान्यनामनी ॥ १६ ॥

तोक्मस्तु तत्र हरिते । आमयवस्तोक्मः स्यात् । ‘पच्चियवलुऽ ॥ कलायस्तु सतीनकः । खण्डिकौ चास्मिन् । वृत्तचणकनामानि । ‘लङ्कलुऽ ॥ कोरदूषस्तु कोद्रवः । कोद्रवनामनी । ‘आऴंलुऽ ॥ १६ ॥

मङ्गल्यको मसूरः । चणकविशेषनामनी । मसूरोऽथेति पाठे वैजयन्ती (पृ। १२६, श्लो। ४०) ‘मसुरस्तु मसूरकःऽ इति । मसूराथेति पाठे—‘वेश्यायां व्रीहिभेदे च मसूरा मसुरा स्त्रियाम्ऽ इति रभसकोशः ॥ अथ मकुष्ठकमयुष्ठकौ वनमुद्गे । वनमुद्गनामानि ॥ अनुक्तम्—‘खण्डिरः पीतमुद्गः स्यात्ऽ । हरितमुद्गनाम । ‘कृष्णमुद्गस्तु शिम्बिकःऽ । नीलमुद्गनाम ॥ सर्षपे तु—कदम्बकौ । सर्षपनामानि । ‘आवालुऽ ॥ १७ ॥

(०२.०९.०१८अब्) सिद्धार्थस्त्वेष धवलो गोधूमः सुमनः समौ ।
(०२.०९.०१८च्द्) स्याद् यावकस्तु कुल्माषः चणको हरिमन्थकः ॥ १८ ॥

सिद्धार्थ इति—सिद्धोऽर्थः प्रयोजनमस्य सिद्धार्थः । श्वेतसर्षपनाम ॥ आ समन्तात् गां भुवं शूकैर्धुनोतीति गोधूमः । ‘धूञ् कम्पनेऽ । शोभनं मन्यते सर्व एनमिति सुमनः । ‘मन ज्ञानेऽ । अकारान्तोऽयम् । गोधूमनामनी ॥ यूयते पाकसमयेऽल्पाम्भसा युज्यत इति यावकः । ‘युञ् बन्धनेऽ । कोलति पाकसमये स्थूलो भवति कुल्माषः । ‘कुल संस्त्यानेऽ । कुलुत्थनामनी ॥ अर्धपक्वदशायामेव निकृत्तानां गोधूमानां नामेति केचित् । चण्यते भक्षणार्थं दीयत इति चणकः । ‘चण दानेऽ । हरिभिरश्वैः मथ्यते हरिमन्थकः । ‘मथि विलोडनेऽ । चणकनामनी ॥ १८ ॥

सिद्धार्थकस्तु धवलः । एष सर्षपो धवलश्चेत् सिद्धार्थकः स्यात् । ‘तेल्लनि आवालुऽ । गोधूमः सुमनः समौ । ‘गोधूमसुमनौ समौऽ इति रभसकोशपाठाद् अकारान्तः । गोधूमनामनी । स्याद्यावकस्तु कुल्माषः । गोधूमानन्तरपाठाद् गोधूमविशेषनामनी । ‘यावके बलकुल्माषौ यवके तोयपर्णिकाऽ इति यवविशेषे वैजयन्ती (पृ। १२७, श्लो। ९३) ॥ चणको हरिमन्थकः । चणकनामनी ॥ १८ ॥

(०२.०९.०१९अब्) द्वौ तिले तिलपेजश्च तिलपिञ्जश्च निष्फले ।
(०२.०९.०१९च्द्) क्षवः क्षुताभिजननो राजिका कृष्णिकासुरी ॥ १९ ॥

द्वाविति—निष्फलस्तिलः तिलपेजः। तिलपिञ्जश्च । निष्फलतिलनामनी । क्षौत्यनेन क्षवः । ‘टुक्षु शब्देऽ । क्षुतमभिजनयतीति क्षुताभिजननः । ‘जनी प्रादुर्भावेऽ । राजते कृष्णवर्णपुष्पैरिति राजिका । ‘राजृ दीप्तौऽ । कृष्णवर्णयोगात् कृष्णिका । कटुरसेन असुरस्त्रीवदनिष्टकारिणीत्वात् आसुरी । कृष्णसर्षपनामानि ॥ १९ ॥

द्वौ तिले—तिलपिञ्जश्च निष्फले । निष्फले तिले तिलपेजतिलपिञ्जशब्दौ स्याताम् । ‘पोल्लुनूपुऽ । अनुक्तम्—‘जालकश्चूलिकस्तिलःऽ । तिलनामानि ॥ ‘नव्वुऽ ॥ ‘जर्तिलोऽरण्यजस्तिलःऽ । अरण्यजातस्तिलो जर्तिलः स्यात् । क्षवः क्षुताभिजननः—कृष्णिकासुरी । कृष्णसर्षपनामानि ॥ १९ ॥

(०२.०९.०२०अब्) स्त्रियौ कङ्गुप्रियङ्गू द्वे अतसी स्यादुमा क्षुमा ।
(०२.०९.०२०च्द्) मातुलानी तु भङ्गायां व्रीहिभेदस्त्वणुः पुमान् ॥ २० ॥

स्त्रियाविति—केन जलेन गच्छत्युद्गच्छतीति कङ्गुः । ‘गम्लृ गतौऽ । प्रियाण्यङ्गान्यस्याः प्रियङ्गुः । प्रियङ्ग्वाख्यधान्यनामनी ॥ न तस्यते न क्षीयत इति अतसी । ‘तसु उपक्षयेऽ । अवते शुष्कदशायां स्वनतीति उमा । ‘उङ् शब्देऽ । क्षौतीति क्षुमा । ‘टुक्षु शब्देऽ । अतसीनामानि ॥ मा तोल्यते न उपमीयते उपयोगिधान्येनेति मातुलानी । ‘तुल उन्मानेऽ । भज्यते वल्कलार्थमिति भङ्गा । ‘भञ्जो आमर्दनेऽ । शणविशेषस्य नामनी ॥ अल्पधान्यत्वात् अणुः । व्रीहिभेदाल्पधान्यनाम ॥ २० ॥

समौ कङ्गुप्रियङ्गू द्वौ । प्रियङ्ग्वाख्यधान्यजातिनामनी । ‘कोर्रलुऽ ॥ अतसी स्यादुमा क्षुमा । अतसीनामानि । मातुलानी तु भङ्गायाम् । भङ्गाख्यधान्यविशेषजातिनामनी । ‘कुसुमुलुऽ । अनुक्तम्—‘यावनालस्तु जोनालो जोन्नला बीजपुष्पिकाऽ । जोनलनामानि । ‘जोन्नलुऽ ॥ ‘समौ तु खल्वनिष्पावौऽ । निष्पावनामनी । ‘अनुमुलुऽ । ‘वल्ला तुवरिकाढकीऽ । आढकीनामानि । ‘कन्दुलुऽ । ‘राजमाषोऽलसान्द्रः स्यात्ऽ । ‘अलसन्दऽ । ‘माषो वृष्यः पचेलिमःऽ । माषनामानि । ‘कुलुत्थिका बलकुलःऽ । कुलुत्थनामनी । ‘उलुवलुऽ । ‘व्रीहिभेदस्त्वणुः पुमान्ऽ । व्रीहिविशेषोऽणुः स्यात् । ‘कोरेऽ । ‘ऊदरवित्तुलुऽ ॥ २० ॥

(०२.०९.०२१अब्) किंशारुः सस्यशूकं स्यात् कणिशं सस्यमञ्जरी ।
(०२.०९.०२१च्द्) धान्यं व्रीहिः स्तम्बकरिः स्तम्बो गुच्छस्तृणादिनः ॥ २१ ॥

किंशारुरिति—कुत्सितं शृणाति हस्तादिकमिति किंशारुः । ‘शॄ हिंसायाम्ऽ । सस्यस्य शूकं तीक्ष्णाग्रम् । सस्यशूकनाम ॥ कणा धान्यकणाः सन्त्यत्रेति कणिशम् । सस्यमञ्जरीनाम ॥ दधाति देहमिति धान्यम् । ‘डुधाञ् धारणपोषणयोःऽ । व्रीहिशब्दो व्युत्पन्नः (श्लो। १५) । स्तम्बं गुच्छं करोतीति स्तम्बकरिः । धान्यनामानि ॥ तिष्ठतीति स्तम्बः । गुध्यति परिवेष्टयति भुवमिति गुच्छः । ‘गुध परिवेष्टनेऽ । तृणादिस्तम्बनाम ॥ २१ ॥

किंशारुः सस्यशूकं स्यात् । धान्यस्य कण्टकः किंशारुः स्यात् । पुंलिङ्गः पुमानिति पूर्वोत्तरान्वयः ॥ कणिशं सस्यमञ्जरी । धान्यमञ्जरी कणिशं स्यात् ॥ धान्यं व्रीहिः स्तम्बकरिः । धान्यनामानि । धान्यध्वनिरथेत्यादिवक्ष्यमाणवचनाद्, व्रीहिस्तम्बकरिशब्दौ पुंलिङ्गौ ॥ स्तम्बो गुच्छस्तृणादिनः । तृणादीनां गुच्छः स्तम्बः स्यात् ॥ ‘परिघण्टऽ ॥ २१ ॥

(०२.०९.०२२अब्) नाली नाल च काण्डोऽस्य पलालोऽस्त्री स निष्फलः ।
(०२.०९.०२२च्द्) कडङ्गरो बुसं क्लीबे धान्यत्वचि पुमांस्तुषः ॥ २२ ॥

नालीति—नलति बध्नातीति नाली । नालं। च । ‘णल बन्धनेऽ । तृणशलाकानामानि ॥ पलति उच्चैर्गच्छतीति पलालः । ‘पल गतौऽ । निष्फलनाडीनाम ॥ कटति खलमावृणोति कट् । तदेवाङ्गं रूपं यस्य सः कडङ्गरः । ‘कटे वर्षावरणयोःऽ बुस्यते उत्सृज्यत इति बुसम् । ‘बुस उत्सर्गेऽ । खले पशुपादघट्टितस्य क्षोद्स्य नामनी ॥ तुष्यतेऽग्निनेनेति तुषः । ‘तुष तुष्टौऽ । धान्यत्वङ्नाम ॥ २२ ॥

नाली नालं च काण्डोऽस्य । अस्य तृणादिनो दण्डनामानि । पलालोऽस्त्री स निष्फलः । विफलस्तृणादिकाण्डः पलालः स्यात् । ‘यन्नुलु दाडिपोयिनदण्डमुऽ । ‘मोडुऽ ॥ कडङ्गरो बुसं क्लीबे । पलालादिक्षोदस्य नामनी । ‘पोल्लुकुऴुऽ । धान्यत्वचि पुमांस्तुषः । धान्यस्य त्वक् तुषः स्यात् । ‘उमुकऽ । अनुक्तम्—‘कञ्जूकः कण्डनं चेति तण्डुलस्य मले द्वयम्ऽ । तण्डुलमलनामनी । ‘तवुडुऽ ॥ २२ ॥

शूकोऽस्त्री—तीक्ष्णाग्रे । यस्याग्रं श्लक्ष्णं तीक्ष्णं च स्यात् तच्छूकं स्यात् । ‘मुल्लुऽ ॥ शमी शिम्बा । मुद्गादित्वङ्नामनी । ‘चिप्पजून्नलमिदि नूगुऽ ॥ त्रिषूत्तरे । इत उपरि वक्ष्यमाणा ऋद्धादयश्चत्वारः शब्दास्त्रिलिङ्गाः । ऋद्धो जोनलः । ऋद्धा राजिका ॥ ऋद्धमावसितं धान्यम् । अनडुद्भिरावसितं धान्यं ऋद्धं स्यात् । ‘नुरिचिनकोलुचुऽ ॥ पूतं तु बहुलीकृतम् । वायुना निस्तुषं कृतं धान्यं पूतं स्यात् । ‘तूरुपत्तिनरोल्पुऽ ॥ २३ ॥

माषादयः शमीधान्ये । शमीसहितं धान्यं शमीधान्यम् । तस्मिन् माषादयः स्युः । माषादयः शमीधान्यानीत्यर्थः ॥ शूकधान्ये यवादयः । शूकसहितं धान्यं शूकधान्यम् । तस्मिन् यवादयः स्युः । यवादयः शूकधान्यानीत्यर्थः ॥ शालयः—षष्टिकाद्याश्च । कलमप्रभृतयो व्रीहयश्च षष्टिकाद्याः षष्टिसङ्ख्याकदिवसपचेलिमा व्रीहयश्च शालयः स्युः ॥ पुंस्यमी । सामान्यविशेषनामभिस्ते पुंलिङ्गाः । कलमान् वप । षष्टिकान् वप । शालीन् वप ॥ २४ ॥

तृणधान्यानि नीवाराः । तृणधान्यनाम । ‘निव्वरिलुऽ । तृणधान्यशब्दः पर्यायवचनश्चाधिकारवचनश्च स्यात् । स्त्री गवेधुर्गवेधिका । अरण्यगोधूमनामनी । ‘वट्टुवड्लुऽ ॥ अनुक्तम्—‘श्यामाकस्तु स्मयाकः स्यात्ऽ । श्यामाकनामनी ॥ ‘चामऽ ॥ ‘गर्मुद्गर्मुटिका समेऽ । गर्मुन्नामनी । ‘बरगुऽ ॥ अयोऽग्रं मुसलोऽस्त्री स्यात् । ‘मुसलो दन्त्यमध्यो मूर्धन्यमध्यश्च स्यात्ऽ इति वर्णनिर्देशनामवचनाद् मुषलोऽपि स्यात् । मुसलनामनी । ‘रोङ्कलिऽ ॥ ‘उदूखलमुलूखलम्ऽ । अवहननस्थानगर्तवच्छिलानामनी । ‘रोलुऽ ॥ २५ ॥

प्रस्फोटनं शूर्पमस्त्री । ‘सुश्रॄभ्यां निच्चऽ (उ। ३। २५) इति शृणातेः पप्रत्यये उत्रपरत्वदीर्घत्वानि । केचित्तु सर्तेर्दन्त्यादिसूर्पमिच्छन्तीति पुरुषोत्तमवचनात् तालव्यादिश्च दन्त्यादिश्च स्यात् । तण्डुलादिवैतुष्यसाधननामनी । ‘चाटऽ ॥ चालनी तितौ’ः पुमान् । ‘तनोतेर्ड उः सन्वच्चऽ (उ। ४। ५१) इति निर्देशसामर्थ्याद् गुणाभावः । तितौ’ तितवः इत्यादि । ‘चालनं तितौ’ प्रोक्तम्ऽ इति रत्नकोशमते तितौ’नी तितऊनि । चालननामनी । ‘जल्लेडऽ । स्यूतप्रसेवौ । बिलकनामनी । ‘सञ्जिऽ । ‘स्यूनः स्यूतः प्रसेवकःऽ इति रभसकोशपाठात् स्यूनशब्दोऽपि स्यात् ॥ कण्डोलपिटौ । वेण्वादिकृतपिटकस्य नामनी । ‘गम्प्पऽ ॥ कटकिलिञ्जकौ । वेण्वादिकृतकटकस्य नामनी । ‘चापऽ ॥ २६ ॥

