०१ स्वर्गवर्गः

ब्रह्मेति—ब्रह्म ज्ञानं सूते ब्रह्मसूः । ʻषूञ् प्राणिप्रसवे । ऋश्यो मृगः केतौ यस्य सः ऋश्यकेतुः । न निरुध्यत इति अनिरुद्धः । ʻरुधिर् आवरणे । उषायाः पतिः उषापतिः । एतानि प्रद्युम्नपुत्रनामानि । (अरविन्दमिति अशोकमिति नवमल्लिकेति चूतमिति नीलोत्पलमिति ते पञ्चापि मन्मथस्य सायकनामानि ।

अरविन्दमशोकं च चूतं च नवमल्लिका ।

नीलोत्पलं च पञ्चैते पञ्चबाणस्य सायकाः ॥

हृच्छयः कामजश्चैत्रसखः शृङ्कारयोनिजः ।)

इति ॥ २७ ॥

ब्रह्मसूर्विश्वकेतुः—उषापतिः । कामपुत्रनामानि । ʻक्लेदन्ती स्मरवल्लभा’ ʻब्रह्मसूर्विश्वकेतुः स्यात् इति रभसकोशपाठाद् ब्रह्मसूशब्दः कामपुत्रपर्यायः ॥ २७ ॥

अक्।०१.०१.०२८अब् लक्ष्मीः पद्मालया पद्मा कमला श्रीर्हरिप्रिया ।
अक्।०१.०१.०२८च्द् (इन्दिरा लोकमाता मा क्षीरोदतनया रमा) ॥ २८ ॥

लक्ष्मीरिति—लक्ष्यत इति लक्ष्मीः । ʻलक्ष दर्शनाङ्कनयोः’ । पद्मम् आलयं यस्याः सा पद्मालया । पद्यत इति पद्मा । ʻपद्लृ सेवायाम् । पद्ममस्या अस्तीति वा । काम्यत इति कमला । ʻकमु कान्तौ’ । श्रीयत इति श्रीः, श्रयत इति वा । ʻश्रिञ् सेवायाम् । हरेः प्रिया हरिप्रिया । इन्दिं रातीति इन्दिरा । ʻइदि परमैश्वर्ये । ʻरा दाने । लोकानां माता लोकमाता । मा च । क्षीराब्धेस्तनया क्षीराब्धितनया । रमयतीति रमा । ʻरमु क्रीडायाम् ।

(भार्गवी लोकजननी क्षीरसागरकन्यका) ।

भार्गवीति—भृगोर्गोत्रापत्यं स्त्री भार्गवी । लोकानां जननी लोकजननी । क्षीरसागरस्य कन्यका क्षीरसागरकन्यका । एतानि लक्ष्मीनामानि ॥ २८ ॥

लक्ष्मीः—हरिप्रिया । लक्ष्मीनामानि । पद्मा कमलेत्यादिना पर्यायस्यापि ग्रहणम् । ʻस्त्रीलिङ्गाश्चाम्बुजाह्वया’ इति वैजयन्ती (पृ। ६, श्लो। ३६) । ʻईर्लोकमाताब्धिसुता मा रमा गोमिनीन्दिरा’ । एतानि च ॥ २८ ॥

अक्।०१.०१.०२९अब् शङ्खो लक्ष्मीपतेः पाञ्चजन्यश्चक्रं सुदर्शनम् ।
अक्।०१.०१.०२९च्द् कौमोदकी गदा खड्गो नन्दकः कौस्तुभो मणिः ॥ २९ ॥

शङ्ख इति—पञ्चजनाख्ये असुरे भवः पाञ्चजन्यः इति लक्ष्मीपतिशङ्खनाम । सुष्ठु दृश्यते सुदर्शनम् । पुंलिङ्गपक्षे सुष्ठु शत्रून् पश्यतीति सुदर्शनः । ʻदृशिर् प्रेक्षणे । चकत इति चक्रम् । इति विष्णुचक्रनाम । कुं पृथिवीं मोदयतीति कुमोदकः विष्णुः तस्येयं कौमोदकी । ʻमुदि हर्षे । कौपोदकीति पाठे कूपोदकात् जायत इति कौपोदकी । इति विष्णुगदानाम । नन्दयतीति नन्दकः । ʻटुनदि समृद्धौ’ । इति विष्णुखड्गनाम । कौ भुवि स्तोभते व्याप्नोतीति कुस्तुभः । तस्यायं कौस्तुभः । ʻष्टुभु स्तम्भे । इति विष्णुमणिनाम ॥ २९ ॥

शङ्खो—मणिः । लक्ष्मीपतेः शङ्खः पाञ्चजन्यः स्यात् । तस्य चक्रं सुदर्शनम् । विधेयानुवाद्यपदानि सर्वाण्यत्र समानलिङ्गानि । अतः सुदर्शनशब्दस्य नपुंसकत्वं सिद्धम् । ʻबन्धुरेष जगतां सुदर्शनः’ इति माघप्रयोगात् (शिशु। १४। १६) पुंस्त्वं च सम्भावितम् । अत एव ʻपरं विरोधे शेषं तु ज्ञेयं शिष्टप्रयोगतः’ (३। ५। ४६) इति शास्त्रान्ते वक्ष्यति । तद्गदा कौमोदकी स्यात् । तत्खड्गो नन्दकः स्यात् । तन्मणिः कौस्तुभ इति शब्द्यते । ʻचापं तु शार्ङ्गमुरसि वनमाला च मालिका’ इति च । तद्योगात् शार्ङ्गी वनमालीति शब्दौ व्युत्पत्तिसिद्धौ ॥ २९ ॥

चापमिति—शृङ्गस्य विकारः शार्ङ्गं, मुरारेः चापस्य नाम । तस्य लाञ्छनं श्रीवत्स इति मतम् । श्रीः वक्षसि यस्येति वा ।

अक्।०१.०१.०३०अब् गरुत्मान् गरुडस्तार्क्ष्यो वैनतेयः खगेश्वरः ।
अक्।०१.०१.०३०च्द् नागान्तको विष्णुरथः सुपर्णः पन्नगाशनः ॥ ३० ॥

