०४ वनौषधिवर्गः

चित्रेति—चित्रवर्णपर्णत्वात् चित्रा । उपचित्रा च । न्यक् तिर्यक् रुणद्धीति न्यग्रोधी । ʻरुधिर् आवरणे । द्रवति विसरतीति द्रवन्ती । ʻद्रु गतü । शं सुखं वृणोतीति शम्बरी । ʻवृञ् वरणे । आरोग्यकामिनां कामं वर्षतीति वृषा । ʻवृष सेचने । प्रत्यक् प्रतीची श्रेणी पर्णावलिरस्या इति प्रत्यक्श्रेणी । सुतानां पर्णादीनां श्रेणीरस्या इति सुतश्रेणी । रम्यते पक्षिभिरिति रण्डा । ʻरमु क्रीडायाम् । मूषिककर्णाभपत्रत्वात् मूषिकपर्णी । मूषिकपर्णीनामानि । ʻएलुकचेविचेट्ट्ü ॥ ८७ ॥

चित्रोपचित्रा—मूषकपर्ण्यपि । मूषकपर्णीनामानि । ʻयेलुकजीडि ॥ ८७ ॥

(०२.०४.०८९अब्) प्रत्यक्पर्णी कीशवल्ली किणिही खरमञ्जरी ।

अपामार्ग इति—अपकृष्टः आ समन्तात् मार्गोऽस्येति अपामार्गः । शिखरे भवतीति शैखरिकः । धाम स्थानमर्जयतीति धामार्गवः । ʻअर्ज अर्जने । धाम्नोऽर्गो धामार्गः । धामार्गं वातीति वा । मयूरचूडाप्रतिकृतित्वात् मयूरकः । प्रत्यञ्चि पर्णान्यस्याः सन्तीति प्रत्यक्पर्णी । कीशस्य कपेः रोमाभा वल्ल्योऽस्याः सन्तीति कीशवल्ली । कीशपर्णीति वा पाठः । किणिनो दद्रुरोगिण औषधत्वेन जिहीते यातीति किणिही । ʻओहाङ् गतü । खरास्तीक्ष्णा मञ्जर्योऽस्याः सन्तीति खरमञ्जरी । अपामार्गनामानि । ʻउत्तरेणि चेट्ट्ü ॥ ८८ ॥

अपामार्गः—किणिही । दीर्घतृतीयः । खरमञ्जरी । अपामार्गनामानि । ʻउत्तरेणि ॥ ८८ ॥

(०२.०४.०९०अब्) अङ्गारवल्ली बालेयशाकबर्बरवन्दकाः

हञ्जिकेति—हन्ति यक्ष्माणमिति हञ्जिका । ʻहन हिंसागत्योः’ । भञ्जिकेति पाठे भनक्ति रोगं भञ्जिका । ʻभञ्जो आमर्दने । ब्राह्मणीवत् पवित्रत्वाद् ब्राह्मणी । पद्माभपुष्पत्वात् पद्मा । भृञ्जति कफादिकं नाशयतीति भार्गी । ʻभ्रस्ज पाके । ब्राह्मणरीतित्वाद् ब्राह्मणयष्टिका । अङ्गाराभा वल्ल्योऽस्याअङ्गारवल्ली, लौहित्यात् । बालेयस्य गर्दभस्य शाको बालेयशाकः । शाखाभिः वृणोतीति बर्बरः । ʻवृञ् वरणे । वैद्यैर्वन्द्यते स्तूयत इति वन्दकः । ʻवदि अभिवादनस्तुत्योः’ । वर्धक इति वा पाठः । भार्गीनामानि ॥ ʻगण्डुबारङ्गि ॥ ८९ ॥

हञ्जिका । भञ्जिकापि ।

ʻभार्ङ्गी गर्दभशाकश्च भृगुजा च सुवर्चला ।

ब्रह्मरीतिः शुक्रमाता कासघ्नी भञ्जिका तथा ॥

इति वैद्यके । ब्राह्मणी—वन्दकाः । भार्ङ्गीनामानि । ʻभारङ्गि ॥ ८९ ॥

(०२.०४.०९१अब्) मण्डूकपर्णी भण्डीरी भण्डी योजनवल्ल्यपि ।

मञ्जिष्ठेति—मञ्जुनि मनोज्ञे वर्णे तिष्ठतीति मञ्जिष्ठा । विकसति दूरं प्रसरतीति विकसा । ʻकस गतü । जिङ्गति सर्वतः प्रसरतीति जिङ्गी । ʻजिगि गतü । समन्तादङ्गतीति समङ्गा । ʻअगि गतü । काले मिष्यते शब्द्यते कालमेषिका । कालमेशिकेति वा पाठः । ʻमिष मिश शब्दे । मण्डूका इव पर्णान्यस्या मण्डूकपर्णी । भण्ड्यते भण्डीरी । भण्डी । ʻभडि परिभाषणे । दीर्घवल्लीत्वात् योजनवल्ली । मञ्जिष्ठानामानि ॥ ʻमञ्जिष्ठचेट्ट्ü ॥ ९० ॥

मञ्जिष्ठा—योजनवल्ल्यपि । योजनफल्ल्यपीति केचित् । मञ्जिष्ठानामानि । ʻमञ्जिष्ठि ॥ ९० ॥

(०२.०४.०९२अब्) रोदनी कच्छुरानन्ता समुद्रान्ता दुरालभा ।

यास इति—याति लतावत् प्रसरतीति यासः । ʻया प्रापणे । यौतीति यवासः । ʻयु गतü ʻयु मिश्रणे अमिश्रणे च्ö इति वा धातुः । कण्टकाचितत्वात् दुःखेन स्पृश्यत इति दुःस्पर्शः । ʻस्पृश स्पर्शने । धन्वनि मरुदेशे यासो धन्वयासः । कुं भुवं कण्टकत्वेन नाशयतीति कुनाशकः । ʻणश अदर्शने । स्पृशन्तं रोदयतीति रोदनी । ʻरुदिर् अश्रुविमोचने । कच्छुरोगं रातीति कच्छुरा । ʻरा दाने । अतिदूरव्यापिनीत्वाद् अनन्ता । समुद्रान्ता च । दुःखेन आलभ्यत इति दुरालभा । ʻडुलभष् प्राप्तü । धन्वयासनामानि । ʻतीण्टकसिण्डपेर्ü ॥ ९१ ॥

यासो—दुरालभा । दुरालभानामानि । ʻतीण्टकसवेन्द्ö । ʻरेगडिदूल्ö ॥ ९१ ॥

(०२.०४.०९३अब्) क्रोष्टुविन्ना सिंहपुच्छी कलशी धावनी गुहा ।

पृश्निपर्णीति—पृश्नीन्यल्पानि पर्णान्यस्याः पृश्निपर्णी । पृथक् भिन्नानि पर्णान्यस्याः पृथक्पर्णी । चित्राणि पर्णान्यस्याः चित्रपर्णी । अङ्घ्रेर्बुध्नादारभ्य पर्णान्यस्या अङ्घ्रिपर्णिका । अङ्घ्रिवल्लिकेति वा पाठः । क्रोष्टुभिर्विन्ना दत्तेवाभाति तत्पुच्छसाम्यात् क्रोष्टुविन्ना । ʻविद विचारणे । सिंहस्येव पुच्छं शाखा अस्याः सिंहपुच्छी । रसाधारत्वात् कलशसाम्यं किञ्चिदस्तीति कलशी । धावति प्रसरतीति धावनी । धावनिरिति वा पाठः । ʻधावु गतिशुद्ध्योः’ । गूहति रसमिति गुहा । ʻगुहू संवरणे । सिंहपुच्छीनामानि । ʻनक्कतोङ्कपोन्नचेट्ट्ü ॥ ९२ ॥

पृश्निपर्णी—गुहा । पृश्निपर्णीनामानि । ʻनक्कतोङ्कपोन्न्ö ॥ ९२ ॥

(०२.०४.०९४अब्) प्रचोदनी कुली क्षुद्रा दुःस्पर्शा राष्ट्रिकेत्यपि ।

निदिग्धिकेति—निदिह्यतेऽङ्गोपाङ्गैरुपचीयत इति निदिग्धिका । ʻदिह उपचये । कण्टकित्वान्न स्पृश्यतेऽस्पृशी । ʻस्पृश स्पर्शने । स्पृशीति वा पाठः । अत एव व्याघ्रीव तिष्ठतीति व्याघ्री । कण्टकैर्बृहतीति बृहती । ʻबृह वृद्धü । कण्टकानियर्तीति कण्टकारिका । ʻऋ गतü । रुचिरत्वेन भोजनं प्रचोदयतीति प्रचोदनी । ʻचुद प्रेरणे । कोलति सान्द्रीभवतीति कुली । ʻकुल संस्त्याने बन्धुषु च्ö । वार्ताकीमपेक्ष्य ह्रस्वत्वात् क्षुद्रा । दुःखेन स्पृश्यते कण्टकित्वात् दुःस्पर्शा । राष्ट्रे भवा राष्ट्रिका । कण्टकारिकानामानि । ʻवाङ्कुडुचेट्ट्ü ॥ ९३ ॥

निदिग्धिका—राष्ट्रिकेत्यपि । निदिग्धिकानामानि । ʻवाङ्कुड्ü ॥ ९३ ॥

(०२.०४.०९५अब्) रञ्जनी श्रीफली तुत्था द्रोणी डोला च नीलिनी ।

नीलीति—नीलवर्णत्वान्नीली । काला च । क्रीतकं विनिमयोऽस्या अस्तीति क्लीतकिका । ग्रामे भवतीति ग्रामीणा । मधूनि मधुराणि पर्णान्यस्या मधुपर्णिका । रञ्जयति पटादिकं नीलीकरोतीति रञ्जनी । ʻरञ्ज रागे । रम्यफलत्वात् श्रीफली । फलनिष्पत्तिसमये तुद्यते पीड्यते तुत्था । ʻतुद व्यथने । अस्पृश्यतया द्विजोऽत्र द्रवतीति द्रोणी । ʻद्रु गतü । तूणीति वा पाठः । ʻतुण सङ्कोचने । ʻतूण प्रपूरणे इति वा धातुः । डोल्यते वायुनेति डोला । ʻडुल उत्क्षेपे । दोलेति वा पाठः । नीलवर्णोऽस्या अस्तीति नीलिनी । नीलीनामानि । ʻनीलिचेट्ट्ü ॥ ९४ ॥

नीली—क्लीतकिका । क्लीतकीति पाठान्तरम् । ग्रामीणा । ह्रस्वमध्येति केचित् । मधुपर्णिका—नीलिनी । द्रोणी दोरेति वा । द्रोणी तूणी चेति केचित् । नीलीनामानि । ʻनीलिचेट्ट्ü ॥ ९४ ॥

(०२.०४.०९६अब्) कालमेषी कृष्णफली वाकुची पूतिफल्यपि ।

अवल्गुज इति—पूतिगन्धित्वाद् अवल्गोररम्याद् बीजाज्जातः अवल्गुजः । सोमेनाह्लादेन राजत इति सोमराजी । ʻराजृ दीप्तü । शोभना वल्ल्योऽस्या सन्तीति सुवल्ली । सोमा आह्लादका वल्ल्योऽस्या इति सोमवल्लिका । कालवर्णेन मिष्यते कृष्णफलेन शब्द्यत इति कालमेषी । ʻमिष शब्दे । कृष्णवर्णानि फलान्यस्याः कृष्णफली । वाति क्रिमीन् हन्ति कुष्ठादिरोगान् सङ्कोचयतीति वाकुची । ʻवा गतिगन्धनयोḵ । ʻकुच सङ्कोचने इति च धातुः । पूतिः गन्धः फलेऽस्या इति पूतिफली । वाकुचीनामानि ॥ ʻकारुगच्चपेर्ü ॥ ९५ ॥

अवल्गुजः—पूतिवल्ल्यपि । वाकुचीनामानि । ʻबावञ्जि ʻवारुगच्च्ö ॥ ९५ ॥

(०२.०४.०९७अब्) ऊषणा पिप्पली शौण्डी कोलाथ करिपिप्पली ।
(०२.०४.०९७च्द्) कपिवल्ली कोलवल्ली श्रेयसी वसिरः पुमान् ॥ ९७ ॥

कृष्णेति—कृष्णवर्णत्वात् कृष्णा । कर्षति रोगानिति वा । ʻकृष विलेखने । उपकोलति संस्त्यायत इति उपकुल्या । ʻकुल संस्त्याने बन्धुषु च्ö । विदेहाख्यदेशे भवा वैदेही । मगधदेशे भवा मागधी । चपलः उष्णो रसः तद्योगाच्चपला । कणाः सन्त्यस्याः कणा । रोगानूषतीति ऊषणा । ʻऊष रुजायाम् । पिपर्ति पालयतीति पिप्पली । ʻपॄ पालनपूरणयोḵ । रोगापनोदने शक्तित्वात् शौण्डी । कोलति संस्त्यायतीति कोला । ʻकुल संस्त्याने । पिप्पलीनामानि । ʻपिप्पलिपेर्ü ॥ करिणः पिप्पली करिपिप्पली । मर्कटरोमाभावयवयोगात् कपिवल्ली । कोलवद् वराहवत् स्थूला वल्ली यस्याः कोलवल्ली । श्रेयस्करत्वात् श्रेयसी । वस्यते रोमभिराच्छाद्यत इति वसिरः । ʻवस आच्छादने । वशिर इति वा पाठः । गजपिप्पलीनामानि । ʻगजपिप्पलिपेल्ल्ü ॥ ९६-७ ॥

कृष्णा—कोला । पिप्पलीनामानि । ʻपिप्पलि ॥ अथ करिपिप्पली—वशिरः पुमान् । श्रेयसी तु शिरः पुमानिति पाठान्तरम् । ʻकाण्डी वशिरकाण्डीका गृहाकाण्डा शिरः पुमान् इति वैजयन्ती (पृ। १२९, श्लो। ७८) । ʻगजपिप्पलि ॥ ९६-७ ॥

(०२.०४.०९८अब्) चव्यं तु चविकं कोकचिञ्चीगुञ्जे तु कृष्णला ।
(०२.०४.०९८च्द्) पलङ्कषा त्विक्षुगन्धा श्वदंष्ट्रा स्वादुकण्टकः ॥ ९८ ॥
(०२.०४.०९९अब्) गोकण्टको गोक्षुरको वनशृङ्गाट इत्यपि ।

चव्यमिति—चर्व्यत इति चव्यम् । चविकं च । चविका च । ʻचर्व अदने । चव्यनामनी । ʻचव्यमुपेल्ल्ü ॥ कोकवर्णाश्चिञ्चाः प्रान्ता अस्या इति कोकचिञ्ची । काकचिञ्चीति वा पाठः । शुष्कदशायां गुञ्जतीति गुञ्जा । ʻगुजि अव्यक्ते शब्दे । कृष्णवर्णं प्रान्ते लातीति कृष्णला । ʻला आदाने । गुञ्जानामानि । ʻपूसलगुरिवेन्दपेर्ü ॥ पलं मांसं कण्टकमुखेन कषतीति पलङ्कषा । ʻकष हिंसायाम् । इक्षोर्गन्ध इव गन्धोऽस्या अस्तीति इक्षुगन्धा । शुनो दंष्ट्रेव हिंस्रत्वात् श्वदंष्ट्रा । स्वादवः कण्टका अस्य स्वादुकण्टकः । गवां कबलेषु कण्टको गोकण्टकः । गवि भूमौ क्षुर इव पाददुःखहेतुत्वाद् गोक्षुरकः । वने शृङ्गमिव दुःखहेतुत्वादटति प्रतिपद्यत इति वनशृङ्गाटः । ʻअट गतü । गोक्षुरनामानि । ʻपल्लेरुचेट्ट्ü ॥ ९८ ॥

चव्यं तु चविका । ʻचव्यम्ü ॥ काकबिम्बीगुञ्जे तु कृष्णला । शेषे—

ʻवर्तन्तेऽस्यां रक्तिका च ताम्रिका कृष्णरक्तिका ।

चूडामा कपिलक्रोडा काकसाह्वा परा नव ॥

काकशब्दा पीलुपाठ्यौ चिञ्चीणन्त्यदनी नखी ।

जङ्घा रक्ता च दक्षा च ॥

रक्तगुञ्जानामानि । ʻयेर्रगुरिज्ö ॥ शेषे—ʻसा शुक्ला चेन्मधुस्रवा’ । ʻतेल्लगुरिज्ö ॥ पलङ्कषा—वनशृङ्गाट इत्यपि । पलङ्कषानामानि । ʻपल्लेर्ü ॥ ९८ ॥

(०२.०४.१००अब्) शृङ्गी महौषधं चाथ क्षीरावी दुग्धिका समे ।

विश्वेति—विशति रोगिणामुदरमिति विश्वा । ʻविश प्रवेशने । कटुत्वेन शरीरं वेवेष्टीति विषा । ʻविष्लृ व्याप्तü । विषस्य प्रति प्रतिकारः प्रतिविषा । विषमतिक्रान्ता अतिविषा । उपगता विषम् उपविषा । अपविषेति पाठे अपगतं विषमस्या अपविषा । विरुद्धलक्षणया अरुणकन्दत्वाद् अरुणा, श्वेतकन्देत्यर्थः । शृङ्गयुक्तत्वात् शृङ्गी । महच्च तदौषधं च महौषधम् । अतिविषानामानि । ʻअतिवस्ö ॥ क्षीरमवतीति क्षीरावी । दुग्धमस्या इति दुग्धिका । दुग्धिकानामनी । ʻचिरुपालचेट्ट्ü ॥ ९९ ॥

विश्वा—महौषधं च । अतिविषानामानि । ʻअतिवस्ö । अथ क्षीरावी—समे । क्षीरिणीलताया नामनी । क्षीरकाकोलीति गौडाः । ʻपिन्नपाल्ö । अष्टकवर्गौषधम् ।

ʻजीवकरऋषभकऋद्धिवृद्धिमेधामहामेधाः ।

काकालीक्षीरावीकाकोलीत्यष्टको वर्गḵ ॥ ९९ ॥

(०२.०४.१०१अब्) ऋश्यप्रोक्ताभीरुपत्रीनारायण्यः शतावरी ।
(०२.०४.१०१च्द्) अहेरुरथ पीतद्रुकालेयकहरिद्रवः ॥ १०१ ॥
(०२.०४.१०२अब्) दार्वी पचम्पचा दारुहरिद्रा पर्जनीत्यपि ।

शतमूलीति—शतं बहूनि मूलान्यस्याः सन्तीति शतमूली । बहवः सुता मूलान्यस्या इति बहुसुता । न भीरुः अभीरुः, स्थिरपत्रत्वात् । उत्पलाभपत्रत्वाद् इन्दीवरी । भुवं मूलैर्वृणोतीति वरी । ʻवृञ् वरणे । ऋश्यैर्मृगैः प्रोक्ता आश्रिता ऋश्यप्रोक्ता । ऋष्यप्रोक्तेति वा पाठः । अभीरूणि कम्पशून्यानि पत्राण्यस्याः सन्तीति अभीरुपत्री । नारायणाज्जाता नारीयणी । शतमूलैरावृणोति भुवमिति शतावरी । ʻवृञ् वरणे । न हिनोतीति अहेरुः । ʻहि गतü । आहेरुरिति वा पाठो ग्राह्यः । शतावरीनामानि । ʻपिल्लपिच्चर पेल्ल्ü ॥ पीतो द्रुः स्कन्धोऽस्येति पीतद्रुः । विरुद्धलक्षणया कालवर्णोऽस्येति कालेयकः । पीतवर्ण इत्यर्थः । कालयति दोषानिति कालीयक इति वा पाठः । ʻकल किल क्षेपे । हरिश्चासौ द्रुश्च हरिद्रुः । दारुसम्बन्धिनी दार्वी । अत्यर्थं रोगान् पचतीति पचम्पचा । ʻडुपचष् पाके । दारोर्हरिद्रा दारुहरिद्रा । कुष्ठादिरोगेभ्यः पिपर्तीति पर्जनी । ʻपॄ पालनपूरणयोḵ । पर्जनीनामानि । ʻम्रानिपसुवुपेल्ल्ü ॥ १००-१ ॥

शतमूली—वृष्यप्रोक्ता । ऋष्यप्रोक्ता वा । ऋश्यप्रोक्तेति तन्त्रान्तरम् । भीरुपत्रीनारायण्यः । द्वन्द्वाद्बहुवचनम् । शतावरी । आहेरुः । अहेरुर्वा । शतावरीनामानि ।