समानौ रसवत्यां तु—महानसे । पाकस्थाननामानि । ‘बाणसेल्लुऽ । पौरोगवस्तदध्यक्षः । महानसाधिकारी पौरोगवः स्यात् ॥ सूपकारस्तु—औदनिका गुणाः । पाचकनामानि । इमे त्रिष्वित्यनेन त्रिलिङ्गाः ।

‘कान्ता चेयं गुणा चेयं प्रेष्या चेयं ममैकिकाऽ ॥ २७ ॥

आपूपिकः—भक्ष्यकारः । सुभूतिटीकायां कान्दुकः कान्दविकः भक्ष्यङ्कार इति मुमागमश्चोक्तः । भक्ष्यपाचकनामानि । अनुक्तम्—‘शाककारः कटम्बकःऽ । शाकपाचकः कटम्बकः स्यात् ॥ इमे त्रिषु । इमे पौरोगवाद्याः भक्ष्यकारान्ताः शब्दाः त्रिषु लिङ्गेषु स्युः ॥ अश्मन्तं—चुल्लिरन्तिका । चुल्लीनामानि ॥ ‘प्रोय्यऽ ॥ २८ ॥

अङ्गारधानिका—हसन्यपि । अग्निष्ठाननामानि । ‘कुम्प्पटिऽ । अथ न स्त्री स्यादङ्गारः । ‘हरनयनेङ्गारितो मदनःऽ इति प्राकृतरूपस्यापि ग्रहणम् । ‘इङ्गारो दृश्यते क्वापिऽ इति रभसकोशपाठात् प्रयोगार्ह एव । ‘वितेनुरिङ्गालमिवायशः परेऽ इति नैषधः (१। ९) ॥ अलातमुल्मुकम् । अङ्गारनामानि । ‘निप्पुऽ । अनुक्तम्—अग्निचित् कालिका । ‘बोग्गुऽ । अथ स्याद्रक्षा भसितभस्मनी । भस्मनामानि ॥ क्लीबेऽम्बरीषं भ्राष्ट्रो ना । भर्जनपात्रनामनी । ‘मङ्गलमुऽ । अम्बरीषशब्दस्य भ्राष्ट्रशब्दसाहचर्यं केचिदिच्छन्ति ॥ कन्दुर्ना स्वेदिनी स्त्रियाम् । अयोनिर्मितपात्रनामनी । ‘पेनमुऽ । कन्दुशब्दस्य स्वेदनीशब्दसाहचर्यं केचिदिच्छन्ति ॥ २९-३० ॥

अलिञ्जरः स्यान्मणिकः । आवपननामनी । ‘निराडुमुन्त्तकलुऽ । भाषान्तरे ‘केलपेसरुऽ ॥ कर्कर्यालूर्गलन्तिका । करकनामानि । ‘गरगेऽ । ‘वर्धनी तु गलन्त्यालूः कर्करी करकोऽपि चऽ इति वैजयन्ती (पृ। १६३, श्लो। ५७) । अनुक्तम्—‘करङ्को नारिकेलस्यऽ । स एव करकः नालिकेरसम्बन्धी चेत् करङ्कः स्यात् । ‘टेकायकमण्डलमुऽ । कृत्तिः करकवर्तिका । स एव करकः चर्मसबन्धी चेत् करकवर्तिका स्यात् । ‘करवतिगेऽ ‘तोलुगिण्डिऽ ॥ पिठरः—कुण्डम् । पचनपात्रनामानि । ‘वण्टकुण्डलुऽ ॥ कलशस्तु—घटः कुटनिपौ । घटनामानि । ‘रडुवऽ ॥ अस्त्री शरावो वर्धमानकः । शरावनामानि । ‘मूकुडुऽ । शरावं तालव्यादि । शालाजिरशब्दोऽपि तद्वदेव ॥ ३१ ॥

ऋजीषं पिष्टपचनम् । पिष्टानां पचनपात्रमृजीषं स्यात् । ‘शिरीषं पुरीषं करीषम् ऋजीषं तरीषम्ऽ इति दीर्घमध्येषु सरस्वतीकण्ठालङ्कारः । ‘पिष्टपचनं त्वृजिषम्ऽ इति नाममाला । ‘बाणरिऽ ॥ कंसोऽस्त्री पानभाजनम् । पानपात्रनामनी । ‘गिण्डिऽ । रूढशब्दत्वात् हेमरजतादिनिर्मितमपि कंसमेव । स्वार्थे ष्यञि प्राप्ते कांस्यमपि स्यात् । ‘कांस्यं कंसोऽस्त्रियां पानपात्रे तैजस आढकेऽ इति वैजयन्ती (पृ। २३०, श्लो। ११) । कुतूः—स्नेहपात्रम् । चर्ममयं स्नेहपात्रं कुतूः स्यात् । ‘नूनेशिद्धेऽ । सैवाल्पा—पुमान् । अल्पा सैव कुतूः कुतुपः स्यात् । ‘तऴिगे ऽ ॥ अनुक्तम्—‘काचपात्रं तु कुन्नारम्ऽ । काचपात्रनामनी । ‘पिङ्गाऴिगिनेऽ । ‘अथ मृद्भाण्डमुष्ट्रिकाऽ । मृत्पात्रनाम । ‘मण्टिकुण्डऽ । सर्वमावपन भाण्डम् । अलिञ्जराद्यावपनान्तं सर्वं भाण्डं स्यात् ॥ पात्रामत्रं च भाजनम् । कास्यपात्रनामानि । ‘कञ्चमुऽ । चशब्दाद् भाण्डपर्यायोऽपि स्यात् ॥ ३२-३ ॥

दर्विः कम्बिः—दारुहस्तकः । तड्डूनामानि । ‘तेड्डुऽ । तड्डूशब्दस्य खजूकाशब्दसाहचर्यमपि केचिदिच्छन्ति । केचिद्दारुहस्तकशब्दसाहचर्यमिच्छन्ति । ‘तड्डूर्द्वयोः खजूका स्यात्ऽ इति नाममाला ॥ अस्त्री शाकं—शिग्रुः । शाकनामानि । अस्त्रीशब्देन शाकः पुन्नपुंसकः । हरितकं रूपभेदात् नपुंसकम् । शिग्रुशब्दोऽनभिधानात् स्त्रीपुंलिङ्गयोरन्यतरः । ‘शाकोऽस्त्री हरितकं शिग्रुः स्त्रीऽ इति वैजयन्ती (पृ। १६६, श्लो। ९०) । ‘पुंलिङ्गः शाकमात्रे स्यात् । शिग्रुः शोभाञ्जनेऽपि चऽ इति रभसकोशः ॥ अस्य तु—कदम्बश्च कलम्बश्च । अस्य तु नाडिकेति शाकस्य वल्कलम् । सा नाडिका कदम्बश्च कलम्बश्च स्यात् । ‘वण्डे कूर कुतुचिन नारऽ ॥ वेशवार उपस्करः । संस्कारनामनी । वेसवारप्रसभसेतुसिनीवालीति दन्त्यसकारेषु वर्णनिर्देशना ॥ ३४ ॥

(०२.०९.०३६अब्) मरीचं कोलकं कृष्णमूषणं धर्मपत्तनम् ।

तिन्त्रिणीकमिति—ताडयति वातमाहन्तीति तिन्त्रिणीकम् । ‘तड आघातेऽ । तिन्त्रिणीवृक्षजातत्वाद्वा । चुक्कयति व्यथयति दन्तानिति चुक्रम् । ‘चुक्क व्यथनेऽ । तिन्त्रिणीवृक्षस्याम्लं वृक्षाम्लम् । तिन्त्रिणीफलनामानि ॥ वेल्ले समुद्रवेलातटे प्रायेण जायते वेल्लजम् । जिह्वा म्रियते इव व्यथतेऽनेनेति मरीचम् । ‘मृङ् प्राणत्यागेऽ । कुडत्यल्पीभवतीति कोलकम् । ‘कुड अल्पीभावेऽ । कृष्णवर्णफलत्वात् कृष्णम् । ऊषति तापयतीति ऊषणम् । ‘ऊष दाहेऽ । धर्मपत्तनाख्यस्थानविशेषे भवं धर्मपत्तनम् । मरीचनामानि ॥ ३५ ॥

तिन्त्रिणीकं—वृक्षाम्लम् । तिन्त्रिणीफलनामानि । ‘चिन्तपण्डुऽ । अथ वेल्लजं मरिचम् । ह्रस्वदीर्घोभयेकारः । ‘मरीचं मरिचं कोलम्ऽ इति रभसकोशः । अनुक्तम्—

‘कोलकं कृष्णमुषणमूषणं धर्मपत्तनम् ।

श्यामं च ।ऽ

मरिचनामानि । ‘मिरियालुऽ ॥ ३५ ॥

(०२.०९.०३७अब्) सुषवी कारवी पृथ्वी पृथुः कालोपकुञ्चिका ।

जीरक इति—जीर्यतेऽन्नमनेनेति जीरकः । जीरणश्च । जरण इति वा पाठः । ‘जॄष् वयोहानौऽ । अजं स्वाभाविकमग्निम् अजत्याक्षिपतीति अजाजी । ‘अज गतिक्षेपणयोःऽ । कणाः सन्त्यस्यामिति कणा । जीरकनामानि ॥ सुष्ठु सवति मन्दमग्निं प्रेरयतीति सुषवी । ‘षू प्रेरणेऽ । कारुवदग्निप्रदीपनकर्मणि नैपुण्यात् कारवी । बृहत्कणयोगात् पृथ्वी । पृथुश्च । कालवर्णत्वात् काला । उपकुञ्चयति वातादिकमल्पीकरोतीति उपकुञ्चिका । ‘कुञ्च गतिकौटिल्याल्पीभावयोःऽ । कृष्णजीरकनामानि ॥ ३६ ॥

जीरको जीरणो—कणा । जीरकनामानि । ‘जीलकर्रऽ । कृष्णे तु जीरके—कालोपकुञ्चिका । कृष्णजीरकनामानि । ‘नल्लजीलकर्रऽ ॥ ३६ ॥

(०२.०९.०३८अब्) कुस्तुम्बरु च धान्याकमथ शुण्ठी महौषधम् ।
(०२.०९.०३८च्द्) स्त्रीनपुंसकयोर्विश्वं नागरं विश्वभेषजम् ॥ ३८ ॥

आर्द्रकमिति—अर्दयति कफशूलादीनिति आर्द्रकम् । ‘अर्द हिंसायाम्ऽ । ‘आर्द्रायां भवमिति वाऽ । शृङ्गोपेतं बेरं शरीरमस्येति शृङ्गबेरम् । आर्द्रकनामनी ॥ छादयति पित्तादिदोषानभिभवतीति छत्रा । ‘छद अपवारणेऽ । वितुदति रोगान्नाशयति वितुन्नकम् । ‘तुद व्यथनेऽ । कुत्सितं दाहादिरोगं तुम्बयति कुस्तुम्बरु । ‘तुबि अर्दनेऽ । धान्यं धान्यसादृश्यमकति प्राप्नोतीति धान्याकम् । ‘अक अग कुटिलायां गतौऽ । कुस्तुम्बरुनामानि ॥ आतपेन शुण्ठति शुष्यतीति शुण्ठी । ‘शुठि शोषणे प्रतिघाते चऽ । महच्च तदौषधं च महौषधम् । विश्वभेषजनामैकदेशत्वाद् विश्वम् । नगराख्यदेशे समीचीनं भवतीति नागरम् । बहुरोगभेषजत्वाद् विश्वभेषजम् । शुण्ठीनामानि ॥ ३७-८ ॥

आर्द्रकं शृङ्गबेरं स्यात् । आर्द्रकनामनी । ‘अल्लमुऽ । अथ छत्रा—धान्याकम् । ‘छत्रा कुस्तुम्बरी धान्या धन्या धाना धनीयिकाऽ इति वैजयन्त्यां (पृ। १२७, श्लो। ४९) प्रकारान्तरेणापि पठितम् । कुस्तुम्बर्या नामानि । ‘कोतिमिदिऽ ॥ अथ शुण्ठी—विश्वभेषजम् । शुण्ठीनामानि । ऊषणं सिंहणं च स्यात् । एते द्वे च ॥ ३७-८ ॥

(०२.०९.०३९अब्) आरनालकसौवीरकुल्माषाभिषुतानि च ।
(०२.०९.०३९च्द्) अवन्तिसोमधान्याम्लकुञ्जलानि च काञ्जिके ॥ ३९ ॥

आरनालकमिति—आरनालमन्नम् । तन्निस्रावजत्वाद् आरनालकम् । सुवीराख्यदेशे प्रायेण भवतीति सौवीरम् । कुल्माषैरर्धस्विन्नैर्जीरकादिभिरभिषूयते परिवास्यत इति कुल्माषाभिषुतम् । ‘षुञ् अभिषवेऽ । अवन्त्याख्यदेशे सूयते प्रायेण सम्पद्यत इति अवन्तिसोमम् । पूर्वोक्त एव धातुः । धान्यं तण्डुलक्षालनोदकं कालेनाम्लीभवति धान्याम्लम् । कुत्सितं रसयुक्तजलमस्येति कुञ्जलम् । केन जलेन अञ्जिका अभिव्यक्तिरस्येति काञ्जिकम् । काञ्जिकमिति पाठे कञ्चयति दीपयति अग्निम् । ‘कचि दीप्तिबन्धनयोःऽ । काञ्जिकनामानि ॥ ३९ ॥

आरनालकसौवीर—कुञ्जलानि च काञ्जिके । धान्याम्लनामानि । ‘कलिऽ । गृहोदकं स्यात् सन्धानं रक्षोघ्नं शुक्तमित्यपि । एतानि चत्वारि च ॥ ३९ ॥

(०२.०९.०४०अब्) सहस्रवेधि जतुकं बाह्लीकं हिङ्गु रामठम् ।
(०२.०९.०४०च्द्) तत्पत्री कारवी पृथ्वी बाष्पिका कबरी पृथुः ॥ ४० ॥

सहस्रेति—सहस्रं बहुतरमपि शाकं स्वगन्धेन विध्यति परिवासयतीति सहस्रवेधि । ‘व्यध ताडनेऽ । वृक्षविशेषे जायत इति जतुकम् । बाह्लीकदेशे भवत्वात् बाह्लीकम् । हिनोति गन्धेन गृहान्तरमपि गच्छतीति हिङ्गु । ‘हि गतौऽ । रामठदेशे वृक्षविशेषे भवं रामठम् । हिङ्गुनामानि ॥ कारुवत् कर्मणि निपुणत्वात् कारवी । बहुकार्यकरत्वात् पृथ्वी । पृथुश्च । बाष्पं निर्यासं मुञ्चतीति बाष्पिका । कथञ्चित् कबरीसादृश्यात् कबरी । त्वक्पत्रिणो हिङ्गुवृक्षस्य नामानि ॥ ४० ॥