गरुत्मानिति—गरुतोऽस्य सन्तीति गरुत्मान् । सर्पान् गिरतीति गरुडः । ʻगॄ निगरणे । गरुद्भिः डीयते इति वा गरुडः । ʻडीङ् विहायसा गतौ’ । तृक्षस्यापत्यं पुमान् तार्क्ष्यः । विनताया अपत्यं पुमान् वैनतेयः । खगानामीश्वरः खगेश्वरः । नागानाम् अन्तको नागान्तकः । विष्णोः रथः विष्णुरथः । शोभनानि पर्णानि पक्षाःयस्य सः सुपर्णः । पन्नगा अशनं यस्य सः पन्नगाशनः । एतानि गरुडनामानि ॥ ३० ॥

गरुत्मान्—पन्नगाशनः । गरुडनामानि । गरुत्मसौपर्णशब्दावपि विद्येते । ʻविदधद्विमुखान् भटानिवाहीन् स गरुत्मेव महेन्द्रमाप कोपात् इति चन्द्रकाव्यम् । ʻप्रौर्णवीदथ सौपर्णः कीर्णपर्णः फणाभृतः’ इति राघवपाण्डवीयम् (द्विसं। १८। ५२) ॥ ३० ॥

अक्।०१.०१.०३१अब् शुम्भुरीशः पशुपतिः शिवः शूली महेश्वरः ।
अक्।०१.०१.०३१च्द् ईश्वरः शर्व ईशानः शङ्करश्चन्द्रशेखरः ॥ ३१ ॥
[[०१.०२३]]

अक्।०१.०१.०३२अब् भूतेशः खण्डपरशुर्गिरीशो गिरिशो मृडः ।
अक्।०१.०१.०३२च्द् मृत्युञ्जयः कृत्तिवासाः पिनाकी प्रमथाधिपः ॥ ३२ ॥
अक्।०१.०१.०३३अब् उग्रः कपर्दी श्रीकण्ठः शितिकण्ठः कपालभृत् ।
अक्।०१.०१.०३३च्द् वामदेवो महादेवो विरूपाक्षस्त्रिलोचनः ॥ ३३ ॥
अक्।०१.०१.०३४अब् कृशानुरेताः सर्वज्ञो धूर्जटिर्नीललोहितः ।
अक्।०१.०१.०३४च्द् हरः स्मरहरो भर्गस्त्र्यम्बकस्त्रिपुरान्तकः ॥ ३४ ॥
अक्।०१.०१.०३५अब् गङ्गाधरोऽन्धकरिपुः क्रतुध्वंसी वृषध्वजः ।
अक्।०१.०१.०३५च्द् व्योमकेशो भवो भीमः स्थाणू रुद्र उमापतिः ॥ ३५ ॥
(अहिर्वुध्न्योऽष्टमूर्तिश्च गजारिश्च महानटः ॥)

शम्भुरिति—शम्भुरिति—शं सुखमस्माद् भवतीति शम्भुः । ईष्टे इति ईशः । ʻईश ऐश्वर्ये । पशूनां पतिः पशुपतिः । शेरते सज्जनमनांसि अस्मिन्निति शिवः । अन्तकाले जगती अस्मिन् शेते इति वा शिवः । ʻशीङ् स्वप्ने । शिवङ्करत्वाद्वा शिवः । शूलमस्यास्तीति शूली । महांश्चासौ ईश्वरश्च महेश्वरः । महतां देवानाम ईश्वरो वा । शं करोतीति शङ्करः । ʻडुकृञ् करणे । चन्द्रः शेखरः यस्य सः चन्द्रशेखरः । भूतानामीशः भूतेशः । भूताः प्राप्ताः शिवभक्ताः तेषां ईं मायां श्यतीति वा । ʻशो तनूकरणे । परशुना खण्डयतीति खण्डपरशुः । ʻखडि खड भेदने । खण्डः परशुः अनेनेति वा । गिरीणामीशो गिरीशः । गिरौ शेते इति गिरिशः । मृडतीति मृडः । ʻमृड सुखने । मृत्युं जयतीति मृत्युञ्जयः । ʻजि जये कृत्तिश्चर्म वासो यस्य सः कृत्तिवासाः । पिनाकोऽस्यास्तीति पिनाकी । प्रमथानाम् अधिपः प्रमथाधिपः । उत् गृह्णातीति उग्रः । ʻग्रह उपादाने । उग्रत्वाद्वा उग्रः । कपर्दोऽस्यास्तीति कपर्दी । श्रीः शोभा कण्ठे यस्य सः श्रीकण्ठः । शितिः मेचकः कण्ठे यस्य सः शितिकण्ठः । कपालं बिभर्तीति कपालभृत् । ʻडुभृञ् धारणपोषणयोः’ । वामः श्रेष्ठः, स चासौ देवश्च वामदेवः । वामया दीव्यतीति वा वामे सव्ये देवी यस्येति वा । वामया युक्तो वा । वामत्वात् वक्रत्वाद्वा । महांश्चासौ देवश्च महादेवः । सर्वत्र ʻदिवु क्रीडेत्यादि धातुः । विरूपम् अक्षि यस्य सः विरूपाक्षः । त्रीणि लोचनानि यस्य सः त्रिलोचनः । कृशानू रेतो यस्य सः कृशानुरेताः । सर्वं जानातीति सर्वज्ञः । ʻज्ञा अवबोधने । धूः गङ्गा जटासु यस्य सः धुर्जटिः । कण्ठे नीलः केशेषु लोहितः नीललोहितः । नीलश्चासौ लोहितश्च नीललोहितः । हरतीति हरः । ʻहृञ् हरणे । स्मरं हरतीति स्मरहरः । भृज्ज्यते अनेनेति भर्गः । ʻभ्रस्ज पाके । सकलं बिभर्तीति वा । त्रीणि अम्बकानि लोचनानि यस्य सः त्र्यम्बकः । द्योर्भूमिरापः तिस्रोऽम्बा यस्येति वा । त्रयाणां ब्रह्मविष्णुरुद्राणाम् अम्बको वा । ʻअम्ब जनने । त्रिपुराणम् अन्तकः त्रिपुरान्तकः । गङ्गायाः धरः गङ्गाधरः । अन्धकस्य रिपुः अन्धकरिपुः । क्रतुं ध्वंसयतीति क्रतुध्वंसी । ʻध्वंसु अवस्रंसने । वृषः ध्वजे यस्य सः वृषध्वजः । व्योमवद् विकीर्णः केशो यस्य सः व्योमकेशः । व्योम आकाशः को वायुः तदादीनामीशो वा । सर्वमस्माद् भवतीति भवः । सर्वमस्मिन् भवतीति वा । बिभेत्यस्माद् भीमः । ʻञिभी भये । प्रलये तिष्ठतीति स्थाणुः । ʻष्ठा गतिनिवृत्तौ’ । रोदयति शत्रूनिति रुद्रः । ʻरुदिर् अश्रुविमोचने । ऋतं सत्यं रातीति वा । ʻरा आदाने । रुतं शब्दं रायतीति वा । ʻरै शब्दे । रुद्रं रोदनं द्रावयतीति वा । ʻद्रु गतौ’ । उमायाः पतिः उमापतिः । एतानि ईश्वरनामानि ॥ ३१-५ ॥

