०५ सिंहादिवर्गः

(०२.०५.०२१अब्) द्रोणकाकस्तु काकोलो दात्यूहः कालकण्ठकः ।
(०२.०५.०२१च्द्) आतापिचिल्लौ दाक्षाय्यगृध्रौ कीरशुकौ समौ ॥ २१ ॥
(०२.०५.०२२अब्) क्रुङ् क्रौञ्चोऽथ बकः कह्वः पुष्कराह्वस्तु सारसः ।

द्रोणकाक इति—द्रुणतीति द्रोणः । द्रोणश्चासौ काकश्च द्रोणकाकः । ‘द्रुण हिंसागतिकौटिल्येषुऽ । काकेषु कोलति स्थूलो भवतीति काकोलः । ‘कुल संस्त्यानेऽ । काकोलनामनी । ‘मालकाकिऽ ॥ द्वितीयं तृतीयं वा रूपं वहतीति दित्यवाट् । दित्यवाहः पक्ष्यादेरपत्यं दात्यूहः । दान्तिं प्लवनं ऊहत इति वा । ‘ऊह वितर्केऽ । कालवर्णः कण्ठेऽस्येति कालकण्ठकः । दात्यूहनामनी । ‘कुड्कुरुगुड्डङ्गिपिट्टपेल्लु भरतपक्षिऽ ॥ आतापयति परजातिमिति आतापी । नकारान्तः । ‘तप सन्तापेऽ । चिल्लति परजातिमिति चिल्लः । ‘चिल्ल शैथिल्ये भावकरणे चऽ । ‘पिन्न ग्रद्दपेल्लु जेमुडु काकिऽ ॥ दक्षते शीघ्रं गच्छतीति दक्षाय्यः । तस्यापत्यं दाक्षाय्यः । ‘दक्ष वृद्धौ शीघ्रार्थे चऽ । गृध्यति मांसं सर्वदा काङ्क्षतीति गृध्रः । ‘गृधु अभिकाङ्क्षायाम्ऽ । गृध्रनामनी । ‘ग्रद्दपेल्लुऽ ॥ कीति शब्दं रातीति कीरः । ‘रा आदानेऽ । शोभते लोहिततुण्डेन हरितवर्णदेहेनेति च शुकः । ‘शुभ दीप्तौऽ । शुकतीति वा । ‘शुक गतौऽ । शुकनामनी । ‘चिलुकपेल्लुऽ ॥ क्रुञ्चति क्रुङ्ङ् । ‘क्रुञ्च कौटिल्याल्पीभावयोःऽ । क्रौञ्चश्च । क्रौञ्चनामनी । ‘कोङ्गपेल्लुऽ ॥ वक्तीति बकः । ‘वच परिभाषणेऽ । वबयोरभेदः । वङ्कते कुटिलो भवतीति वा । ‘वकि कौटिल्ये गतौ चऽ । के जले ह्वयति मत्स्यानिति कह्वः । ‘ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे चऽ । ‘वक्कुपुलुगुपेल्लु, वक्कुकोङ्गऽ ॥ सरसि सरःसमीपे भवः सारसः । सारसनामकत्वात् पुष्कराह्वः, पुष्करस्याह्वा अस्येति । सारसनामनी ॥ ‘बेग्गुरुपेल्लुऽ ॥ २१ ॥