सहस्रवेधि—हिङ्गु रामठम् । हिङ्गुनामानि । तत्पत्री कारवी—कबरी पृथुः । कारव्यादयस्तत्पत्री हिङ्गुपत्रम् । अथवा त्वक्पत्रादयः हिङ्गुपत्रम् ।

‘त्वक्पत्रं तु समाख्यातं त्वक्पत्रीति च कारवीऽ ।

इति रुद्रः ॥ ४० ॥

(०२.०९.०४१अब्) निशाह्वा काञ्चनी पीता हरिद्रा वरवर्णिनी ।
(०२.०९.०४१च्द्) सामुद्रं यत्तु लवणमक्षीबं वशिरं च तत् ॥ ४१ ॥

निशाह्वेति—निशाया नामान्यस्याः सन्तीति निशाह्वा । काञ्चनवर्णयोगात् काञ्चनी । पीतवर्णयोगात् पीता । हरितं पर्णवर्णसदृशं पीतवर्णं द्रातीति हरिद्रा । ‘द्रा कुत्सायां गतौऽ । श्रेष्ठवर्णत्वाद् वरवर्णिनी । हरिद्रानामानि ॥ अक्ष्णोति व्याप्नोति बहुतरशाकमपि अक्षीबम् । ‘अक्षू व्याप्तौऽ । वष्टि कामयते रसाभिव्यञ्जकत्वादेतदिति वशिरम् । ‘वश कान्तौऽ । समुद्रे भवं सामुद्रम् । समुद्रोद्भवलवणनामनी ॥ ४१ ॥

निशाख्या काञ्चनी—वरवर्णिनी । हरिद्रानामानि । ‘पसपुऽ ॥ सामुद्रं यत्तु—वशिरं च तत् । समुद्रलवणम् अक्षीबं स्यात् । तदेव वशिरं स्यात् । तालव्यमध्यः । अक्षीबं च शिवं च तत्—इति पाठेऽपि तदेव शिवशब्दस्तालव्यादि ॥ ४१ ॥

(०२.०९.०४२अब्) सैन्धवोऽस्त्री शीतशिवं माणिबन्धं च सिन्धुजे ।
(०२.०९.०४२च्द्) रौमके बस्तकं पाक्यं बिडं च कृतके द्वयम् ॥ ४२ ॥

सैन्धव इति—सिन्ध्वाख्यदेशे सैन्धवम् । शीतं मन्दाग्निं शिनोति तनूकरोतीति शीतशिवम् । ‘शिञ् निशातनेऽ । मणिबन्धाख्यगिरौ भवं माणिबन्धम् । माणिमन्थमिति वा पाठः । सिन्धुदेशजलवणनामानि ॥ रुमाख्याकरे भवं रौमकम् । बस्तोऽजः तस्य ईषद्गन्धयोगात् बस्तकम् । वसुकमिति वा पाठः । रुमाख्याकरोद्भवलवणनामनी ॥ पक्तव्यं पाक्यम् । बिडति विष्कम्भशूलादिं नाशयतीति बिडम् । ‘बिड भेदनेऽ । पक्तव्यलवणनामनी ॥ ४२ ॥

सैन्धवोऽस्त्री—सिन्धुजे । सैन्धवलवणनामानि । रौमके बस्तकम् । रौमकलवणनामनी । ‘दोनवुप्पुऽ ॥ पाक्यं बिडं—द्वयम् । बिडलवणनामनी ॥ ४२ ॥

(०२.०९.०४३अब्) सौवर्चलेऽक्षरुचके तिलकं तत्र मेचके ।
(०२.०९.०४३च्द्) मत्स्यन्दी फाणितं खण्डविकारे शर्करा सिता ॥ ४३ ॥

सौवर्चल इति—सौवर्चलाकरोद्भवत्वात् सौवर्चलम् । अक्ष्णोति बह्वौषधादिकमिति अक्षम् । ‘अक्षू व्याप्तौऽ । रोचतेऽन्नमनेनेति रुचकम् । ‘रुच दीप्तौ अभिप्रीतौ चऽ । सुवर्चलाख्याकरोद्भवलवणनामानि ॥ तिलति स्निह्यतीति तिलकम् । ‘तिल स्नेहनेऽ । कृष्णवर्णरुचकनाम ॥ मन्दं स्यन्दत इति मत्स्यन्दी । ‘स्यन्दू प्रस्रवणेऽ । मत्स्यण्डीति वा पाठः । श्रेष्ठगुडचूर्णाभनिकृष्टशर्कराविकारनाम ॥ फाण्यते पक्वसमये घाटान्तरे निक्षिप्यते फाणितम् । ‘फण गतौऽ । पङ्कवदपिण्डावस्थगुडविकारनाम ॥ विशेषनिष्पीडितपाकजखण्डविकारस्य नामानीति केचित् ॥ शीर्यत इति शर्करा । ‘शृ विशरणेऽ । धवलवर्णत्वात् सिता । पञ्चसारानाम्नः शर्कराया नाम ॥ ४३ ॥

सौवर्चलेऽक्षरुचके । सौवर्चललवणनामानि । ‘ना चक्रे शकटेऽप्यक्षः क्ली सौवर्चल इन्द्रियेऽ इत्यभिधानादक्षं षान्तम् । ‘अक्ष्यं काङ्क्ष्यं रुचिष्यं चऽ इति पाठादक्ष्यं यान्तं च ॥ तिलकं तत्र मेचके । नीलसौवर्चललवणं तिलकं स्यात् । अनुक्तम्—‘पटु क्षेत्र्यं चोषरजेऽ । क्षेत्रजलवणनामानि ॥ मत्स्यण्डी फाणितं खण्डविकारे । खण्डशर्करानामानि ॥ शर्करा सिता । शर्करानामनी ॥ ४३ ॥

(०२.०९.०४४अब्) कूर्चिका क्षीरविकृतिः स्याद्रसाला तु मार्जिता ।
(०२.०९.०४४च्द्) स्यात्तेमनं तु निष्ठानं त्रिलिङ्गा वासितावधेः ॥ ४४ ॥

कूर्चिकेति—कूर्चकः क्षीरमस्तु, तदस्यास्तीति कूर्चिका । नवप्रसूतगोक्षीरविकारनाम ॥ दध्यादिगतनानाविधरसयोगाद् रसाला । रसान् आलातीति रसाला । ‘ला दानेऽ । यत्सूदशास्त्रम्—

‘अर्धाढकं सुदृढपर्युषितस्य दध्नः खण्डस्य षोडश पलानि शशिप्रभस्य ।

सर्पिष्पलं मधुपलं मरिचद्विकर्षं शुण्ठ्याः पलार्धमपि वार्धपलं चतुर्णाम् ॥

श्लक्ष्णे पटे ललनया मृदुपाणिघृष्टा कर्पूरधूलिसुरभीकृतभाण्डसंस्था ।

एषा वृकोदरकृता सुरसा रसाला या स्वादिता भगवता मधुसूदनेन ॥ऽ

इति क्षीरस्वामी (पृ। २०९) ॥ पटे निधाय मृज्यते शोध्यते मार्जिता । ‘मृजूष् शुद्धौ अलङ्कारे चऽ । शिखरिणीनाम्नो लेह्यस्य नामनी ॥ तिम्यति आर्द्रीभवतीति तेमनम् । ‘तिम आर्द्रीभावेऽ । नितिष्ठत्यन्तं गच्छत्यनेनान्नमिति निष्ठानम् । चोष्यनामनी ॥ इत आरभ्य वासितशब्दपर्यन्तं त्रिलिङ्गाः ॥ ४४ ॥

कूर्चिका क्षीरविकृतिः स्यात् । क्षीरविकारः कूर्चिका स्यात् । संस्कारभेदात् सा द्विविधा ।

‘दध्ना सह पयः पक्वं यत्स्यात् सा दधिकूर्चिका ।

तक्रेण पक्वं यत्क्षीरं सा भवेत् तक्रकूर्चिका ॥ऽ

स्याद्रसाला तु मार्जिता । शिखरिणीनामनी । ‘शिखरिऽ ॥

‘अपक्वतक्रं सद्योषं चातुर्जातगुडार्द्रकम् ।

सजीरकं रसाला स्यात् मार्जिका शिखरिण्यपि ॥ऽ

स्यात्तेमनं तु निष्ठानम् । तेमनं निष्ठानं स्यात् । ‘पऴिधेऽं । अनुक्तम्—सूदः पुंस्यस्त्रियां सूपम् । सूपनामनी । ‘पप्पुऽ ॥ उपदंशोऽपदंशकः । उपदंशनामनी ॥ त्रिलिङ्गा वासितावधेः । वासितशब्दावधेस्त्रिलिङ्गाः । शूल्या पेशी । पैठरी भिस्सा ॥ ४४ ॥

(०२.०९.०४५अब्) शूलाकृतं भटित्रं च शूल्यमुख्यं तु पैठरम् ।
(०२.०९.०४५च्द्) प्रणीतमुपसम्पन्नं प्रशस्तं स्यात्सुसंस्कृतम् ॥ ४५ ॥

शूलाकृतमिति—शूलेनोद्भिद्य पच्यत इति शूलाकृतम् । भटति बिभर्ति पुष्णातीति भटित्रम् । ‘भट भृतौऽ । शूलेन संस्कृतं शूल्यम् । यद्वेण्वादिशलाकया उद्भिद्य जम्बीररसादिभावितमांसादिकम् अङ्गारेषु पच्यते तस्य नामानि ॥ उखायां संस्कृतं उख्यम् । पिठरे संस्कृतं पैठरम् । स्थाल्यां संस्कृतस्य पिष्टादेर्नामनी ॥ रसादिना प्रकर्षं नीतं प्रणीतम् । उप समीपे रसेन सम्पन्नम् उपसम्पन्नम् । पाकरसरूपातिशयान्वितस्यान्नादेर्नामनी ॥ प्रशस्यत इति प्रशस्तम् । ‘शंसु स्तुतौऽ । प्रयस्तमिति पाठे प्रयत्ननिष्पन्नम् । ‘यसु प्रयत्नेऽ । कर्पूरादिसंस्कृतस्य लेह्यादेर्नामनी ॥ ४५ ॥

शूलाकृतं—शूल्यम् । शूले पक्वस्य नामानि । ‘कर्रकुट्लुऽ । उख्यं तु पैठरम् । पिठरे पक्वस्य नामनी । प्रणीतमुपसम्पन्नम् । उदकपक्वस्य नामनी ॥ प्रयस्तं स्यात् सुसंस्कृतम् । तैलघृतादिभिर्घृष्टस्य नामनी । ‘यसु प्रयत्न इत्यतः क्तःऽ इति सुभूतिटीकावचनात् प्रयस्तमन्तस्थमध्यम् ॥ ४५ ॥

(०२.०९.०४६अब्) स्यात् पिच्छिलं तु विजिलं सम्मृष्टं शोधितं समे ।
(०२.०९.०४६च्द्) चिक्कणं मसृणं स्निग्धं तुल्ये भावितवासिते

स्यादिति—पिच्छा अस्य सञ्जाता पिच्छिलम् । विजते सद्रवत्वेन चलतीति विजिलम् । ‘ओविजी भयचलनयोःऽ । मण्डान्वितादेर्नामनी ॥ सम्मृज्यत इति सम्मृष्टम् । ‘मृजूष् शुद्धौऽ । शोध्यत इति शोधितम् । ‘शुध शौचेऽ । वस्त्रादिना परिशोधितस्य तक्रादेर्नामनी ॥ पेषणकाले चिमिति कणति चिक्कणम् । ‘कण शब्देऽ । मस्यति द्रवत्वेन परिणमति मसृणम् । ‘मसी परिणामेऽ । स्निह्यतीति स्निग्धम् । ‘ष्णिह प्रीतौऽ । स्निग्धस्य जलयुक्तस्य गोधूमपिष्टादेर्नामानि ॥ भाव्यते वास्यते भावितम् । ‘भुवोऽवकल्कनेऽ । वास्यत इति वासितम् । ‘वस स्नेहमोहच्छेदापहरणेषुऽ । कृत्रिमगन्धान्तरवतः पानीयादेर्नामनी ॥ ४६ ॥

स्यात् पिच्छिलं तु विजिलम् । घनीभूतस्य दध्यादेर्नामनी । ‘जिनुगज्दिनदानि पेरुऽ ॥ सम्मृष्टं शोधितं समे । वस्त्रादिना शोधितस्य वस्तुनो नामनी । ‘कोलगिन्नचातकोलचिनविऽ ॥ चिक्कणं—स्निग्धम् । सान्द्रवस्तुनामानि । ‘सायं सूक्ष्मं मसृणं मसूरं सिन्दूरं सन्धानम्ऽ इत्यूष्मभेदपाठात् मसृणं दन्त्यम् ॥ तुल्ये भावितवासिते । कर्पूरादिभिः सौगन्ध्यादिगुणापादितस्य नामनी ॥ ४६ ॥

(०२.०९.०४७अब्) आपक्वं पौलिरभ्यूषो लाजाः पुम्भूम्नि चाक्षताः ।
(०२.०९.०४७च्द्) पृथुकः स्याच्चिपिटको धाना भृष्टयवे स्त्रियः ॥ ४७ ॥

आपक्वमिति—ईषत्पक्वम् आपक्वम् । पुलति ईषत् पृथु भवतीति पौलिः । ‘पुल महत्वेऽ । अभ्यूषति रुजतीत्यभ्यूषः । ‘ऊष रुजायाम्ऽ । भृष्टचणकादेर्नामनी ॥ लाज्यन्ते भृज्यन्त इति लाजाः । ‘लाज भर्जने भर्त्सने चऽ । भृष्टधान्यानां नाम । न विद्यते क्षतं येषां ते अक्षताः । अक्षतशब्दः लाजशब्दवत् पुंसि भूम्नि च वर्तते । न क्षण्यन्त इति वा अक्षताः । ‘क्षणु हिंसायाम्ऽ । हरिद्रादियुक्तशाल्यादिबीजनाम ॥ भर्जनात् पृथु भवतीति पृथुकः । मुसलावघातेन चिपिटो भवतीति चिपिटकः । सार्द्रान् व्रीहीन् भृष्टान् कृत्वा उलूखले मुसलेन कुट्टयित्वा भक्ष्यत्वेन कल्पितानां नामनी ॥ धीयन्ते धानाः । ‘डुधाञ् धारणपोषणयोःऽ । भृष्टयवनाम ॥ ४७ ॥