(भस्माङ्गरागोऽस्थिधरः उग्राक्षो नागकङ्कणः । )

(भस्म अङ्गरागो यस्य भस्माङ्गरागः । अस्थीनि धरतीति अस्थिधरः । उग्राणि अक्षीणि यस्य उग्राक्षः । नाग एव कङ्कणं यस्य नागकङ्कणः । एतानि ईशपर्यायनामानि । )

शम्भुरीशः—त्र्यम्बकः । छान्दसानपि शब्दान् सञ्ज्ञाशब्दत्वाद्भाषायामपि प्रयुञ्जत इति त्रियम्बकशब्दःप्रयोगार्ह एव । ʻत्रियम्बकं संयमिनं ददर्श्ö इति कालिदासः । (कु। सं। ३। ४४) नो चेत् दिवस्पतिप्रभृतिशब्दा अप्यव्यवहर्तव्याः स्युः ॥ त्रिपुरान्तकः—उमापतिः । ईश्वरनामानि । अनुक्तम्—

ʻपञ्चाननोऽर्धमकुटः कण्ठेकालो दृगायुधः ।

अष्टमूर्तिरयुग्माक्षो भालनेत्रोऽकुतश्चनः ॥

शैलधन्वार्धरमणिर्ज्यापिङ्गः पांसुचन्दनः ।

कालञ्जरो महाकालो रेरिहाणो महानटः ॥

हिरण्यबाहुर्हेहीरो गुहाकेशोऽहिभूषणः ।

कटीटङ्कः कङ्कटिकः कटप्रूः परमेश्वरः ॥

अहिर्बुध्न्यो जटाटीरो जटाजूटोऽग्निलोचनः ॥

एतानि च ॥ ३१-५ ॥

अक्।०१.०१.०३६अब् कपर्दोऽस्य जटाजूटः पिनाकोऽजकवं धनुः ।

कपर्द इति—कं शिरः पिपर्ति पूरयतीति कपर्दः । ʻपॄ पालनपूरणयोः’ । शिवजटाजूटनाम । अकति अपि नाकति न नमति इति पिनाकः । ʻअक अग कुटिलायां गतौ’ । पिनह्यत इति पिनाकः । ʻणह बन्धने । अजस्य कम् अस्थि तद्विकारः अजकवम् । अजगवमिति वा पाठः । अजगवोऽस्थिविकारः । शिवस्य धनुर्नामनी ॥

कपर्दोऽस्य—धनुः । शिवजटाजूटः कपर्दनामा । पिनाक इति अजगवं चेति तस्य धनुर्नामनी । अत्र अजगवशब्दस्य रूपान्तराण्यपि कथयन्ति । ʻस्थाणोर्धनुश्चाजगवम् इति नाममाला । ʻअजगावमजीगावम् इति वैजयन्ती (पृ। ७, श्लो। ५०) ।

प्रथमा इति—प्रमथ्नन्ति शत्रूनिति प्रमथाः । ʻमन्थ विलोडने । परिषदि साधवः पारिषदाः । ईश्वरस्य सभ्यनामानि । मान्ति वरिवस्यामिति मातरः । ʻमा माने । ʻमाङ् माने इति वा धातुः । मानं वर्तनम् । शिवपरिचर्याकारिणीनां ब्राह्म्यादीनां नामानि ।

ʻब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा ।

वाराही चैव माहेन्द्री चामुण्डा सप्त मातरः ॥

ब्रह्मणः सम्बन्धिनी ब्राह्मी । महेश्वरस्य सम्बन्धिनी माहेश्वरी । कुमारस्य सम्बन्धिनी कौमारी । विष्णोरियं वैष्णवी । वराहस्य सम्बन्धिनी वाराही । महेन्द्रस्य सम्बन्धिनी माहेन्द्री । चामुण्डा इति सप्त मातरः ॥ ३६ ॥

प्रमथाः—मातरः । प्रमथा इतीश्वरदासनाम । अनुक्तम्—ʻभूतलोकानि भूतानि । भूतानां नामनी । ʻकापिशेयाः पिशाचकाः’ । गुरुनाथादितत्सहचरपिशाचनाम । अनुक्तम्—

ʻब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा ।

वाराही चैव माहेन्द्री चामुण्डा सप्त मातरः ॥

ब्राह्मीप्रभृतयः सप्त मातरः स्युः । ʻब्रह्माण्यार्या स्मृताः सप्त मातरो देवता बुधैः’ इत्यभिधानात् ब्राह्मी ब्रह्माणीति च नाम भवति । ʻचण्डमुण्डा तु चामुण्डा चर्चा मार्जारकन्यका’ इत्यभिधानात् चामुण्डा चण्डमुण्डा च भवति ॥ ३६ ॥

अक्।०१.०१.०३७अब् विभूतिर्भूतिरैश्वर्यमणिमादिकमष्टधा ।

विभूतिरिति—विभवतीति विभूतिः भूतिश्च । ईश्वरस्य भावः कर्म वा ऐश्वर्यम् । अणिमा महिमा लघिमा गरिमा प्राप्तिः प्राकाम्यम् ईशिता वशित्वं चेति ऐश्वर्याष्टकमुच्यते । इत्यणिमाद्यष्टैश्वर्यनामानि ।

विभूतिः—अष्टधा । विभूत्यादीनि ऐश्वर्यनामानि । विभूतिभूतिशब्दौ क्तिन्नन्तत्वात् स्त्रीलिङ्गौ । ऐश्वर्यशब्दः ष्यञन्तत्वान्नपुंसकः । अणिमादिभेदेन तदेवाष्टविधम् ।

ʻअणिमा महिमा चैव गरिमा लघिमा तथा ।

प्राप्तिः प्राकाम्यमीशित्वं वशित्वं चाष्टभूतयः ॥

अक्।०१.०१.०३८अब् शिवा भवानी रुद्राणी शर्वाणी सर्वमङ्गला ।
अक्।०१.०१.०३८च्द् अपर्णा पार्वती दुर्गा मृडानी चण्डिकाम्बिका ॥ ३८ ॥
(आर्या दाक्षायणी चैव गिरिजा मेनकात्मजा ।