ʻआहेरुः शतवीर्या स्यादभीरुः शतमूलिका ।

सहस्रवीर्याभीरुश्च ।

इति प्रतापाभिधानादभीरुरपि । ʻपिल्लपीञ्चर्ö ॥ अथ पीतद्रु—पर्जनीत्यपि । दारुहरिद्रानामानि । ʻमानुपनुप्ü ॥ १००-१ ॥

(०२.०४.१०३अब्) शुक्ला हैमवती वैद्यमातृसिंह्यौ तु वाशिका ।
(०२.०४.१०३च्द्) वृषोऽटरूषः सिंहास्यो वासको वाजिदन्तकः ॥ १०३ ॥

वचेति—अनया वक्तीति वचा । ʻवच परिभाषणे । उग्रो दुःसहो गन्धोऽस्या इत्युग्रगन्धा । षड् ग्रन्थयः पर्वाण्यस्याः षड्ग्रन्था । गोरिव लोमान्यस्या गोलोमी । शतं बहूनि पर्वाण्यस्याः शतपर्विका । वचानामानि । ʻवसपेल्ल्ü ॥ शुक्लवर्णत्वात् शुक्ला । हिमवति भवा हैमवती । श्वेतमूलवचानाम । ʻतेल्ल वस पेर्ü ॥ वचादिशतपर्विकान्तानि पञ्च नामानि सामान्यवचाया एवेति केचित् ॥ वैद्यानां मातेव हितकारित्वाद् वैद्यमाता । हिनस्ति कासादिरोगानिति सिंही । ʻहिसि हिंसायाम् । ज्वरितादिभिर्वाश्यते स्तूयत इति वाशिका । ʻवाशृ शब्दे । उश्यते काम्यते वैद्यैरिति वा । ʻवश कान्तü । तिक्तं रसं वर्षतीति वृषः । ʻवृषु सेचने । अटतो व्याप्तस्य रोगस्य रोषति अटरूषः । ʻरुष हिंसायाम् । सिंहमुखाभपुष्पत्वात् सिंहास्यः । वासयतीति वासिकः । वस्ते आच्छादयतीति वा । वाजिदन्ता इव केसराण्यस्य वाजीदन्तकः । वाशिकानामानि । ʻअड्डसरम्ü ॥ १०२-३ ॥

वचोग्रगन्धा—शतपर्विका । वचानामानि । ʻवस्ö ॥ शुक्ला हैमवती । ʻतेल्लवस्ö ॥ वैद्यमातृसिंह्यौ—वृषा । स्त्रीलिङ्गः । वैद्यके पुंलिङ्गश्च दृश्यते ॥ अटरूषः । दीर्घादिरपि । सिंहास्यो—वाजिदन्तकः । वाशानामानि । ʻअडसरम्ü ॥ १०२-३ ॥

(०२.०४.१०४अब्) आस्फोटा गिरिकर्णी स्याद् विष्णुक्रान्तापराजिता ।
(०२.०४.१०४च्द्) इक्षुगन्धा तु काण्डेक्षुकोकिलाक्षेक्षुरक्षुराः ॥ १०४ ॥

आस्फोटेति—आस्फोटयति पित्तादीनित्यास्फोटा । ʻस्फुट भेदने । गिरेः कर्णसादृश्याद् गिरिकर्णी । विष्णुना समाक्रान्ता विष्णुक्रान्ता । विष्णोरिव क्रान्तिरस्या इति वा । अत एव भूतव्रातेनाप्रतिहता अपराजिता । विष्णुक्रान्तानामानि । ʻविष्णुक्रान्तम्ü ॥ इक्षोरिव गन्धोऽस्या इति इक्षुगन्धा । काण्डे इक्षोरिव ग्रन्थयोऽस्य सन्तीति काण्डेक्षुः । कोकिलस्य अक्षिणी इव पुष्पाण्यस्य कोकिलाक्षः । इक्षुगन्धं राति ददातीति इक्षुरः । ʻरा दाने । पारुष्यात् क्षुर इव क्षुरः । क्षुरतीति क्षुरः । ʻक्षुर विलेखने । इक्षुर एव क्षुरः । इकारलोपः । पिधानशब्दवत् । कोकिलाक्षनामानि । ʻगोलिमिडि ॥ १०४ ॥

आस्फोटा—स्यात् । शेषे—ʻशीपलाश्वखुरी च सा । सृण्डा च्ö गिरिकर्णिकानामानि । ʻदिण्टेन्ö ॥

ʻ ॥।अत्र सितायां तु श्वेतसारा गवार्दनी ।

चारणी कटुनी सूर्याश्वक्षुद्राश्वखुरा तथा ॥

श्वेतपुष्पी च्ö ।

श्वेतगिरिकर्णिकानामानि । ʻतेल्लदिण्टेन्ö ॥ ʻनीला तु नीलपुष्प्यतिमेचका । वनिता स्थूलपुष्पी च्ö । नीलगिरिकर्णिकानामानि । ʻनल्लदिण्टेन्ö ॥ वैजयन्त्याम् (पृ। ५६, श्लो। १३३-१४)—ʻअपराजिता । विष्णुक्रान्तापरास्फोटाश्वखुरी शीतलात्र त्ü इत्युक्तत्वाद् विष्णुक्रान्तापराजिताशब्दौ गीरिकर्णिकायामपि ॥ विष्णुक्रान्तापराजिता । विष्णुक्रान्तानामनी । ʻविष्णुक्रान्त्ö । ʻविष्णुक्रान्ता तु सुमुखी भवघ्नी स्यान्महारसा’ । एतानि च ॥ इक्षुगन्धा—काण्डेक्षा । काण्डेक्षुरिति वा । कोकिलाक्षा—क्षुराः । इक्षुगन्धानामानि । ʻमुलिगोलिमिडि । ʻगोजाकर्णी फेनदुग्धा लूताशत्रुः पयस्विनी इति क्षीरेक्षुगन्धापर्यायोऽपि पृथक् । ʻपालगिमिडि ॥ १०४ ॥

(०२.०४.१०५अब्) शालेयः स्याच्छीतशिवा छत्रा मधुरिका मिसिः ।
(०२.०४.१०५च्द्) मिश्रेयोऽप्यथ सिंहुण्डो वज्रद्रुः स्नुक्स्नुही गुडा ॥ १०५ ॥
(०२.०४.१०६अब्) समन्तदुग्धाथो वेल्लममोघा चित्रतण्डुला ।
(०२.०४.१०६च्द्) तण्डुलश्च कृमिघ्नश्च विडङ्गं पुन्नपुंसकम् ॥ १०६ ॥

शालेय इति—शाल्यते श्लाघ्यते शाकाय भवतीति शालेयः । ʻशाल श्लाघायाम् । स्वपुष्पैः शालया गृहेणेवाच्छादितत्वात् इति वा । शीतवीर्यत्वात् शिवा भद्रा शीतशिवा । छत्राकृतिरस्याः पुष्पेष्विति छत्रा । स्वादुत्वात् मधुरिका । मस्यति परिणमति तिक्तत्वेनेति मिसिः । ʻमसी परिणामे । दुःखमिश्रितं श्रेयोऽत्रास्तीति मिश्रेयः । पुष्पैर्मिश्र्यते संश्लिष्यत इति वा । ʻमिश्र सम्पर्के । मधुरिकानामानि । ʻसदापपेर्ü ॥ सिंहतुण्डाभशाखत्वात् सिंहुण्डः । तकारलोपः । वज्र इव प्लीहादिरोगान् दृणातीति वज्रद्रुः । ʻदॄ विदारणे । वज्र इव द्रुः स्कन्धोऽस्येति वा । स्नुह्यति क्षीरमिति स्नुक् । स्नुही च । ʻष्णुह उद्निरणे । गुडति प्लीहादिरोगेभ्यो गुडा । ʻगुड रक्षायाम् । समन्ताद् दुग्धं क्षीरमस्या इति समन्तदुग्धा । सिंहुण्डनामानि । ʻजेमुडुपेर्ü ॥ वेल्लति लघुत्वादिति वेल्लम् । ʻवेल्ल चलने । उपयोगिबीजत्वाद् अमोघा । चित्रास्तण्डुलाः सूक्ष्मबीजान्यस्याः चित्रतण्डुला । तण्डुलाः सन्त्यस्येति तण्डुलः । कृमीन् हन्तीति कृमिघ्नः । ʻहन हिंसागत्योḵ । विडति गुल्मादिग्रन्थीनिति विडङ्गम् । ʻविड भेदने । विडङ्गनामानि । ʻवायुविलड्गमु पेर्ü ॥ १०५-६ ॥

शालेयः—मिसिः । ʻतालपर्णी शीतशिवा छत्रेति प्रतापवचनात् स्त्रियां च । ʻतालपर्णी मिसिः पुमान् इति वचनात् मिसिः पुंलिङ्गः ॥ मिश्रेयोऽपि । ʻवन्यायां शतपुष्पायां मिश्रेया तालपत्रिका’ इति प्रतापवचनात् स्त्रियामपि । वन्यशतपुष्पानामानि । ʻअडवि सदाप्ö । अथ सिंहिण्डः—

ʻप्रायो जनाः सन्ति वनेचराद्याः गोपादयः प्राकृतनामतज्ज्ञाः ।

प्रयोजनार्था वचनप्रवृत्तिर्यतस्ततः प्राकृतमित्यदोषः ॥

इति धन्वन्तरिवचनात् (ध। नि। १। ८) प्राकृतग्रहणम् । ʻसिंहुण्डः सिन्धुरप्यस्याम् इति वैजयन्त्यामपि (पृ। ५३, श्लो। ९८) प्राकृतग्रहणमेव कृतम् ॥ वज्रद्रुः—समन्तदुग्धा । सिंहुण्डनामानि । ʻअकुचमुड्ü । अनुक्तम्—ʻनिष्पत्रिका तु गण्डीरी वज्रिका च त्रिकण्टकḵ । कण्टकवतीस्नुहीनामानि । ʻमुलुचमुड्ü ॥ अथो—पुन्नपुंसकम् । विडङ्गनामानि । ʻविडङ्गम्ü ॥ १०५-६ ॥

(०२.०४.१०७अब्) बला वाट्यालको घण्टारवा तु शणपुष्पिका ।
(०२.०४.१०७च्द्) मृद्वीका गोस्तनी द्राक्षा स्वाद्वी मधुरसेति च ॥ १०७ ॥

बलेति—बलन्त्यनया बला । ʻबल प्राणने । वटति वेष्टयति समापदेशमिति वाट्यालकः । ʻवट वेष्टने परिभाषणे च्ö । बलानामनी । ʻचिट्टामुदपुचेट्ट्ü ॥ घण्टेव रौतीति घण्टारवा । ʻरु शब्दे । शणस्येव पुष्पाण्यस्याः शणपुष्पिका । शणपुष्पिकानामनी । ʻगिलकचेट्ट्ü ॥ मृद्यत इति मृद्वीका । ʻमृद क्षोदे । मृदुत्वयोगाद्वा । गोस्तनाभफलत्वाद् गोस्तनी । द्राति द्रावयति दाहादिकमिति द्राक्षा । ʻद्रा कुत्सायां गतü ʻद्रु गतü । स्वादुत्वात् स्वाद्वी । अत एव मधुरसा च । द्राक्षानामानि । ʻद्राक्षपेल्ल्ü ॥ १०७ ॥

बला वाट्यालकः । बलानामनी । ʻमुत्तुवपुलगम्ü । अनुक्तम्—ʻवाट्यपुष्ट्यामतिबला’ । ʻअतिबल्ö । ʻवाट्यवन्यां महाबला’ । ʻमहाबल्ö ॥ घण्टारवा—शणपुष्पिका । घण्टारवानामनी । ʻगिलगिच्च्ö ॥ मृद्वीका । ह्रस्वमध्येति च कथयन्ति । ʻमृद्वीका किङ्किणीकादेर्मृद्विका सौकुमार्यतḵ इति । गोस्तनी—मधुरसेति च । द्राक्षानामानि । ʻद्राक्षतीङ्गे । ʻहारहूरा प्रियाला च कृष्णा स्वादुरसा गुडा’ । एतानि च ॥ १०७ ॥

(०२.०४.१०८अब्) सर्वानुभूतिः सरला त्रिपुटा त्रिवृता त्रिवृत् ।
(०२.०४.१०८च्द्) त्रिभण्डी रेचनी श्यामापालिन्द्यौ तु सुषेणिका ॥१०८ ॥
(०२.०४.१०९अब्) काला मसूरवितलार्धचन्द्रा कालमेषिका ।

सर्वानुभूतिरिति—कषायमधुररसत्वात् सर्वैरनुभूयत इति सर्वानुभूतिः । ʻभू सत्तायाम् । रेचनीत्वात् सरतीति सरला । ʻसृ गतü । त्रयः पुटा अस्या इति त्रिपुटा । त्रिभिः पुटैर्व्रियते आच्छाद्यत इति त्रिवृता । ʻवृञ् वरणे । वृत्यत् इति वा, ʻवृतु वरणे । त्रिवृच्च । कफहरत्वपित्तहरत्वरेचकत्वगुणैस्त्रिभिः प्रवृत्तिनिमित्तैर्भण्ड्यते शब्द्यत इति त्रिभण्डी । ʻभडि परिभाषणे । रेचयति विरेचयति रेचनी । ʻरिचिर् विरेचने । रेचनहेतुत्वाद्वा । रोचनीति वा पाठः । रुचिकरत्वात् रोचनी । रेचनीनामानि । ʻतेल्लतिगडपेल्ल्ü ॥ श्यामवर्णत्वात् श्यामा । क्रिम्यादिरोगेभ्यः पालयतीति पालिन्दी । ʻपाल रक्षणे । पालिनीति वा पाठः । सुष्ठु सिनोति क्रिमीन् हन्तीति सुषेणिका । ʻषिञ् बन्धने । कालवर्णत्वात् काला । मसूराणि मृष्टानि विदलान्यस्या इति मसूरविदला । अर्धचन्द्रा कारदलत्वाद् अर्धचन्द्रा । कालेति नाम्ना मिष्यते शब्द्यत इति कालमेषिका । ʻमिष स्पर्धायाम् । श्यामानामानि । ʻनल्लतेगडपेल्ल्ü ॥ १०८॥

सर्वानुभूतिः—रेचनी । श्वेतत्रिवृतानामानि । ʻतेल्लतेगड्ö ॥ श्यामा—कालमेषिका । नीलत्रिवृतानामानि । ʻनल्लतेगड्ö ॥ १०८ ॥

(०२.०४.११०अब्) विदारी क्षीरशुक्लेक्षुगन्धा क्रोष्ट्री च या सिता ।
(०२.०४.११०च्द्) अन्या क्षीरविदारी स्यान्महाश्वेतर्क्षगन्धिका ॥ ११० ॥

मधुकमिति—मधुकरत्वेन मधुसमत्वात् मधुकम् । क्लीबत्वं तकति प्रतिहन्तीति क्लीतकम् । ʻतक प्रतिघाते । यष्ट्याकारत्वात् मधुद्रवत्वाच्च यष्टिमधुकम् । मधुयष्टिका च । यष्टिमधुकनामानि । ʻअतिमधुरम्ü ॥ विदारयति भूमिमिति विदारी । ʻदॄ विदारणे । क्षीरेव शुक्लेवामलस्वरूपेति क्षीरशुक्ला । इक्षोरिव गन्धोऽस्या इक्षुगन्धा । ʻतेल्लनेलगुम्मुड्ü ॥ रोगान् नाशयामीति क्रोशतीति क्रोष्ट्री । ʻक्रुश आह्वाने रोदने च्ö । ʻनल्लनेलगुम्मुडुपेल्ल्ü ॥ विदार्यादीक्षुगन्धान्तानि नामानि क्रोष्ट्रीनामानीति केचित् ॥ क्षीरवत् श्वेता विदारी क्षीरविदारी । स्वरूपतः कन्दतश्च क्षीरतश्च श्वेतत्वात् महाश्वेता । ऋक्षवत् क्रिम्यादिरोगान् गन्धयते नाशयतीति ऋक्षगन्धिका । ʻगन्ध अर्दने । ऋक्ष्णुवन्ति हिंसन्तीति ऋक्षाः । ʻऋक्ष हिंसायाम् । ऋक्षान् पित्तादिरोगान् गन्धयत इति वा । क्षीरविदारीनामानि । ʻपालगुम्मुडुपेल्ल्ü ॥ १०९-१० ॥

मधुकं—मधुयष्टिका । अत्र द्वे नपुंसके । द्वे स्त्रीलिङ्गे । मधुयष्टिकानामानि । ʻयष्टिमधुकम्ü ॥ विदारी—या सिता । श्वेतविदारीनामानि । ʻतेल्लनिनेलगुम्मडि ॥ अन्या—ऋक्षगन्धिका । क्लष्णभूमिकूश्माण्डनामानि । ʻनल्लनिनेलगुम्मडि । महाश्वेतापदे विरोधिलक्षणा ॥ १०९-१० ॥

(०२.०४.१११अब्) लाङ्गली शारदी तोयपिप्पली शकुलादनी ।
(०२.०४.१११च्द्) खराश्वा कारवी दीप्यो मयूरो लोचमस्तकः ॥ १११ ॥

लाङ्गलीति—हलाकारफलयोगात् लाङ्गली । शरदि भवा शारदी । तोयजा पिप्पली तोयपिप्पली । शकुलानां मत्स्यानामदनं भवतीति शकुलादनी । जलपिप्पलीनामानि । ʻनीरुपिप्पलिपेल्ल्ü ॥ खरत्वम् उष्णत्वमश्नुत इति खराश्वा । ʻअशू व्याप्तü । कारुवत् सर्वौषधीनां भवतीति कारवी । दीपनं करोतीति दीप्यः । दीप्यतेऽनेनेति वा । ʻदीप दीप्तü । अग्निमान्द्यं मीनाति नाशयतीति मयूरः । ʻमीञ् हिंसायाम् । लोचमुपनीतं मस्तकमस्येति लोचमस्तकः । मयूरशिखानामानि ॥ ʻओमम्ü ॥ १११ ॥

लाङ्गली—शकुलादनी । नीरपिप्पलीनामानि । ʻनीरुपिप्पलि । ʻमराटपुचेट्टुन्न्ü ॥ खराश्वा—लोचमस्तकः । मयूरशिखानामानि । ʻवोममनि कोन्दर्ü ॥ १११ ॥

(०२.०४.११२अब्) गोपी श्यामा शारिबा स्याच्चन्दनोत्पलशारिबा ।
(०२.०४.११२च्द्) योग्यमृद्धिः सिद्धिलक्ष्म्यौ वृद्धेरप्याह्वया इमे ॥ ११२ ॥

गोपीति—अतिसाररोगिणं गोपायतीति गोपी । ʻगुपू रक्षणे । श्यामवर्णत्वात् श्यामा । शीर्यन्तेऽनया दोषा इति शारिबा । ʻशॄ हिंसायाम् । चन्दयति सुगन्धेनाह्लादयतीति चन्दना । ʻचदि आह्लादने । उत्पलाभपुष्पत्वाद् उत्पलशारिबा । उत्पलशारिबानामानि । ʻसुगन्धिपालपेर्ü ॥ अष्टवर्गगतौषधियोगे साध्विति योग्यम् । ऋध्नोत्यनयेति ऋद्धिः । ʻऋधु वृद्धü । सिद्ध्यत्यारोग्यमनयेति सिद्धिः । ʻषिधु संराद्धü । लक्ष्यत इति लक्ष्मीः । ʻलक्ष दर्शनाङ्कनयोḵ । ऋद्ध्याख्यौषधिनामानि । ʻऋद्धियनुगन्धद्रव्यम्ü ॥ इमे वृद्ध्याख्यौषधेरपि आह्वया नामानि ॥ ११२ ॥

गोपी—चन्दना । अनन्तेति केचित् । उत्पलशारिबा । शारिबानामानि । ʻमामेन्ö ॥ योग्यम्—लक्ष्म्यौ । ऋद्धेर्नामानि । ʻऋद्धि ॥ वृद्धेरपि—इमे । इमे योग्यादयो वृद्धिसञ्ज्ञाया ओषधेरपि नामानि । ʻवृद्धिपेल्लुन्न्ü ॥

ʻअष्टवर्गो महामेदा मेदा स्याज्जीवकर्षभौ ।

काकोली क्षीरकाकोली ऋद्धिर्वृद्धिरितीरितः ॥

इति ॥ ११२ ॥

(०२.०४.११३अब्) कदली वारणबुसा रम्भा मोचांशुमत्फला ।
(०२.०४.११३च्द्) काष्ठीला मुद्गपर्णी तु काकमुद्गा सहेत्यपि ॥ ११३ ॥