आपक्वं—अभ्यूषः । आसमन्तात्पक्वनिष्पावादिनामानि । ‘गुल्लिल्लुऽ । आपक्वं पुन्नपुंसकम् । पौलिः पुंलिङ्गः ॥ लाजाः—चाक्षताः । ‘बहवस्तु सक्तवो लाजाःऽ इति वामनसूत्राल् लाजशब्दो बहुवचनान्तः पुंलिङ्गः । लाजा इति पृथक्पदकरणात् तत्पर्यायस्यापि पुंस्त्वं बहुवचनं च । ‘लाजा अक्षता असवः प्राणाःऽ इति तद्वृत्त्या अक्षतशब्दश्च पुंलिङ्गो बहुवचनान्तः । ‘अक्षतं तण्डुले क्लीबं न ना लाजेषु कथ्यतेऽ इति केषाञ्चिदपुंलिङ्गो बहुवचनान्तश्च ॥ पृथुकः स्याच्चिपिटकः । पृथुकनामनी । ‘अटुकुलुऽ ॥ धाना—स्त्रियः । भृष्टयवतण्डुला धानाः स्युः । स्त्रिय इत्यनेन स्त्रीलिङ्गो बहुवचनान्तश्च । ‘वेचिनयवलुऽ । अनुक्तम्—शम्बूकास्तण्डुलकणाः । तण्डुलकणनाम । ‘नूकलुऽ । समौ शदकतण्डुलौ । समीचीनतण्डुलनामनी । गोधूमचूर्णे कणिका । गोधूमचूर्णनाम । पललं तिलचूर्णके । तिलानां चूर्णं पललं स्यात् ॥ ४७ ॥

(०२.०९.०४८अब्) पूपोऽपूपः पिष्टकः स्यात् करम्भो दधिसक्तवः ।
(०२.०९.०४८च्द्) भिस्सा स्त्री भक्तमन्धोऽन्नमोदनोऽस्त्री स दीदिविः ॥ ४८ ॥

पूप इति—पूयते पाकसमये लग्नं भस्म मृज्यतेऽस्येति पूपः । ‘पूञ् पवनेऽ । न पूय[ य्य ]ते न विशीर्यत इति अपूपः । ‘पूयी विशरणेऽ । पिष्टविकारत्वात् पिष्टकः । गोधूमादिपिष्टकृतस्य भक्ष्यस्य नामानि ॥ कीर्यते दध्यत्रेति करम्भः । ‘कॄ विक्षेपेऽ । दध्युपसिक्तसक्तुनाम ॥ भस्यते मनुष्यैरिति भिस्सा । ‘भस भक्षणदीप्त्योःऽ । भज्यते सेव्यत इति भक्तम् । ‘भज सेवायाम्ऽ । अद्यत इत्यन्धः । ‘अद भक्षणेऽ । सान्तोऽयम् । अद्यत इति अन्नम् । आज्येन उद्यते सिच्यत इति ओदनम् । ‘उन्दी क्लेदनेऽ । अनेन दीव्यति प्रहृष्यतीति दीदिविः । ‘दिवु क्रीडादौऽ । पुमानयम् । अन्ननामानि ॥ ४८ ॥

पूपोऽपूपः पिष्टकः स्यात् । भक्ष्यनामानि । पूपलिकापि ।

‘पूरिकया घारिकया पोलिकया ड्ढारिकया च वटकेन ।

किमितरपूपलिकाभिः क्षीरसखो मन्दकः स यदि ॥ऽ

करम्भो दधिसक्तवः । दध्युपसिक्ताः सक्तवः करम्भः स्यात् । पवर्गचतुर्थान्तः । अनुक्तम्—‘चक्षुष्या बुम्बिका भूम्नि पुंलिङ्गेऽपि च सक्तवःऽ । सक्तुनामानि ॥ भिस्सा स्त्री—स दीदिविः । अन्ननामानि स दीदिविरिति दीदिविशब्दस्याप्यस्त्रीत्वमुक्तम् । ‘अशनं कूरमाहारो वाजो वा दीदिविः स्त्रियाम्ऽ इति केषाञ्चित् स्त्रीपुंसलिङ्गः ॥ ४८ ॥

(०२.०९.०४९अब्) भिस्सटा दग्धिका सर्वरसाग्रे मण्डमस्त्रियाम् ।
(०२.०९.०४८च्द्) मासराचामनिस्रावा मण्डे भक्तसमुद्भवे ॥ ४९ ॥

भिस्सटेति—कुत्सिता भिस्सा भिस्सटा । दग्धैव दग्धिका । स्थाल्यामधो दग्धान्ननाम ॥ मण्डयति रसमिति मण्डम् । ‘मडि भूषायाम्ऽ । इक्षुरसादेर्निर्मलस्योपरिभागस्य नाम ॥ मस्यति घनीभावेन परिणमति मासरः । ‘मसी परिणामेऽ । आचम्यते ओदनाभावेन आचामः । ‘चमु अदनेऽ । निस्राव्यते स्थाल्यामवस्राव्यते निस्रावः । ‘स्रु स्रवणेऽ । ‘स्रु गतौऽ वा । भक्तसमुद्भवमण्डनामानि ॥ ४९ ॥

भिस्सटा दग्धिका । दग्धान्ननामनी । ‘माडुऽ । ‘दग्धान्नं भिस्सटा झिल्लीऽ इति वैजयन्ती (पृ। १६५, श्लो। ७७) ॥ अनुक्तम्—मुद्गादिसिद्धं कृसरम् । मुद्गान्ननाम । ‘पुगलम्ऽ ॥ संयावो यन्त्रपातितः । यन्त्रपातितो मृणालतन्त्वाकृतिरोदनः संयावः स्यात् । ‘सारे सत्तुऽ ॥ सर्वरसाग्रे मण्डमस्त्रियाम् । सर्वेषामन्नादीनामग्ररसो मण्डः स्यात् ॥ मासराचामनिस्रावाः—समुद्भवे । अन्नाग्ररसनामानि । द्वन्द्वान्तश्रूयमाणपुंस्त्वानि ॥ ४९ ॥

(०२.०९.०५०अब्) यवागूरुष्णिका श्राणा विलेपी तरला च सा ।
(०२.०९.०५०च्द्) गव्यं त्रिषु गवां सर्वं गोविड् गोमयमस्त्रियाम् ॥ ५० ॥

यवागूरिति—यूयते तण्डुलादिनेति यवागूः । ‘यु मिश्रणेऽ । उष्णत्वाद् उष्णिका । श्रायत इति श्राणा । ‘श्रा पाकेऽ । विलिम्पति दर्वीमिति विलेपी । ‘लिप उपदेहेऽ । बहुपेयांशत्वेन चञ्चलत्वात् तरला । अल्पान्नपुलाकाया बहुपेयांशाया नामानि ॥ गोरिदं गव्यम् । गोसम्बन्धिनः सर्वस्य शकृद्व्यतिरिक्तस्य साधारणनाम ॥ गोर्विट् पुरीषं गोविट् । गोः पुरीषं गोमयम् । गोपुरीषनामनी ॥ ५० ॥

यवागूरुष्णिका—तरला च सा । यवागूनामानि । गव्यं त्रिषु गवां सर्वम् । गवां क्षीरादिकं सर्वं गव्यं स्यात् ॥ गोविड् गोमयमस्त्रियाम् । गोपूरीषनामनी । ‘पेण्डऽ ॥ ५० ॥

(०२.०९.०५१अब्) तत्तु शुष्कं करीषोऽस्त्री दुग्धं क्षीरं पयः समम् ।
(०२.०९.०५१च्द्) पयस्यमाज्यदध्यादि द्रप्सं दधि घनेतरत् ॥ ५१ ॥
(०२.०९.०५२अब्) घृतमाज्यं हविः सर्पिर्नवनीतं नवोद्धृतम् ।

तदिति—अग्निमिन्धं करोतीति करीषम् । कीर्यते इन्धनत्वेनेति वा । ‘कॄ विक्षेपेऽ । शुष्कगोमयनाम ॥ दुह्यत इति दुग्धम् । ‘दुह प्रपूरणेऽ । घस्यत इति क्षीरम् । ‘घस्लृ अदनेऽ । पीयत इति पयः । ‘पा पानेऽ । सान्तोऽयम् । क्षीरनामानि ॥ पयसो विकारः पयस्यम् । दध्याज्यनवनीतादेर्नाम ॥ दध्नो मूलं द्रवः । दधिमध्यं घनः । दध्यग्रं शरः । तत्र घनादितरत् दधिद्रवशरभूतं द्रप्समित्युच्यते । द्रवति सारांशत्वाद् उपरिस्थितत्वाच्चेति द्रप्सम् । ‘द्रु गतौऽ । जिघर्ति घृतम् । ‘घृ क्षरणदीप्त्योःऽ । आ ईषदञ्जनीयम् ओदनादौ सेचनीयमिति आज्यम् । ‘अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषुऽ । म्रक्षणं सेचनम् । हूयतेऽग्नाविति हविः । ‘हु दानादनयोःऽ । सर्पति चलतीति सर्पिः । ‘सृप्लृ गतौऽ । उभे सान्ते । घृतनामानि ॥ नवं तत्कालदध्नो मन्थनानन्तरं नीतं नवनीतम् । नवं तस्मिन् काल एव तक्रादुद्धृत नवोद्धृतम् । मथनानन्तरं दध्नो विनिर्गतस्य सर्पिषः प्रकृतिभूतस्य सारांशस्य नामनी ॥ ५१ ॥

तत्तु शुष्कं करीषोऽस्त्री । शुष्कगोमयं करीषं स्यात् । ‘पिडकऽ । केषाञ्चित् ‘दोहलस्तु करीषा स्त्रीऽ इति गोमयखण्डाः । ‘येरुवुऽ । गोग्रन्थिः शुष्कगोमयः । करीषो गोग्रन्थिः स्यात् ॥ दुग्धं क्षीरं पयः समम् । क्षीरनामानि । दोहजं स्तन्यमूधन्यम् । एतानि च ॥ पयस्यमाज्यं दध्यादि । आज्यदध्यादि पयस्यं स्यात् ॥ द्रप्सं दधि घनेतरत् । सोदकं दधि द्रप्सं स्यात् । अनुक्तम्—निःसारं तद्दधिबुसम् । साररहितं दधि दधिबुसं स्यात् । ‘मीगडतीचिनपेरुगुऽ । मङ्गल्यं श्रीधनं दधि । पयःपुत्रनामनी । ‘मीगडपेरुगुऽ । घृतमाज्यं—सर्पिः । घृतनामानि ॥ नवनीतं नवोद्धृतम् । तस्मिन् दिने मथित्वोद्धृतं नवनीतं स्यात् । ‘वेन्नऽ ॥ ५१ ॥

(०२.०९.०५३अब्) दण्डाहतं कालशेयमरिष्टमपि गोरसः ।
(०२.०९.०५३च्द्) तक्रं ह्युदश्विन्मथितं पादाम्ब्वर्धाम्बु निर्जलम् ॥ ५३ ॥

तदिति—ह्यः पूर्वेद्युर्गोदोहः ह्योगोदोहः । तस्य विकारः हैयङ्गवीनम् । पूर्वेद्युर्दुग्धगोक्षीरकृतघृत नवनीतयोर्नाम ॥ मथनदण्डेनाहतं दण्डाहतम् । कलश्यां मन्थनघटे भवं कालशेयम् । न रिष्यति हिंसयति इत्यरिष्टम् । ‘रिष हिंसायाम्ऽ । गोः रसः गोरसः । वक्ष्यमाणतक्रोदश्विन्मथितानां प्रत्येकनामानि ॥ तच्यते उदश्विदपेक्षया सङ्कुच्यत इति तक्रम् । ‘तञ्चू सङ्कोचनेऽ । चतुर्थांशपरिमितजलेन सहालोडितस्य दण्डाहतस्य नाम ॥ उदकेन श्वयति वर्धते उदश्वित् । ‘टुओश्वि गतिवृद्धौऽ । अर्धाम्बुना सह मथितस्य तस्यैव नाम ॥ मन्थनमात्रात् निष्पन्नं मथितम् । ‘मथे विलोडनेऽ । जलमदत्वैव लोडितस्य नाम ॥ ५२-५३ ॥

तत्तु हैयङ्गवीनं—घृतम् । ह्यो गतदिवसः । तस्मिन् गोदोहेन सम्पन्नं घृतं हैयङ्गवीनं स्यात् ॥ दण्डाहतं—गोरसः । गोरसनामानि । अर्शोघ्नं मोरटं घोलं स्याद्रसायनमित्यपि । एतानि च ॥ तक्रं—निर्जलम् । पादोदकार्धोदकनिरुदकानि कालशेयानि क्रमात् तक्रोदश्विन्मथितानि स्युः ॥ ५२-५३ ॥

(०२.०९.०५४अब्) मण्डं दधिभवं मस्तु पीयूषोऽभिनवं पयः ।
(०२.०९.०५४च्द्) अशनाया बुभुक्षा क्षुद् ग्रासस्तु कबलः पुमान् ॥ ५४ ॥

मण्डमिति—मस्यति ईषदम्लत्वेन परिणमति मस्तु । ‘मसी परिणामेऽ । दध्युत्पन्नमण्डनाम ॥ पीयते वत्सेनैवेति पीयूषः । ‘पीङ् पानेऽ । पेयूष इति वा पाठः । नवप्रसूतधेनुक्षीरनाम ॥ अशने भक्षणे इच्छा अशनाया । भोक्तुमिच्छा बुभुक्षा । क्षुध्यत्यनया क्षुत् । ‘क्षुध बुभुक्षायाम्ऽ । दीपननामानि ॥ ग्रस्यत इति ग्रासः ।‘ग्रसु ग्लसु अदनेऽ । भक्षणसमये के तालुनि वलते चलतीति कबलः । ‘वल सञ्चलनेऽ । मयूराण्डसङ्गितस्य अन्नपिण्डस्य नामनी ॥ ५४ ॥

मण्डं दधिभवं मस्तु । दध्नो मण्डं मस्तु स्यात् । ‘पेरुगुमीगडऽ । पीयूषोऽभिनवं पयः । आ सप्ताहात्तु पीयूषमिति शास्त्रात् सप्तदिनपयः पीयूषं स्यात् । ‘जुन्नुऽ । अशनाया—क्षुत् । क्षुधानामानि ॥ ग्रासस्तु कबलः पुमान् । कबलनामनी । ‘कडिऽ ॥ ५४ ॥

(०२.०९.०५५अब्) सपीतिः स्त्री तुल्यपानं सग्धिः स्त्री सहभोजनम् ।
(०२.०९.०५५च्द्) उदन्या तु पिपासा तृट् तर्षो जग्धिस्तु भोजनम् ॥ ५५ ॥
(०२.०९.०५६अब्) जेमनं लेप आहारो निघसो न्याद इत्यपि ।