सती च कालरात्री च भैरवी गणनायिका ॥)

उमेति—अवतीति उमा । ʻअव रक्षणे । तपसः उ मेति मात्रा निषिद्धा वा उमा । कति अयनानि सन्तीति विचारयतीति कत्ययनः तस्य गोत्रापत्यं स्त्री कात्यायनी । गौरवर्णत्वाद् गौरी । तपसे गुरते इति गौरी । ʻगुरी उद्यमने । कालवर्णत्वात् काली । हिमवतोऽपत्यं स्त्री हैमवती । ईश्वरस्य पत्नी ईश्वरी । ईष्टे इति वा ईश्वरा । अयमपि पाठः । शिवं मङ्गलमस्या अस्तीति शिवा । शिवस्य पत्नी वा । तथा भवस्य स्त्री भवानी । तथा रुद्राणीशर्वाणीशब्दौ । सर्वतो मङ्गलं यस्याः सा सर्वमङ्गला । अपगतम् ऋणं पितुर्यस्याः सा अपर्णा । तपःकाले अपगतानि पर्णानि यतः अपर्णा । तपसि हरार्थं पर्णमपि नैच्छदित्यपर्णा । पर्वतस्य पुत्री पार्वती । दुःखेन गम्यते इति दुर्गा । दुर्गे निवासोऽस्या अस्तीति वा । मृडस्य पत्नी मृडानी । चण्डत इति चण्डिका । ʻचडि कोपे । चण्डासुरमर्दनाद्वा । अम्बते जनयति सर्वमिति अम्बिका । ʻअम्बल जनने । एतानि पार्वतीनामानि ॥ ३७-८ ॥

उमा—अम्बिका । ईश्वरीत्यत्र गौरादिपाठात् ङीष् । पक्षे टाप् । ʻकर्बुरी चेश्वरेश्वरी इति त्रिकाण्डशेषः (पृ। ३, श्लो। ५५) । पार्वतीनामानि । अनुक्तम्—

ʻबर्हिघ्वजा महाकाली रक्तदन्त्येकपाटला ।

दाक्षायणी महादेवी कौशिकी मेनकात्मजा ॥

कालरात्रिर्भगवती गिरिजा शारदा च सौः ॥

एतानि च । सौः सवौ सवः । सवं सवौ सवः । ʻद्योर्गोवद्विभक्तौ’ इति कातन्त्रसूत्रनियमात् गोशब्दवत् णित्कार्यं न भवति ॥ ३७-८॥

अक्।०१.०१.०३९अब् विनायको विघ्नराजद्वैमातुरगणाधिपाः ।
अक्।०१.०१.०३९च्द् अप्येकदन्तहेरम्बलम्बोदरगजाननाः ॥ ३९ ॥

विनायक इति—विगतो नायको नियन्ता यस्य सः विनायकः । विनयति शिक्षयति दुष्टानिति वा । ʻणीञ् प्रापणे । विघ्नानां राजा विघ्नराजः । द्वयोर्मात्रोः उमागङ्गयोरपत्यं द्वैमातुरः । गणानाम् अधिपः गणाधिपः । एको दन्तो यस्य सः एकदन्तः । हिरते वर्धयति नेतॄन् हेरम्बः । ʻहिर वृद्धौ’ । हे रम्बते शब्दायते वा हेरम्बः । हेरम्बशब्दं करोतीति वा । लम्बम् उदरं यस्य सः लम्बोदरः । गजस्येव आननं यस्य सः गजाननः । एतानि विघ्नेश्वरनामानि ॥ ३९ ॥

विनायको—गजाननाः । विनायकनामानि ॥ ३९ ॥

अक्।०१.०१.०४०अब् कार्त्तिकेयो महासेनः शरजन्मा षडाननः ।
अक्।०१.०१.०४०च्द् पार्वतीनन्दनः स्कन्दः सेनानीरग्निभूर्गुहः ॥ ४० ॥
अक्।०१.०१.०४१अब् बाहुलेयस्तारकजिद् विशाखः शिखिवाहनः ।
अक्।०१.०१.०४१च्द् षाण्मातुरः शक्तिधरः कुमारः क्रौञ्चदारणः ॥ ४१ ॥
(भृङ्गी भृङ्गिरिटस्तण्डुनन्दिनौ नन्दिकेश्वरे ।

कर्णमोटी तु चामुण्डा चर्ममुण्डा तु चर्चिका ॥)

कार्त्तिकेय इति—कृत्तिकानामपत्यं कार्त्तिकेयः । महती सेना यस्य सः महासेनः । शराख्यतृणे जन्म यस्य शरजन्मा । षड् आननानि यस्य षडाननः । पार्वत्या नन्दनः पार्वतीनन्दनः । ईश्वरस्य रेतसः स्कन्दतीति स्कन्दः शत्रून् स्कन्दति शोषयतीति वा । ʻस्कन्दिर् गतिशोषणयोः’ । सेनां नयतीति सेनानीः । ʻणीञ् प्रापणे । अग्नेर्भवतीति अग्निभूः । ʻभू सत्तायाम् । परायुधेभ्यः सेनां गृहतीति गुहः । ʻगुहू संवरणे । बहुलानां कृत्तिकानाम् अपत्यं पुमान् बाहुलेयः । तारकासुरं जयतीति तारकजित् । ʻजि जये । विशाखासु भवतीति विशाखः । विना [पक्षिणा] मयूरेण शाखतीति वा विशाखः । ʻशाखृ व्याप्तौ’ । शिखी वाहनं यस्य सः शिखिवाहनः । षण्मातॄणामपत्यं षाण्मातुरः । शक्तेर्धरः, शक्तिं धारयतीति वा शक्तिधरः । ʻधृञ् धारणे । कुत्सितं मारयतीति कुमारः । कौ पृथिव्यां मां श्रियं रातीति वा । कुमारयति शिखिना वा । ʻकुमार क्रीडायाम् । सदा ब्रह्मचारित्वाद्वा कुमारः । क्रौञ्चगिरिं दारयतीति क्रौञ्चदारणः । ʻदॄ विदारणे । एतानि कुमारनामानि ॥ ४०-१ ॥