कदलीति—केन वायुना दल्यत इति कदली । ʻदल विशरणे । वारणानां बुसा घासः वारणबुसा । रमन्ते पक्षिणोऽत्रेति रम्भा । ʻरमु क्रीडायाम् । मुञ्चति त्वचमिति मोचा । ʻमुच्लृ मोक्षणे । अंशुमन्ति तेजस्वन्ति फलान्यस्या इति अंशुमत्फला । ईषदष्ठीला मज्जा अस्या अस्तीति काष्ठीला । कदलीनामानि । ʻअरण्टिचेट्ट्ü ॥ मुद्गस्येव पर्णान्यस्या मुद्गपर्णी । हीनमुद्गत्वात् काकमुद्गा । सह्यते वातरोगोऽनया सहा । ʻषह मर्षणे । काकमुद्गानामानि । ʻपिल्लपेसरपेल्ल्ü ॥ ११३ ॥

कदली वारणबुसा । वारणवृषा च । ʻकदले पुनः । वृषा वारबुसा रम्भा’ इति वैजयन्तीपाठात् (पृ। ५९, श्लो। १७३) कदलशब्दो वारबुसाशब्दश्च ॥ रम्भा—काष्ठीला । कदलीनामानि । ʻअरटिचेट्ट्ü । अनुक्तम्—ʻशिलीन्ध्रः कदलीपुष्पम् । तत्पुष्पनाम ॥ मुद्गपर्णी—सहेत्यपि । मुद्गपर्णीनामानि । ʻपिल्लपेसर्ö ॥ ११३ ॥

(०२.०४.११४अब्) वार्ताकी हिङ्गुली सिंही भण्डाकी दुष्प्रधर्षणी ।
(०२.०४.११४च्द्) नाकुली सुरसा नागसुगन्धा गन्धनाकुली ॥ ११४ ॥
(०२.०४.११५अब्) नकुलेष्टा भजङ्गाक्षी छत्राकी सुवहा च सा ।

वार्ताकीति—वृत्तफलयोगाद् वार्ताकी । वार्तं निरामयं करोतीति वा । हिनोति वर्धत इति हिङ्गुली । ʻहि गतौ वृद्धौ च्ö । हिनस्ति कण्टकैरिति सिंही । ʻहिसि हिंसायाम् । भण्ड्यते रुचिकरत्वाद् भण्डाकी । ʻभडि परिभाषणे । भाण्डारीत्येके । भाण्डाकीत्यन्ये । कण्टकैर्दुःखेन प्रधृष्यत इति दुष्प्रधर्षणी । ʻञिधृषा प्रागल्भ्ये । भण्डाकीनामानि । ʻमुलकचेट्ट्ü ॥ नकुलानामियं प्रियेति नाकुली । शोभनो रसोऽस्या इति सुरसा । नागानां सर्पाणामिव सुगन्धोऽस्या इति नागसुगन्धा । रास्ना, सुगन्धेति वा पाठः । गन्धतो नकुलानां प्रिया गन्धनाकुली । गन्धतो नकुलानामिष्टा नकुलेष्टा । सर्पनयनसदृशपुष्पत्वाद् भुजङ्गाक्षी । छत्राभानि पर्णान्यकतीति छत्राकी । ʻअक कुटिलायां गतü । सुष्ठु वहत्यामोदं सुवहा । ʻवह प्रापणे । भुजङ्गाक्षीनामानि । ʻसर्पाक्षिपेल्ल्ü ॥ ११४ ॥

वार्ताकी हिङ्गुली । हिङ्गुदीति केचित् । सिंही । क्षुद्रवार्ताकीनामानि । ʻमुलक्ö । ʻबृहत्यां प्रसहा काली वार्ताकी हिङ्गुली कुली इति वैजयन्ती (पृ। ५३, श्लो।१०४) । भण्टाकी दुष्प्रधर्षिणी । वार्ताकनामानि । ʻवङ्ग्ö ।

ʻवातिङ्गणस्तु वार्ताकुर्वार्ताकः शआकबिल्वकः ।

भाण्डाकी राजकूश्माण्डी वार्ताकी दुष्प्रधर्षिणी ॥

इति रभसकोशः । अनुक्तम्—ʻकटङ्काका राजमाता’ । ʻवङ्ग्ö ॥ नाकुली—सुवहा च सा । वैद्यके—

ʻनाकुली सर्पगन्धा च सुगन्धा चोग्रगन्धिका ।

अन्या महासुगन्धा तु सुवहा गन्धनाकुली ॥

सर्पाक्षी नकुलेष्टा च छत्राकी विषमर्दिनी ।

ʻनाकुली सुरसा रास्ना सुगन्धा गन्धनाकुली ॥

इत्युक्तत्वात् सर्पाक्ष्या रास्नायाश्च नामानि । ʻसर्पाक्षिरास्नान्ü ॥ ११४ ॥

(०२.०४.११६अब्) तुण्डिकेरी समुद्रान्ता कार्पासी बदरेति च ।
(०२.०४.११६च्द्) भारद्वाजी तु सा वन्या शृङ्गी तु वृषभो वृषः ॥ ११६ ॥

विदारिगन्धेति—विदार्या इव गन्धोऽस्या इति दारिगन्धा । दीर्घा अंशवो मूलान्यस्याः सन्तीति अशुमती । सालस्येव पर्णान्यस्याः सन्तीति सालपर्णी । तिष्ठतीति स्थिरा । ʻष्ठा गतिनिवृत्तü । ध्रुवति स्थिरीभवतीति ध्रुवा । ʻध्रुव स्थैर्ये । सालपर्णीनामानि । ʻमुय्याकुपोन्नपेल्ल्ü ॥ तुण्डिकाद्वदनतो गवादीनीरयति प्रेरयतीति तुण्डिकेरी । ʻईर क्षेपे । दूरप्रसरणात् समुद्रान्ता । तन्त्वाद्यनेकलोकोपकाराय कल्पत इति कार्पासी । ʻकृपू सामर्थ्ये । बदर्या इव फलान्यस्याः सन्तीति बदरा । कार्पासीनामानि । ʻप्रत्तिचेट्ट्ü ॥ भरद्वाजसमृष्टत्वाद् भारद्वाजी । वन्यकार्पासीनाम । ʻअडविप्रत्ति ॥ वृषभशृङ्गाकारावयवयोगात् शृङ्गी । वृषभः । वृषश्च । ऋषभ इति वा पाठः । ʻवृषभमहौषधम्ü ॥ ११५-१६ ॥

विदारी—ध्रुवा । विदारीगन्धानामानि । ʻमुय्याकुलपोन्न्ö । तुण्डिकेरी—बदरेति च । बदरं फलमस्यां बदरा । ʻअर्शआदिभ्योऽच् इति (५। २। १२७) सूभूतिटीकावचनाट्टाबन्तः । ʻबदरं कोलकार्पास्योः फले स्याद्बदरी तयोḵ इति विश्वप्राकशवचनात् (पृ। १३४, श्लो। ११०) ङ्यन्तः । ʻकार्पासो बदरः प्रोक्तḵ इत्यमरमालावचनात् पुंलिङ्गोऽपि । कार्पासीनामानि । ʻप्रत्तिचेट्ट्ü ॥ भारद्वाजी—वन्या । वन्यकार्पासीनाम । ʻअडविप्रत्तिचेट्ट्ü । वैद्यके—

ʻतुण्डिकेरी समुद्रान्ता केसरा बदरा फला ।

कार्पास्यक्ल्यत्र वन्यायां भारद्वाज्यपि कुष्ठनुत् ॥

इति । शृङ्गी—वृषः । वृषभाख्याया ओषधेर्नामनी । ʻवृषभकम्ü ॥ ११५-१६ ॥

(०२.०४.११७अब्) गाङ्गेरुकी नागबला झषा ह्रस्वगवेधुका ।
(०२.०४.११७च्द्) धामार्गवो घोषकः स्यान्महाजाली स पीतकः ॥ ११७ ॥

गाङ्गेरुकीति—गङ्गाया इदं गाङ्गम् । जलमित्यर्थः । तस्मिन्नीरयति प्रेरयतीति गाङ्गेरुकी । अथवा पवित्रत्वाद् गङ्गास्मरणफलमीरयतीति वा । ʻईर क्षेपे । नागानां गजानां बलकृत् नागबला । झषति हिनस्ति रोगमिति झषा । ʻझष हिंसायाम् । ह्रस्वे स्वल्पे गवि जले एधत इति ह्रस्वगवेधुका । ʻएध वृद्धü । नागबलानामानि । ʻजिबिलिकचेट्ट्ü ॥ धाम कफस्थानं कण्ठादिकम् अर्जयतीति धामार्गवः । ʻअर्ज अर्जने । शुष्कदशायां घोषयति शब्दायत इति घोषकः । ʻघुषिर् विशब्दने । घोषवल्लीनामनी । ʻतेल्लपूवुल गल आवड चेट्टुपेल्ल्ü ॥ महाजालं वितानमस्या अस्तीति महाजाली । पीतवर्णघोषवल्लीनाम । ʻपच्चपूवुलयावडचेट्टुपेर्ü ॥ ११७ ॥

गाङ्गेरुकी—ह्रस्वगवेधुका । नागबलानामानि । वैद्यके—

ʻगाङ्गेरुकी नागबला नीरबन्धनिका झषा ।

विश्वदेवा तथारिष्टा खञ्जा ह्रस्वगवेधुका ॥

इति । ʻचिबिविक्ö ॥ धामार्गवो—पीतकः । पीतकनामानि । ʻआरवीर्ö स इति सर्वनामनिर्देशः साङ्कर्यनिरासार्थः ॥ ११७ ॥

(०२.०४.११८अब्) ज्यौत्स्नी पटोलिका जाली नादेयी भूमिजम्बुका ।
(०२.०४.११८च्द्) स्याल्लाङ्गलिक्यग्निशिखा काकाङ्गी काकनासिका ॥ ११८ ॥

ज्यौत्स्नीति—ज्योत्स्नेव रात्रौ भासति ज्यौत्स्नी । पटति विस्तीर्यत इति पटोलिका । पटं पटसदृशं पुष्पसमूहम् उलत्यावृणोतीति वा । ʻउल आवरणे । पुष्पे जालसदृशत्वात् जाली । पटोलिकानामानि । ʻपोट्लचेट्टुपेल्ल्ü ॥ नद्यां भवा नादेयि । भूमौ जम्बूः भूमिजम्बुका । नादेयीनामनी ॥ लाङ्गलवद् गर्भभेदकत्वात् लाङ्गलिकी । अत एवाग्नेः शिखेव तिष्ठतीति अग्निशिखा । लाङ्गलीनामनी । ʻतरि गोट्टु चेट्ट्ü ॥ काकाङ्गसदृशफलमस्या अस्तीति काकाङ्गी । काकनासिकासदृशफलमस्या अस्तीति काकनासिका । काकनासिकनामनी । ʻकाकिदोण्डचेट्ट्ü ॥ ११८ ॥

ज्योत्स्नी—जाली । पटोलिकानामानि । ʻचेन्तिपोल्ल्ö । अनुक्तम्—ʻबहुजाली कोकफला’ । ʻअडविबीर्ö ॥ नादेयी—जम्बुका । भूमिजम्बूनामनी । ʻनेलनेरेड्ü ॥ स्यात्—अग्निशिखा । लाङ्गलिकीनामनी । ʻतरिगोर्र्ö ॥ काकाङ्गी—नासिका । वैद्यके—ʻकाकतुण्डफला च सा । सुरङ्गी तस्करस्नायुर्ध्वाङ्क्षतुण्डफला मता’ ॥ प्रतापे—

ʻकाकजङ्घा नटी दासी काकसव्यपि लोमका ।

पारावतपदी स्यातां पुंसि काण्डप्रचीवरौ ॥

इति ॥ ʻवन्यबिम्बी तु काकाङ्गी इति गौडः । वैजयन्त्याम् (पृ। ५४, श्लो। १११) ʻदास्यां षडश्रा शार्ङ्गष्ठा काकजङ्घा विलोमिका’ इति । वन्यबिम्बीनामानि । ʻकाकिदोण्ड्ö ॥ ११८ ॥

(०२.०४.११९अब्) गोधापदी तु सुवहा मुसली तालमूलिका ।
(०२.०४.११९च्द्) अजशृङ्गी विषाणी स्याद् गोजिह्वादार्विके समे ॥ ११९ ॥

गोधापदीति—गोधाया इव पादा मूलानि यस्याः गोधापदी । सुष्ठु वहत्यामोदं सुवहा । ʻवह प्रापणे । गोधापदीनामनी । ʻचेप्पुतट्टचेट्ट्ü ॥ मुस्यति त्रिदोषानिति मुसली । ʻमुस खण्डने । तालस्येव मूलमस्या इति तालमूलिका । मुसलीनामनी । ʻनेलताटिपेल्ल्ü ॥ अजशृङ्गाभफलयोगाद् अजशृङ्गी । अत एव विषाणी च । अजशृङ्गीनामनी । ʻदुष्टुवुतीङ्गेपेल्ल्ü ॥ गोजिह्वाभपत्रत्वाद् गोजिह्वा । दारयति रोगान् दार्विका । ʻदॄ विदारणे । गोजिह्वानामनी । ʻएद्दुनालुकचेट्ट्ü ॥ ११९ ॥

गोधापदी—सुवहा । हंसपदीनामनी । ʻचप्पुतट्ट्ö ॥ मुसली—मूलिका । भूतालिनामनी । ʻअर्शोघ्न्यां मुसली ताली तालमूली फलिन्यपि इति वैजयन्ती (पृ। ६१, श्लो। २०३) । ʻनेलताडि ॥ अजशृङ्गी—स्यात् । साहचर्यात् स्त्रीलिङ्गः । वैजयन्त्याम्—ʻअजशृङ्गी मेषशृङ्गी सर्पदंष्ट्रा च वर्तिका’ इत्येतत्पर्यायत्वेन मेषशृङ्गी प्रोक्ता । वैद्यके—ʻमेषशृङ्गीफलं स्वादु तिक्तमुष्णं प्रमेहनुत् इति फलप्रतिपादनादिमौ शब्दौ फलवद्वृक्षविशेषनामनी । ʻटोद्दिचेट्ट्ü । लताविशेषनामानीति केचित् । ʻदुट्टुग्ü । कर्कटकशृङ्कीनामनी इत्यन्ये । शेषे—ʻकुलङ्गी कर्कटाह्वया’ । ʻकुलीरशृङ्गी शृङ्गी च्ö । कुलुङ्ग्यादयः कर्कटशृङ्गीनामानि । ʻकर्काटकशृङ्गी ॥ गोजिह्वा—समे । गोजिह्वानामनी । ʻयेद्दनालिकचेट्ट्ü ॥ ११९ ॥

(०२.०४.१२०अब्) ताम्बूलवल्ली ताम्बूली नागवल्ल्यप्यथ द्विजा ।
(०२.०४.१२०च्द्) हरेणू रेणुका कौन्ती कपिला भस्मगन्धिनी ॥ १२० ॥

ताम्बूलवल्लीति—ताम्बूलार्थं वल्ली ताम्बूलवल्ली । ताम्बूलसाधनत्वात् ताम्बूली । नागलोकादाहृता वल्ली नागवल्ली । नागस्यैरावणस्यालाने जातत्वाद्वा । नागवल्लीनामानि । ʻतमलपाकुतीङ्गेपेल्ल्ü ॥ द्विर्जायते द्विजा । द्विजसादृश्याद्वा । तृष्णादिकं हरतीति हरेणुः । ʻहृञ् हरणे । रेणुयोगाद् रेणुका । कुन्त्यै दुर्वाससा दत्ता कौन्ती । कपिलवर्णत्वात् कपिला । भस्मना रेणुना गन्धयति वासयतीति भस्मगन्धिनी । ʻगन्ध अर्दने । हरेणुनामानि । ʻतक्कोलम्ü ॥ १२० ॥

ताम्बूलवल्ली—नागवल्ल्यपि । ताम्बूलवल्लीनामानि । ʻतमलपाकुतीङ्ग्ö । अथ द्विजा । हरेणू रेणुका । ʻढ्रलोपे ॥ । (६। ३ १११) इति दीर्घः । कुन्ती । कौन्तीत्यन्ये । कपिला भस्मगन्धिनी । रेणुकाख्यगन्धद्रव्यविशेषनामानि । ʻरेणुकम्ü । शेषे—ʻपाण्डुपत्नी राजपुत्री भस्मगर्भा च नन्दिनी ॥ १२० ॥

(०२.०४.१२१अब्) एलावालुकमैलेयं सुगन्धि हरिवालुकम् ।
(०२.०४.१२१च्द्) वालुकं चाथ पालङ्क्या मुकुन्दः कुन्दकुन्दुरू ॥ १२१ ॥

एलावालुकमिति—एलावत् प्रियगन्धेन वनस्थलं वलते संवृणोतीत्येलावालुकम् । ʻवल संवरणे । इलायां भवम् ऐलेयम् । शोभनो गन्धो यस्येति सुगन्धि । हरिः पिङ्गलवर्णः, तेन वलत इति हरिवालुकम् । वलते भुवं संवृणोतीति वालुकम् । ʻवल संवरणे सञ्चलने च्ö । वालुकनामानि । ʻकून्तुरुबुडम्ü ॥ वैद्यैः पाल्यत इति पालङ्क्या । ʻपाल रक्षणे । पालेन रक्षणेन अङ्क्यत इति वा । ʻअकि लक्षणे । मुखेन कुन्द इव प्रतिभातीति मुकुन्दः । कुन्द इव भातीति कुन्दः । कुं भुवं द्यति मूलैरिति कुन्दुरुः । ʻदे अवखण्डने । कुन्दनामानि । ʻकुन्दुरुष्कम्ü ॥ १२१ ॥

एलावालुकम्—वालुकं च । एलावालुकनामानि । ʻकून्तुरुबुडम्ü ॥ अथ पालङ्क्या—कुन्दकुन्दुरू । कुन्दुरुनामानि । ʻकुन्दुरुल्ü ॥ १२१ ॥

(०२.०४.१२२अब्) बालं ह्रीबेरबर्हिष्ठोदीच्यं केशाम्बुनाम च ।
(०२.०४.१२२च्द्) कालानुसार्यवृद्धाश्मपुष्पशीतशिवानि तु ॥ १२२ ॥
[[०२.२८८]]

(०२.०४.१२३अब्) शैलेयं तालपर्णी तु दैत्या गन्धकुटी मुरा ।
(०२.०४.१२३च्द्) गन्धिनी गजभक्ष्या तु सुवहा सुरभी रसा ॥ १२३ ॥
(०२.०४.१२४अब्) महेरणा कुन्दुरुकी सल्लकी ह्लादिनीति च ।

बालमिति—वलते भुवं मूलबाहुल्यात् बालम् । ʻवल संवरणे सञ्चलने च्ö । निगूढत्वेन ह्रीयुक्तमिव बेरमस्येति ह्रीबेरम् । बर्हति वर्धत इति बहिष्ठम् । ʻबृह वृद्धü । उदग्देशे भवमुदीच्यम् । कैशानामम्बुनां च नामान्यस्य सन्तीति केशाम्बुनाम । ह्रीबेरनामानि । ʻकुरुवेरुपेल्ल्ü ॥ शीतोष्णाभ्यां कालोऽनुसर्यतेऽनेनेति कालानुसार्यम् । चिरस्थितत्वात् वृद्धम् । अस्मनः पुष्पमिव अश्मपुष्पम् । शीतवीर्येण शिवं शीतशिवम् । शिलायां भवं पुष्पं शैलेयम् । शैलेयनामानि । ʻरातिपुव्वुपेल्ल्ü ॥ तालस्येव पर्णान्यस्या इति तालपर्णी । मुराख्यदैत्यनामास्या अस्तीति दैत्या । गन्धस्य कुटी गृहं गन्धकुटी । मुरतीति मुरा । ʻमुर वेष्टने । मुराख्यदैत्यनामयोगाद्वा । प्रशस्तो गन्धोऽस्या अस्तीति गन्धिनी । गन्धकुटीनामानि । ʻमुरयनुगन्धद्रव्यमुपेल्ल्ü ॥ गजैर्भक्ष्यत इति गजभक्ष्या । ʻभक्ष अदने । सुष्ठु वहत्यामोदं सुवहा । ʻवह प्रापणे । घ्राणतर्पणगन्धत्वात् सुरभिः । बहुरसयोगाद् रस्यत इति रसा । महदीरणं प्रेरणं गजानां भक्षणेऽस्या इति महेरणा । ʻईर प्रेरणे । कुं भुवं द्यति मूलैरिति कुन्दुरुकी । ʻदो अवखण्डने । सत्कृत्य लक्यते आस्वाद्यते गजैरिति सल्लकी । ʻलक आस्वादने । ह्लादोऽस्या अस्तीति ह्लादिनी । ह्लादिनीति वा पाठः । सल्लकीनामानि । ʻअन्दुगुचेट्टुपेल्ल्ü ॥ १२२-३ ॥