सपीतिरिति—सह पीतिः पानं सपीतिः । एकपङ्क्त्युपविष्टानाम् अविशेषेण पानस्य नाम ॥ सह अदनं सग्धिः । एकपङ्क्तौ एकभाजने वा भुजिक्रियानाम ॥ उदके इच्छा उदन्या । पातुमिच्छा पिपासा । तर्षणं तृट् । तर्षश्च । ‘ञितृषा पिपासायाम्ऽ । जलपानेच्छानामानि ॥ अदनं जग्धिः । ‘अद भक्षणेऽ । भुज्यत इति भोजनम् । ‘भुज पालनाभ्यवहारयोःऽ । जिम्यत इति जेमनम् । ‘जिमु अदनेऽ । लिप्यते उपचीयते देहोऽनेनेति लेपः । ‘लिप उपदेहेऽ । आह्रियते भुज्यते आहारः । ‘हृञ् हरणेऽ । नितरामद्यते निघसः । न्यादश्च । ‘अद भक्षणेऽ । भुजिक्रियानामानि ॥ ५५ ॥

सपीतिः—तुल्यपानम् । सहपाननाम ॥ सग्धिः—सहभोजनम् । सहभोजननामनी ॥ उदन्या—तर्षः । तृषानामानि ॥ जग्धिस्तु भोजनम्—न्याद इत्यपि । भोजननामानि । अनुक्तम्—‘उपोषितस्य या भुक्तिः पारणा सा निगद्यतेऽ । कृतोपवासस्य भोजनं पारणा स्यात् ॥ ५५ ॥

(०२.०९.०५७अब्) कामं प्रकामं पर्याप्तं निकामेष्टं यथेप्सितम् ।
(०२.०९.०५७च्द्) गोपे गोपालगोसङ्ख्यगोधुगाभीरवल्लवाः ॥ ५७ ॥

सौहित्यमिति—सुह्यति तृप्यतीति सुहितः, तस्य भावः सौहित्यम् । ‘सुह चक्यर्थेऽ । चक्यर्थः तृप्त्यर्थः । तृप्यतेऽनेनेति तर्पणम् । तृप्तिश्च । ‘तृप प्रीणनेऽ । भुजिक्रियाफलस्य नामानि ॥ फेल्यते भोजनादपास्यते फेला । ‘फेलृ गतौऽ । भुक्तेन समज्झितान्ननाम ॥ काम्यते सर्वैरिति कामम् । प्रकामं च । निकामं च । ‘कमु कान्तौऽ । पर्याप्यते इच्छाया अन्तः सम्यगाप्यते अनेनेति पर्याप्तम् । ‘आप्लृ व्याप्तौऽ । इष्यत इति इष्टम् । ‘इष इच्छायाम्ऽ । आप्तुमिच्छा ईप्सा । अस्या अधिकं यथेप्सितम् । यस्य कस्यापि वस्तुन इच्छाधिक्योपेतस्य नामानि ॥ इदानीं पाशुपाल्यमाह—गाः पातीति गोपः । ‘पा रक्षणेऽ । गाः पालयतीति गोपालः । ‘पाल रक्षणेऽ । गाः सञ्चष्टे गोमिने तव गावः सुखेनागता इति गोसङ्ख्यः ।‘चक्षिङ् व्यक्तायां वाचिऽ । गाः दोग्धीति गोधुक् । ‘दुह प्रपूरणेऽ । अभि अग्रे गा ईरयतीति आभीरः । ‘ईर प्रेरणेऽ । गाः वल्लयति कण्डूयनादिना प्रीणयतीति वल्लवः । ‘वल्ल प्रीतौऽ । गोपनामानि ॥ ५६-५७ ॥

सौहित्यं तर्पणं तृप्तिः । तृप्तिनामानि । ‘तनिविऽ । सुहितस्य भावः सौहित्यमिति व्युत्पत्त्या सुहितस्तृप्तः ॥ फेला भुक्तसमुज्झितम् । भुक्त्वा परित्यक्तमुच्छिष्टान्नं फेला स्यात् । ‘फेला फेण्डोलिफेलयःऽ इति रभसकोशः ॥ कामं प्रकामं—यथेप्सितम् । यथेष्टनामानि । क्रियाविशेषणत्वान्नपुंसकानि । काममभोजि । प्रकाममभोजि । अनुक्तम्—ताम्बूलं स्याद्वीटिका स्त्री ताम्बूलं मुखभूषणम् । ताम्बूलनामानि ॥ गोपे गोपाल—आभीरवल्लवाः । गोपालकनामानि । ‘गोपऽ ॥ ५६-५७ ॥

(०२.०९.०५८अब्) गोमहिष्यादिकं पादबन्धनं द्वौ गवीश्वरे ।
(०२.०९.०५८च्द्) गोमान् गोमी गोकुलं तु गोधनं स्याद्गवां व्रजे ॥ ५८ ॥

गोमेति—पादे बन्धनमस्य पादबन्धनम् । यादवं धनमिति पाठे गोमहिष्यादिकं धनम् । यदूनामिदं यादवम् । गोमहिष्यादिनाम ॥ गवामीश्वरे स्वामिनि गवीश्वरे । गावः सन्त्यस्य गोमान् । गोमी च । गोस्वामिनामनी ॥ गवां कुलं समूहो गोकुलम् । गोरूपधनानां समूहो गोधनम् । गोव्रजस्य गोनिवासस्य वा नामनी ॥ ५८ ॥

गोमहिष्यादिकं पादबन्धनम् । गोमहिषीप्रमुखाः पादबन्धनं स्यात् । रभसकोशेऽपि तथैवोक्तम् ‘गोसङ्ख्यायादवं क्लीबं गवादि पादबन्धनम्ऽ इति । सुभूतिटीकायां तु यादवं धनमिति पठितम् । द्वौ गवेश्वरे—गोमी । गवाध्यक्षनामनी ॥ गोकुलं तु—गवां व्रजे । गोव्रजनामानि । ‘आवुलदोड्डिऽ ॥ ५८ ॥

(०२.०९.०५९अब्) त्रिष्वाशितङ्गवीनं तद् गावो यत्राशिताः पुरा ।
(०२.०९.०५९च्द्) उक्षा भद्रो बलीवर्द ऋषभो वृषभो वृषः ॥ ५९ ॥
(०२.०९.०६०अब्) अनड्वान् सौरभेयो गौरुक्ष्णां संहतिरौक्षकम् ।

त्रिष्विति—पुरा यत्र गावः आशिताः उषिताः तदेव आशितङ्गवीनम् । यत्र शाड्वलादिस्थले गावः पुरा उषिताः तस्य स्थलस्य नाम ॥ उक्षति रेतः सिञ्चति उक्षा । ‘उक्ष सेचनेऽ । भन्दते कल्याणाङ्गत्वाद् भद्रः । ‘भदि कल्याणेऽ । बलीः कण्ठप्रदेशे वृणुते स्वीकृतवान् बलीवर्दः । ‘वृञ् वरणेऽ । ऋषति गां प्रति गच्छतीति ऋषभः । ‘ऋषी गतौऽ । वर्षति रेत इति वृषभः । ‘वृष सेचनेऽ । वृषश्च । अनः शकटं वहतीति अनड्वान् । ‘वह प्रापणेऽ । सुरभेर्गोरपत्यं सौरभेयः । रुचिरं गच्छतीति गौः । साण्डस्य पुङ्गवस्य नामानि ॥ उक्ष्णां समूह औक्षकम् । वृषसमूहनाम ॥ ५९ ॥

त्रिष्वाशितङ्गवीनं—पुरा । यत्र पूर्वं तृणं भक्षयित्वा गावो गतास्तत् तृणान्नारण्यम् आशितङ्गवीनं स्यात् । उक्षा नान्तोऽयम् । भद्रो बलीवर्दः—गौः । अनडुहां नामानि । शाक्वरो बाडबेयः स्यात् ककुद्मानक्षधूर्तिलः । एतानि चत्वारि च ॥ उक्ष्णां संहतिरौक्षकम् । अनडुहां समूह औक्षकं स्यात् ॥ ५९ ॥

(०२.०९.०६१अब्) उक्षा महान् महोक्षः स्याद् वृद्धोक्षस्तु जरद्गवः ।
(०२.०९.०६१च्द्) उत्पन्न उक्षा जातोक्षः सद्यो जातस्तु तर्णकः ॥ ६१ ॥

गव्येति—गवां समूहो गव्या । गोत्रा च । गोसमूहनामनी । वत्सानां समूहो वात्सकम् । वत्ससमूहनाम ॥ धेनूनां समूहो धैनुकम् । धेनुसमूहनाम ॥ महांश्चासौ उक्षा च महोक्षः । महावृषभनाम ॥ वृद्धश्चासौ उक्षा च वृद्धोक्षः । जरंश्चासौ गौश्च जरद्गवः । वृद्धवृषभनामनी ॥ जातश्चासौ उक्षा च जातोक्षः । उत्पन्नस्य वृषभस्य नाम ॥ तृणोति स्तन्यं पयः परप्रेरणया पिबतीति तर्णकः । ‘तृणु भक्षणेऽ । सद्य एव जातस्य वत्सस्य नाम ॥ ६०-६१ ॥

गव्या गोत्रा गवाम् । गवां समूहः गव्या गोत्रा च स्यात् ॥ वत्सधेन्वोर्वात्सकधैनुके । वत्सानां समूहो वात्सः स्यात् । धेनूनां समूहो धैनुकं स्यात् ॥ उक्षो महान् महोक्षः स्यात् । महावृषनाम । ‘सरिगेद्दुऽ ॥ वृद्धोक्षस्तु जरद्गवः । वृद्धवृषभनामनी ॥ उत्पन्न उक्षा जातोक्षः । मर्दितवृषणो वृषभो जातोक्षः स्यात् । ‘पिड्डगोट्टिनयद्दुऽ ॥ सद्योजातस्तु तर्णकः । सद्यः समुत्पन्नवत्सनाम । ‘लेङ्गदूडऽ ॥ ६०-६१ ॥

(०२.०९.०६२अब्) शकृत्करिस्तु वत्सः स्याद् दम्यवत्सतरौ समौ ।
(०२.०९.०६२च्द्) आर्षभ्यः षण्डतायोग्यः षण्डो गोपतिरिट्चरः ॥ ६२ ॥

शकृदिति—शकृत् विष्ठां करोतीति शकृत्करिः । ‘डुकृञ् करणेऽ । प्रथमे वयसि वसतीति वत्सः । ‘वस निवासेऽ । दशदिनाभ्यन्तरवर्तिनो वत्सस्य नामनी ॥ दमनार्हः शिक्षार्हः दम्यः । ‘दमु उपशमनेऽ । प्रथमवयसो निवृत्तो वत्सो वत्सतरः । यूनो वत्सतरस्य नामनी ॥ ऋषभस्य आकृष्टाण्डस्य प्रतिकृतिरिति आर्षभ्यः । अण्डाकर्षणयोग्यकालस्य वत्सतरस्य नाम ॥ सन्यत उत्सृज्यत इति षण्डः । ‘षणु दानेऽ । गोषु पतिवत् गर्भाधानकारित्वात् गोपतिः । इषा स्वेच्छया चरतीति इट्चरः । उत्सृष्टवृषभस्य नामानि ॥ ६२ ॥

शकृत्करिस्तु वत्सः स्यात् । वत्सनाम । ‘दूडऽ । अनुक्तम्—कयाहो महिषीशिशुः । महिष्याः शिशुः कयाहः स्यात् । दम्यवत्सतरौ समौ । दण्डयोग्यवत्सनामनी । ‘दिद्दनैनकाडेऽ । आर्षभ्यः षण्डतायोग्यः । उत्सर्जनयोग्यस्य वत्सतरस्य नामनी । ‘व्राशिविडिचिपेट्टयोग्यमैनकोडेऽ । षण्डो गोपतिरिट्चरः । षण्डो गोपतिरिट्चरः, षण्डो गोपतिरित्वरः, इति च पाठान्तरम् । वृषभराजनामानि । ‘गूऴिबसुवण्डुऽ । ‘षण्डस्तु गोपतिः श्रीमान् डङ्क इट्वर ईश्वरःऽ इति वैजयन्ती (पृ। ६९, श्लो। ५३) ॥ ६२ ॥

(०२.०९.०६३अब्) स्कन्धप्रदेशस्तु वहः सास्ना तु गलकम्बलः ।
(०२.०९.०६३च्द्) स्यान्नस्तितस्तु नस्योतः प्रष्ठवाड् युगपार्श्वगः ॥ ६३ ॥

स्कन्धेति—वहति शकटादिकमनेनेति वहः । ‘वह प्रापणेऽ । बलीवर्दादिस्कन्धप्रदेशनाम ॥ सस्ति अप्रयोजकत्वात् स्वपितीव तिष्ठतीति सास्ना । ‘षस स्वप्नऽं । बलीवर्दकण्ठे मृदुकम्बलवत् स्थितस्यावयवस्य नाम ॥ नस्तः नासिकायां सूच्यादिना विद्धो नस्तितः । ‘णस कौटिल्येऽ । नसि नासिकायां रज्वादिना प्रोतो नस्योतः । नासिकायां कृतच्छिद्रस्य बलीवर्दस्य नामनी ॥ प्रष्ठम् अग्रगामिनं वहतीति प्रष्ठवाट् । ‘वह प्रापणेऽ । षष्टवाडिति पाठे पञ्चमं षष्ठं वा वर्षं वहति । युगपार्श्वे गच्छतीति युगपार्श्वगः । युगस्य दान्तपार्श्वे दमनाय योजितबलीवर्दस्य नामनी ॥ ६३ ॥

स्कन्धप्रदेशस्तु वहः । वृषस्कन्धदेशो वहः स्यात् । ‘अंसकूटस्तु ककुदम्ऽ इति ककुत्पर्याये हलायुधः (अ। मा। २। १११) । ‘मूपरमुऽ ॥ सास्ना तु गलकम्बलः । गवां ग्रीवाकम्बलनाम । ‘गङ्गडोलुऽ । स्यान्नस्तितस्तु नस्योतः । रज्ज्वा प्रोतनासिको वृषभो नस्तितः स्यात् । ‘मुकुदाडुपेट्टिनयद्दुऽ ॥ प्रष्ठवाड् युगपार्श्वकः । शिक्षार्थं युगादधोनिबद्धो वृषः प्रष्ठवाड् स्यात् । ‘अणिकवेसिन कुट्टियद्दुऽ ॥ ६३ ॥

(०२.०९.०६४अब्) युगादीनां तु वोढारो युग्यप्रासङ्ग्यशाकटाः ।
(०२.०९.०६४च्द्) खनति तेन तद्वोढास्येदं हालिकसैरिकौ ॥ ६४ ॥

युगादीनामिति—युगं वहतीति युग्यः । प्रासङ्गं वहतीति प्रासङ्ग्यः । शकटं रथं वहतीति शाकटः । युगप्रासङ्गशकटवाहकानां बलीवर्दानां क्रमेण नामानि ॥ हलेन खनतीति हालिकः । हलं वहतीति हालिकः । हलस्य सम्बन्धी हालिकः । एवं सैरिकश्च । हलेन खनतः हलं वहतः हलसम्बन्धिनो वा बलीवर्दस्य नामानि ॥ ६४ ॥