द्रोणकाकः—काकोलः । ‘कृष्णकाकस्तथासुरः । ऐन्द्रिश्च वृद्धकाकेऽ । वृद्धकाकनामानि । ‘मालकाकिऽ । अद्रिभवे वा द्रोणवायसः । तथा च ग्रन्थान्तरे—‘द्रोणकाकस्तु काकालोऽद्रिकाक इति चेष्यतेऽ इति । ‘कोण्डकाकिऽ । ‘धूङ्क्ष्णा तु श्वेतकाकः स्यात्ऽ । ‘तेल्लकाकमुऽ । ‘काकः सामुद्रकः पुनः । कुषीतकः सम्प्रदिष्टःऽ । समुद्रभवः काकः कुषीतक इति सम्प्रदिष्टः । समुद्रकाकनाम ॥ दात्यूहः कालकण्ठकः । शेषे—‘जलरञ्जः कालकण्ठःऽ । जलचरपक्षिणो नामनी । ‘कुङ्करगुडेङ्गऽ । ‘जलरङ्कुस्तु वञ्जुलःऽ । जलरञ्जभेद एवायम् । तथा च प्रतापः—‘दात्यूहस्तु वञ्जुलः । जलरङ्कुः कालकण्ठः कालकण्टक इत्यपिऽ इत्यभेदविवक्षयोक्तवान् । वैजयन्त्यां तु (पृ। २६, श्लो। ११) दात्यूहपर्यायानुक्त्वा ‘जलरङ्कुस्तु वञ्जुलःऽ इति विशिष्योक्तम् । ततस्तद्भेद एव । ‘हंससाचिः क्षुद्रहंसःऽ । क्षुद्रहंसनाम । ‘चिरिहंसऽ । ‘क्वयिस्तु कुवलायिकःऽ । क्वयिर्हंसजातिरिति वेदभाष्ये । हंसजातिविशेषनामानि ॥ आतापिचिल्लौ आतापी नान्तः । सदा सजातीयकलहकारिणः पक्षिविशेषस्य नामनी । ‘पेग्रद्द चमरुगाकिपेरुन्नुऽ । दाक्षाय्यगृध्रौ । शेषे—‘तत्र सुदर्शनः । दुरदृक् पुरुषव्याघ्रःऽ गृध्रनामानि । ‘ग्रद्दऽ ॥ अथ कीर—समौ । शेषे—‘दण्डस्त्रिकेतुर्मेधावी श्रीमान् वाग्मी फलाशनः । दरणःऽ । कीरनामानि । ‘चिलुकऽ । ‘पोषितशुकः पान्त्र इत्यभिधीयतेऽ । क्षुरे—पान्त्रो गृहशुक इति । ‘पेम्प्पुडु चिलुकऽ । क्रुङ् क्रौञ्चः । ‘क्रौञ्चपक्षिऽ । अथ बकः कह्वः । ‘कोङ्गऽ । ‘बकोटः शुक्लवायसःऽ । बकनामनी ॥ पुष्कराह्वस्तु सारसः । शेषे—‘गोनर्दो लक्ष्मणः कामी दीर्घजङ्घश्च मैथुनीऽ । तदाह प्रतापः—

‘अथ नीलाङ्गः समौ सारसलक्ष्मणौ ।

पुष्कराह्वो दीर्घजङ्घो रक्तनेत्रोऽन्यवल्लभः ॥

दीर्घग्रीवो रक्तगलस्तनतो रक्ततुण्डकः ।

रक्तपादः ॥ऽ

इति । सारसनामानि । ‘पेग्गुरऽ ॥ २१ ॥

(०२.०५.०२३अब्) कादम्बः कलहंसः स्यादुत्क्रोशकुररौ समौ ।

कोक इति—कवते प्रियाविरहाद् रात्रौ कोकः । ‘कुञ् शब्देऽ । चकते तर्पयति प्रियामिति चक्रः । ‘चक तृप्तौऽ । चक्रेण चक्रशब्देनोच्यत इति चक्रवाकः । चक्र इति वाको नाम यस्येति वा । रथाङ्गं चक्रम् । रथाङ्गशब्दोऽस्याह्वय इति रथाङ्गाह्वयः । रथाङ्गाह्वयशब्दो नामास्यास्तीति रथाङ्गाह्वयनामकः । चक्रवाकनामानि । ‘जक्कवपिट्टपेल्लुऽ ॥ कदम्बस्य सजातीयसमूहस्यायं कादम्बः । कलस्वरो हंसः कलहंसः । कलहंसनामनी । ‘लेस्सस्वरमुगलहंसपेरुऽ ॥ उच्चैः क्रोशति उत्क्रोशः । ‘क्रुश आह्वाने रोदने चऽ । कुरत्युच्चैरिति कुररः । ‘कुर शब्देऽ ॥ कुररनामनी । ‘पेन्नडपुलुगुपेल्लुऽ ॥ २२ ॥