बालं—केशाम्बुनाम च । ह्रीबेरनामानि । ʻकुरुवेल्ü ॥ कालानुसार्य—शैलेयम् । शैलेयनामानि । ʻरापुव्व्ü । दैत्या—गन्धिनी । मुरानामानि । ʻमुर अने गन्धद्रव्यम्ü ॥ गजभक्ष्या—सुरभी रसा । ʻढ्रलोपे ॥ । (६। ३। १११) इति दीर्घः । महेरणा—ह्रादिनीति च । सल्लकीनामानि । ʻअन्दुगचेट्ट्ü । तस्य निर्यासो गन्धद्रव्यम् ॥ १२२-३ ॥

(०२.०४.१२५अब्) पृथ्वीका चन्द्रबालैला निष्कुटी बहुलाथ सा ।
(०२.०४.१२५च्द्) सूक्ष्मोपकुञ्चिका तुत्था कोरङ्गी त्रिपुटा त्रुटिः ॥ १२५ ॥

अग्निज्वालेति—अग्निज्वालाभपुष्पयोगाद् अग्निज्वाला । शोभना भिक्षा प्रार्थनास्यामिति सुभिक्षा । ʻभिक्ष याच्ञायाम् । दधाति पुष्पाणीति धातकी । ʻडुधाञ् धारणपोषणयोḵ । धातुवद् रक्तपुष्पयोगाद् धातुपुष्पिका । धातकीनामानि । ʻधातकीकुसुमम्ü ॥ बहुफलयोगात् पृथ्वीका । चन्द्रस्य कर्पूरस्य बाला पुत्रिकेव स्थिता चन्द्रबाला । एलयति निष्कुटी । बहूनि फलानि लातीति बहुला । ʻला दाने । एलानामानि । ʻपेद्दयेलकुलपेल्ल्ü ॥ उपकुञ्चति स्वल्पीभवतीति उपकुञ्चिका । ʻकुञ्च कौटिल्याल्पीभावयोḵ । अत एव तुच्छत्वात् तुच्छेति वा पाठः । तुदति तापं तुत्था । ʻतुद व्यथने । कुरति शब्दायत इति कोरङ्गी । ʻकुर शब्दे । पुटत्रयशालिनीत्वात् त्रिपुटा । सूक्ष्मत्वात् त्रट्यतीति त्रुटिः । ʻत्रुट भेदने । सूक्ष्मैलानामानि । ʻसन्नयेलकुलपेल्ल्ü ॥ २१४-५ ॥

अग्निज्वाला—धातुपुष्पिका । धातकीनामानि । ʻयेरुजाजी । पुष्पगन्धद्रव्यम् ॥ पृथ्वीका—बहुला । वैद्यके—

ʻभद्रैला बृहदेला च त्रिदिवा त्रिदिवोद्भवा ।

स्थूलैला त्वक्सुगन्धा च पृथ्वीका कन्यका पुटा ॥

इति स्थूलैलानामानि । ʻपेद्दयालकुल्ü ॥ अथ सा—त्रुटिः । वैद्यके—

ʻसूक्ष्मैला द्राविडी तुत्था कोरङ्गी बहुला त्रुटिः ।

एला कपोतवर्णा च चन्द्रबाला च निष्कुटी ॥

इति । सूक्ष्मैलानामानि । ʻसन्नपुयालकुल्ü ॥ १२४-५ ॥

(०२.०४.१२६अब्) व्याधिः कुष्ठं पारिभाव्यं वाप्यं पाकलमुत्पलम् ।
(०२.०४.१२६च्द्) शङ्खिनी चोरपुष्पी स्यात् केशिन्यथ वितुन्नकः ॥ १२६ ॥
(०२.०४.१२७अब्) झटामलाज्झटा ताली शिवा तामलकीति च ।

व्याधिरिति—कुष्ठव्याधिनामान्यस्य सन्तीति व्याधिः । कौ तिष्ठतीति कुष्ठम् । ʻष्ठा गतिनिवृत्तü । कुष्ठनामधेययोगाद्वा । पारिषु जलेषु भवतीति पारिभाव्यम् । वारिभाव्यमिति वा पाठः । अत एव वाप्यां भवं वाप्यम् । व्याप्यमिति वा पाठः । त्रिदोषपरिपाकं लाति ददातीति पाकलम् । उत्पलाभपुष्पत्वाद् उत्पलम् । कुष्ठनामानि । ʻचेङ्गल्वकोष्टुपेल्ल्ü ॥ शङ्खाभपुष्पयोगात् शङ्खिनी । रात्रावेव पुष्प्यतीति चारपुष्पी । केशप्ररोहत्वात् केशाः सन्त्यस्येति केशिनी । शङ्खिनीनामानि । ʻकडिलट्टुपेल्ल्ü ॥ वितुद्यते पित्तं श्लेष्म चानेनेति वितुन्नकः । ʻतुद व्यथने । झटः फलसङ्घातोऽस्या अस्तीति झटा । विशदफलयोगाद् अमला । आश्चर्यकारी झटः फलसङ्घातोऽस्या अज्झटा । अदिति आश्चर्ये वर्तते । मालाभानि फलान्यस्या अन्योन्यं ताडयन्तीति ताली । ताडीति वा पाठः । ʻतड आघाते । आरोग्यरूपमङ्गलहेतुत्वात् शिवा । तम्यते काङ्क्ष्यत इति तामलकी । ʻतमु काङ्क्षायाम् । तालीनामानि । ʻनेलयुसिरिकपेल्ल्ü ॥ १२६ ॥

व्याधिः । व्याधेर्नामान्यपि । ʻपारिभाव्यं गदाह्वयम् इति रभसकोशः । कुष्ठनामानि । ʻकोष्टव्ü ॥ शङ्खिनी—केशिनी । शेषे—ʻग्रन्थिका च निशाचरी चोरी धनहरी चण्डा’ । शङ्खिनीनामानि । ʻकट्लुतीङ्गपद्मपुतीङ्गान्ü ॥ अथ वितुन्नकः—तामलकीति च । शेषे—ʻआमलक्युत्तमा चैव तमाला लच तमालिनी । भूम्यामलकीनामानि । ʻनल उशिरिक्ö ॥ १२६ ॥

(०२.०४.१२८अब्) कुणिः कच्छः कान्तलको नन्दिवृक्षोऽथ राक्षसी ।
(०२.०४.१२८च्द्) चण्डा धनहरी क्षेमदुष्पत्रगणहासकाः ॥ १२८ ॥

प्रपौण्डरीकमिति—पुण्डकीकस्येदं पौण्डरीकम् । प्रकृष्टं पौण्डरीकं प्रपौण्डरीकम् । पौण्डर्यमिति देशीयपदम् । पौण्डर्यनामनी । ʻपुण्डरीकमनु गन्धद्रव्यम्ü ॥ तुद्यते हस्तादिभिरिति तुन्नः । ʻतुद व्यथने । कुत्सितं वेरमस्यास्तीति कुवेरकः । शाखाभङ्गात् कौतीति कुणिः । ʻकु शब्दे । कष्यते गजैरिति कच्छः । ʻकष हिंसायाम् । कस्य जलस्यान्तं समीपं गच्छन्तीति कान्ता गजाः, तैर्लक्यत इति कान्तलकः । ʻलक आस्वादने । नन्दिसञ्ज्ञको वृक्षो नन्दिवृक्षः । नन्दिवृक्षनामानि । ʻनन्दिवृक्षम्ü ॥ वनचरा गन्धाढ्यां मूर्तिं रक्षन्तीति राक्षसी । ʻरक्ष पालने । तीक्ष्णत्वात् चण्डा । राक्षसीनामसाम्यात् चण्डत इति वा । ʻचडि कोपे । बहुमूल्यत्वाद् धनं हरतीति धनहरी । ʻहृञ् हरणे । दीपनत्वेन क्षेमकरत्वात् क्षेमः । क्षियति वसति गन्धोऽस्मिन्निति वा । ʻक्षि निवासगत्योḵ । दुष्टानि पत्राण्यस्य दुष्पत्रः । दुष्पुत्र इति वा पाठः । सौरभ्यातिशयेन सर्वजनमुखविकासकरत्वाद् गणहासकः । ʻहसे हसने । हासो विकासः । धनहरीनामानि । ʻनल्लकचोरमुपेल्ल्ü ॥ १२७-८ ॥

प्रपौण्डरीकं पौण्डर्यम् । द्रव्यावल्याम्—

ʻप्रपौण्डरीकं चक्षुष्यं पुण्डर्यं पुण्डरीयकम् ।

पुण्डरीकं श्वेतपुष्पं सुपुष्पं साधुमूलकम् ।

मूलसाधनसञ्ज्ञं च श्रीपुष्पं पुण्ड्रकाह्वयम् ॥

इति ॥ ʻपौण्डर्यकं सालपुष्पं दृष्टिकृत् पुण्डरीयकम् इति रभसकोशः । पुण्डरीकाख्यगन्धद्रव्यनामानि । ʻपुण्डरीकमन्नगन्धद्रव्यमु । अदे सालपुष्पमुन्न्ü ॥ अथ तुन्नः—नन्दिवृक्षः । नन्दिवृक्षनामानि । ʻनन्दिवृक्षम्ü ॥ अथ राक्षसी—गणहासकाः । शेषे—ʻचोरकः शङ्कितस्तेनः कुहनः कितवो रिपुḵ । चोराख्यगन्धद्रव्यनामानि । ʻनल्लकचोरम् । हस्तिकर्णीनामानि च । ʻबलुरक्किस्ö ॥ १२७-८ ॥

(०२.०४.१२९अब्) व्यालायुधं व्याघ्रनखं करञ्जं चक्रकारकम् ।
(०२.०४.१२९च्द्) सुषिरा विद्रुमलता कपोताङ्घ्रिर्नटी नली ॥ १२९ ॥
(०२.०४.१३०अब्) धमन्यञ्जनकेशी च हनुर्हट्टविलासिनी ।

व्यालायुधमिति—व्यालस्य व्याघ्रस्यायुधं नखमिव तिष्ठतीति व्यालायुधम् । व्याघ्रनखं च । कमुदकं रञ्जयतीति करञ्जम् । ʻरञ्ज रागे । करजमिति वा पाठः । धूपसमूहेन चक्रं मेलनं करोतीति चक्रकारकम् । ʻडुकृञ् करणे । व्याघ्रनखनामानि । ʻपुलिगोरुचेट्ट्ü ॥ सुषिरं रन्ध्रमस्या अस्तीति सुषिरा । विद्रुमलताभत्वात् विद्रुमलता । कपोताङ्घ्रिसदृशमूलत्वात् कपोताङ्घ्रिः । वायुवशान्नटति चलतीति नटी । ʻनट नृत्तü । नल्यते नली । ʻणल गन्धने । सुषिरवत्त्वाद् धम्यत इति धमनी । ʻध्मा शब्दाग्निसंयोगयोḵ । अञ्जनसदृशाः केशाः सूक्ष्ममूलान्यस्या इत्यञ्जनकेशी । धमनीनामानि । ʻनलियनुगन्धद्रव्यम्ü ॥ हन्त्यामयमिति हनुः । ʻहन हिंसागत्योḵ । हट्टवीथ्यां विलसतीति हट्टविलासिनी । ʻलस श्लेषणक्रीडनयोḵ ॥ १२९ ॥

व्यालयुधं—चक्रकारकम् । शेषे—ʻत्र्यक्ष व्याघ्रतलं पादं कूटस्थं पुण्ड्रकं नखम् । व्याघ्रनखाख्यवृक्षनामानि । ʻव्याघ्रनखवृक्षम्ü ॥ नखनामकगन्धद्रव्यनामानीति केचित् ॥ सुषिरा—नली । नलीनामवृक्षनामानि । ʻनलीवृक्षम्ü । ʻसुषिरा धमनी शून्या निर्मथ्या नर्तकीति च्ö इति धन्वन्तरिः (ध। नि। ३। ४३) । गन्धद्रव्यविशेषस्य कपोताङ्घ्रिनामौषधिविशेषस्य च नामानीति केचित् । ʻनली अनि गन्धद्रव्यमुन्नु गुव्वकुत्तुकान्ü ॥ धमनी—हट्टविलासिनी ॥ २२९ ॥

(०२.०४.१३१अब्) काक्षी मृत्स्ना तुवरिका मृतालकसुराष्ट्रजे ।

शुक्तिरिति—शुक्त्याकृतित्वात् शुक्तिः । शङ्खसाम्यात् शङ्खः । खुरति भूतान् हन्तीति खुरः । ʻखुर विलेखने । कोली बदरी तत्पत्रयोगात् कोलः । कुल्यत इति कोलः । ʻकुल संस्त्याने । दलति भूतानीति दलम् । ʻदल विशरणे । कोलस्येव दलं कोलदलम् । नखति कुष्ठादिरोगान् गृहीत्वा गच्छतीति नखम् । ʻनख गतü । नखगन्धद्रव्यनामानि । ʻनखमनेडिगन्धद्रव्यम्ü ॥ आढक्याख्यधान्यतुल्यरसत्वाद् आढकी । कषति हिंसति कण्ड्वादिरोगानिति काक्षी । ʻकष हिंसायाम् । प्रशस्ता मृत् मृत्स्ना । तुवरः कषायो रसोऽयातुवरिका । म्रियते विलीयते सुवर्णमनेनेति मृतालकम् । ʻमृङ् प्राणत्यागे । मृत्तालकमिति वा पाठः । मृत्, तालकमिति पदद्वयमिति केचित् । मृद्यते मृत् । ʻमृद क्षोदे । तलन्ति प्रतिष्ठन्तेऽनेनेति तालकम् । सुराष्ट्रदेशे भवं सुराष्ट्रजम् । तुवरिकानामानि । ʻतोवरिमन्न्ü ॥ १३० ॥

शुक्तिः—नखम् । शेषे—

ʻनागहनुः सहः।

चलः कोशी च केशी च शिल्पी कररुहस्तथा ।

सामुद्रो हस्तिकर्णश्च नखी ॥

नखाख्यवृक्षनामानि । ʻनखवृक्षम्ü ॥ ʻधमन्यञ्जनकेश्यौ तु हनुर्हट्टविलासिनी इति वैजयन्ती (पृ। १३१, श्लो। १०१) । अथाढकी—सुराष्ट्रजे । आढकीनामानि । ʻकन्दिचेट्ट्ü ।

ʻतालकं ॥ । मृन्मृत्स्ना मृत्तिकाजिता ।

सौराष्ट्री तुवरी काक्षी काची तालमृतालके ॥

इतीन्दुः । सुराष्ट्रमृत्तिकानामानीति केचित् । ʻतोगरिमन्न्ü । ʻअडवितोगरितीङ्गेनु । सुरुगुड्ü ॥ १३० ॥

(०२.०४.१३२अब्) प्लवगोपुरगोनर्दकैवर्तीमुस्तकानि च ।
(०२.०४.१३२च्द्) ग्रन्थिपर्णं शुकं बर्हपुष्पं स्थौणेयकुक्कुरे ॥ १३२ ॥

कुट्टन्नटमिति—कुटन् वक्रीभवन्नटतीति कुटन्नटम् । ʻनट नृत्तü । दशपुराख्यदेशे भवं दाशपुरम् । वनं जलमात्रास्तीति वानम् । वाने जलाशये भवं वानेयम् । कोलत्वात् परितः पेलवं परिपेलवम् । लघुतया प्लवत इति प्लवम् । ʻप्लुङ् गतü । अभक्ष्यतया गवां पुरति अग्रे तिष्ठति गोपुरम् । ʻपुर अग्रगमने । अरुचित्वेन गा नर्दयति क्रोशयतीति गोनर्दम् । ʻनर्द शब्दे । केवर्तानां मत्स्यानां भक्षणमिति कैवर्ती । मुस्यते वराहैरिति मुस्तकम् । ʻमुस खण्डने । कैवर्तमुस्तकं तदिति वा पाठः । तथाष्टमं नाम त्रिलिङ्गम् । एवं भिन्नलिङ्गानां द्वन्द्वः कृत इति नावगन्तव्यम् । कैवर्तीमुस्तकनामानि । ʻतुङ्गमुस्तलुपेल्ल्ü ॥ ग्रन्थिषु पर्णान्यस्मिन् सन्तीति ग्रन्थिपर्णम् । शुकवत् पत्राण्यस्य शुकम् । बर्हतुल्यपुष्पत्वात् बर्हपुष्पम् । केचित्तु शुकबर्हमिति पठन्ति । तदा शुकस्य बर्हाणीव पत्राण्यस्येति विग्रहः । पुष्प्यतीति पुष्पं च । ʻपुष्प विकसने । स्थूणाकृतित्वात् स्थौणेयम् । शुनकाकारत्वात् कुक्कुरम् । ग्रन्थिपर्णनामानि ॥ ʻस्थौणेयमनेडि गन्धद्रव्यम्ü ॥ १३१-२ ॥

कुटन्नटं—कैवर्तीमुस्तकानि च । कैवर्तीमुस्तकमित्येकपदम् ।

ʻजायते मुस्तकाकारः शैवालदलसञ्चयः ।

कैवर्तीमुस्तकं नाम गन्धद्रव्यं तदुच्यते ॥

इति ॥ ʻकैवर्तीमुस्तके क्लीबं शोनके नाकुटं नटḵ इति च । कैवर्ती पृथक्पदमिति केचित् । रूपभेदात् स्त्रीलिङ्गम् । नपुंसकमपि । ʻकैवर्तं मुस्तकं तच्च तथा च करिवल्लभम् इति तन्त्रान्तरोक्तत्वादित्याहुः । शेषे—

ʻप्लवनं कर्तनं मुस्ता सुगन्धिः कर्णपूरकः ।

शकुलादश्वेतमध्यो नादेयपिठरावपि ॥

इति । तथा च वैजयन्त्याम्—

ʻजलमुस्ते तु प्लवनं गोनर्दं परिपेलवम् ।

कुटन्नटं दशपुरं गोपुरं वर्तकं प्लवम् ॥ (पृ। ६१, श्लो। २०१)

इति । जलमुस्तानामानि । ʻकैवडिमुस्तलु ॥ ग्रन्थिपर्णं—कुक्कुरे । शेषे—

ʻबर्हपुष्पं बर्हिचूडं शुकपुष्पं शुकच्छदम् ।

विकचं शुकबर्हं च हरितं शीर्णलोमकम् ॥

इति । ग्रन्थिपर्णनामानि । ʻगन्दिवनमुपच्चाकुन्नुमाचिपत्रिन्नि ॥ १३१-२ ॥

(०२.०४.१३३अब्) मरुन्माला तु पिशुना स्पृक्का देवी लता लघुः ।
(०२.०४.१३३च्द्) समुद्रान्ता वधूः कोटिवर्षा लङ्कोपिकेत्यपि ॥ १३३ ॥

मरुन्मालेति—मरुतः माला अस्या इति मरुन्माला । पदद्वयं वा । मरुता तुल्यत्वात् मरुत् । मालाकारत्वात् माला । गन्धं पिंशति सूचयतीति पिशुना । ʻपिश अवयवे । स्पृशति दूरस्थं गन्धेनेति स्पृक्का । ʻस्पृश संस्पर्शने । देवपुत्रीसञ्ज्ञकत्वाद् देवी । लतारूपत्वात् लता । लघुत्वात् लघुः । दूरप्रसरणात् समुद्रान्ता । उह्यते परिमलेन वधूः । ʻवह प्रापणे । कोटिभिरग्राभिर्मधु वर्षतीति कोटिवर्षा । ʻवृष सेचने । लङ्कायामुप्यते लङ्कोपिका । ʻडुवप् बीजसन्ताने । लङ्कोपिकानामानि । ʻस्पृक्कयनुगन्धद्रव्यमुपेल्ल्ü ॥ १३३ ॥

मरुन्माला—लङ्कोपिकेत्यपि । शेषे—ʻस्पृङ्निर्माल्या पङ्कमुष्टिर्माला च ब्राह्मणी मरुत् । तथा च वैद्यके—