कार्त्तिकेयो—क्रौञ्चदारणः । कार्त्तिकेयनामानि । अनुक्तम्—

सुब्रह्मण्यो ब्रह्मगर्भो नीलदंष्ट्रो हरात्मजः ।

स्वामी शरेजः शरजो गाङ्गेयः कुक्कुटध्वजः ॥

एतानि च ॥ ४०-१ ॥

अक्।०१.०१.०४२अब् इन्द्रो मरुत्वान् मघवा बिडौजाः पाकशासनः ।
अक्।०१.०१.०४२च्द् वृद्धश्रवाः शुनासीरः पुरुहूतः पुरन्दरः ॥ ४२ ॥
अक्।०१.०१.०४३अब् जिष्णुर्लेखर्षभः शक्रः शतमन्युर्दिवस्पतिः ।
अक्।०१.०१.०४३च्द् सुत्रामा गोत्रमिद् वज्री वासवो वृत्रहा वृषा ॥ ४३ ॥
अक्।०१.०१.०४४अब् वास्तोष्पतिः सुरपतिर्बलारातिः शचीपतिः ।
अक्।०१.०१.०४४च्द् जम्भभेदी हरिहयः स्वाराण्नमुचिसूदनः ॥ ४४ ॥
अक्।०१.०१.०४५अब् सङ्क्रन्दनो दुश्च्यवनस्तुराषाण्मेघवाहनः ।
अक्।०१.०१.०४५च् आखण्डलः सहस्राक्ष ऋभुक्षाः

इन्द्र इति—इन्दतीति इन्द्रः । ʻइदि परमैश्वर्ये । मरुतः अस्य सन्तीति मरुत्वान् । मह्यते मघवान् । ʻमह पूजायाम् । मघः सौख्यमस्यास्तीति मघवा । बेडति इति बिडम् । ʻबिड आक्रोशे । ʻबिड भेदने । बिडं शत्रुतापनम् आक्रोशनं वा तेजोऽस्य बिडौजाः । पाको नामासुरः तं शास्तीति पाकशासनः । ʻशासु अनुशिष्टौ’ । पाकं दितिगर्भं वा शास्तीति पाकशासनः । वृद्धेभ्यः श्रवः श्रवणं यस्य वृद्धश्रवाः । वृद्धं श्रवः कीतियेस्येति वा । वृद्ध इति श्रूयते वा । ʻश्रु श्रवणे । शुनन्तीति शुनाः । ʻशुन गतौ’ । शुनाः सीराः लाङ्गलानि येन साधनेन शुनासीरः । शुनाः समृद्धाः सीरा येनेति वा । वायुसूर्यौ अस्य स्त इति वा । शु शोभनाः नासीरा अग्रेसरा यस्येति वा शुनासीरः । पुरु भूयिष्ठ हूयते यज्ञेषु पुरुहूतः । पुरं शत्रोः शरीरं पुरं वा दारयतीति पुरन्दरः । ʻदॄ विदारणे । जयतीति जिष्णुः । लेखानां देवानाम् ऋषभः श्रेष्ठः लेखर्षभः । शक्नोति दुष्टजये इति शक्रः । ʻशक्लृ शक्तौ’ । शतं मन्यवः क्रतवो यस्य सः शतमन्युः । दिवः स्वर्गस्य पतिः दिवस्पतिः । सुष्ठु त्रायते इति सुत्रामा । ʻत्रैङ् पालने । शोभनं त्राम बलं यस्येति वा । गोत्रान् गिरीन् भिनत्तीति गोत्रभित् । ʻभिदिर विदारणे ॥ वज्रोऽस्यास्तीति वज्री । वसूनामयं स्वामी वासवः । वसून्यस्य सन्तीति वा । वृत्रं हतवान् वृत्रहा । ʻहन हिंसागत्योः’ । वर्षतीति वृषा । नकारान्तः । ʻवृष सेचने । वास्तोः गृहदेवतायाः पतिः वास्तोष्पतिः । सुराणां पतिः सुरपतिः । बलस्यारातिः बलरातिः । शच्याः पतिः शचीपतिः । जम्भम् असुरं भिनत्तीति जम्भभेदी । ʻभिदिर् विदारणे । हरयो हरितो हया यस्य हरिहयः । स्वः स्वर्गे राजतीति स्वाराट् । ʻराजृ दीप्तौ’ । नमुचिं सूदयतीति नमुचिसूदनः । ʻषूद क्षरणे । सङ्क्रन्दं नयति शत्रून् सङ्क्रन्दनः । ʻक्रदि आह्वाने रोदने च्ö । दुःखेन च्योतितुं शक्यः दुश्च्यवनः । ʻच्युतिर् क्षरणे । शत्रूणां तुरं त्वरितं सहते तुराषाट् । ʻषह मर्षणे । मेघो वाहनं यस्य मेघवाहनः । आखण्डयति रिपून् इत्याखण्डलः । ʻखडि भेदने । सहस्रम् अक्षीणि यस्य सः सहस्राक्षः । इयर्तीति ऋभुक्षाः । ʻऋ गतौ’ । ऋभून् देवान् क्षिपति कर्मसु इति वा ऋभुक्षाः । नकारान्तः । ʻक्षिप प्रेरणे । एतानि इन्द्रनामानि ॥ ४२-५ ॥

इन्द्रो मरुत्वान्, मघवान्—मघवा इत्युभयथा पाठः । पूर्वस्योदाहरणम्—ʻस किल संयुगमूर्ध्नि सहायतां मघवतः प्रतिपद्य महारथः’ । (रघु। ९। १९) अपरस्योदाहरणम्—ʻजानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः’ । (मेघ। १। ६) वृद्धश्रवाः शुनासीरः । ʻशक्र इव नाकविख्यातसुनासीरः’ इत्याश्चर्यमञ्जरी श्लेषाद् दन्त्यः ।

ʻगुर्वीं वहन् सदानवलक्ष्यीकृत्वाङ्गदांशुनाशीरेण ।

अनुवनिताञ्जलिमुकुलं लक्ष्यीकृत्वाङ्गदां शुनासीरेण ॥

इति हरिप्रबोधयमकात् तालव्यादिः ।

पुरुहूतः—हरिहयः । ʻप्रायो रूढिर्बलवती इति न्यायेन शतमन्युशब्दसाम्यात् शतमखादिशब्दाः प्रयोक्तव्या इति हरिहयशब्दसाम्याद् हर्यश्वादिशब्दाश्च प्रयोक्तव्या न भवन्ति । हरिवाहनशब्दः प्रयोक्तव्यो भवति । स्वाराट्—ऋभुक्षाः । ʻसहे साडः सः’ (८। ३। ५६) इति साड्रूपे षत्वम् । तुरासाहौ तुरासाहः । पृतनाषाट्-शब्दस्याप्ययमेव क्रमः । ʻहल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् इति (६। १। ६८) हलाश्रितत्वात् स्थान्यतिदेशो न । इन्द्रनामानि ॥ अनुक्तम्—