कोकः—नामकः । रथाङ्गं चक्रम् । तद्वाचिनः प्रातिपदिकात् परौ आह्वयनामशब्दौ वाचकत्वेनास्येति रथाङ्गाह्वयनामकः । रथाङ्गाह्वयो रथाङ्गनामेति द्वे नामनी इत्यर्थः । आह्वयनामशब्दयोरेव नियमात् रथाङ्गसञ्ज्ञिक इत्यादि नास्तीत्यवगम्यत इति कामधेनुकारः । अन्ये तु—रथाङ्गस्याह्वयो हूतिस्तत्पर्यायो नामास्येति व्याचक्षते । तथा च माघे (शिशु। ९। १५) ‘हरिहेतिहूतिमिथुनं पततोःऽ इति । केचित् रथाङ्गशब्दाह्वयशब्दपर्याया एते नामान्यस्येति व्याचक्रुः । एतदुक्तं भवति । रथाङ्गाख्यः चक्राह्वः रथचरणनामा इत्यादि । अत्र चक्राङ्गचक्रिरथशब्दाश्च । तथा च प्रतापः—‘अथ चक्राङ्गो रथङ्गाह्वयचक्रिणौऽ इति । ‘चक्रवाको रथः कोकश्चक्रश्चक्राह्वयाह्वयःऽ इति वैजयन्ती (पृ। २६, श्लो। ९) । चक्रवाकनामानि । ‘जक्कुवपिब्बऽ ॥ कादम्बः—स्यात् । ‘कादम्बः कलहंसश्च हंस आधूसरच्छदःऽ इति वैजयन्ती (पृ। २६, श्लो। ८) ।

‘धूम्राभचञ्चुचरणः कलहंसश्च बन्धुरः ।

कादम्बो जालपादः स्यात्ऽ ।

इति प्रतापः । धूम्रवर्णचञ्चुचरणपक्षस्य हंसस्य नामानि ॥ उत्क्रोश—समौ । ‘मत्स्यनाशन उत्क्रोशःऽ इति वैजयन्ती (पृ। २८, श्लो। ३४) । योऽन्तरिक्षे चरन् जलान्तर्वर्तिनं मत्स्यादिकं निपत्यादत्ते तस्य पक्षिविशेषस्य नामनी । ‘लकुमुकिऽ । शारिकानामनी इति केचित् । ‘गोरिङ्कऽ ॥ २२ ॥

(०२.०५.०२४अब्) राजहंसास्तु ते चञ्चुचरणैर्लोहितैः सिताः ।

हंसा इति—हन्ति मनोहरतया गच्छतीति हंसः । ‘हन हिंसागत्योःऽ । श्वेता गरुतः पक्षा अस्येति श्वेतगरुत् । चक्रवत् वृत्तमङ्गमस्येति चक्राङ्गः । मानससरः ओकः स्थानमस्य मानसौकाः । हंसनामानि । ‘सामान्यमुगा हंसलपेल्लुऽ ॥ हंसेषु श्रेष्ठत्वाद् राजहंसः । रक्तचञ्चुपादस्य श्वेतदेहस्य हंसस्य नाम । ‘हंसललो श्रेष्ठमैनदिऽ ॥ २३ ॥

हंसास्तु—मानसौकसः । शेषे—

‘मरालश्चक्रपक्षश्च नीलाक्षो जालपादकः ।

परिप्लाव्याचिशकवः शङ्कुः सङ्कुश्च धोरणः ॥ऽ

अत्र ज्येष्ठप्रस्थितक्षीराशसब्दाश्च । तथा च वैजयन्त्याम्—(पृ। २६, श्लो। ५-७) ।

‘हंसो मरालो नीलाक्षश्चक्रपक्षः सितच्छदः ।

मानसौकाः परिप्लावी चक्राङ्गो जालपादकः ॥

आचिः शङ्कुः शकुः सङ्कुर्ज्येष्ठः प्रस्थितधोरणौ ।

क्षीराशश्चाप्यसौ राजहंसो रक्तैः पदाननैः ॥ऽ

इति । हंसनामानि ॥ राजहंसाः—सिताः । रक्तचञ्चुचरणविशिष्टास्तदितराङ्गधवला राजहंसा इत्युच्यन्ते ॥ २३ ॥