ʻस्पृङ्नीरुता पङ्कमुष्टिर्माला देवी लता गुरुः

देवपुत्री देवजाता सिता पङ्कजमुष्टिका ॥

सुन्दरी च मरुत्कोटिवर्षा निर्मालिका वधूः ।

लङ्कोपिका ब्राह्मणी च निर्माल्या पिशुना तथा ॥

इति । स्पृक्कानामानि । ʻपिक्कचेट्ट्ü ॥ १३३ ॥

(०२.०४.१३४अब्) तपस्विनी जटा मांसी जटिला लोमशा मिसी ।
(०२.०४.१३४च्द्) त्वक्पत्रमुत्कटं भृङ्गं त्वचं चोदं वराङ्गकम् ॥ १३४ ॥

तपस्विनीति—जटायोगसाम्यात् तपस्विनी । जटाः सन्त्यस्या इति जटा । जटिला च मांससदृशावयवत्वात् मांसी । जटामांसीति वा पाठः । लोमानीव जटा अस्याः सन्तीति लोमशा । मस्यतीति मिसी । ʻमसी परिणामे । जटामांसीनामानि । ʻजटामांसिअनेडि गन्धद्रव्यम्ü ॥ त्वग्भूयस्त्वात् त्वक् । त्वचं च । पत्रमिश्रितत्वात् पत्रम् । अतितीक्ष्णत्वाद् उत्कटम् । भृङ्गकार्ष्ण्यसाम्याद् भृङ्गम् । अग्नि चोदयतीति चोदम् । ʻचुद प्रेरणे । चोचमिति वा पाठः । वरं श्रेष्ठमङ्गमस्येति वराङ्गकम् । वराङ्गकनामानि । ʻलवङ्गपुचेट्ट्ü ॥ १३४ ॥

तपस्विनी—मिसी । ʻस्यान्मांस्यां शतपुष्पायां मधुरायां मिसी स्त्रियाम् इति रभसकोशपाठात् मिसी । ʻजटिला लोमशी मांसी तपस्विन्यामिषी मिषी इति वैजयन्तीपाठात् (पृ। १३१, श्लो। १००) मिषी । शेषे—

ʻस्त्रियां तपस्विपिशितपिशाचाम्बार्थवाचकाः ।

तथा भूतजटा कृष्णजटा हिंस्रा च पूतना ॥

स्त्रियां वर्तमानास्तपस्व्यादिपर्याया जटामांसीनामानि भवन्ति । यथा तपस्विनी तापसी पिशिती मांसी पिशाची क्रव्यादी अम्बा माता जननीत्यादयः । जटामांसीनामानि । ʻजटामांसि ॥ त्वक्पत्रं—वराङ्गकम् । त्वक्पत्रमेकपदमिति केचित् । ʻमुखरोदं प्रियं वर्णं वल्कं सुरभिवल्कलम् इति वैद्यके । लवङ्गद्रुमत्वचो नामानि । ʻलवङ्गपुचेक्क्ö ॥ १३४ ॥

(०२.०४.१३५अब्) कर्चूरको द्राविडकः काल्यको वेधमुख्यकः ।
(०२.०४.१३५च्द्) ओषध्यो जातिमात्रे स्युरजातौ सर्वमौषधम् ॥ १३५ ॥

कर्चूरक इति—कर्जति रोगानिति कर्चूरकः । ʻकर्ज व्यथने । द्रावयति रोगानिति द्राविडकः । ʻद्रु गतिहिंसाकौटिल्येष्ü । कल्यं निरामयं करोतीति काल्यकः । प्लीहादिरोगवेधे मुख्यत्वात् वेधमुख्यकः । ʻव्यध ताडने । कर्चूरकनामानि । ʻगन्धकचोरम्ü ॥ जातिमात्रे फलपाकादिव्यक्तिमात्रे वर्तमान ओषधिशब्दः इकारान्त ईकारान्तो वा स्त्रिलिङ्गो भवति । अजातौ फलपाकादिव्यक्तेरन्यत्र वर्तमान ओषधिशब्दः औषधमित्यकारान्तनपुंसकलिङ्गो भवति ॥ १३५ ॥

कर्चूरको—वेधमुख्यकः । द्रव्यावल्याम्—

ʻकर्चूरो गन्धमूलश्च द्रविकः काल्य एव च ।

वेधमुख्यो दुर्लभश्च कस्यचित्सम्मता शची ॥

इति । कर्चूरनामानि । ʻकचूरम्ü ॥ ओषध्यो—स्युः । वनस्पतिवानस्पत्यक्षुपोलपलतातृणत्वक्सारादिभेदभिन्नोद्भिज्जातिमात्रे ओषध्यो वर्तन्ते । ʻकृदिकाराद् ॥ । इति वा डीष् । ʻओषध्यः फलपाकान्ता लता गुल्माश्च वीरुधḵ इति काशिका (पृ। ४४९, सू। ८। ४। ६) । उद्भिज्जातिनाम । ʻचेट्लु मोदलयिनवि ॥ अजातौ—औषधम् । रोगहरं फलमूलघृतचूर्णक्षौद्रादिसर्वमौषधं स्यात् । ʻओषधेरजातü (५। ४। ३७) इत्यण् । ʻमन्द्ü ॥ १३५ ॥

(०२.०४.१३६अब्) शाकाख्यं पत्रपुष्पादि तण्डुलीयोऽल्पमारिषः ।
(०२.०४.१३६च्द्) विशल्याग्निशिखानन्ता फलिनी शक्रपुष्पिका ॥ १३६ ॥

शाकाख्यमिति—शक्यते भोक्तुमनेनेति शाकम् । ʻशक्लृ शक्तü । पत्रपुष्पादि शाकाख्यं शाकनामकम् । अत्र श्लोकः—

ʻमूलपत्रकरीराग्रफलकाण्डादिरूढकम् ।

त्वक् पुष्पं कवचं चेति शाकं दशविधं स्मृतम् ॥

इति । लघुतण्डुलाभबीजयोगात् तण्डुलीयः । अल्पं सम्मर्दनं मृष्यति सहत इत्यल्पमारिषः । ʻमृष सहने । अल्पामपि मारिं व्याधिं स्यतीति वा । ʻषोऽन्तकर्मणि । तण्डुलीयनामनी । ʻचिर्रिकूरपेल्ल्ü ॥ विगतं शल्यमस्या इति विशल्या । गर्भभेदकत्वाद् अग्निशिखेव तिष्ठतीत्यग्निशिखा । बहुदेशव्यापित्वाद् अनन्ता । फलानि सन्त्यस्या इति फलिनी । शक्रप्रियपुष्पत्वात् शक्रपुष्पिका । शक्रपुष्प्यपीति वा पाठः । अग्निशिखानामानि । ʻवेन्नवेदुरुकूर्ö ॥ १३६ ॥

शाकाख्यं—पुष्पादि । पत्रपुष्पफलमूलादिरूपभोज्यं शाकशब्दवाच्यं भवति ।

ʻमूलपत्रकरीराग्रफलकाण्डादिरूढजाः ।

पुष्पं त्वक् कवचं चेति शाकं दशविधं स्मृतम् ॥

ʻक्रूर्ö ॥ तण्डुलीयो—मारिषः ।

ʻमारिषे जीवशाकः स्यादत्राल्पे तण्डुलीयकः ।

मेघनादो विगण्डीरम् ॥

इति यादववचनात् । ʻचिर्रिकूर्ö । मारिषः, जीवः, शाकनाम । ʻतोम्बकूर्ö ॥ विशल्या—शक्रपुष्प्यपि । फलिनीशाकनामानि । ʻनादण्टिजालुकूर । अदे तरिगोर्रानुन्न्ü ॥ ʻतिन्दुकाकारपत्रस्तु विटपाग्निशिखा मता’ ॥ १३६ ॥

(०२.०४.१३७अब्) स्यादृक्षगन्धा छगलाण्ड्यावेगी वृद्धदारकः ।
(०२.०४.१३७च्द्) जुङ्गो ब्राह्मी तु मत्स्याक्षी वयःस्था सोमवल्लरी ॥ १३७ ॥

स्यादिति—ऋक्षवत् क्रिमीन् गन्धयतेऽर्दयतीति ऋक्षगन्धा । ʻगन्ध अर्दने । छगलस्याजस्येवाण्डान्यस्थीन्यस्या इति छगलाण्डी । छगलाङ्गीति वा पाठः । धातुवृद्धिकरत्वाद् आवेगोऽस्या अस्तीति आवेगी । वृद्धत्वं दारयतीति वृद्धदारकः । ʻदॄ विदारणे । जुङ्गति कफाल्पादिदोषान् वर्जयतीति जुङ्गः । ʻजुगि वर्जने । ऋक्षगन्धानामानि । ʻबोद्दि कूरपेल्ल्ü ॥ पावनत्वात् ब्राह्मी । मत्स्याक्षितुल्यपुष्पत्वात् मत्स्याक्षी । वयसि तिष्ठतीति वयःस्था ʻष्ठा गतिनिवृत्तü । सोमवत् शीतवीर्यत्वात् सोमवल्लरी । ब्राह्मीनामानि । ʻपोन्नगण्टिकूरपेल्ल्ü ॥ १३७ ॥

स्यादृक्षगन्धा—जुङ्गः । जुङ्गाख्यशाकनामानि । ʻबोद्धिकूर्ö ॥ ब्राह्मी तु । मण्डूकब्रह्मीनाम । ʻब्राह्मी कपोतवेगा स्यान्माण्डूकीति सुवर्चला’ इति वैजयन्ती ॥ मत्स्याक्षी । लोहमारकनाम । ʻपोन्नगण्टि ॥ ʻमत्स्याक्ष्यां शालशारिण्डौ पत्तूरो लोहमारकḵ इति वैजयन्ती (पृ। ५८, श्लो। १५६) ॥ वयस्था—वल्लरी । सोमवल्लरीनामानि । ʻसेमेदकूर्ö । ʻब्रह्म्यां सत्यवती ब्राह्मी मत्स्याक्षी सोमवल्लरी इति वैजयन्ती (पृ। ५७, श्लो। १४४) ॥ १३७ ॥

(०२.०४.१३८अब्) पटुपर्णी हैमवती स्वर्णक्षीरी हिमावती ।
(०२.०४.१३८च्द्) हयपुच्छी तु काम्बोजी माषपर्णी महासहा ॥ १३८ ॥

पटुपर्णीति—पटूनि श्रेष्ठानि पर्णान्यस्या इति पटुपर्णी । हिमवति प्रचुरत्वाद् हैमवती । स्वर्णवर्णं क्षीरमस्या इति स्वर्णक्षीरी । हिमं शीतलत्वमस्या इति हिमावती । स्वर्णक्षीरीनामानि । ʻकङ्कोष्टुपुचेट्ट्ü ॥ हयपुच्छाभशाखात्वाद् हयपुच्छी । काम्बोजदेशे भवा काम्बोजी । माषस्येव पर्णान्यस्या माषपर्णी । महान् रोगः सह्यतेऽनया महासहा । ʻषह मर्षणे । माषपर्णीनामानि । ʻकारुमिनुम्ü ॥ १३८ ॥

पटुपर्णी—हिमावती । शेषे—ʻक्षीरिणी काञ्चनाह्वा च तिक्तदुग्धा च कर्षिणी । हेमदुग्धिकानामानि । ʻरेडण्ढिवारिनानावाल्ü ।

ʻहेमपीतं पयस्तस्या हिमवद्भूमिसम्भवा ।

सा नागजिह्विकाकारा तन्मूलं वणिगौषधम् ॥

हयपुच्छी—महासहा । वनमाषनामानि । ʻकारुमिनुम्ü ॥ १३८ ॥

(०२.०४.१३९अब्) तुण्डिकेरी रक्तफला बिम्बिका पीलुपर्ण्यपि ।
(०२.०४.१३९च्द्) बर्बरा कबरी तुङ्गी खरपुष्पाजगन्धिका ॥ १३९ ॥

तुण्डिकेरीति—तुण्डिकमोष्ठबिम्बमियर्त्यनुकरोतीति तुण्डिकेरी । ʻऋ गतü । रक्तवर्णफलत्वाद् रक्तफला । फलैरोष्ठबिम्बमनुकरोतीति बिम्बिका । पीलोरिव पर्णान्यस्याः पीलुपर्णी । तुण्डिकेरीनामानि । ʻदोण्डचेट्टुपेल्ल्ü ॥ कुटिलह्रस्वकेशाभत्वाद् बर्बरा । कबरी च । विरुद्धलक्षणया तुङ्गत्वात् तुङ्गी । खराणि परुषाणि पुष्पाण्यस्याः खरपुष्पा । अजस्येव गन्धोऽस्या असतीति अजगन्धिका । खरपुष्पानामानि ॥ ʻवायण्टचेट्टपेल्ल्ü ॥ १३९ ॥

तुण्डिकेरी—पीलुपर्ण्यपि । बिम्बिलतानामानि । ʻदोण्ड्ö ॥ बर्बरा—अजगन्धिका । बर्बराशाकनामानि । ʻदायिण्ट्ö ॥ १३९ ॥

(०२.०४.१४०अब्) एलापर्णी तु सुवहा रास्ना युक्तरसा च सा ।
(०२.०४.१४०च्द्) चाङ्गेरी चुक्रिका दन्तशठाम्बष्ठाम्ललोणिका ॥ १४० ॥

एलापर्णीति—एलाया इव पर्णान्यस्या इति एलापर्णी । सुष्ठु वहत्यामोदमिति सुवहा । ʻवह प्रापणे । रस्यत इति रास्ना । ʻरस आस्वादने । युक्तः प्रियो रसोऽस्या इति युक्तरसा । एलापर्णीनामानि । ʻसन्नरास्नमुपेल्ल्ü ॥ चाङ्गं दन्तपटुत्वमीरयति अपगमयतीति चाङ्गेरी । चकन्त्यनेनेति चुक्रः अम्लः । तद्योगात् चुक्रिका । ʻचक तृप्तü । चुक्किकेति वा पाठः । चुक्कयन्ति व्यथन्तेऽस्या उष्णवीर्यत्वात् चुक्किका । ʻचुक्क व्यथने । आम्लत्वाद् दन्तानां शठं करोतीति दन्तशठा । अम्वेव तिष्ठतीति अम्बष्ठा । अम्लरसेन दन्तान् लुनातीति अम्ललोणिका । ʻलूञ् छेदने । अम्ललोणिकानामानि । ʻपुलिचिन्तपेल्ल्ü ॥ १४० ॥

एलापर्णी—युक्तरसा च सा । रास्नानामानि । ʻकारुयालकि ॥ चाङ्गेरी—अम्ललोणिका । वैद्यके—ʻक्षुद्राम्लिका तु चाङ्गेरी लोणिका चाम्ललोणिका’ । इति । चाङ्गेरीनामानि । ʻपुलुचिञ्चलम् । अम्बरोहिकेति पाठः साधुः । अम्बरोलिकेति केचित् ॥ १४० ॥

(०२.०४.१४१अब्) सहस्रवेधी चुक्रोऽम्लवेतसः शतवेध्यपि ।
(०२.०४.१४१च्द्) नमस्कारी गण्डकाली समङ्गा खदिरेत्यपि ॥ १४१ ॥

सहस्रवेधीति—सहस्रसङ्ख्याकैर्मूलैर्भुवं विध्यतीति सहस्रवेधी । शतवेधी च । चुक्कयन्ति व्यथन्तेऽस्मादुष्णवीर्यात् चुक्रः । ʻचुक्क व्यथने । अम्लरससंयुक्तो वेतसः अम्लवेतसः । अम्लवेतसनामानि । ʻपुल्ल प्रब्बलिपेल्ल्ü ॥ अञ्जलिरूपत्वान्नमस्करोतीव नमस्कारी । गण्डेषु ग्रन्थिषु कालिमास्या अस्तीति गण्डकाली । समन्तादङ्गतीति समङ्गा । ʻअगि गतü । सम्यगङ्गान्यस्या इति वा । खदिरवत् कृष्णसूक्ष्मपर्णत्वात् खदिरा । खदिरानामानि । ʻमुनुगुदामरपेल्ल्ü ॥ १४१ ॥

सहस्रवेधी—शतवेध्यपि । अम्लवेतसनामानि । ʻअम्लवेतसम्ü । नमस्कारी—खदिरेत्यपि । वैद्यके—

ʻरक्तपादी शमीपत्रा समङ्गाञ्जलिकारिका ।

लज्जालुर्गण्डकारी च रास्ना खदिरिकेत्यपि ॥

इति । अञ्जलिकारिकानामानि । ʻमुणुगुदामर्ö ॥ १४१ ॥

(०२.०४.१४२अब्) जीवन्ती जीवनी जीवा जीवनीया मधुस्रवा ।
(०२.०४.१४२च्द्) कूर्चशीर्षो मधुरकः शृङ्गह्रस्वाङ्गजीवकाः ॥ १४२ ॥

जीवन्तीति—जीवन्ति प्राणिनोऽनयेति जीवन्ती । जीवनी । जीवा । जीवनीया च । ʻजीव प्राणधारणे । मधु स्रवतीति मधुस्रवा । ʻस्रु गतü । जीवन्तीनामानि । ʻपालकूरपेल्ल्ü ॥ कूर्चवत् श्मश्रुबत् शीर्षमस्येति कूर्चशीर्षः । मधुरत्वात् मधुरकः । शृङ्गाभावयवयोगात् शृङ्गः । ह्रस्वान्यङ्गान्यस्य ह्रस्वाङ्गः । जीवयतीति जीवकः । जीवकनामानि । ʻजीवकमुसुगन्धद्रव्यमुपेल्ल्ü ॥ १४२ ॥

जीवन्ती—मधुस्रवा । जीवन्तीनामानि ।

ʻचक्षुष्या सर्वदोषघ्नी जीवन्ती मधुरा हिमा ।

इति धन्वन्तरिः (ध। नि। १। १४१) । ʻपालकूर्ö ॥ कूर्चशीर्षो—जीवकाः । शेषे—ʻदीर्घायुः सर्जकः स्वादुः प्राणदश्चिरजीव्यपि । जीवकनामानि । ʻजीवकम्ü ॥ १४२ ॥

(०२.०४.१४३अब्) किराततिक्तो भूनिम्बोऽनार्यतिक्तोऽथ सप्तला ।
(०२.०४.१४३च्द्) विमला सातला भूरिफेना चर्मकषेत्यपि ॥ १४३ ॥

किराततिक्त इति—तिक्तरसयोगात् तिक्तः, किरातदेशे भवस्तिक्तः किराततिक्तः । भुवि निम्बो भूनिम्बः । अनार्याः किराताः तद्देशे भवस्तिक्तः अनार्यतिक्तः । भूनिम्बनामानि । ʻनेलवेमुपेल्ल्ü ॥ सपति स्वावयवेषु समेता सप्तला । ʻषप समवाये । विगतं मलमनयेति विमला । सातं सुखं लातीति सातला । सतां सुखं लातीति वा । भूरयः फेनविन्दवोऽस्याः सन्तीति भूरिफेना । चर्म कषतीति चर्मकषा । ʻकष हिंसायाम् । चर्मकसेति पाठे चर्म कसति वर्धतेऽत्रेति चर्मकसा । ʻकस गतü । सप्तलानामानि । ʻसम्बरेनिपेल्ल्ü ॥ १४३ ॥

किराततिक्तो—अनार्यतिक्तः । भूनिम्बनामानि । ʻनेलवेम्ü । अनुक्तम्—ʻकाकजङ्घा तु शार्ङ्गष्ठा षडश्रा च विलोमिका’ । ʻवेलमलन्दि । स भूनिम्बावान्तरभेदः ॥ अथ सप्तला—चर्मकषेत्यपि । चर्मेव कसति वर्धत इति चर्मकसेति दन्त्योपधः सुभूतिटीकायां व्युत्पादितः । सातलानामानि ।

ʻफेनाभबिन्दुयुक्तेयं पश्चाद्देशसमुद्भवा ।

सातरिष्येव विख्याता गन्धद्रव्यं वणिग्धनम् ॥

ʻसम्बरेणि ॥ १४३ ॥

(०२.०४.१४४अब्) वायसोली स्वादुरसा वयःस्थाथ मकूलकः ।
(०२.०४.१४४च्द्) निकुम्भो दन्तिका प्रत्यक्श्रेण्युदुम्बरपर्ण्यपि ॥ १४४ ॥

वायसोलीति—वायसवदुलति चलतीति वायसोली । ʻउल सञ्चलने । अवलीयत इति वा । ʻली श्लेषणे । स्वादू रसोऽस्या इति स्वादुरसा । वयसि स्थीयतेऽनयेति वयःस्था । कायस्थेति पाठे काये बुध्ने तिष्ठतीति कायस्था । ʻष्ठा गतिनिवृत्तü । वयःस्थानामानि । ʻकारुगोलिमि ॥ मङ्क्यते चित्रत्वात् मकूलकः । ʻमकि मण्डने । रसाधारत्वेन निश्चितः कुम्भो निकुम्भः । कफादिदोषाः दाम्यन्त्युपशाम्यन्त्यनयेति दन्दिका । ʻदमु उपशमने । प्रत्यक् तिर्यक् पर्णश्रेणयोऽस्याः सन्तीति प्रत्यक्श्रेणी । उदुम्बरस्येव पर्णान्यस्या उदुम्बरपर्णी । दन्तिकानामानि । ʻदन्तिचेट्टुपेल्ल्ü ॥ १४४ ॥