प्राचीनबर्हिर्मेषाण्डो महेन्द्रः सितकुञ्जरः ।

पूतक्रतुः पुलोमारिर्दाल्मिरप्सरसां पतिः ।

पुरदंस उग्रधन्वा हरिवान् वज्रदक्षिणः ॥

एतानि च ॥ ४२-५ ॥

अक्।०१.०१.०४५द् तस्य तु प्रिया ॥ ४५ ॥
अक्।०१.०१.०४६अब् पुलोमजा शचीन्द्राणी नगरी त्वमरावती ।
अक्।०१.०१.०४६च्द् हय उच्चैश्रवाः सूतो मातलिर्नन्दनं वनम् ॥ ४६ ॥
अक्।०१.०१.०४७अब् स्यात् प्रासादो वैजयन्तो जयन्तः पाकशासनिः ।
अक्।०१.०१.०४७च्द् ऐरावतोऽभ्रमातङ्गैरावणाभ्रमुवल्लभाः ॥ ४७ ॥
अक्।०१.०१.०४८अब् ह्रादिनी वज्रमस्त्री स्यात् कुलिशं भिदुरं पविः ।
अक्।०१.०१.०४८च्द् शतकोटिः स्वरुः शम्बो दम्भोलिरशनिर्द्वयोः ॥ ४८ ॥

पुलोमजेति—पुरूणि लोमानि यस्य सः पुलोमा । तस्मात् पुलोम्नः जायत इति पुलोमजा । ʻजनी प्रादुर्भावे । शञ्चते हंसवत् गच्छतीति शची । ʻशञ्च गतौ’ । इन्द्रस्य पत्नी इन्द्राणी । इन्द्रभार्यानामानि ॥ अमरा अत्र वसन्तीति अमरावती । इन्द्रनगरीनाम ॥ उच्चैः श्रवः कीर्तिः यस्य सः उच्चैःश्रवाः । उच्चैः उन्नते श्रवसी यस्येति वा । इन्द्रहयनाम ॥ मतानि सूतकर्मणि लाति गृह्णातीति मतलः । तस्यापत्यं मातलिः । ʻला आदाने । इन्द्रसारथिनाम ॥ नन्दयतीति नन्दनम् । ʻटुनदि समृद्धौ’ । इन्द्रवननाम ॥ विजयन्तस्य इन्द्रस्य अयं वैजयन्तः । तत्प्रासादनाम ॥ जयति शत्रूनिति जयन्तः । रूपेण वा सर्वान् जयति अभिभवति जयन्तः । पाकशासनस्यापत्यं पाकशासनिः । इन्द्रपुत्रनामानि ॥ इरा आपः यत्र वसन्ति स इरावान् सिन्धुः । तत्र जातः ऐरावतः । अभ्रे मातङ्ग इव खेचरत्वात् अभ्रमातङ्गः । इरा हाला तत्प्रधानं वनम् इरावणम् तत्र जातः ऐरावणः । अभ्रमोः वल्लभः अभ्रमुवल्लभः । इन्द्रगजनामानि ॥ ह्रादो ध्वनिः अस्या अस्तीति ह्रादिनी । ह्रादुनीति वा पाठः । वजति शीघ्रं गच्छतीति वज्रम् । ʻवज व्रज गतौ’ । कुल्यते सन्तन्यते कीर्तिरनेनेति कुलिशम् । ʻकुल सन्ताने । कुं पृथिवीं लेशयतीति वा । ʻलिश अल्पीभावे । कुलिनः पर्वतान् श्यतीति वा । ʻशो तनूकरणे । कुलिशवज्रशब्दौ अस्त्रियौ । भिनत्ति ताच्छील्येनेति भिदुरम् । पुनाति वैरमिति पविः । ʻपूञ् पवने । शतं कोटयो यस्य शतकोटिः । स्वरतीति परान् स्वरुः । ʻस्वृ उपतापे । शमयति शत्रूनिति शम्बः । ʻशमु उपशमने । शत्रुं दभ्नोतीति दम्भोलिः । ʻदम्भु हिंसायाम् । अश्नाति शत्रुजीवितम् अश्नुते वा अशनिः । ʻअश भोजने । ʻअशू व्याप्तौ’ । अशनीति वा पाठः स्त्रीलिङ्गपक्षे । एतानि वज्रनामानि ॥ ४६-८ ॥

तस्य तु प्रिया—इन्द्राणी । तत्प्रियानामानि । ʻमघोनी जयवाहिनी । एते च । महेन्द्राणीति पाठान्तरम् ॥ नगरी त्वमरावती । पुरनाम । अमरा इत्यप्यस्ति । ʻदूर्वामरावतीस्थूणागुडूचीष्वमरा मता’ इति विश्वप्रकाशिका (पृ। १३३, श्लो। ९४) । हय उच्चैःश्रवाः । तदश्वनाम ॥ सूतो मातलिः । इन्द्रसारथिनाम । ʻसारथिस्तु हयङ्कषः’ इति रभसकोशपाठात् हयङ्कषोऽपि स्यात् ॥ नन्दनं वनम् । तत्क्रीडावनं नन्दनम् ॥ स्यात् प्रासादो वैजयन्तः । तत्प्रासादनाम । तच्च सप्तभूमिकाभवनम् । तस्य ध्वजोऽपि वैजयन्तः स्यात् । ʻप्रासादो वैजयन्तोऽस्य वैजयन्तो ध्वजोऽपि च्ö इति वैजयन्ती (पृ। ९, श्लो। ९) । जयन्तः पाकशासनिः । तत्तनयनामनी ॥ ऐरावतो—अभ्रमुवल्लभाः । तदारोहणगजनामानि । ʻराथन्तरिश्चतुर्दन्तः’ । एते च ॥ ह्रादिनी—द्वयोः । वज्रायुधनामानि । वज्रमस्त्री स्यात् कुलिशमिति सन्दष्टविशेषविधिः । पविः शतकोटिः स्वरुः शम्बो दम्भोलिरिति परापरसाहचर्यम् । उभयत्र वैजयन्ती—(पृ। १०, श्लो। १३)