(०२.०५.०२५अब्) शरारिराटिरातिश्च बलाका बिसकण्ठिका ।

मलिनैरिति—मलिनैः किञ्चिद्धूम्रैश्चञ्चुचरणैः उपलक्षिताः सिताश्च शरीरेण हंसा मल्लिकाक्षा इत्युच्यन्ते । मल्लिकाकुसुमपाण्डुराङ्गत्वात् मल्लिकाक्षाः । ईषन्नीलपादस्य श्वेतहंसस्य नाम । धृतराष्ट्रदेशे भवा धार्तराष्ट्राः । सितेतरैः कृष्णैश्चञ्चुचरणैरुपलक्षिता हंसा धार्तराष्ट्रा इत्युच्यन्ते । अतिनीलचञ्चुपादस्य सितहंसस्य नाम ॥ परजाति शृणातीति शरारिः । ‘शृ हिंसायाम्ऽ । शरं नीरं हिंसां वा ऋच्छतीति वा ।‘ऋ गतौऽ । अटतीतस्ततो गच्छतीत्याटिः । ‘अट पट गतौऽ । अतति सन्ततं गच्छतीत्यातिः । ‘अत सातत्यगमनेऽ । त्रयः पुंलिङ्गा भवन्ति । शरारिनामानि । ‘आण्डेलनुपक्षिपेल्लुऽ ॥ बलेन मेघपङ्क्तिमकति प्राप्नोतीति बलाका । ‘अक अग कुटिलायां गतौऽ । शौक्ल्यात् दैर्घ्याच्च बिसवत् कण्ठोऽस्या इति विसकण्ठिकता । बलाकानामनी । ‘तेल्लकोक्करपेल्लुऽ ॥ २४ ॥

मलिनैः—ते । मलिनैश्चञ्चुचरणैरुपलक्षिताः सिता हंसा मल्लिकाक्षा इत्युच्यन्ते । धार्तराष्ट्राः सितेतरैः । कृष्णवर्णैश्चञ्चुचरणैरुपलक्षिताः सिता हंसा धार्तराष्ट्रा इत्युच्यन्ते । शरारिः—आतिश्च । त्रयोऽपि शब्दाः स्त्रीलिङ्गाः । ‘आटिस्त्वातिः शरारिकाऽ इति वैजयन्ती (पृ। २६, श्लो। ११) । ‘आटिस्त्वातिः शरारिकाऽ इति वैजयन्ती (पृ। २६, श्लो। ११) । ‘आटिः शरारिर्वरटा गण्डोरी वानरी कपी । आतिश्चऽ इति रत्नकोशे स्त्रीकाण्डे पठिताः । आटिनामानि । ‘आडेलुऽ ॥ बलाका बिसकण्ठिका । बिसकाशिकेति केचित् । अत्र दर्वीतुण्डशब्दश्च । बकस्यैव जातिभेदोऽयम् । ‘तेल्लकोक्केरऽ ॥ २४ ॥

(०२.०५.०२६अब्) जतुकाजिनपत्रा स्यात् परोष्णी तैलपायिका ।

हंसस्येति—वृणीते हंसमिति वरटा । ‘वृञ् वरणेऽ । वरं श्रेष्ठमटनमस्या इति वा । हंसस्त्रीनाम । ‘आण्डुहंसपेरुऽ ॥ सारसस्य लक्ष्माणि चिह्नानि सन्त्यस्या इति लक्ष्मणा । लक्ष्मीरस्या अस्तीति वा । सारसस्त्रीनाम । ‘आण्डु बेग्गरुऽ ॥ जतुवत् कृष्णपिङ्गलत्वात् जतुका । अजिनवत् पत्राणि पक्षा अस्या इति अजिनपत्रा । जतूकानामनी । ‘चीकुरुवायपेल्लुऽ ॥ शीतासहत्वेन परमुष्णमस्या इति परोष्णी । नित्यं मुखविकासेन तैलं पिबतीव तिष्ठतीति तैलपायिका । ‘पा पानेऽ । देवालयस्थजतुकानामनी । ‘गब्बिलायपेल्लुऽ ॥ केचिदेतानि चत्वारि नामानि जतुकाया एवेति वदन्ति ॥ २५ ॥

हंसस्य—वरटा । हंसस्त्री वरटेत्युच्यते । ‘वरटा हंसकान्ता स्याद्वराला वरलापि चऽ इति वैजयन्ती (पृ। २६, श्लो। ८) । सारसस्य—लक्ष्मणा । स्त्रीविषयत्वाट्टाबेव । ‘आण्डवेग्गुरुऽ ॥ शेषे—