युगादीनां तु—शाकटाः । युगप्रासङ्गशकटानां वाहकाः वृषाः क्रमाद् युग्यप्रासङ्ग्यशाकटाः स्युः । ‘तद्वहति रथयुगप्रासङ्गम्ऽ इति यत् । खनति येन—हालिकसैरिकौ । तेन खनति, तस्येदम्, तस्य वोढा इत्यर्थेषु हालिकसैरिकशब्दौ स्याताम् । हलेन खनति, हलास्यायं, हलस्य वोढा वा अनड्वान् हालिकः । सीरेण खनति, सीरस्यायं, सीरस्य वोढा वा सैरिकोऽनड्वान् ॥ ६४ ॥

(०२.०९.०६५अब्) धूर्वहे धुर्यधौरेयधुरीणाः सधुरन्धराः ।
(०२.०९.०६५च्द्) उभावेकधुरीणैकधुरावेकधुरावहे ॥ ६५ ॥

धूर्वह इति—धुरं वहतीति धूर्वहः । धुर्यः । धौरेयः । धुरीणश्च । धुरं धारयतीति धुरन्धरः । युगधुरां वोढुः बलीवर्दस्य नामानि ॥ एकां धुरं वहतीति एकधुरीणः । एकधुरः । एकधुरावहश्च । शकटलाङ्गलतैलिक्ययन्त्रादिनानाविधधुरावहस्य बलीवर्दस्य नामानि ॥६५ ॥

धूर्वहे धुर्यधौरेय—धुरन्धराः । भारक्षमवृषभनामानि ॥ उभावेक—धुरावहे । हलं विना शकटं न वहति, शकटं विना हलं न वहति, इत्येतादृग्विधैकधुरावहो वृषः, तस्मिन् एकधुरीण एकधुरशब्दौ स्याताम् ॥ ६५ ॥

(०२.०९.०६६अब्) स तु सर्वधुरीणो यो भवेत् सर्वधुरावहः ।
(०२.०९.०६६च्द्) माहेयी सौरभेयी गौरुस्रा माहा च शृङ्गिणी ॥ ६६ ॥
(०२.०९.०६७अब्) अर्जुन्यध्न्या रोहिणी स्यादुत्तमा गोषु नैचिकी ।

स इति—सर्वधुरां वहतीति सर्वधुरीणः । सर्वधुरायाः वहः । सर्वधुरावहस्य नाम ॥ मह्यते देवैरिति महा सुरभिः । तस्या अपत्यं स्त्री माहेयी । सुरभेरपत्यं सौरभेयी । स्वस्थानं प्रति गच्छतीति गौः । ‘गम्लृ गतौऽ । वसति क्षीरमस्यामिति उस्रा । ‘वस निवासेऽ । मह्यते सर्वैरिति माहा । ‘मह पूजायाम्ऽ । शृङ्गयोगात् शृङ्गिणी । प्रायेण धवलवर्णत्वात् अर्जुनी । अङ्घते वेगेन गच्छतीति अघ्न्या । ‘अघि लघि गत्याक्षेपेऽ । न हन्यत इति वा । रोहिणीनक्षत्रवद् उदयहेतुत्वात् रोहिणी । गोजातीयस्त्रीनामानि ॥ नीचैर्भूतेन पालकध्वनिनापि चरतीति नैचिकी । ‘चर गतिभक्षणयोःऽ । बहुक्षीरादिगुणवत्या गोर्नाम ॥ ६६ ॥

स तु सर्वधुरीणो—सर्वधुरावहः । हलशकटगोण्यादिसर्वधुरावहो वृषभः सर्वधुरीणः स्यात् । अनुक्तम्—भग्नशृङ्गस्तु कूटः स्यात् । भग्नविषाणो वृषः कूटः स्यात् । पण्डस्तु भिन्नपुच्छकः । छिन्नपुच्छो वृषः पण्डः स्यात् । माहेयी सौरभैयी—अघ्न्या रोहिणी स्यात् । सुभूतिटीकायां अघ्न्यामाहाशब्दौ अङ्घा माता इति पठितौ । वृषभपत्नीनामानि । तम्बा निलिम्पिका तम्पा चानड्वाह्यनडुह्यपि । एतानि पञ्च च ॥ उत्तमा गोषु नैचिकी । रूपशीलवयःक्षीराद्यशेषगुणसम्पन्ना गौर्नैचिकी स्यात् ॥ ६६ ॥

(०२.०९.०६८अब्) द्विहायनी द्विवर्षा गौरेकाब्दा त्वेकहायनी ।
(०२.०९.०६८च्द्) चतुरब्दा चतुर्हायण्येवं त्र्यब्दा त्रिहायणी ॥ ६८ ॥

वर्णेति—वर्णभेदात् आदिग्रहणात् द्विवर्षत्वादिधर्मभेदात् । शबली । धवला । पाटला । कृष्णा । रक्ता कपिला । द्विवर्षा । त्रिवर्षा इत्येवमादयः सञ्ज्ञा भवन्ति । द्विहायनवयःपरिमाणमस्या इति द्विहायनी । द्विवर्षगोनाम ॥ एकाब्दो वयःपरिमाणमस्या इति एकाब्दा । एकहायनो वयःपरिमाणमस्या इति एकहायनी । एकवत्सरगोनाम ॥ एवं चतुरब्दा । चतुर्हायणी । त्र्यब्दा । त्रिहायणी । पञ्चाब्दा । पञ्चहायनी इत्यादयः सञ्ज्ञा विज्ञेयाः ॥ ६७-६८ ॥

वर्णादिभेदात्—धवलादयः । वर्णादिभेदेन गवां शबलीधवलादिसञ्ज्ञाः स्युः । धवलीत्यपि । ‘चारौ श्रेष्ठे वृषे श्वेते धवलो धवली गविऽ इति प्रमाणात् ॥ द्विहायनी—गौः । द्विवर्षानड्वाही द्विहायनी स्यात् ॥ एकाब्दा त्वेकहायनी । एकवर्षा गौरेकहायनी स्यात् । ‘हायनो वयसि स्मृतःऽ इत्यनेन ‘वयसि प्रथमेऽ (४। १। २०) इति ङीप् । अन्यत्र टाबेव, द्विहायना चित्रगवी ॥ चतुरब्दा चतुर्हायणी । चतुर्वर्षा गौश्चतुर्हायणी स्यात् । एवं त्र्यब्दा त्रिहायणी । त्रिवर्षा गौस्त्रिहायणी स्यात् । णत्वमपि वयस्येव स्मर्यत इत्यनेनान्यत्र णत्वं न भवति । चतुर्हायना लेख्यगवी ॥ ६७-६८ ॥

(०२.०९.०६९अब्) वशा वन्ध्यावतोका तु स्रवद्गर्भाथ सन्धिनी ।
(०२.०९.०६९च्द्) आक्रान्ता वृषभेणाथ वेहद्गर्भोपघातिनी ॥ ६९ ॥

वशेति—वष्टि कामयते वन्ध्यात्वापगमहेतुभूतमौषधमिति वशा । ‘वश कान्तौऽ । बध्नाति स्वगतदोषेण गर्भमिति वन्ध्या । ‘बन्ध बन्धनेऽ । वृषयोगादपि गर्भविहीनगोर्नामनी ॥ अवसृतम् अवनष्टं तोकमपत्यं यस्याः सा अवतोका । स्रवन् नश्यन् गर्भो यस्याः सा स्रवद्गर्भा । अवसृतगर्भगोनामनी ॥ सन्धा गर्भसन्धानमस्या इति सन्धिनी । वृषाक्रान्तगोनाम ॥ विहन्ति गर्भं वेहत् । ‘हन हिंसागत्योःऽ । विहद्गर्भेति वा पाठः । गर्भम् उपहन्तीति गर्भोपघातिनी । गर्भहन्तृगोर्नामनी ॥ ६९ ॥

वशाव वन्ध्या । अनपत्या गौर्वशा स्यात् ॥ अवतोका तु स्रवद्गर्भा । स्रवद्गर्भा गौरवतोका स्यात् ॥ अथ सन्धिनी—वृषभेण । गदोपतिनोपर्याक्रान्ता गौः सन्धिनी स्यात् ॥ अथ वेहद्गर्भोपघातिनी । उपहतगर्भा गौर्वेहत् स्यात् । ‘कन्दुवेचिनदिऽ ॥ ६९ ॥

(०२.०९.०७०अब्) काल्योपसर्या प्रजने प्रष्ठौही बालगर्भिणी ।
(०२.०९.०७०च्द्) स्यादचण्डी तु सुकरा बहुसूतिः परेष्टुका ॥ ७० ॥

काल्येति—वृषभेण उपसर्तुं योग्या उपसर्या । ‘सृ गतौऽ । प्रजने प्रथमगर्भग्रहणे प्राप्तकालाया गोर्नाम । प्रष्ठं प्रथमगर्भं वहतीति प्रष्ठौही । ‘वह प्रापणेऽ । पञ्चमं षष्ठं वा वर्षं वहतीति पष्ठौहीति वा पाठः । बालगर्भिणीगोर्नाम ॥ न चण्डते न कुप्यतीति अचण्डी । ‘चडि कोपेऽ । सु शोभनं करोतीति सुकरा । अकोपनागोर्नामनी । बह्व्यः सूतयः प्रसवाः अस्याः सन्तीति बहुप्रसूतिः । उत्पन्नापत्येभ्यः परमन्यदपत्यमिच्छतीति परेष्टुका । ‘इषु इच्छायाम्ऽ । बह्वपत्याया गोर्नामनी ॥ ७० ॥

काल्योपसर्या प्रजने । प्रजनं नाम गर्भग्रहणम् । तत्र काल्येति प्राप्तकाला गौरुपसर्या स्यात् । ‘कट्टुपड्डऽ ॥ प्रष्ठौही बालगर्भिणी । प्रथमगर्भा गौः प्रष्ठौही स्यात् । ‘तोलिचूलिपड्डऽ । ‘पलिक्नी बालगर्भिणीऽ इति हलायुध (अ। मा। २। ११८) वैजयन्ती (पृ। ६८, श्लो। ४६) इत्युभयपाठात् पलिक्नी च स्यात् । अनुक्तम्—प्रस्तुता तु प्रसोष्यन्ती । प्राप्तप्रसवसमया गौः प्रस्तुता स्यात् ॥ सूता दोग्ध्री पयस्विनी । जनिततोका गौः पयस्विनी दोग्ध्री च स्यात् । स्यादचण्डी तु सुकरा । साधुः गौः सुकरा स्यात् । अनुक्तम्—सुकता दद्विपर्यये । असाधुर्गौः सुकता स्यात् ॥ बहुसूतिः परेष्टुका । बहुलसूतिमती गौः परेष्टुका स्यात् ॥ ७० ॥

(०२.०९.०७१अब्) चिरसूता बष्कयणी धेनुः स्यान्नवसूतिका ।
(०२.०९.०७१च्द्) सुव्रता सुखसन्दोह्या पीनोध्नी पीवरस्तनी ॥ ७१ ॥

चिरसूतेति—चिरं सूता चिरसूता । ‘षूञ् प्राणिप्रसवेऽ । बष्कते यातीति बष्कयः । प्रसवादूर्ध्वभाविचिरकालः । ‘बष्क गतौऽ । सोऽस्या अस्तीति बष्कयणी । चिरप्रसूतगोर्नाम ॥ वत्सो धयत्येनां धेनुः । ‘धेट् पानेऽ । नवं सूता नवसूतिका । नवसूतिकायाः सवत्सायाः गोर्नामनी ॥ सुशीलत्वादिगुणयोगात् सुव्रता सुखेन सन्दुह्यते सुखसन्दोह्या । सुशीलायाः गोर्नामनी ॥ पीनमूधो यस्याः पीनोध्नी । पीवरः स्तनोऽस्याः पीवरस्तनी । स्थूलस्तनाया गोर्नामनी ॥ ७१ ॥

चिरसूता बष्कयणी । बहुकालप्रसूता गौः बष्कयणी स्यात् । बष्कयेण नीता अनुगता बष्कयणीति शाकटायनव्युत्पत्त्या । बष्कयो नामैकवत्सरवत्सः । ‘तलिपिदूडऽ ॥ धेनुः स्यान्नवसूतिका । बालवत्सा गौर्धेनुः स्यात् ॥ सुव्रता सुखसन्दोह्या । अनायासेन दोग्धुं योग्या गौः सुव्रता स्यात् ॥ अनुक्तम्—‘करटा तद्विपर्ययेऽ । प्रयासेन सन्दोह्या गौः करटा स्यात् ॥ पीनोध्नी पीवरस्तनी । पीवरस्तनी गौः पीनोध्नी स्यात् । ‘बलमैनटोदुगुगलदिऽ । स्तनशब्द ऊधःपर्यायः ॥ ७१ ॥

(०२.०९.०७२अब्) द्रोणक्षीरा द्रोणदुघा धेनुष्या बन्धके स्थिता ।
(०२.०९.०७२च्द्) समांसमीना सा यैव प्रतिवर्षं प्रसूयते ॥ ७२ ॥

द्रोणेति—द्रोणपरिमितं क्षीरं दोग्धीति द्रोणदुघा । ‘दुह प्रपूरणेऽ । द्रोणपरिमितं क्षीरं यस्याः द्रोणक्षीरा । द्रोणपरिमितक्षीरदोग्ध्रीनामनी ॥ धेनुरेव धेनुष्या । भोगाधिकत्वेन धनिकगृहस्थापितधेनोर्नाम ॥ समायां समायां वत्सरे वत्सरे प्रसूते समांसमीना । प्रतिवर्षं प्रसूताया गोर्नाम ॥ ७२ ॥

द्रोणक्षीरा द्रोणदुघा । द्रोणपरिमितक्षीरदोग्ध्री धेनुर्द्रोणदुघा स्यात् । ‘अडिगिनपुड्डपिण्डे पाण्डि आवुऽ ॥ धेनुष्या बन्धके स्थिता । बन्धके संस्थिता गौर्धेनुष्या स्यात् । ‘कुदववुन्न आवुऽ ॥ समांसमीना सा—प्रसूयते । या गौः प्रतिसंवत्सरं वत्सान् प्रसूते सा गौः समांसमीना स्यात् ॥ अनुक्तम्—‘सकृत्प्रसूतिर्गृष्टिः स्यात्ऽ । एकवारं प्रसूता गौर्गृष्टिः स्यात् । ‘निडिचूलि आवुऽ ॥ ७२ ॥

(०२.०९.०७३अब्) ऊधस्तु क्लीबमापीनं समौ शिवककीलकौ ।
(०२.०९.०७३च्द्) न पुंसि दाम सन्दानं पशुरज्जुस्तु दामनी ॥ ७३ ॥