ʻअस्त्रियौ वज्रकुलिशौ भिदुरं शतधारकम् ।

व्याधामः पुंसि दम्भोलिः शतकोटिः पविर्भिदुः’ ॥

अशनिर्द्वयोरित्यसङ्घातपक्षे विशेषविधिः । सङ्घातपक्षे पुंलिङ्ग एव । ʻवज्राशनिर्भिदुर्वज्रम् इति त्रिकाण्डशेषः (पृ। ४, श्लो। ६५) । ʻवज्राशनिर्गिरिकटः पविर्दम्भोलिरक्षजम् इति रभसकोशः । अत्र स्वरुशब्दं विना सर्वे शब्दास्तालव्याः । शम्बशब्दस्तालव्यो दन्त्यश्च भवति ।

ʻतालव्या अपि दन्त्या स्युः शम्बशूकरपांशवः ।

कलशः शम्बलं चैव जिह्वायां रसना च या’ ॥

इत्यूष्मभेदपाठात् ॥ ४६-८ ॥

अक्।०१.०१.०४९अब् व्योमयानं विमानोऽस्त्री नारदाद्याः सुरर्षयः ।
अक्।०१.०१.०४९च्द् स्यात् सुधर्मा देवसभा पीयूषममृतं सुधा ॥ ४९ ॥

व्योमेति—व्योम्नि यानं व्योमयानम् । विमान्ति वर्तन्ते देवा अत्र विमानम् । ʻमाङ् माने वर्तने च्ö । विमाननाम ॥ सुराणाम् ऋषयः सुरर्षयः । नारं नरसमूहं द्यतीति नारदः । नारदादिदेवर्षिनाम ॥ शोभनो धर्मोऽत्र सुधर्मा । नकारान्तोऽप्यस्ति । देवसभानाम ॥ पीयते इति पीयूषम् । ʻपीङ् पाने । न मृता भवन्त्यनेनेत्यमृतम् । सुष्ठु धयन्त्येनां सुधा । ʻघेट् पाने (समुद्रनवनीतं देश्याम्) अमृतनामानि ॥ ४९ ॥

व्योमयानं विमानोऽस्त्री । विमाननामनी ॥ नारदाद्याः—देवसभा । देवसभा सुधर्मा स्यात् । ʻसुधर्मामिव स्वच्छन्दकौशिकां विन्ध्याटवीं विवेश्ö इति वासवदत्ता । सञ्ज्ञाशब्दत्वाद् ʻधर्मादनिच् केवलात् इति (५। ४। १२४) अनिच् न भवति ॥ पीयूषममृतं सुधा । अमृतनामानि ॥ ४९ ॥

अक्।०१.०१.०५०अब् मन्दाकिनी वियद्गङ्गा स्वर्णदी सुरदीर्घिका ।
अक्।०१.०१.०५०च्द् मेरुः सुमेरुर्हेमाद्री रत्नसानुः सुरालयः ॥ ५० ॥
अक्।०१.०१.०५१अब् पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः ।
अक्।०१.०१.०५१च्द् सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ ५१ ॥

मन्दाकिनीति—मन्दम् अकति मन्दाकिनी । ʻअक अग कुटिलायां गतौ’ । वियति गङ्गा वियद्गङ्गा । स्वः स्वर्गे नदी स्वर्णदी । सुराणां दीर्घिका सुरदीर्घिका । मन्दाकिनीनामानि ॥ मिनोति शिखरैः ज्योतींषीति मेरुः । ʻडुमिञ् प्रक्षेपणे । सुष्ठु मिनोतीति सुमेरुः । हय्यते हेम । ʻहय्य गतिकान्त्योः’ । हेम्नोऽद्रिः हेमाद्रिः । रत्नानि सानुषु यस्य रत्नसानुः । सुराणाम् आलयः सुरालयः । मेरुनामानि ॥ मन्द्यते स्तूयते मन्दारः । ʻमदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु’ । मन्दा आरा अस्येति वा मन्दारः । पारम् उदकमस्यास्तीति पारी समुद्रः । तस्मान् जातः पारिजातः । सन्तनोति वाञ्छितं सन्तानः । ʻतनु विस्तारे । कल्पयति वाञ्छितं कल्पः, स चासौ वृक्षश्च कल्पवृक्षः । ʻक्लृपि सामर्थ्ये । हरेरिन्द्रस्य चन्दनं हरिचन्दनम् । एतानि पञ्च देवतरुनामानि ॥ ५०-१ ॥

मन्दाकिनी—हरिचन्दनम् । आकाशगङ्गानामानि । गिरिनद्यादित्वात् स्वर्णदीत्यपि स्यात् । सिद्धनदीशब्दः प्रयोगे दृष्टः । ʻभेजे भीतः पादुकसिद्धसिन्धोरभूतपूर्वां श्रियमम्बुराशिः’ । इति विदग्धकण्ठाभरणम् ॥ हेमाद्रिरित्यादिमेरुगिरिनामानि । मन्दारादयः पञ्च सुरतरुनामानि ॥ ५०-१ ॥

अक्।०१.०१.०५२अब् सनत्कुमारो वैधात्रः स्वर्वैद्यावश्विनीसुतौ ।
अक्।०१.०१.०५२च्द् नासत्यावश्विनौ दस्रावाश्विनेयौ च तावुभौ ॥ ५२ ॥

सनदिति—सनत् नित्यं कुमारः सनत्कुमारः । विधातुरपत्यं वैधात्रः । वैद्यसंहिताकर्तृविधातृपुत्रस्य नामनी ॥ अश्वन्याः सुतौ अश्विनीसुतौ । न असत्यौ नासत्यौ । अश्वावनयोः स्त इत्यश्विनौ । सदा अश्वारूढत्वाद्वा । दस्यतः क्षपयतः रोगानिति दस्नौ । ʻदसु उपक्षये । अश्विन्या अपत्ये पुमांसौ आश्विनेयौ । एतानि स्वर्गवैद्यनामानि ॥ ५२ ॥

सनत्कुमारो वैधात्रः । वैद्यशास्त्रकर्तृदेवर्षिनामनी ॥ स्वर्वैद्यौ—तावुभौ । देववैद्ययोर्नामानि । नासत्य इति दस्र इति तयोः पृथङ्नामनी । ʻनासत्यदस्रौ नासत्यावश्विनौ वरवाहनौ’ इति वैजयन्ती (पृ। १५, श्लो। ५) । विरूपैकशेषादत्र नासत्यौ दस्रावित्युक्तं मूलकारेण ॥ ५२ ॥