‘उलूकचेटी हिक्का स्यात् कनकाक्षी निशाचरी ।

पिङ्गला दैवपिशुनी ॥ऽ

शुभाशुभसूचकस्य रात्रिचारिणः पक्षिविशेषस्य नामानि । ‘पशिडिकण्टेऽ । ‘श्येन्यां तु प्राचिका स्मृताऽ । ‘अण्डडेगऽ ॥ जतुका—स्यात् । ‘जतुका चर्मचटकःऽ इति वैजयन्ती । निशाचटकनामनी । ‘चिकुरुवायऽ ।

‘निशा निश्यग्रेऽपि स्थितघनजतूकापटलकं

कदा शून्यागारं भवति तव जन्म क्षपयितुम् ।ऽ

इति प्रयोगाज्जतूकापि ॥ परोष्णी तैलपायिका । शेषे—‘निशाटा मुखविड्वल्लीऽ । वैजयन्त्यां तु—‘अथ निशाटनी । तमःप्रिया तरोष्णी च मुखविष्ठा च वल्लकीऽ इति । ‘मुखविष्ठा वल्लरिकाऽ इति तन्त्रान्तरे । चर्मचटकविशेषनामानि । ‘जिवुकपिट्ट । गब्बिलमुन्नुऽ । जतुकादीनि सप्तापि जतूकानामान्येवेति केचित् । ‘बम्बराली तु मक्षिकाऽ । मक्षिकासामान्यनामानि ॥ ‘ईङ्गऽ ॥ २५ ॥

(०२.०५.०२७अब्) पतङ्गिका पुत्तिका स्याद् दंशस्तु वनमक्षिका ।

चर्वणेति—पश्वादिकं चर्वतीति चर्वणा । ‘चर्व अदनेऽ । वर्वणेति वा पाठः । तदा सजातीयैः सह पश्वादिकं वृणोतीति वर्वणा । ‘वृञ् वरणेऽ । मक्ष्यन्ते पशव आभ्य इति मक्षिका । ‘मक्ष रोषेऽ । मक्षिकानामानि । ‘नल्लनियीङ्गपेल्लुऽ ॥ सरन्तीति सराः स्वविषयं प्राप्ताः मधुहर्तारः, तान् हन्तीति सरघा । ‘हन हिंसागत्योःऽ । मधुनि सक्ता मक्षिका मधुमक्षिका । ‘तेनेटीङ्गऽ ॥ पततीति पतङ्गिका । ‘पत्लृ गतौऽ । पुत् कुत्सितं मधु तनोतीति पुत्तिका । ‘तनु विस्तारेऽ । ‘गोप्प तेनेयीङ्गऽ ॥ दशतीति दंशः । ‘दंश दशनेऽ । वने मक्षिका वनमक्षिका । वनमक्षिकानामनी ॥ ‘अडवियीङ्गपेल्लुऽ ॥ २६ ॥

चर्वणा—नीली । नीलवर्णमक्षिका चर्वणा स्यात् । वर्वणेत्यन्तस्थादिं केचिदाहुः । ‘नल्लनीङ्गेऽ ॥ सरघा—मक्षिका । ‘तेनटीङ्गऽ ॥ पतङ्गिका—स्यात् । पुत् कुत्सितं तनोति पुत्तिका । पृषोदरादिः ।

‘माक्षिकं तैलवर्णं स्याद् घृतवर्णं तु पौत्तिकम् ।

भ्रामरं तु भवेच्छुक्लं क्षौद्रं तु कपिशं भवेत् ॥ऽ

इति वचनात्, मधुमक्षिकाविशेषस्यैव नामनी । ‘पेरयीङ्गऽ ॥ दंशस्तु वनमक्षिका । ‘अडवियीङ्गऽ ॥ २६ ॥

(०२.०५.०२८अब्) भङ्गारी चीरुका चीरी झिल्लिका च समा इमाः ।

दंशीति—अल्पा दंशजातिः दंशी । ‘अडविदोमपेरुऽ ॥ गन्धयति परजातिमर्दयतीति गन्धोली । ‘गन्ध अर्दनेऽ । गण्डोलीति पाठे गण्डं कपोलमुलत्यावृणोतीति गण्डोली । ‘उल संवरणेऽ । वृणोतीति वरटा । ‘वृञ् वरणेऽ । ‘एर्रतुम्मेदपेल्लुऽ । आकारेण भृङ्गमियर्तीति भृङ्गारी । ‘ऋ गतौऽ । ची इति रौतीति चीरुका । ‘रु शब्देऽ । ची इति शब्देन रिणाति पीडयतीति चीरी । ‘री गतिरेषणयोःऽ । झिल्लाख्यवाद्यवत् कायतीति झिल्लिका । ‘कै शब्देऽ । झिल्लिकानामानि । ‘चिमटपेल्लुऽ ॥ २७ ॥