वायसोली—वयःस्था । कायस्थेति केचित् । अत्र कालिका काकोली शुक्लादयः शब्दाश्च । गौडदेशप्रसिद्धकाकोलीनामानि । ʻकाकोलीकारुकोरिन्नि ॥ अथ मकूलकः—उदुम्बरपर्ण्यपि । दन्तीनामानि । ʻदन्तिचेट्ट्ü ॥ १४४ ॥

(०२.०४.१४५अब्) अजमोदा तूग्रगन्धा ब्रह्मदर्भा यवानिका ।
(०२.०४.१४५च्द्) मूले पुष्करकाश्मीरपद्मपत्राणि पौष्करे ॥ १४५ ॥

अजमोदेति—अजस्येव मोदो गन्धोऽस्या अस्तीति अजमोदा । उग्रो गन्धोऽस्या उग्रगन्धा । ब्रह्मसम्बन्धित्वात् दर्भाकारत्वाच्च ब्रह्मदर्भा । यवानीव सूक्ष्मपुञ्जसरूपत्वाद् यवानिका । अजमोदानामानि । ʻअजमोदमनुनोममुपेल्ल्ü ॥ स्थलपद्मिनीमूलत्वेन पुष्करस्य मूलमिदं पुष्करम् । काश्मीरदेशे भवं काश्मीरम् । पद्मस्येव पत्राण्यस्य पद्मपत्रम् । पुष्करस्येदं पौष्करम् । पुष्करमूलनामानि । ʻपुष्करमूलमुपेल्ल्ü ॥ १४५ ॥

अजमोदा—यवानिका । इयं द्विविधा । एका गन्धद्रव्यम् । अपरा क्षेत्रजा । द्वयोर्नामानि । ʻअजमोदमुन्नु वोममुन्न्ü ॥ मूले—पौष्करे । पौष्करे मूले पुष्करकाश्मीरपद्मपत्राणि स्युः । द्रव्यावल्यां तु—

ʻमूलं पुष्करमूलं च पौष्करं पुष्कराह्वयम् ।

काश्मीरं पुष्करजटाचीरं तत् पद्मपत्रकम् ॥

श्वासारिब्रह्मतीर्थं च पद्मकं पुण्यसागरम् ॥

इति मूलपौष्करशब्दौ पर्यायत्वेनोक्तौ ॥ १४५ ॥

(०२.०४.१४६अब्) अव्यथातिचरा पद्मा चारटी पद्मचारिणी ।
(०२.०४.१४६च्द्) काम्पिल्यः कर्कशश्चन्द्रो रक्ताङ्गो रोचनीत्यपि ॥ १४६ ॥

अव्यथेति—न व्यथतेऽनयेति अव्यथा । ʻव्यथ भयचलनयोḵ । अत्यर्थं चरति व्याप्नोतीति अतिचरा । ʻचर गतिभक्षणयोḵ । पद्मसादृश्यात् पद्मा । चरति व्याप्नोतीति चारटी । पद्ममिव चरतीति पद्मचारिणी । ʻमेट्ट (काश्मीरदेशपु) दामरपेल्ल्ü ॥ कम्पिल्याख्यदेशे भवः काम्पिल्यः । कटुतिक्तोष्णरूपत्वात् कृणोतीति कर्कशः । ʻकृञ् हिंसायाम् । रोगहरणेन चन्दयत्याह्लादयतीति चन्द्रः। ʻचदि आह्लादने । रक्तमङ्गमस्येति रक्ताङ्गः । रोचयति रक्तपर्णेनेति रोचनी । ʻरुच दीप्तü । रोचनीनामानि । ʻकम्पिल्लमुपेल्ल्ü ॥ १४६ ॥

अव्यथा—पद्मचारिणी । शेषे—ʻपद्मावती गन्धमूला लक्ष्मीः श्रेष्ठा च पुष्करा’ । स्थलपद्मिनीनामानि । ʻमेट्टदामर्ö ॥ काम्पिल्यः—रोचनीत्यपि । ʻरजतो रोहीताङ्गश्च कर्कशो रक्तचूर्णकः । करम्बः स्यात् इतीन्दुः । काम्पिल्यनामानि । ʻकम्पिल्लम्ü ॥ १४६ ॥

(०२.०४.१४७अब्) प्रपुन्नाटस्त्वेडगजो दद्रुघ्नश्चक्रमर्दकः ।
(०२.०४.१४७च्द्) पद्माट उरणाक्षश्च पलाण्डुस्तु सुकन्दकः ॥ १४७ ॥

प्रपुन्नाट इति—प्रकर्षेण पुमांसं नाटयतीति प्रपुन्नाटः । प्रकर्षेण पुनातीति वा । ʻपूञ् पवने । बलं प्रपुणतीति प्रपुण्णाट इति वा पाठः । ʻपुण कर्मणि शुभे । एदाभपुष्पत्वाद् एडः । गज्यत इति गजः । ʻगज शब्दे । एडश्चासौ गजश्च एडगजः । दद्रुं रोगं हन्तीति दद्रुघ्नः । चक्राणि दद्रुमण्डलानि मृद्नाति नाशयतीति चक्रमर्दकः । ʻमृद क्षोदे । पद्मवदटति चरतीति पद्माटः । ʻअट पट गतü । उरणो मेषस्तदक्षिसदृशपुष्पत्वाद् उरणाक्षः । उरणाख्य इति वा पाठः । तदोरणस्य मेषस्याख्या अस्येति । पद्माटनामानि । ʻतगिरसचेट्टुपेल्ल्ü ॥ कफं पिपर्ति पूरयतीति पलाण्डुः । ʻप पालनपूरणयोḵ । शोभनः कन्दोऽस्यास्तीति सुकन्दकः । पलाण्डुनामनी ॥ ʻनीरुल्लीपेर्ü ॥ १४७ ॥

प्रपुन्नाटः—उरणाक्षश्च । ʻप्रपुन्नटः प्रपुन्नाडो दद्रुपामनिघातकḵ इति वैद्यके । प्रपुन्नाटनामानि । ʻतण्टेपुचेट्ट्ü ॥ पलाण्डुस्तु सुकन्दकः । पलण्डुश्च पलण्डश्च पलाण्डुनामनी । ʻनीरुल्लि ॥ १४७ ॥

(०२.०४.१४८अब्) लतार्कदुर्द्रुमौ तत्र हरितेऽथ महौषधम् ।
(०२.०४.१४८च्द्) लशुनं गृञ्जनारिष्टमहाकन्दरसोनकाः ॥ १४८ ॥

लतार्क इति—लताभिः शाखाभिरर्च्यत इति लतार्कः । अपवित्रत्वेन दुष्टो द्रुमो दुर्द्रुमः । हरितपलाण्डुनामनी । ʻपच्चनिनीरुल्लिपेर्ü ॥ महच्च तदौषधं च महौषधम् । अश्यते भुज्यत इति लशुनम् । ʻअश भोजने । गृञ्ज्यते कुत्सितं शब्द्यत इति गृञ्जनः । ʻगृजि शब्दे । न रिष्यतीत्यरिष्ट । ʻरिष हिंसायाम् । महान् कन्दो यस्य सः महाकन्दः । षट्सु रसेषु एकेनाम्लरसेनोनः रसोनकः । लशुननामानि । ʻवेल्लुल्लिपेल्ल्ü ॥ १४८ ॥

लतार्कदुर्द्रुमौ—हरिते । हरितपलाण्डुनामनी । ʻपच्चनिनीरुल्लि । अथ महौषधं—रसोनकाः । लशुननामानि । ʻवेल्लुल्लि । वैद्यके तु—

ʻलशुनं दीर्घपत्रं च पिच्छागन्धो महौषधम् ।

पलण्डुश्च पलाण्डुश्च लतार्कश्च पताकिका ॥

गृञ्जनो यवनेष्टश्च पलाण्डोर्दश जातयः ॥

इत्युक्तम् ॥ १४८ ॥

(०२.०४.१४९अब्) पुनर्नवा तु शोथघ्नी वितुन्नं सुनिषण्णकम् ।
(०२.०४.१४९च्द्) स्याद्वातकः शीतलोऽपराजिता शणपर्ण्यपि ॥ १४९ ॥

पुनर्नवेति—पुनः पुनर्नवो भवतीति पुनर्नवा । पुनर्भव इति वा पाठः । शोथं हन्तीति शोथघ्नी । शोफघ्न इति वा पाठः । ʻहन हिंसागत्योḵ । शोथघ्नीनामनी । ʻगलिजेरुपेर्ü ॥ वितुद्यते विशेषेण छिद्यत इति वितुन्नम् । ʻतुद व्यथने । सुष्ठु निषीदन्ति गुणा अत्रेति सुनिषण्णकम् । ʻषद्लृ विशरणगत्यवसादनेष्ü । वितुन्ननामनी । निरुचेञ्चलिपेल्लु ॥ वातं करोतीति वातकः । अत एव शीतं लातीति शीतला । रोगैरपराजितत्वाद् अपराजिता । शणस्येव पर्णान्यस्याः शणपर्णी । शणपर्णीनामानि । ʻसोमिदपुचेट्टुपेल्ल्ü ॥ १४९ ॥

पुनर्नवा—शोफघ्नी । पुनर्नवानामनी । ʻगलिजेर्ü ।

ʻशोभघ्न्यां पूरणा पूरी वर्षाभ्वी जीवबोधिनी ॥

पुनर्नवा च रक्तायां तस्यां योग्या कटिल्लका ।

श्वेतायां वृश्चिकोऽल्पायां दीर्घपत्री विटाटिका ॥

अस्या जात्यन्तरे स्वल्पे पूरणी हस्तिपूरणी ॥

इति वैजयन्ती (पृ। ५७, श्लो। १४५-७) । वितुन्नं सुनिषण्णकम् । जलचुक्रिकानामानि । ʻनीरुचिञ्चिलम् । स्याद्वातकः—शणपर्ण्यपि ।

ʻबलापराजिता मोटा स्यन्दा शीतलवातलः ।

इत्यायुर्वेदप्रकाशोक्त्या शीतलवातल इत्येकपदमिति केचित् । शणपर्णीनामानि । ʻसोमिदम् ॥ १४९ ॥

(०२.०४.१५०अब्) पारावताङ्घ्रिः कटभी पण्या ज्योतिष्मती लता ।
(०२.०४.१५०च्द्) वार्षिकं त्रायमाणा स्यात् त्रायन्ती बलभद्रिका ॥ १५० ॥

पारावताङ्घ्रिरिति—पारावताङ्घ्रिसदृशावयवयोगात् पारावताङ्घ्रिः । कटत्यावृणोतीति कटभी । ʻकटे वर्षावरणयोḵ । पण्यते स्तूयत इति पण्या । ʻपण व्यवहारे स्तुतौ च्ö । ज्योतिरुष्णमस्या अस्तीति ज्योतिष्मती । दूरप्रसरात् लता । ज्योतिष्मतीनामानि । ʻएक्कुडुदिङ्गेपेल्ल्ü ॥ वर्षासु भवं वार्षिकम् । रोगेभ्यस्त्रायत इति त्रायमाणा । ʻत्रैङ् पालने । त्रायन्ती च । बलेन प्राणेन भद्रत्वात् बलभद्रिका । त्रायमाणानामानि । ʻकटुगानुगुपेल्ल्ü ॥ १५० ॥

पारावताङ्घ्रिः—लता । शेषे—

ʻज्योतिष्का साग्निभा सा च लवणोक्ता च दुर्मदा ।

स्यात्सुपर्णलता चैद्या त्रिपर्णी किंशुकापि च ॥

ज्योतिष्मतीनामानि । ʻमानेरुदीग्ö ॥ वार्षिकं—बलभद्रिका । त्रायन्तीनामानि । ʻकलुक्रान्त्ö ॥ १५० ॥

(०२.०४.१५१अब्) विष्वक्सेनप्रिया घृष्टिर्वाराही बदरेति च ।
(०२.०४.१५१च्द्) मार्कवो भृङ्गराजः स्यात् काकमाची तु वायसी ॥ १५१ ॥

विष्वक्सेनप्रियेति—विष्वक्सेनस्य प्रिया विष्वक्सेनप्रिया । वराहैर्घृष्यत इति घृष्टिः । ʻघृष सङ्कर्षणे । वराहैराक्रान्ता वाराही । बदति स्थिरीभवतीति बदरा । ʻबद स्थैर्ये । वाराहीनामानि । ʻपाञ्चितीङ्गेपेल्ल्ü ॥ मार्कः सम्पर्कः औषधेषु तं वातीति मार्कवः । ʻवा गतिगन्धनयोḵ । भृङ्गवद् राजते भृङ्गराजः । ʻराजृ दीप्तü । भृङ्गराजनामनी । ʻगुण्टगलगरपेल्ल्ü ॥ काकान् मञ्चत इति काकमाची । ʻमचि धारणोच्छ्रायपूजनेष्ü । काकमूचीति पाठे काकवर्णेन मूयते सम्बध्यत इति काकमूची । ʻमूङ् बन्धने । वायसवर्णरसत्वाद् वायसी । ʻकाञ्चिचेट्टुपेल्ल्ü ॥ १५१ ॥

विष्वक्सेनप्रिया—बदरेत्यपि । यद्रसयोगेन तक्रस्त्यानता तल्लतानामानि । ʻपाञ्चितीङ्गे ॥ मार्कवो—स्यात् । द्रव्यावल्याम्—

ʻअङ्गारको भृङ्गराजो भृङ्गः स्यात् केशरञ्जनः ।

भृङ्गारकेशरागा च भृङ्गराजार्थवाचकाः ॥

इति । भृङ्गराजनामानि । ʻगुण्टकलगर्ö । काकमाची—वायसी । वैद्यके—ʻकाकार्थेभ्यः परा माची काकसाह्वा च वायसी इति । अनेन ध्वाङ्क्षमाचीत्यादिरपि । काकी करटेत्यादिश्च । काकमाचीनामानि । ʻकाञ्चिचेट्टु । अदे नल्लबुडुसर्ö ॥ १५१ ॥

(०२.०४.१५२अब्) शतपुष्पा सितच्छत्रातिच्छत्रा मधुरा मिसिः ।
(०२.०४.१५२च्द्) अवाक्पुष्पी कारवी च सारणी तु प्रसारिणी ॥ १५२ ॥
(०२.०४.१५३अब्) तस्यां कटम्भरा राजबला भद्रबलेति च ।

शतपुष्पेति—बहुपुष्पत्वात् शतपुष्पा । सितच्छत्राभानि पुष्पाण्यस्या इति सितच्छत्रा । छत्रमतिक्रान्ता अतिच्छत्रा । विरुद्धलक्षणया मधुरत्वात् मधुरा । मस्यति परिणमतीति मिसिः । ʻमसी परिणामे । अवाञ्च्यधोमुखानि पुष्पाण्यस्या अवाक्पुष्पी । कारेण यत्नेन वीयते खाद्यते, कटुतिक्तत्वादिति कारवी । ʻवी गतिव्याप्तिप्रजनकान्त्यसनखादनेष्ü । मधुरानामानि । ʻपेद्दसदापपेल्ल्ü ॥ सार्यते निःसार्यते पीडानयेति सारणी । प्रसारिणी च । ʻसृ गतü । कटिं श्रोण्याद्यवयवं बिभर्ति पुष्णातीति कटम्भरा । ʻडुभृञ् धारणपोषणयोḵ । बलप्रदवस्तुषु राजवन्मुख्यत्वाद् राजबला । भद्रं बलमस्या अस्तीति भद्रबला । प्रसारिणीनामानि । गोन्तेमगोरुचेट्टुपेल्ल्ü ॥ १५२ ॥

शतपुष्पा—कारवी च । शतपुष्पानामानि । ʻसदाप्ö । सारणी—भद्रबलेति च । प्रसारिणीनामानि । ʻगोन्तेमगारु । दूसर्ö ॥ १५२ ॥

(०२.०४.१५४अब्) संस्पर्शाथ शटी गन्धमूली षड्ग्रन्थिकेत्यपि ।
(०२.०४.१५४च्द्) कर्चूरोऽपि पलाशोऽथ कारवेल्लः कटिल्लकः ॥ १५४ ॥
(०२.०४.१५५अब्) सुषवी चाथ कुलकं पटोलस्तिक्तकः पटुः ।

जनीति—जनयति शैत्यादिकं जनी । जननी च । ʻजनी प्रादुर्भावे । जतु लाक्षा तद्वद्रोगक्षयं करोतीति जतूका । जतुकृच्च । चक्रे शाकानां समूहे वर्तत इति चक्रवर्तिनी । ʻवृतु वर्तने । शीतगुणत्वात् सम्यक् स्पृश्यते संस्पर्शा । ʻस्पृश संस्पर्शने । संस्पर्शोऽस्या इति वा । चक्रवर्तिनीनामानि । ʻकीरिन्दचेट्टुपेल्ल्ü ॥ शटति कफादिरोगान् नाशयतीति शटी । ʻशट रुजाविशरणगत्यवसादनेष्ü । गन्धयुक्तं मूलमस्या इति गन्धमूली । षड्ग्रन्थयोऽस्याः सन्तीति षड्ग्रन्थिका । कर्चूं चूर्यते दहतीति कर्चूरः । ʻचूरी दाहे । पृथुपलाशत्वात् पलाशः । व्रणस्थं पलं मांसमश्नुते वा । ʻअशू व्याप्तü । गन्धमूलीनामानि । ʻगण्ट्लकचोरमुपेल्ल्ü ॥ कारेण प्रयत्नेन यष्ट्यादिकमवलम्ब्य वेल्लति चलतीति कारवेल्लः । ʻवेल्ल चलने । कटत्यावृणोतीति कटिल्लकः । ʻकटे वर्षावरणयोḵ । सुष्ठु सूयते फलानीति सुषवी । ʻषूञ् प्राणिप्रसवे । कारवेल्लनामानि । ʻकाङ्करचेट्ट्ü ॥ कुत्सितं लक्यते आस्वाद्यत इति कुलकम् । ʻलक आस्वादने । पटति सरतीति पटोलः । ʻअट पट गतü । तिक्तरसत्वात् तिक्तकः । देहपटुत्वयोगात् पटुः । कटुरिति वा पाठे कटुरसत्वात् कटुः । पटोलनामानि । ʻचेन्दुपोट्लचेट्ट्ü ॥ १५३-४ ॥

जनी—संस्पर्शा । लाक्षाजनकलताविशेषनामानि । ʻकारिन्द्ö । अथ शटी । मूर्धन्योपधः । गन्धमूली—पलाशः । ग्रन्थिकचोरनामानि । ʻगण्ट्लकचोरम्ü । कारवेल्लः—सुषवी च । कारवेल्लनामानि । ʻकाङ्कर्ö । अनुक्तम्—ʻसुकन्दरस्तु कर्कोटḵ । तद्विशेषनामनी । ʻमट्टुकाङ्कर्ö ॥ अथ कुलकः—पटुः । वैद्यके—

ʻपटोलस्तिक्तकस्तिक्तस्तिलकः कर्कशच्छदः ।

राजिमान् बीजगर्भश्च कुष्ठहा कासमर्दनः ॥

प्रतीककर्कशौ चैव तथा राजिपटोलकः ।

राजिराजामृतापाण्डुभूतेभ्यश्च फलः परः ॥

रवणश्चेति ॥

यादवस्त्वाह—

ʻपटोलिका ह्रस्वफला कन्याकुब्जा यवीयसी ।

सा तिक्ता तिक्तफलिका वन्या तिक्तपटोलिका ॥

इति । पटोलनामानि । ʻपोट्ल्ö ॥ ʻपटोलायास्तु पर्यायैर्योजयेद्भिषगुत्तमḵ इति धन्वन्तरिवचनात् (ध। नि। १। ५२) तिक्तपटोलनामान्यपि । ʻचेन्ति पोट्लानुन्न्ü ॥ १५३-४ ॥

(०२.०४.१५६अब्) इक्ष्वाकुः कटुतुम्बी स्यात् तुम्ब्यलाबूरुभे समे ।
(०२.०४.१५६च्द्) चित्रा गवाक्षी गोतुम्बा विशाला त्विन्द्रवारुणी ॥ १५६ ॥