ऊध इति—उनत्ति क्षीरबिन्दुभिः स्थालीमिति ऊधः । ‘उन्दी क्लेदनेऽ । सान्तः । दोहनादुपरि पुनराप्यायते वर्धत इति आपीनम् । ‘ओप्यायी वृद्धौऽ । स्तन्यमूलबन्धनस्य नामनी ॥ दौष्ट्यशमनेन शिवकरत्वात् शिवकः । कील्यते पश्वादिरत्रेति कीलकः । ‘कील बन्धनेऽ । पशुबन्धनाय निखातदार्वादेर्नामनी ॥ द्यति पशुदौष्ट्यमिति दाम । ‘दोऽवखण्डनेऽ । दीयते पलायनाद् रक्ष्यतेऽनेनेति वा । ‘देङ् रक्षणेऽ । सन्दीयते बध्यतेऽनेनेति सन्दानम् । ‘दाण् दानेऽ । सम्पूर्वत्वात् बन्धनार्थः । वत्सादिबन्धनरज्जुनामनी ॥ मध्ये तत्र तत्र बहुदामयोगात् दामनी । बहुपशुबन्धनाय निर्मितदीघकरज्जुनाम ॥ ७३ ॥

ऊधस्तु क्लीबमापीनम् । क्षीरजननस्थाननामनी । ‘पोदुगुऽ ॥ समौ शिवककीलकौ । पशुबन्धनगुण्ठनामनी । ‘गूण्टालुऽ ॥ न पुंसि दाम सन्दानम् । दोहनसमये चरणबन्धनरज्जुनामनी ॥ पशुरज्जुस्तु दामनी । पशुबन्धनदीर्घरज्जुः दामनी स्यात् । अनुक्तम्—नासारज्जुर्गवां नास्या । गोराजनासिकारज्जुर्नास्या स्यात् । ‘यद्दुमुक्कुत्ताडुऽ ॥ ७३ ॥

(०२.०९.०७४अब्) वैशाखमन्थमन्थानमन्थानो मन्थदण्डके ।
(०२.०९.०७४च्द्) कुटरो दण्डविष्कम्भे मन्थनी गर्गरी समे ॥ ७४ ॥

वैशाखेति—विशाखा प्रयोजनमस्य वैशाखः । विशाखस्य काष्ठविशेषस्यायमिति वा । मथ्यते दध्यनेनेति मन्थः । ‘मन्थ विलोडनेऽ । मन्थानश्च । मन्थाश्च । दधिमन्थनदण्डनामानि ॥ कुटति कुटिलगतिमानिव भ्रमति कुटरः । ‘कुट कौटिल्येऽ । दण्डं विष्कभ्नाति दण्डविष्कम्भः । ‘स्कम्भु रोधनेऽ । मन्थनदण्डस्यान्ते निक्षिप्तनारिकेलफलसदृशदारुपिण्डनामानि ॥ मथ्यते दध्यस्यामिति मन्थनी । ‘मन्थ विलोडनेऽ । गिरति अन्तर्गतं दधीति गर्गरी । ‘गॄ निगरणेऽ । दधिमन्थनघटस्य नाम ॥ ७४ ॥

वैशाखमन्थ—मन्थदण्डके । दधिमन्थनदण्डनामानि । ‘कव्वमुऽ ॥ कुठरो दण्डविष्कम्भः । दण्डो मन्थदण्डः । तस्य विष्कम्भो विष्कम्भनस्तम्भः स कुठरः स्यात् । मन्थदण्डबन्धस्तम्भः ॥ मन्थनी गर्गरी समे । दधिमथन(?)नामनी । ‘कलशिमुदधिगुर्वी वल्लवा लोडयन्तिऽ इति माघप्रयोगात् (शिशु। ११। ८) कलशिशब्दः कालकेय(?)व्युत्पत्तिसिद्धः ॥ ७४ ॥

(०२.०९.०७५अब्) उष्ट्रे क्रमेलकमयमहाङ्गाः करभः शिशुः ।
(०२.०९.०७५च्द्) करभाः स्युः शृङ्खलका दारवैः पादबन्धनैः ॥ ७५ ॥

उष्ट्र इति—उष्यते सदा आतपेनेति उष्ट्रः । ‘उष दाहेऽ । क्रमेण पादानिलयति दूरे क्षिपतीति क्रमेलकः । ‘इल स्वप्नक्षेपणयोःऽ । मयते बहूनि योजनानि गच्छतीति मयः । ‘मय गतौऽ । महान्ति ग्रीवाद्यङ्गानि यस्येति महाङ्गः । उष्ट्रनामानि ॥ कं शिरो रभतेऽसकृदुन्नमयतीति करभः । ‘रभ राभस्येऽ । उष्ट्रशिशुनाम ॥ शृङ्खलं बन्धनमेषामस्तीति शृङ्खलकाः । दारुमयैः पादबन्धनैरुपलक्षितानां करभाणां नाम ॥ ७५ ॥

उष्ट्रे क्रमेलकमयमहाङ्गाः । उष्ट्रनामानि । ‘लोटिपेट्टऽ । ‘दाशेरकश्च रवणःऽ । एते द्वे च ॥ करभः शिशौ । उष्ट्रशिशुः करभः स्यात् ॥ करभाः स्युः—पादबन्धनैः । दारुमयपादबन्धनविशिष्टाः करभा इत्यर्थः ॥ ७५ ॥

(०२.०९.०७६अब्) अजा छागी स्तभच्छागबस्तच्छगलका अजे ।
(०२.०९.०७६च्द्) मेढ्रोरभ्रोरणोर्णायुर्मेषवृष्णय एडके ॥ ७६ ॥

अजेति—अजतीत्यजा । ‘अज गतिक्षेपणयोःऽ । छ्यति रोगानिति छागी । ‘छो छेदनेऽ । अजजातिस्त्रीनामनी ॥ स्तभ्नाति युद्धार्थमुद्यते वेगं प्रतिबध्नातीति स्तभः । ‘स्तम्भु रोधनस्तम्भनयोःऽ । तुभ इति पाठे तोभते हिनस्ति पर्णानीति तुभः । ‘तुभ हिंसायाम्ऽ । छ्यति भक्षणार्थं पत्राणीति छागः । छगलकश्च । ‘छो छेदनेऽ । बस्त्यते हिंस्यत इति बस्तः । ‘वस्त अर्दनेऽ । अजति पर्णभक्षणाय गच्छतीति अजः । ‘अज गतिक्षेपणयोःऽ । अजनामानि ॥ मेहति रेतः सिञ्चतीति मेढ्रः । ‘मिह सेचनेऽ । मेण्ढ इति वा पाठः । उरःस्थलमितस्ततो भ्रमयतीति उरभ्रः । ‘भ्रमु चलनेऽ । उच्चैः रणतीति उरणः । ‘रण शब्देऽ । ऊर्णा मेषरोम । तदस्यास्तीति ऊर्णायुः । रेतो मिषति सिञ्चतीति मेषः । ‘मिष सेचनेऽ । मिषति स्पर्धत इति वा । रेतो वर्षतीति वृष्णिः । ‘वृषु सेचनेऽ । आ समन्तात् ईडन्ते मांसभक्षका एनमिति एडकः । ‘ईड स्तुतौऽ । एडकनामानि ॥ ७६ ॥

अजा छागी । अजानामनी । ‘मेकऽ ॥ स्तभच्छाग—अजे । छागनामानि । ‘मेकपोतुऽ । मेढ्रोरभ्रोरणो—एडके । मेषनामानि । ‘तगरुऽ ॥ अनुक्तम्—‘एडका कुररी मेषीऽ । मेषीनामानि । ‘गोद्रेऽ ॥ एतानि त्रीणि च ॥ ७६ ॥

(०२.०९.०७७अब्) उष्ट्रोरभ्राजवृन्दे स्यादौष्ट्रकौरभ्रकाजकम् ।
(०२.०९.०७७च्द्) चक्रीवन्तस्तु बालेया रासभा गर्दभाः खराः ॥ ७७ ॥

उष्ट्रेति—उष्ट्राणां समूहः औष्ट्रकम् । उरभ्रकाणां समूहः औरभ्रकम् । अजानां समूहः आजकम् । उष्ट्रोरभ्राजानां क्रमेण समूहनामानि । चक्रं समूहः तद्वन्तः चक्रीवन्तः । प्रायेण बालेभ्यो वत्सेभ्य एव हिताः बालेयाः । रासन्ते वाश्यन्ते उच्चैरिति रासभाः । ‘रासृ शब्देऽ । गर्दन्ति उच्चैरिति गर्दभाः । ‘गर्द शब्देऽ । खं मुखान्तर्वर्ति महदाकाशमेषामिति खराः । गर्दभनामानि ॥ ७७ ॥

उष्ट्रोरभ्राजवृन्दे—आजकम् । उष्ट्राणां समूहः औष्ट्रकम् । उरभ्राणां समूहः औरभ्रकम् । अजानां समूहः आजकम् । उष्ट्रादीनां समूहे औष्ट्रकादिशब्दाः स्युरिति वा योजना । चक्रीवन्तस्तु—गर्दभाः खराः । गर्दभनामानि । ‘गाडिडिपेरुऽ । कोलिण्टाः करभाः शालाः । एतानि त्रीणि च ॥ ७७ ॥

(०२.०९.०७८अब्) वैदेहकः सार्थवाहो नैगमो वाणिजो वणिक् ।
(०२.०९.०७८च्द्) पण्याजीवो ह्यापणिकः क्रयविक्रयिकश्च सः ॥ ७८ ॥

वैदेहक इति—विदेहे विविधोपचये भवः वर्तमानः वैदेहकः । अर्थेन सह वर्तते सार्थः । तं नरं स्वपण्यं वाहयतीति सार्थवाहः । ‘वह प्रापणेऽ । निगमे धनागमे भवो वर्तमानः नैगमः । वणिगेव वाणिजः । पणते व्यवहरतीति वणिक् । ‘पण व्यवहारेऽ । धात्वादेः पकारस्य वकारादेशः । पण्यम् आजीवो यस्य पण्याजीवः । आपणः प्रयोजनमस्य आपणिकः । क्रयविक्रयाभ्यां जीवतीति क्रयविक्रयिकः । वाणिज्यवृत्त्युपजीविनो नामानि ॥ ७८ ॥

वैदेहकः सार्थवाहो—वणिक् । जान्तः । वणिजां नामानि । ‘वरवारुऽ ॥ पण्याजीवो—क्रयविक्रयिकश्च सः । क्रयविक्रयोभयवतो नामानि ॥ ७८ ॥

(०२.०९.०७९अब्) विक्रेता स्याद्विक्रयिकः क्रायकः क्रयिकः समौ ।
(०२.०९.०७९च्द्) वाणिज्यं तु वणिज्या स्यान्मूल्यं वस्नोऽप्यवक्रयः ॥ ७९ ॥

विक्रेतेति—विक्रीणाति पण्यमिति विक्रेता । ‘डुक्रीञ् द्रव्यविनिमयेऽ । विक्रयेण जीवतीति विक्रयिकः । यः पण्यस्य विक्रयेण जीवति तस्य नामनी ॥ उच्चनीचमूल्यकल्पनया पण्यं क्रीणाति गृह्णातीति क्रायकः । क्रयेण जीवतीति क्रयिकः । पण्यकर्तृनामनी ॥ वणिजः कर्म वाणिज्यम् । वणिज्या च । वाणिज्यवृत्तिनामनी ॥ मूलेनानाम्यम् अनभिभवनीयं मूल्यम् । वसत्यस्मिन् स्वधनव्ययेन कारितं पण्यादिकमिति वस्नः । ‘वस निवासेऽ । वसत्यनिर्वाहकक्रयः अनेन मूलद्रव्यरहितेनेति अवक्रयः । मूल्यनामानि ॥ ७९ ॥

विक्रेता स्याद्विक्रयिकः । विक्रयमात्रिणो नामनी । क्रायकः क्रयिकः समौ । मूल्येन पण्यानि गृह्णतो नामनी । ‘कोनेडिवाण्ड्लुऽ ॥ वाणिज्यं तु वणिज्यं स्यात् । नपुंसके स्यादपि वणिज्यापि स्यात् । वणिक्कर्मनामनी ॥ मूल्यं वस्नोऽप्यवक्रयः । मूल्यनामानि । ‘वेलऽ । योगविभागादवक्रयो भाटकः । ‘भाटकोऽवक्रयः स्मृतःऽ । इति हलायुधः (अ। मा। २। ४१८) । ‘बाडिगेऽ ॥ ७९ ॥

(०२.०९.०८०अब्) नीवी परिपणो मूलधनं लाभोऽधिकं फलम् ।
(०२.०९.०८०च्द्) परिदानं परीवर्तो नैमेयनिमयावपि ॥ ८० ॥

नीवीति—नितरां वीयते संव्रियत इति नीवी । ‘व्येञ् संवरणेऽ । स्त्रीनीवीस्थानवत् परसम्पत्प्राप्तिनिमित्तत्वात् वा । परिपण्यते लाभार्थं प्रयुज्यते परिपणः । ‘पण व्यवहारे स्तुतौ चऽ । लाभार्थं प्रयुज्यमानधनस्य नामानि ॥ मूलधनप्रयोगेण लभ्यत इति लाभः । ‘डुलभष् प्राप्तौऽ । मूलधनप्रयोगेण फलतीति फलम् । ‘फल निष्पत्तौऽ । मूलधनप्रयोगेण यदधिकं लभ्यते तस्य नामनी ॥ परिदीयत इति परिदानम् । ‘दा दानेऽ । परिवर्त्यते दीयत इति परिवर्तः । ‘वृतु वर्तनेऽ । निमेये परिवर्तनीये भवो नैमेयः । ‘मेङ् प्रणिदानेऽ । निमयते विनियुज्यते निमयः । ‘मय गतौऽ । विनिमयनामानि ॥ ८० ॥

नीवी परिपणो मूलधनम् । मूलधननामानि ॥ लाभोऽधिकं धनम् । मूलधनेनार्जितमधिकं धनं लाभः स्यात् । ‘बण्डवलमुकन्न आमीदगणिञ्चिन धनमुलाभमनिपिञ्चुकोनुनुऽ ॥ परिदानं परीवर्तो—नियमावपि । घृतादेस्तैलादिप्रत्यर्पणनामनी । ‘साटिपेरुऽ ॥ ८० ॥

(०२.०९.०८१अब्) पुमानुपनिधिर्न्यासः प्रतिदानं तदर्पणम् ।
(०२.०९.०८१च्द्) क्रये प्रसारितं क्रय्यं क्रेयं क्रेतव्यमात्रके ॥ ८१ ॥

पुमानिति—आधारकहस्तस्य उप समीपे निधीयत इति उपनिधिः । ‘डुधाञ् धारणपोषणयोःऽ । ग्राहकजनसन्निधौ न्यस्यत इति न्यासः । ‘असु क्षेपणेऽ । निक्षेपविशेषस्य नामनी ॥ प्रतिदीयत इति प्रतिदानम् । ‘डुदाञ् दानेऽ । न्यासप्रत्यर्पणस्य नाम ॥ क्रयार्थं प्रसारितं क्रय्यम् । क्रेतुं योग्यं क्रेयम् । क्रेतव्यमात्रनाम ॥ ८१ ॥