दंशी—स्यात् । अल्पा दंशजातिर्दंशीत्युच्यते । ‘अडविदोमऽ । शेषे—‘जलजा तु कषायिकाऽ । जलजा मक्षिका कषायिकेत्युच्यते । ‘नीरुदोमऽ । ‘कुम्भीरमक्षिका घोणाऽ । कुम्भिनोऽपि ईरयति या मक्षिका सा घोणेत्युच्यते । ‘येनिकदोमऽ । ‘मशकस्तु मलिम्लुचः । नीलदंशस्तीक्ष्णतुण्डःऽ । नीलदंशनामानि । ‘नल्लदोमऽ । गण्डोली—द्वयोः । गन्धोलीति कतिचित् । ‘गन्धोलिरपि गण्डोलिर्वरटा वरटोऽपि चऽ इति गोपालः । अत्र—‘गृहिणी गृहकारिका । अन्यदाख्या कोष्टकारीऽ इति तन्त्रान्तरे । ‘कण्टका कण्टकानना । गृहिणीऽ इति वैजयन्त्यां (पृ। २९, श्लो। ४७) च नामान्तराणि । पक्षवतः कीटविशेषस्य नामानि । ‘येर्रतुम्मिद । कन्दिरीगानुऽ । भङ्गारी—समा इमाः । झिल्लीनामानि । ‘चिंविटऽ ॥ २७ ॥

(०२.०५.०२९अब्) मधुव्रतो मधुकरो मधुलिण्मधुपालिनः ।
(०२.०५.०२९च्द्) द्विरेफपुष्पलिड्भृङ्गषट्रदभ्रमरालयः ॥ २९ ॥
(इन्दिन्दिरश्चञ्चरीको रोलम्बो बम्भरश्च सः )

समाविति—पतत्यग्नौ पतङ्गः । ‘पत्लृ गतौऽ । अग्नौ शं शमं लभत इति शलभः । ‘डुलङष् प्राप्तौऽ । शलत्याशु गच्छत्यग्निमिति वा । ‘शल आशुगमनेऽ । शलभनामनी । ‘मिडतपेल्लुऽ ॥ खं द्योतयतीति खद्योतः । ‘द्युत दीप्तौऽ । स्वज्योतिषा इङ्गति चलतीति ज्योतिरिङ्गणः । ‘इगि गतौऽ । खद्योतनामनी । ‘मिणिङ्गुरु पुरगुपेल्लुऽ ॥ मधु पुष्परसं व्रतयति भुङ्क्ते मधुव्रतः । मधु करोतीति मधुकरः । ‘डुकृञ् करणेऽ । मधु लेढीति मधुलिट् । ‘लिह आस्वादनेऽ । मधु पिबतीति मधुपः । ‘पा पानेऽ । अलति भूषयति पद्मादिकमिति अली । ‘अल भूषणादौऽ । नकारान्तः पुंलिङ्गः । अस्य भ्रमर इति नाम्नि द्वौ रेफौ स्त इति द्विरेफः । पुष्पं लेढ्यास्वादयतीति पुष्पलिट् । कार्ष्ण्यं भरतीति भृङ्गः । ‘भृञ् भरणेऽ । षट् पदानि यस्य सः षट्पदः । भ्रमतीति भ्रमरः । ‘भ्रमु अनवस्थानेऽ । अलति पुष्पाणि अलिः । ‘अल भूषणादौऽ । (इन्दति इन्दिरया इन्दिन्दिरः । ‘इदि परमैश्वर्येऽ । चरतीति चञ्चरीकः । ‘चर गतिभक्षणयोःऽ । रौतीति रोलम्बः । ‘रु शब्देऽ । बमिति शब्दं बिभर्तीति बम्भरः ।) भ्रमरनामानि ॥ ‘तुम्मेदपेल्लुऽ ॥ २८-९ ॥