कूष्माण्डक इति—कुत्सित ऊष्मा अण्डेषु बीजेषु यस्य कूष्माण्डकः । तृप्तिं करोतीति कर्कः । इयर्तीति अरुः । ʻऋ गतü । कर्कश्चासावरुश्च कर्कारुः । कूष्माण्डनामनी । ʻगुम्मडिपेल्ल्ü ॥ कटुरसेन जिह्वामूर्वतीति उर्वारुः । ʻउर्वी हिंसायाम् । कर्कापेक्षया ह्रस्वत्वात् कर्कटी । उर्वारुनामनी । ʻदोसचेट्टुपेल्ल्ü ॥ इक्षुमप्यकयति कुटिलयति तिक्तत्वेनेति इक्ष्वाकुः । ʻअक कुटिलायां गतü । कटुत्वेन जनं तुम्बयति पीडयतीति कटुतुम्बी । ʻतुबि अदर्शने अर्दने च्ö । कटुतुम्बीनामनी । ʻचेन्दुसोरपेल्ल्ü ॥ तुम्बयति पित्तं नाशयतीति तुम्बी । ʻतुबि अर्दने । न लम्बते जलेऽधो न गच्छति शुष्कदशायामिति अलाबूः । ʻलबि शब्दे अवस्रंसने च्ö । अलाबूनामनी । ʻमञ्चिसोरपेल्ल्ü ॥ चित्ररूपफलत्वात् चित्रा । वृषभाक्षितुल्यपुष्पयोगात् गवाक्षी । गोभिर्भक्षणेन तुम्ब्यते गोतुम्बा । ʻतुवि अर्दने । गवाक्षीनामानि । ʻपिन्नपापरपेल्ल्ü ॥ विशालफलयोगाद् विशाला । इन्द्र इव वृषभाक्षाभैः फलैः स्वदेहं वृणोतीति इन्द्रवारुणी । ʻवृञ् वरणे । इन्द्रवारुणीनामनी । ʻपेद्दपापर्ö ॥ १५५-६ ॥

कूश्माण्डकः—कर्कारुः । वैद्यके—

ʻकूश्माण्डश्चित्रकः सोमः पीतपुष्पो नृपात्मजः ।

वनवासः पुण्ड्रफलः कालिङ्गीपीतके स्त्रियौ ।

महाफला शाकफला सुभद्रा शकुलापि च ॥

इति । वाक्चन्द्रिकायां तु—

ʻकूश्माण्डस्तु कलिङ्गः स्याच्चित्रको गर्भपातनः ।

इति । कूश्माण्डनामानि । ʻगुम्मडि ॥ उर्वारुः—स्त्रियौ । वैजयन्त्याम्—ʻभीरुस्त्विर्वारुकर्कटी, (पृ। ५८, श्लो। १६६) ʻचोदन्युर्वारुपालक्यḵ, ʻअल्पा सा राजकर्कटी (पृ। ५८, श्लो। १६६) ʻचोदन्युर्वारुपालक्यḵ, ʻअल्पा सा राजकर्कटी (पृ। ५८, श्लो। १६७) इति कर्कटीसामान्यनामानि । ʻदोस्ö ॥ शेषे—ʻसुखवासी शीर्णवृन्तस्तीव्रगन्धः सुवासकḵ । तद्विशेषनामानि । ʻकोरुबुडम्ö । शेषे—

ʻत्रिलिङ्ग्यां त्रपुसेत्रालं डर्दिनी हस्तिपर्णिनी ।

विपाण्डुश्चिद्विटीमूत्रफलः स्यात् तिक्तकर्कटी ॥

त्रपुसा इत्रालमिति छेदः । इतालमिति केचित् । तिक्तकर्कटीनामानि । ʻचिन्तिदोस्ö । ʻकरबुजमुन्न्ü । ʻचिर्भटी पुनरुर्वारुḵ इति वैजयन्ती । (पृ। ५९, श्लो। १७२) ʻनक्कदोस्ö । ʻविटङ्कोऽतिमृगेर्वारुḵ इति वैजयन्ती (पृ। ५९, श्लो। १७२) । ʻबुडुम्ö ॥ इक्ष्वाकुः—स्यात् । शेषे—

ʻअम्बा पिण्डफला तथा ।

उषा च क्षत्रियरसस्तिक्तबीजो महाफलः ।

बृहद्फला राजपुत्री ॥

तिक्ततुम्बीनामानि । ʻसदर्ö । ʻचेन्तिसोर्ö ॥ तुम्ब्यलाबूः—समे । अलाबूनामानि । ʻअनुगम्ü ॥ अनुक्तं—ʻकालिङ्ग्यां सोमकर्कारुर्वनवासक इत्युभü । कालिङ्गानामनी । ʻपुच्चचेट्ट्ü ॥ चित्रा—गोतुम्बा । ʻचित्रा विशाला द्रवन्ती चेति द्व्यर्थतन्त्राभिधाने सत्यपि विशालावान्तरभेदत्वाद् गवाक्षीपर्यायत्वेनोक्तिः । गवाक्षीनामानि । क्षुद्रफलेन्द्रवारुणीनामानि च । ʻबुडमान्ü । ʻपिन्नपाम्परान्ü ॥ विशाला—इन्द्रवारुणी । शेषे—ऐन्द्रीद्रसाह्वा त्रपुसी शक्रेर्वारुश्च तुम्बिनी । इन्द्रवारुणीनामानि । ʻपेद्दपाम्पर्ö ॥ (१५५-६)

(०२.०४.१५७अब्) अर्शोघ्नः सूरणः कन्दो गण्डीरस्तु समष्ठिला ।
(०२.०४.१५७च्द्) कलम्ब्युपोदकास्त्री तु मूलकं हिलमोचिका ॥ १५७ ॥

अर्शोघ्न इति—अर्शोरोगं हन्तीति अर्शोघ्नः । सूयते प्रेर्यते भक्षणे रुचित्वादिति सूरणः । ʻषू प्रेरणे । अर्शोरोगिभिः कन्द्यतेऽन्विष्यत इति कन्दः । ʻकदि आह्वाने रोदने च्ö । सूरणनामानि । ʻकन्दपेल्ल्ü ॥ गण्डीन् ग्रन्थीनीरयत्यपनयतीति गण्डीरः । ʻईर क्षेपे । सम्यगस्थीन्यन्तर्वस्तूनि लात्यादत्ते समष्ठिला । ʻला आदाने । गण्डीरनामनी । ʻएरुवङ्गपेल्ल्ü ॥ के जले लम्बते कलम्बी । ʻतीङ्गेबच्चलिपेर्ü ॥ उपगतमुदकं यस्याः सा उपोदका । ʻदुम्बबच्चलि ॥ प्रशस्तानि मूलान्यस्येति मूलकम् । ʻमुल्लङ्गि ॥ हेलया रोगान् मोचयतीति हिलमोचिका । ʻमुच्लृ मोक्षणे । ʻचिलुककूर्ö ॥ १५७ ॥

अर्शोघ्नः—कन्दः । शेषे—ʻकण्डूरश्चित्रदण्डकः । उल्लुश्च दैत्यमदनḵ । सूरणनामानि । ʻकन्द्ö । ʻकन्दं त्वस्त्री चित्रदण्ड उल्लुः कण्डूरसूरणü इति वैजयन्ती (पृ। ६२, श्लो। २०८) । अनुक्तम्—ʻअस्त्रियामानुवक्रोष्टि । ʻगेणुस्ü ॥ ʻशकुटो जलकूचिका’ । ʻअडिविचाम्ö ॥ ʻवृहच्छदो महापद्मो मोहमाण इमे समाḵ । ʻबलुरक्किस्ö ॥ ʻवज्रवल्ली काण्डलता’ । ʻनल्लेर्ü ॥ ʻकन्याह्वा तु स्थलेरुह्ȫ । ʻकलुबन्द्ö ॥ ʻछत्राकस्तु शिलीन्ध्रोऽहिच्छत्रं भूस्फोटमित्यपि । ʻपुट्टगोडुग्ü ॥ ʻमुण्डिनी श्रमणी मुण्ड्ȫ । ʻबोडतरम्ü ॥ ʻकुणुञ्जो वनवास्तुकम् । ʻचञ्चलिकपित्थपत्रिझरसी । ʻचेन्तलासि ॥ ʻद्रोणपुष्पी कुरण्टिक्ȫ । ʻतुम्मि ॥ ʻअरण्यवासिनी घोली । ʻघोलिकूर्ö ॥ ʻक्षुद्रा सैव विचिल्लिक्ȫ । ʻपावलिकूर्ö ॥ गण्डीरः—समष्ठिला । गण्डीरनामनी । ʻयोकुवङ्ग । तुरुजकूरान्ü ॥ कलम्बी—हिलमोचिका । कलम्ब्यादिपञ्चकं शाकविशेषवाचकम् । कलम्बी—ʻतीङ्गेबच्चवी । उपोदका । ʻअपोदका मत्स्यकाली । इति धन्वन्तरिपाठादपशब्दादिरपि । ʻदुम्प्फबच्चलि । अस्त्री तु मूलकं । मूलकः । ʻमुल्लङ्गि । हिलमोचका—ʻचिलुककूर्ö ॥ १५७ ॥

(०२.०४.१५८अब्) वास्तुकं शाकभेदाः स्युर्दूर्वा तु शतपर्विका ।
(०२.०४.१५८च्द्) सहस्रवीर्याभार्गव्यौ रुहानन्ताथ सा सिता ॥ १५८ ॥
(०२.०४.१५९अब्) गोलोमी शतवीर्या च गण्डाली शकुलाक्षकः ।

वास्तुकमिति—वसन्त्यत्र त्रिदोपघ्नगुणा इति वास्तुकम् । ʻवस निवासे । ʻचक्रवर्तिकूर्ö ॥ एते कलम्ब्याद्याः पञ्च शाकभेदा इत्युच्यन्ते ॥ दूर्व्यते पशुभिरिति दूर्वा । ʻदुर्वी हिंसायाम् । दूरं वाति गच्छतीति वा । ʻवा गतिगन्धनयोḵ । शतं पर्वाण्यस्यामिति शतपर्विका । महाप्रभावत्वात् सहस्रवीर्या । भृगोरियं भार्गवी । छिन्नापि रोहतीति रुहा । ʻरुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च्ö । दूरप्रसरणाद् अनन्ता । दूर्वानामानि । ʻगरिकपेल्ल्ü ॥ गोरिव लोमान्यस्या इति गोलोमी । शतं वीर्याणि प्रसरणरूपाण्यस्या इति शतवीर्या । सितदूर्वानामनी । ʻतेल्लगरिकपेल्ल्ü ॥ गण्डैर्ग्रन्थिभिरल्यते भूष्यत इति गण्डाली । ʻअल भूषणादü । मत्स्यनयनतुल्यग्रन्थियोगात् शकुलाक्षकः । शकुलाक्षकनामनी । ʻतेल्लगरिक यनि कोन्दर्ü ॥ १५८ ॥

वास्तुकं—स्युः । वास्तुकं, वास्तूकमपि । ʻवास्तूकं चक्रवास्तुकम् इति वाग्भटः । ʻचक्रवर्तम्ü ॥ शाकाख्यं पत्रपुष्पादीत्यारभ्य (श्लो। १३६) वास्तुकान्ताः (श्लो। १५८) शाकभेदाः स्युरित्युपसंहारः ॥ दूर्वा तु शतपर्विका । तुशब्देन तृणप्रकरणारम्भो द्योत्यते । सहस्रवीर्या—अनन्ता । दूर्वानामानि । ʻगरिकि । अथ सा—शतवीर्या च । श्वेतदूर्वानामनी । ʻतेल्लगरिकि ॥ गण्डाली शकुलाक्षकः । महादूर्वानामनी । ʻअथ महादूर्वा परा पुनः । गण्डाली शकुलाक्षश्च्ö इति प्रतापः । ʻतीङ्गेगरिकि ॥ १५८ ॥

(०२.०४.१६०अब्) स्याद् भद्रमुस्तको गुन्द्रा चूडाला चक्रलोच्चटा ।

कुरुविन्द इति—कुरुदेशं विन्दत्याश्रयत्वेनेति कुरुविन्दः । ʻविद्लृ लाभे । मेघनामान्यस्य सन्तीति मेघनामा । मुस्यति खण्डयति पित्तादिरोगानिति मुस्ता । ʻमुस खण्डने । मुस्तकं च । मुस्तानामानि । ʻनिडुपुगल तुङ्गमुस्तलपेल्ल्ü ॥ भद्रश्चासौ मुस्तश्च भद्रमुस्तकः । अतिसारादिरोगहरत्वगुणैर्द्रातीति गुन्द्रा । ʻद्रा कुत्सायां गतü । ʻभद्रमुस्तल्ü ॥ चूडां लातीति चूडाला । ʻला दाने । चक्राकारं लात्यादत्त इति चक्रला । उच्चटति रोगानिति उच्चटा । ʻचट भेदने । चूडानामानि । ʻवटुवमुस्तलपेल्ल्ü ॥ १५९ ॥

कुरुविन्दो—मुस्तकमस्त्रियाम् । दीर्घमुस्तानामानि । ʻनिडुपुतुङ्गमुस्तेल्ü । स्यात्—गुन्द्रा । भद्रमुस्तानामनी । ʻभद्रमुस्तल्ü । चूडाला—उच्चटा । वृत्तमुस्तानामानि । ʻवट्लुवमुस्तल्ü । आम्लपत्रतृणविशेषनामानीति टीकासर्वस्वे (पृ। २०३, श्लो। १६०) ॥ १५९ ॥

(०२.०४.१६१अब्) शतपर्वा यवफलो वेणुमस्करतेजनाः ।

वंश इति—वन्यते सेव्यत इति वंशः । ʻवन पण सम्भक्तü । त्वचि सारो दार्ढ्यमस्येति त्वक्सारः । त्वचिसारश्च । मिथः सङ्घट्टनादि कर्म इयर्तीति कर्मारः । ʻऋ गतü । तृणानां मध्ये मुख्यत्वात् तृणध्वजः । शतमनेकानि पर्वाण्यस्येति शतपर्वा । यवफलाभफलत्वाद् यवफलः । वयन्त्यनेन कटादिकमिति वेणुः । ʻवेञ् तन्तुसन्ताने । मङ्कते नौकादिरनेनेति मस्करः । ʻमकि मण्डने । मा क्रियते प्रतिषिध्यतेऽनेनेति वा । तेजयत्यग्निमिति तेजनः । ʻतिज निशाने । वेणुनामानि । ʻवेदुरुपेल्ल्ü ॥ १६० ॥

वंशे—तेजनाः । शेषे—ʻमृत्युपुष्पं च यः खेलḵ । वंशनामानि । ʻवेदुर्ü ॥ शेषे—भल्लुङ्गः ʻगट्टुवेदुर्ü । कृष्णसारकः । ʻनल्लनिवेदुर्ü ॥ १६० ॥

(०२.०४.१६२अब्) ग्रन्थिर्ना पर्वपरुषी गुन्द्रस्तेजनकः शरः ।
(०२.०४.१६२च्द्) नडस्तु धमनः पोटगलोऽथो काशमस्त्रियाम् ॥ १६२ ॥
(०२.०४.१६३अब्) इक्षुगन्धा पोटगला पुम्भूमनि तु बल्वजाः ।

वेणव इति—ये वेणवोऽनिलोद्धता वायुना ताडिताः स्वनन्ति ते कीचका इत्युच्यन्ते । की चेति कायन्ति शब्दायन्त इति कीचकाः । ʻकै शब्दे । ʻबोङ्गुवेदुल्लपेर्ü ॥ ग्रन्थ्यते सन्धिरूपेण बध्यत इति ग्रन्थिः । ʻग्रथि कौटिल्ये ʻग्रन्थ सन्दर्भे इति वा धातुः । पर्वति स्थूलो भवतीति पर्व । ʻपर्व पूरणे । पिपर्तीति परुः । ʻपॄ पालऩपूरणयोḵ । सान्तोऽयं नपुंसकलिङ्गः । पर्वनामानि । ʻवेदुरु गणुपुलपेल्ल्ü ॥ गूयत इति गुन्द्रः । ʻगूञ् शब्दे । इन्द्र इति पाठे इन्दतीन्द्रः । ʻइदि परमैश्वर्ये । तेजयति पित्तादिरोगान् तनूकरोतीति तेजनकः । ʻतिज निशातने । शृणाति रोगं शरः । ʻशॄ हिंसायाम् । शरनामानि । ʻकाकिवेदुरुपेल्ल्ü ॥ वायुवशात् नलति चलतीति नडः । ʻनल गतü । सुषिरत्वात् ध्मायते पूर्यत इति धमनः । ʻध्मा खब्दाग्निसंयोगयोḵ । पुटति गलति चेति पोटगलः । ʻप्टसंश्लेषणे । नडनामानि । ʻकिक्कसकसवुपेल्ल्ü ॥ काशत इति काशम् । ʻकाशृ दीप्तü । इक्षोरिव गन्धोऽस्या इति इक्षुगन्धा । गले मूलस्थाने पुटतीति पोटगला । ʻपुट संश्लेषणे । काशनामानि । ʻरेल्लुकसवुपेल्ल्ü ॥ बल्वाख्ये विशेषस्थाने जायन्त इति बल्वजाः । ʻजनी प्रादुर्भावे । अयं शब्दः पुंसि भूम्न्येव वर्तते । ʻमोदयवुकसवुपेल्ल्ü ॥ १६१-२ ॥

वेणवः—अनिलोद्धताः । ये वंशा अनिलोद्धताः सन्तः स्वनन्ति ते वेणवः कीचकाश्च स्युः । ʻबोङ्गुवेदुल्ल्ü । अनुक्तम्—ʻविषमो निःस्तुषौ रेणü । ʻवोलुलेनि वेदुर्ü ॥ ग्रन्थिः—पर्वपरुषी । सान्तद्विवचनम् । द्वे नपुंसके । ग्रन्थिनामानि । ʻकणुप्ü ॥ गुन्द्रः—शरः । शेषे—ʻशरनामा भद्रमुञ्जो मुञ्जेक्ष्वतिखराः समाḵ । वंशकारतृणविशेषस्य नामानि । ʻकारिवेदुरुन्नु काकिचरुकुन्नु कनुमुन्न्ü । अनुक्तम्—ʻलतावंशश्च वेत्रश्च भूधरश्च समार्थकाḵ । ʻपेम्ü । नडस्तु—पोटगलः । शेषे—ʻरन्ध्री च नर्तकः । विभीषणः शून्यमध्यो नलḵ । अन्तः सरन्ध्रस्य तृणविशेषस्य नामानि । ʻकिक्किस्ö । अथो काशं—पोटगलः । अपचयविवक्षायां स्त्रीलिङ्गो भवति काशीति । ʻइक्षुगन्धा तु काण्डेक्षुकाशयोḵ इति यादववचनात् । ʻदर्भेऽश्ववालः काशिर्ना काशोऽस्त्री स्त्रीक्षुगन्धिक्ȫ इति वैजयन्तीवचनाच्च (पृ। ६३, श्लो। २२७) स्त्रीलिङ्गत्वमिक्षुगन्धाशब्दस्य । अश्ववालदर्भनामानि । ʻरेल्ल्ü ॥ पुम्भूमनि—बल्बजाः । पुंलिङ्गो बहुवचनश्चायं शब्दः । ʻएकश्च बल्बजो बन्धनेऽसमर्थḵ इत्यर्थवत्सूत्रे (१। २। ४५) महाभाष्यप्रयोगदर्शनादेकवचनान्तत्वमपि । मुञ्जकल्पस्य तृणविशेषस्य नाम । ʻमोदयम्ü । केचिल्लिङ्गवचनद्योतनार्थस्तुशब्द इति काशादिबल्बजान्तान् पर्यायानेवाहुः ॥ १६१-२ ॥

(०२.०४.१६४अब्) स्याद्वीरणं वीरतरं मूलेस्योशीरमस्त्रियाम् ।
(०२.०४.१६४च्द्) अभयं नलदं सेव्यममृणालं जलाशयम् ॥ १६४ ॥
(०२.०४.१६५अब्) लामज्जकं लघुलयमवदाहेष्टकापथे ।