पुमानुपनिधिर्न्यासः । निक्षेपविशेषनामनी । ‘वाडिकेऽ ॥ प्रतिदानं तदर्पणम् । तस्योपनिधेः प्रत्यर्पणं प्रतिदानं स्यात् । ‘वाडिकतिरुगतिरुगवोप्पिञ्चुटऽ ॥ क्रये प्रसारितं क्रय्यम् । क्रयार्थे प्रसारितं द्रव्यं क्रय्यं स्यात् ॥ क्रेयं क्रेतव्यमात्रके । क्रयार्हं द्रव्यं क्रेयं स्यात् । परिक्रेतुं पुष्टं द्रव्यमित्यर्थः ॥ ८२ ॥

(०२.०९.०८२अब्) विक्रेयं पणितव्यं च पण्यं क्रय्यादयस्त्रिषु ।
(०२.०९.०८२च्द्) क्लीबे सत्यापनं सत्यङ्कारः सत्याकृतिः स्त्रियाम् ॥ ८२ ॥

विक्रेयमिति—विक्रेतुं योग्यं विक्रेयम् । पणितुं व्यवहर्तुं योग्यं पणितव्यम् । पण्यत इति पण्यम् । ‘पण व्यवहारे स्तुतौ चऽ । पण्यमात्रनामानि ॥ क्रय्यादयः पण्यान्ताः त्रिषु लिङ्गेषु वर्तन्ते ॥ सत्यस्य करणं सत्यापनम् । सत्यङ्कारश्च । सत्याकृतिश्च । विक्रेत्रे क्रेत्रा इदं पण्यं मया गृहीतमित्युक्त्वा यत्किञ्चिदङ्गुलीयादिकं दीयते तस्य नामानि ॥ ८२ ॥

विक्रेयं पणितव्यं च । विक्रेतुमापृष्टद्रव्यनामनी । क्रव्यादयस्त्रिषु । क्रव्यादयः शब्दास्त्रिलिङ्गाः । क्रय्यः कर्पूरः । क्रय्या कस्तूरिका ॥ क्लीबे सत्यापनं—स्त्रियाम् । क्रयनिश्चयार्थं दत्तवित्तस्य नामानि ॥ ‘सञ्चकरुवुऽ ॥ ८२ ॥

(०२.०९.०८३अब्) विपणो विक्रयः सङ्ख्याः सङ्ख्येये ह्यादश त्रिषु ।
(०२.०९.०८३च्द्) विंशत्याद्याः सदैकत्वे सर्वाः सङ्ख्येयसङ्ख्ययोः ॥ ८३ ॥

विपण इति—विपण्यते व्यवह्रियते विपणः । ‘पण व्यवहारेऽ । विक्रीयत इति विक्रयः । ‘डुक्रीञ् द्रव्यविनिमयेऽ । मूल्यं गृहीत्वा पण्यार्पणस्य नामनी ॥ एकाद्याः अष्टादशशब्दपर्यन्ताः सङ्ख्याः सङ्ख्येये घटादौ सङ्ख्येयलिङ्गानुसारेण त्रिषु लिङ्गेषु वर्तन्ते । कदाचिदपि सङ्ख्यामात्रे न वर्तन्ते । अत्रोदहरणानि—एकः पुमान् । द्वौ पुमांसौ । त्रयो गुणाः । इत्यादि ॥ अत्र विंशतिशब्देन एकोनविंशतिशब्दो विज्ञेयः । एकोनविंशत्याद्याः नवतिशब्दपर्यन्ताः सर्वाः सङ्ख्याः बहुषु सङ्ख्येयेषु घटादिषु सङ्ख्यायां च वर्तमाना अपि सदा एकत्वे एकवचने वर्तन्ते ॥ ८३ ॥

विपणो विक्रयः । पणमादाय द्रव्यदाननामनी । ‘अम्मकमुऽ । निरुपसर्गौ चेत् क्रयवाचकौ । सङ्ख्याः सख्येयेष्वादश त्रिषु । अष्टादशशब्दावधिकाः सङ्ख्याशब्दाः सङ्ख्येयमात्रवृत्तयः । एको ब्राह्मण इति सामानाधिकरण्यं सुवचनम् । तथा ब्राह्मणानां दश द्वादश वेति वैयधिकरण्यं न सुवचनम् । एक, द्वे, त्रीणि, चत्वारि, पञ्च, षट्। सप्त, अष्ट, नव, दश, एकादश, द्वादश, त्रयोदश, चतुर्दश, पञ्चदश,षोडश, सप्तदश, अष्टादश । त्रिष्वित्यनेन त्रिलिङ्गाः ॥ विंशत्याद्याः—सङ्ख्येयसङ्ख्ययोः । विंशत्यादिसङ्ख्याशब्दाः सर्वे सङ्ख्येयसङ्ख्यारूपयोरुभयोरप्यर्थयोः स्युः । विंशतिर्गावः । विंशतिर्गवाम् । सामानाधिकरण्यवैयधिकरण्ये उभये अपि सुवचने । विंशतिः, त्रिंशत्, चत्वारिंशत्, पञ्चाशत्, षष्टिः, सप्ततिः, अशीतिः, नवतिः, शतम्, सहस्रम्, अयुतम्, नियुतम्, कोटिः । सदैकत्वे इत्यनेन नित्यैकवचनता ॥ ८३ ॥

(०२.०९.०८४अब्) सख्यार्थे द्विबहुत्वे स्तस्तासु चानवतेः स्त्रियः ।
(०२.०९.०८४च्द्) पङ्क्तेः शतसहस्रादि क्रमाद्दशगुणोत्तरम् ॥ ८४ ॥

सङ्ख्यार्थ इति—सङ्ख्यार्थे सङ्ख्यामात्रे वर्तमानानाम् एकोनविंशत्यादीनां द्विवचनबहुवचनेऽपि स्तः । तात्पर्यार्थस्तु एकोनविंशत्याद्याः शब्दाः सङ्ख्यायामेकवचनद्विवचनबहुवचनान्ता भवन्ति । सङ्ख्येये वर्तमानास्तु एकवचनान्ता एव भवन्तीत्यर्थः ॥ तासु सङ्ख्येयसङ्ख्यासु वर्तमाना एकोनविंशत्याद्याः सर्वे शब्दा आनवतेः नवतिशब्दपर्यन्तं स्त्रियः स्त्रीलिङ्गा भवन्ति । सङ्ख्येयानुसारेण तल्लिङ्गा न भवन्ति । अत्रोदहरणानि—विंशत्या शरैर्विद्धः । विंशत्यै स्त्रीभ्यो देयानि फलानि । विंशतिः फलानि ॥ सङ्ख्यायामुदाहरणानि—गवां द्वे विंशती । गवां तिस्रो विंशतयः॥ पङ्क्तिः दश सङ्ख्या, तस्या आरभ्य दशगुणोत्तरं क्रमात् शतं सहस्रम् । दश दशगुणं शतम् । शतं दशगुणं सहस्रम् । आदिग्रहणात् अयुतं प्रयुतमित्यादि । सहस्रं दशगुणम् अयुतम् इत्यादि । एवमादि परार्धशब्दपर्यन्ता भवन्ति ॥ ८४ ॥

सङ्ख्यार्थे द्विबहुत्वे स्तः । सङ्ख्यार्थे विंशत्यादीनां द्वित्वबहुत्वेऽपि स्याताम् । अमत्राणां द्वे विंशती । अतिथीनां तिस्रो विंशतयः ॥ तासु चानवतेः स्त्रियाम् । तासु नवतिशब्दान्ताः सर्वे शब्दाः स्त्रीलिङ्गाः । विंशत्या पुरुषैर्भुक्तम् । ‘कोट्याः शतादिसङ्ख्यान्या वा लक्षा नियुतं च तत्ऽ (३। ५। २४) इति वक्ष्यमाणत्वात् शतादीनि नपुंसकान्येव । ‘परैः परिभवे प्राप्ते वयं पञ्चोत्तरं शतम्ऽ (म। भा। ३। २३२। १२) ॥ पङ्क्तेः शतसहस्रादि—दशगुणोत्तरम् । पङ्क्तिशब्दो दशपर्यायः । ‘नृपतेः प्रतिषिद्धमेव तत् कृतवान् पङ्क्तिरथो विलङ्घ्य यत्ऽ । (रघु। ९। ७४) इति दशरथे पङ्क्तिरथशब्दप्रयोगः । दशशब्दान्यत्वादस्य विंशतिशब्दवत् लिङ्गवचनव्यवस्था । पङ्क्तिशब्दादारभ्य शतसहस्रादीनि पदानि क्रमेण दशगुणोत्तरसङ्ख्यावाचकानि । पङ्क्तिर्दशगुणा चेच्छतम् । शतं दशगुणं चेत् सहस्रम् । सहस्रं दशगुणं चेदयुतमित्यादि ॥ ८४ ॥

(०२.०९.०८५अब्) पौतवं द्रुवयं पाय्यमिति मानार्थकं त्रयम् ।
(०२.०९.०८५च्द्) मानं तुलाङ्गुलिप्रस्थैर्गुञ्जाः पञ्चाद्यमाषकः ॥ ८५ ॥

पौतवमिति—पुनाति धान्यादिमानं शोधयतीति पोतुः राजपुरुषः । तस्येदं पौतवम् । यौतवमिति वा पाठः । द्रोः द्रुमस्य विकारः द्रुवयम् । मकारस्य वकारादेशो भवति । मीयतेऽनेनेति पाय्यम् । ‘माङ् मानेऽ । धात्वादेर्मकारस्य पकारादेशः । धान्यादिमानार्थनामानि ॥ मीयतेऽनेनेति मानम् । तच्च तुलाङ्गुलिप्रस्थैः त्रिप्रकारं भवति । यथा हिरण्यादिमानं तुलादिरूपम् । क्षेत्रादिमानम् अङ्गुल्यादिकम् । धान्यादिमानं प्रस्थादिरूपम् इति । माषवत् स्थूलत्वात् माषकः । आद्यश्चासौ माषकश्च आद्यमाषकः । रजतव्यतिरिक्तपञ्चगुञ्जापरिमितहिरण्यादेर्नाम ॥ ८५ ॥

पौतवं द्रुवयं—त्रयम् । पौतवादीनि त्रीण्यपि मानसामान्यनामानि । पाय्यं हस्तादिभिर्मानं, द्रुवयं कुडुबादिभिः । पौतवं तु लयेत्यन्या राद्धान्ता तुलाङ्गुलिप्रस्थैरिति व्यत्यस्तपाठेन प्रत्याख्यातः ॥ मानं तुलाङ्गुलिप्रस्थैः । मीयतेऽनेनेति मानम् । यत् पण्यद्रव्यादीयत्तापरिच्छेदकं तन्मानम् । तच्च तुलाङ्गुलिप्रस्थैस्त्रिविधं स्यात् । तत्र पलकर्षादीनि तुलामानानि । हस्तवितस्त्यादीनि अङ्गुलिमानानि । द्रोणाढकादीनि प्रस्थमानानि ॥ गुञ्जाः पञ्चाद्यमाषकः । गुञ्जाः पञ्च स्युश्चेद् आद्यमाषकः स्यात् ॥ ८५ ॥

(०२.०९.०८६अब्) ते षोडशाक्षः कर्षोऽस्त्री पलं कर्षचतुष्टयम् ।
(०२.०९.०८६च्द्) सुवर्णबिस्तौ हेम्नोऽक्षे कुरुबिस्तस्तु तत्पले ॥ ८६ ॥

त इति—अक्ष्णोति सङ्घातरूपतामापद्यत इति अक्षः । ‘अक्षू व्याप्तौऽ । कर्षति स्वभारेण तुलाकोटिमिति कर्षः । ‘कृष विलेखनेऽ । षोडशाद्यमाषकपरिमितसुवर्णादिनामनी ॥ पलति तुलाकोटिं गच्छतीति पलम् । ‘पल गतौऽ । कर्षाणां चतुष्टयस्य नाम ॥ शोभनो वर्णो यस्य सुवर्णः । बिस्यति तुलाकोटिं नीचैः प्रेरयतीति बिस्तः । ‘बिस क्षेपेऽ । अक्षपरिमितहेम्नो नामनी ॥ कुरुदेशे बिस्त इति प्रसिद्धत्वात् कुरुविस्तः । पलपरिमितहेम्नो नाम ॥ ८६ ॥

ते षोडशाक्षः—अस्त्री । आद्यमाषाः षोडश स्युश्चेद् अक्षः स्यात् । स एव कर्षः ॥ पलं कर्षचतुष्टयम् । कर्षाश्चत्वारः स्युश्चेत् पलं स्यात् ॥ सुवर्णबिस्तौ हेम्नोऽक्षे । काञ्चनस्य कर्षे सुवर्णबिस्तशब्दौ स्याताम् ॥ कुरुबिस्तस्तु तत्पले । तस्यैव हेम्नः पले कुरुबिस्तशब्दश्च स्यात् । अनुक्तम्—राजते पल इन्दुः स्यात् । रजतस्य पले इन्दुशब्दः स्यात् ॥ ८६ ॥

(०२.०९.०८७अब्) तुला स्त्रियां पलशतं भारः स्याद् विंशतिस्तुलाः ।
(०२.०९.०८७च्द्) आचितो दश भाराः स्युः शाकटो भार आचितः ॥ ८७ ॥

तुलेति—तोल्यत इति तुला । ‘तुल उन्मानेऽ । पलानां शतस्य नाम ॥ भ्रियत इति भारः । ‘भृञ् भरणेऽ । द्विसहस्रपलपरिमितताम्रादिद्रव्यनाम ॥ आचीयते राशीक्रियते आचितः । ‘चिञ् चयनेऽ । विंशतिसहस्रपलपरिमितताम्रादिद्रव्यराशिनाम ॥ शकटेन उह्यते शाकटः । शकटेन वोढुं शक्यस्य भारस्य नाम ॥ ८७ ॥

तुला स्त्रियां पलशतम् । पलानां शतं तुला स्यात् ॥ भारः स्याद् विंशतिस्तुलाः । तुला विंशतिश्चेत् भारः स्यात् । आचितं दश भाराः स्युः । भारा दश चेदाचितं स्यात् । नपुंसकम् ॥ शाकटो भार आचितः । शकटभार आचितः स्यात् । पुंलिङ्गः । लिङ्गविवेकद्वारा आनुषङ्गिकार्थाभिधानम् ॥ ८७

[[०२.६०६]]

[[०२.६०७]]

(०२.०९.०८९च्द्) पादस्तुरीयो भाग स्यादंशभागौ तु वण्टके ॥ ८९ ॥

[[०२.६०८]]

[[०२.६०८]]

[[०२.६०९]]

(०२.०९.०९३च्द्) रत्नं मणिर्द्वयोरश्मजातौ मुक्तादिकेऽपि च ॥ ९३ ॥

[[०२.६१०]]

[[०२.६११]]

[[०२.६११]]

[[०२.६१२]]

[[०२.६१३]]

[[०२.६१३]]

[[०२.६१४]]

[[०२.६१५]]

[[०२.६१५]]

[[०२.६१७]]

[[०२.६१७]]

[[०२.६१८]]

[[०२.६१९]]

[[०२.६२०]]