समौ पतङ्गशलभौ । ‘मिडतऽ । खद्योतो ज्योतिरिङ्गणः । शेषे—‘तमोमणिः कीटमणिर्ज्योतिर्माली निशामणिःऽ । खद्योतनामानि । ‘मिणुगुरुपुरुगुऽ ॥ मधुव्रतो—भ्रमरालयः । शेषे—

‘इन्दिन्दिरश्चञ्चरीको रोलम्बः शितुपुटस्तथा ।

भृङ्गाणो भ्रमणश्चापि भसलः पुष्पलोलुपः ॥ऽ

इन्दिन्दिरचञ्चरीकरोलम्बभसलशब्दा देश्या इति स्वामी (पृ। १३०) । शितेः कार्ष्ण्यस्य पुटः शित्पुटः । पृषोदरादिः । ‘बृहस्पतये शित्पुटः पीतभ्रमरःऽ इति वेदभाष्यम् । पुष्पन्धयबम्भरशब्दावप्यत्र—

‘पुष्पन्धयो बम्भरश्च भसलः पुष्पलोलुपः ।

भृङ्गभ्रमणरोलम्बभयदभ्रमरालयः ॥ऽ

इति यादवः । मिलिन्दशब्दोऽपि । ‘पुष्पन्धयो मिलिन्दश्च भसलः शित्पुटश्च सःऽ इति कोशान्तरम् । भृङ्गनामानि । ‘तुम्मिदऽ ॥ २८-९ ॥

(०२.०५.०३०अब्) मयूरो बर्हिणो बर्ही नीलकण्ठो भुजङ्गभुक् ।
(०२.०५.०३०च्द्) शिखावलः शिखी केकी मेघनादानुलास्यपि ॥ ३० ॥
(०२.०५.०३१अब्) केका वाणी मयूरस्य समौ चन्द्रकमेचकौ ।

मयूर इति—मीनाति हिनस्ति सर्वानिति मयूरः । ‘मीञ् हिंसायाम्ऽ । बर्हमस्यास्तीति बर्हिणः । बर्ही च । नीलः कण्ठोऽस्येति नीलकण्ठः । भुजङ्गान् भुङ्क्ते भुजङ्गभुक् । ‘भुजपालनाभ्यवहारयोःऽ । शिखा चूडास्यास्तीति शिखावलः । शिखी च । केकारवोऽस्यास्तीति केकी । मेघनादमनुलसतीति मेघनादानुलासी । ‘लस श्लेषणक्रीडनयोःऽ । मयूरनामानि ॥ ‘नेमिलि पेल्लुऽ ॥ के मूर्ध्नि कायतेऽभिव्याप्य व्यज्यत इति केका । ‘कै शब्देऽ । मयूरवाणीनाम । ‘नेमिलिकून्तपेरुऽ ॥ चन्द्रप्रतिकृतित्वात् चन्द्रकः । हरितमिश्रवर्णत्वात् मेचकः । चन्द्रकनामनी ॥ ‘नेमिलिपुरिकन्नुपेल्लुऽ ॥ ३० ॥

मयूरो—मेघनादानुलास्यपि । शेषे—

‘मार्जारकण्ठः केकालिश्चन्द्रकी चित्रापिङ्गलः ।

वर्षामदः शापटीको दार्वण्डश्चित्रपक्षकः ।

शुक्लापाङ्गो मयूकश्च विष्किरो नर्तकप्रियः ॥ऽ

मरूकश्च इति पाठान्तरम् । मयूरनामानि । ‘नेमलिऽ ॥ केका—मयूरस्य । मयूरवाणी केका स्यात् । ‘नेमलिपलुकुऽ ॥ समौ—मेचकौ । बर्हगतलोचननिभप्रदेशनामनी । ‘नेमलिपुरिमीदिकन्नुऽ ॥ ३० ॥

[[०२.३५३]]

(०२.०५.०३१च्द्) शिखा चूडा शिखण्डश्च पिच्छबर्हे नपुंसके ॥ ३१ ॥

[[०२.३५४-५५]]

(०२.०५.०३४च्द्) तेषां विशेषा हारितो मद्गुः कारण्डवः प्लवः ॥ ३४ ॥