रसाल इति—रस्यत इति रसालः । ʻरस आस्वादने । रसेनालत इति वा । ʻअल भूषणादü । इष्यते सर्वैरिति इक्षुः । ʻइषु इच्छायाम् । रसालनामनी । ʻचेरुकुपेल्ल्ü ॥ तद्भेदानाह । पुण्ड्राख्यदेशे भवः पुण्ड्रः । काम्यत इति कान्तारकः । ʻकमु कान्तü । पुण्ड्रनामनी । ʻबङ्गालपुचेरुक्ü ॥ पूर्वः श्वेतरसालः, इतरमान्ध्राः बङ्गालमिति वदन्ति । इत्यादयः सन्ति ॥ वीरयति विक्रमति तीक्ष्णत्वेनेति वीरणम् । वीरतरं च । ʻवीर विक्रान्तü । वीरणनामनी । ʻअवुरुकसवुपेल्ल्ü ॥ उश्यते काम्यते उशीरम् । ʻवश कान्तü । न विद्यते भयमनेनेत्यभयम् । नलत्यर्दयतीति नलं पित्तादिकम् । तद् द्यतीति नलदम् । ʻदो अवखण्डने । ʻनल गन्धने । सेव्यते पित्तादिशमनार्थमिति सेव्यम् । ʻषेवृ सेवायाम् । मृणति हिनस्तीति मृणालं हिंस्रं, तन्न भवतीति अमृणालम् । ʻमृण हिंसायाम् । जले आशेत इति जलाशयम् । ʻशीङ् स्वप्ने । रक्तदोषं लाति नाशयतीति ला । ला मज्जासारोऽस्यास्तीति लामज्जकम् । इक्षुरसवदगुरुत्वात् लघु । जठराग्नौ लीयतेऽनेनेति लयम् । ʻलीङ् श्लेषणे । अवलीयते दाहोऽनेनेत्यवदाहम् । पथि इष्टकमबाधकस्थानमस्येतीष्टकापथम् । वारणमूलनामानि । ʻतेल्लनिवट्टिवेर्ü ॥ १६३-४ ॥

रसाल इक्षुः । शेषे—

ʻपिप्पलरसो मधुदृणस्तथा ।

खड्गपत्रं कर्कटकः कान्तारो वेणुनिःसृतिः ।

मृत्युप्रसूनः ॥

इक्षुनामानि । ʻचेरुक्ü ॥ तद्भेदा—कान्तारकादयः । आदिपदाच्छतपर्ववङ्गालनेपालादयो गृह्यन्ते । ʻचेरुकु भेदाल्ü । अनुक्तम्—ʻअनिक्षुस्त्विक्षुनासिक्ȫ । ʻनल्लजेरुक्ü ॥ स्यात्—वीरतृणम् । यन्मूलमुशीरं तत्तृणस्य नामनी । ʻअवुर्ü ॥ मूलो—अमृणालम् । वीरणमूलस्य नामानि । ʻवट्टिवेल्ल्ü । जलाशयं—इष्टकापथे । सेव्यामृणालशब्दौ लामज्जकेऽपि वर्तेते । तथा चोक्तं द्व्यर्थे—अमृणालं लामज्जकमुशीरं च । (अ। द्र। २। ७०) सेव्यं लामज्जकमुशीरं च । (अ। द्र। २। २१) अत एव उशीरलामज्जकयोर्भेदः ।

ʻलामज्जकं सुनालं स्यादमृणालं लयं लघु ।

इष्टकापथकं शीघ्रं दीर्घमूलं जलाशयम् ॥

इति वैद्यके (ध। नि। ३। ८६) दर्शनात् लघु लयमितिसञ्ज्ञाद्वयमेतत् ।

ʻलामज्जकं हितं तिक्तं रक्तपित्तविषार्तिनुत् ।

उशीरं शीतलं तिक्तं दारक्लमहरं च तत् ॥

इति वैद्यके च भेदो विवक्षितः । जलस्थवीरणमूलनामानि । ʻनीटवट्टिवेल्ल्ü केचिदभेदविवक्षयोशीरादीष्टपथान्तानां पर्यायत्वमाहुः ॥ १६३-४ ॥

(०२.०४.१६६अब्) अस्त्री कुशं कुथो दर्भः पवित्रमथ कत्तृणम् ।
(०२.०४.१६६च्द्) पौरसौगन्धिकध्यामदेवजग्धकरौहिषम् ॥ १६६ ॥

नडादय इति—नडकाशादयः गर्मुच्छ्यावकप्रमुखाश्च तृणं तृणभेदा इत्युच्यन्ते । गीर्यतेऽस्य धान्यं मनुष्यैरिति गर्मुत् । ʻगॄ निगरणे श्यामवर्णमकति प्राप्नोतीति श्यामाकः । ʻअक अग कुटिलायां गतü । एते प्रत्येकं तृणविशेषाः ॥ तृण्यतेऽद्यते पशुभिरिति तृणम् । ʻतृणु अदने । कौ भूमौ शेते कुशम् । ʻशीङ् स्वप्ने । विप्रपाणिषु कुथ्यत इति कुथः । ʻकुथ श्लेषणे । दृणाति करादिकमिति दर्भः । ʻदॄ विदारणे । पुनातीति पवित्रम् । ʻपूञ् पवने । दर्भनामानि । ʻदर्भपेल्ल्ü ॥ कुत्सितं तृणं कत्तृणम् । पुरे भवं पौरम् । शोभनो गन्धः प्रयोजनमस्येति सौगन्धिकम् । ध्यायते पशुभिरप्रियत्वादिति ध्यामम् । ʻध्यै चिन्तायाम् । देवेन कालेन जक्ष्यत इति देवजग्धकम् । ʻजक्ष भक्षहसनयोḵ । यत्र तत्र वा रोहतीति रौहिषम् । ʻरुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च्ö । सौगन्धिकनामानि । ʻकामञ्चिपूरिपेल्ल्ü ॥ १६५-६ ॥

नडादयः—प्रमुखा अपि । पूर्वोक्ता नडकाशाद्यास्तृणजातयस्तृणशब्देनोच्यन्ते । तथा गर्मुत् श्यामाकादयोऽपि । गर्मुत्—ʻगण्टे । श्यामाकः—ʻचाम्ö । ʻश्यामाको नीलपुष्पः स्यात् इति वैजयन्ती (पृ। १२७, श्लो। ५८) । अस्त्री—कुथः । विप्रपाणिषु कुथ्यत इति । ʻकुथ संश्लेषणे । दर्भः पवित्रम् । शेषे—

ʻबहिरद्वयोः ।

ऋषिशस्त्रो दीर्घमूलः पीनाहो यज्ञजागरः ।

क्षुरवप्रो मुनिर्वीरा सूचिः ॥

कुशनामानि । ʻकुशदर्भ्ö । ʻलताकुशे तु शारिः स्त्री मुञ्जः स्याद् ब्रह्ममेखलḵ ॥ अथ कत्तृणं—रौहिषम् । सुगन्धितेजनतृणनामानि । ʻकामञ्चि । ʻरामकर्पूरम्ü ॥ १६५-६ ॥

(०२.०४.१६७अब्) छत्रातिच्छत्रपालघ्नौ मालातृणकभूस्तृणे ।
(०२.०४.१६७च्द्) शष्पं बालतृणं घासो यवसं तृणमर्जनम् ॥ १६७ ॥

छत्रेति—छत्राकारत्वात् छत्रा । अत एव छत्रमतिक्रान्तोऽतिच्छत्रः । छत्रातिच्छत्र इत्येकं वा नाम । नैष्ठुर्यात् पालं पालकं रक्षकं हन्तीति पालघ्नः । ʻहन हिंसागत्योḵ । छत्रानामानि । ʻछत्राकारमैनतृणमुपेल्ल्ü ॥ मालारूपाणि तृणान्यस्येति मालातृणकम् । भूरित्यव्ययम् । तस्यां तृण भूस्तृणम् । मालातृणकनामनी । ʻचिप्पकसवुपेल्ल्ü ॥ शस्यते पशुभिर्भक्षणेनेति शष्पम् । ʻशसु हिंसायाम् । ʻशंसु स्तुतü वा धातुः । बालं च तत् तृणं च बालतृणम् । शष्पनामनी । ʻतेन्तकसवुपेल्ल्ü ॥ घस्यते पशुभिरिति घासः । ʻघस्लृ अदने । यूयते मिश्रीक्रियते लावकैर्बन्धनकाल इति यवसम् । ʻयु मिश्रणे । घासनामनी । ʻवेन्तपूरि ॥ तृण्यते पशुभिरिति तृणम् । ʻतृणु अदने । पशुग्रासार्थमर्जतेऽर्जनम् । ʻअर्ज अर्जने । अर्जुनमिति वा पाठः । तृणनामनी । ʻसामान्यमुगा कसवुपेल्ल्ü ॥ १६७ ॥

छत्रा—पालघ्नौ । छत्रेति भिन्नं पदं, स्त्रीलिङ्गं च । अतिच्छत्रपालघ्नौ पुंलिङ्गेऽपि । तथा च रुद्रः—

ʻआतपत्रं मतं छत्रं छत्रा मधुरिका मता ।

अतिच्छत्रोऽपि छत्रः स्याच्छत्रा धान्याकमुच्यते ॥

इति । छत्रातिच्छत्र इत्येकपदमिति केचित् । छत्रा द्रोणिका अतिच्छत्रपालघ्नौ देवद्रोणिकेति केचित् । ʻऋषणी द्रोणिका छत्रा चक्षुष्या द्रोणपुष्पिक्ȫ इति वैजयन्ती (पृ। ५५, श्लो। १२४) । देवद्रोणीति गोपालः । छत्राकारस्य तृणविशेषस्य नामानि । ʻगुड्ढिकामञ्चि । मालातृणकभूस्तृणे । सकाररहितं भूतृणमिति केचित् । यस्य ग्रन्थिस्थानेषु परिमण्डलावयवा भवन्ति स भूतृणाख्यः शाकविशेषः । ʻतथा च भूस्तृणशिग्रुसर्षप— इत्यादि शाकप्रकरणे विष्णुवचनं (विष्णुस्मृतिः ७९। १७) स्मृतिचन्द्रिकाकारः पपाठ । भूतृणनामनी । ʻतुम्मिकूर्ö । वैद्यके तु—(ध। नि। ८। ४२) ।

ʻभूस्तृणं रोहिणं भूतिर्भूम्यूतिश्च कुटुम्बकः ।

मालातृणं च पालघ्नः छत्रातिच्छत्रकस्तथा ॥

इति छत्रादिभूस्तृणान्तानां पर्यायत्वमाह । ʻचिप्पकसव्ü । शष्पं बालतृणम् । अमरमालायां पुंस्यप्युक्तम् । नवतृणनामनी । ʻवेन्तकसव्ü । नीलदूर्वानामापि । ʻनीलदूर्वा भवेच्छष्पं शाद्वलं हरिता तथ्ȫ इति माधवः । घासो—अर्जुनम् । तृणसामान्यनामानि । ʻकसव्ü । घासादिद्वयं पशुभक्ष्ये, तृणादिद्वयं तृणसामान्य इति वदन्ति । अन्ये शष्पादिचतुष्टयं बालतृणे, तृणादिद्वयं तृणमात्र इति वदन्ति ॥ १६७ ॥

(०२.०४.१६८अब्) तृणानां संहतिस्तृण्या नड्या तु नडसंहतिः ।
(०२.०४.१६८च्द्) तृणराजाह्वयस्तालो नालिकेरस्तु लाङ्गली ॥ १६८ ॥

तृणनामिति—तृणानां समूहः तृण्या । ʻगड्डिकुप्प्ö ॥ नडतृणानां समूहो नड्या । ʻकिक्कसवुकसवुकुप्प्ö ॥ तृणानां राजा मुख्यः तृणराजः । तृणराजः इत्याह्वयो यस्येति तृणराजाह्वयः । तलति प्रतिष्ठते दृढमूलत्वात् तालः । ʻतल प्रतिष्ठायाम् । तालनामनी । ʻताटिचेट्टुपेल्ल्ü ॥ नाल्या कमुदकमीरयतीति नालिकेरः । ʻईर क्षेपे । नालीकानि नालयुक्तानि फलादीनीरयति वर्धयतीति वा । लाङ्गलवत् कुञ्चिताग्रावयवत्वात् लाङ्गली । नालीकेरनामनी । ʻनारिकेलवृक्षमु (टेङ्कायचेट्टु) ॥ १६८ ॥

तृणानां—तृण्या । तृणसमूहनाम । ʻगड्डिमोपु । अदे कुप्पैतेनुवरड्ढम्ü । ʻवरण्डस्तृणसञ्चयḵ इति वैजयन्ती (पृ। १२८, श्लो। ६५) । ʻपूलम्ü । ʻपूलोऽस्त्री तृणपञ्चिक्ȫ इति वैजयन्ती (पृ। १२८, श्लो। ६४) । नड्या—नडसंहतिः । नडसमूहनाम । ʻकिक्किसवामि । शेषे—ʻपुञ्जिलस्तु तृणस्तम्बे । तृणगुल्मनाम । ʻगड्ढिदुब्ब्ü । ʻइषीकात्र सकण्टके । कण्टकसहिततृणस्तम्बनाम । ʻमुंल्लदुब्ब्ü । ʻमुञ्जस्तु यज्ञियो मेध्यो मृदुत्वग्ब्रह्ममेखलḵ । मुञ्जदर्भनामानि । ʻउल्लूनस्तूलपो दर्भ ऊर्ध्वमूलः खरच्छदḵ । उलपदर्भनामानि ॥ तृणराजाह्वयस्तालः । शेषे—

ʻदीर्घस्कन्धो द्रुमेश्वरः ।

फलेरुहो महापत्रस्तलो भूमिपिशाचकः ॥

कालो दीर्घतरुर्लेख्यपत्रकश्च दुरारुहः ।

ध्वजद्रुमो द्रुमश्रेष्ठः ॥

तालनामानि । ʻताडि । नारिकेलः—लाङ्गली । शेषे—

ʻनारिकेलो रसफलः सुतुङ्गः कूर्चकेसरः ।

लालावृक्षो दृढफलो दाक्षिणात्यः सुपत्रकः ।

तृणराजो महाप्रांशुर्दृढमूलो महाफलः ।

जीवनध्रुवको रोही दीर्घदण्डः सुनीरकः ।

घटोदकः स्कन्धफलो बली चापि सुराफलः ॥

नारिकेरनामानि । ʻनारिकेरम्ü ।

ʻनारिकेरे तु लाङ्गली ।

दाक्षिणात्यो नीरफलः सुतुङ्गः कूर्चकेसरः ।

सुराफलो नली च्ö ।

इति वैजयन्ती (पृ। ६३, श्लो। २२०-१) शेषे—ʻह्रस्वे त्वखण्डुकḵ । ʻचेन्नङ्गि । ʻरक्तेऽग्निकः स्वर्णḵ । ʻयेर्रनिकायलनारिकडम्ü । ʻअस्य पट्टके परिक्रोण्ȫ । ʻनारिकडपु दोत्ति । ʻफलं त्वस्य चोचं च घटसञ्ज्ञकम् । ʻनारिकडपुकाय्ö ॥ १६८ ॥

(०२.०४.१६९अब्) घोण्टा तु पूगः क्रमुको गुवाकः खपुरोऽस्य तु ।
(०२.०४.१६९च्द्) फलमुद्वेगमेते च हिन्तालसहितास्त्रयः ॥ १६९ ॥
खर्जूरः केतकी ताली खर्जूरी च तृणद्रुमाः ।

इति वनौषधिवर्गः

घोण्टेति—घुणन्ति भ्रमन्त्यनया जना इति घोण्टा । ʻगुण भ्रमणे । पुनाति मुखं फलेनेति पूगः । ʻपूञ् पवने । क्रामन्त्यस्मिन् फलार्थिन इति क्रमुकः । ʻक्रमु पादविक्षेपे । गुवति मलं निःसारयत्यनेनेति गुवाकः । ʻगु पुरीषोत्सर्गे । खानीन्द्रियाणि पृणोतीति खपुरः । ʻपृ प्रीतü । ʻपोङ्कचेट्ट्ü ॥ उद्गतो वेगोऽस्येति उद्वेगम् । उद्विजन्तेऽस्माद् दुर्बला इति वा उद्वेगम् । ʻओविजी भयचलनयोḵ । ʻपोङ्कपण्ड्ü ॥ हिनोति वर्धते तलति प्रतिष्ठत इति हिन्तालः । ʻहि गतौ वृद्धौ च्ö । ʻहितालम्ü ॥ हिन्तालसहिताः प्रागुक्तास्तृणराजा नालीकेरक्रमुकाख्यास्त्रयो वृक्षाः तृणद्रुमा इत्युच्यन्ते । खर्जति रक्तपित्तमिति खर्जूरः । ʻखर्ज व्यथने । ʻखर्जूरमुपेर्ü ॥ कित्यते ज्ञायते गन्धेनेति केतकी । ʻकित ज्ञाने । ʻमोगलिचेट्टुपेर्ü ॥ तलति प्रतिष्ठते ताली । ʻतल प्रतिष्ठायाम् । ʻश्रीतालमुपेर्ü ॥ खर्जति रोगं खर्जूरी । ʻखर्ज व्यथने । ʻचिट्टीन्दुपेर्ü ॥ एते चत्वारो वृक्षा अपि तृणद्रुमा इत्युच्यन्ते ॥ १६९ ॥

इति श्रीलिङ्गयसूरिविरचितायाममरकोशपदविवृतौ वनौषधिवर्गः

घोण्टा—गुवाकः । गूवाक इति वा । ʻगुवाकोऽपि च गूवाकḵ इत्युभयत्र तारपालः । खपुरः । शेषे—आसवः क्रूरः कषायस्त्रिवाटी रागवान् वीटिका । क्रमुकनामानि । ʻपोङ्कमान्ü ॥ अस्य—अस्त्री स्यात् । शेपे—स्रंसिपर्कटम् । पूगादिशब्दाः नपुंसकलिङ्गाः सन्तः फलवाचकाः । घोण्टाशब्दः स्त्रीलिङ्गः सन्नेव फलवाचकः । तथा च प्रतापः—

ʻअस्य तु ।

फलं पूगफलस्रंसि गुडा घोण्टा फलं भवेत् ॥

उद्वेगश्चिक्कणश्चिक्का चिक्कणं च प्रकीर्तितम् ।

तथा गोपफलं चेति ॥

क्रमुकफलनामानि । ʻपोङ्कल्ü । अत्र तु—ʻपक्के पोढम् । ʻपण्डुपोङ्क्ö । ʻखरं शुष्के । ʻयेण्डुपोङ्क्ö । ʻमसृणे चिक्कचिक्कणे । ʻचिकिनीचक्क्ö । ʻदीर्घवृन्ते रामपूगḵ । ʻतोडिमेनिडुवैनपोङ्क्ö । ʻलतापूगे तु योजनḵ । ʻसूदिगोण्टि । ʻभूपूगे लघुकḵ । ʻतोण्टपोङ्क्ö । ʻक्षुद्रफले बोदाबकापि च्ö । ʻसन्नपुपोङ्क्ö । ʻगौलेयकः शैलजातपूगḵ । ʻकारुपोङ्क्ö । ʻपूगस्य पटकी खपुरḵ । ʻपोङ्कजबर्ö । ʻपुष्पपट्टे तु कुहली घटिकेति च्ö । ʻपोङ्कपोत्ति । तालागमाद्या एते च ॥ हिन्तालः—तृणद्रुमाः । एते प्रागुक्तास्त्रयस्तालागमाद्यास्तालनारिकेलपूगा हिन्तालसहिताः खर्जूरादयश्चत्वारः शब्दास्तृणद्रुमा इत्युच्यन्ते । ʻयेनिमिदिन्नि तृणद्रुममुल्ü । शेषे—ʻहिन्तालस्तृणराजश्च लताङ्कुरक इत्यपि । हिन्तालनामानि । ʻगिरुकताडि । ʻमहारसो मधुक्षीरः परूषः पाण्डुरेव च । खर्जूरḵ । खर्जूरनामानि ʻखजूरम्ü । ʻपेरीन्दुन्न्ü ।

ʻपत्रलायां तु फलपाकान्तिकेत्यपि ।

ताली दृढफला नाली श्रीताली च वराङ्गना ॥

श्रीतालीनामानि । ʻश्रीताडि ।

ʻहलीमे केतकी न क्ली दीनो व्यञ्जनजम्बुलौ ।

स्त्रीभूषणो रजःपुष्पो गुप्तरागो बलीनकः ॥

इति वैजयन्ती (पृ। ६३, श्लो। १२३) । केतकीनामानि । ʻमोगलि । ʻसा पीता मदनद्रोणी सुगन्धिः कनकच्छद्ȫ । ʻगेदङ्गि । ʻपरूषी चापि खर्जूरी निस्त्वचा दृढकण्टक्ȫ । खर्जूरीनामानि । ʻचिट्टीन्द्ü ॥ १६९ ॥

इति वनौषधिवर्गः