अक्।०१.०१.०५३अब् स्त्रियां बहुष्वप्सरसः स्वर्वेश्या ऊर्वशीमुखाः ।
(घृताची मेनका रम्भा ऊर्वशी च तिलोत्तमा ।

[[०१.०३७]]

सुकेशी मञ्जुघोषाद्याः कथ्यन्तेऽप्सरसो बुधैः ॥)

अक्।०१.०१.०५३च्द् हाहा हूहूश्चैवमाद्या गन्धर्वास्त्रिदिवौकसाम् ॥ ५३ ॥

स्त्रियामिति—आप्यन्ते पुण्यकृद्भिरिति अप्सरसः । ऊरू अश्नुते, नारायणस्य ऊर्वोर्भवत्वात् ऊर्वशी । ऊर्वशीमुखस्वर्वेश्यानाम । अप्सरा इत्येकवचनान्तमपि विद्यते ॥ गानं धारयन्तीति गानपराः गन्धर्वाः । हाहा हूहू इत्यालापानुकारात् नामद्वयम् । एकनामेत्येके । अव्ययाविति भोजराजः । हाहाहूहूप्रभृतिदेवगायकनामनी ॥ ५३ ॥

स्त्रियां—ऊर्वशीमुखाः । ऊर्वशीरम्भामेनकादिस्वर्गगणिका अप्सरस इत्युच्यन्ते । बहुष्विति बहुवचनप्रकृतिरन्ते लिङ्गसङ्ग्रहे समीरिता । एकवचना विंशत्यादयः । द्विवचना दम्पत्यादयः । बहुवचना अप्सरःप्रभृतयः । त्रिवचना वृक्षादयः । अवचनान्यव्ययानि । केषाञ्चिद् बहुत्वमनभिमतमेव । ʻएकाप्सरःप्रार्थितयोविवादः’ इत्यत्र बहुत्वं प्रायिकाभिप्रायमुक्तम् । अबहुवचनस्योदाहरणम्—

ʻसान्द्रकाण्डपटसंवृतमूर्तेर्दन्तिदन्तशयनीयशयस्य ।

मानिनः कुलवधूरिव रागादप्सरा व्यधित पार्श्वमशून्यम् ॥

इति ॥ हाहा हूहू—त्रिदिवौकसाम् । हाहाशब्दो धातुजो न भवतीति केचिद् व्याचक्रिरे । तज्जल्पितमज्ञानविजृम्भितमेव । ʻहेति निन्दितं ध्वनिं जहातीति हाहा’ इत्यमरभाष्यकाराः प्रतिजानते । गन्धर्वन्ति हाहसोरित्यभिधानान्तरपक्षः । हाहाहूहूप्रभृतयो देवगन्धर्वाः । गान्धर्वा अपि भवन्ति । ʻअपि गन्धर्वगान्धर्वदिव्यगायनगातवः’ इति रभसकोशः ॥ ५३ ॥

अक्।०१.०१.०५४अब् अग्निर्वैश्वानरो वह्निर्वीतिहोत्रो धनञ्जयः ।
अक्।०१.०१.०५४च्द् कृपीटयोनिर्ज्वलनो जातवेदास्तनूनपात् ॥ ५४ ॥
[[०१.०३८]]

अक्।०१.०१.०५५अब् बर्हिः शुष्मा कृष्णवर्त्मा शोचिष्केश उषर्बुधः ।
अक्।०१.०१.०५५च्द् आश्रयाशो बृहद्भानुः कृशानुः पावकोऽनलः ॥ ५५ ॥
अक्।०१.०१.०५६अब् रोहिताश्वो वायुसखः शिखावानाशुशुक्षणिः ।
अक्।०१.०१.०५६च्द् हिरण्यरेता हुतभुग् दहनो हव्यवाहनः ॥ ५६ ॥
अक्।०१.०१.०५७अब् सप्तार्चिर्दमुनाः शुक्रश्चित्रभानुर्विभावसुः ।
अक्।०१.०१.०५७च् शुचिरप्पित्तम्

अग्निरिति—अङ्गति ऊर्ध्वं गच्छतीत्यग्निः । ʻअगि ऊर्ध्वगमने । विश्वानरस्य ऋषेरपत्यं वैश्वानरः । हव्यं वहतीति वह्निः । ʻवह प्रापणे । होत्रस्य हविषो वीतिः अश्व इव वहनात् वीतिहोत्रः । अथवा वीतयोऽश्वा होत्रं हव्यमस्येति वीतिहोत्रः । वीतिः आर्याणामशनं होत्रं होमसाधनं तदस्यास्तीति वा वीतिहोत्रः । धनं जयतीति धनञ्जयः । ʻजि जये । कृपीटस्याम्भसो योनिः कृपीटयोनिः । कृपीटं योनिरस्येति वा । ज्वलतीति ज्वलनः । ʻज्वल दीप्तौ’ । जातं विद्यते इति जातवेदाः । ʻविद सत्तायाम् । जातं शुभाशुभं वेत्तीति वा । ʻविद ज्ञाने । वेदो हिरण्यम् अस्मात् जातमिति वा । तनूं न पातयति तनूनपात् । ʻपत्लृ गतौ’ । बृंहति वर्धते आज्येनेति बर्हिः । ʻबृहि वृद्धौ’ । शोषयतीति शुष्मा । बर्हाः दर्भाः शुष्म स्थानमस्येति बर्हिःशुष्मा । दर्भस्थानपक्षे एकनाम । कृष्णं वर्त्म मार्गोऽस्य कृष्णवर्त्मा । शोचींषि केशाः यस्य सः शोचिष्केशः । उषसि बुध्यते प्रकाशते उषर्बुधः । ʻबुध अवगमने । आश्रयम् अश्नातीति आश्रयाशः । ʻअश भोजने । आश्रयाशी इति वा पाठः । बृहन्तः भानवो यस्य बृहद्भानुः । कृश्यति तनूः स्वमान्द्यात् कृशानुः । ʻकृश तनूकरणे । कृशेन मन्थकाष्ठेन उत्पन्न इति वा । पुनातीति पावकः । ʻपूञ् पवने । अनिति वर्धतेऽनेन अनलः । ʻअन प्राणने । काष्ठादिभिः अलं पर्याप्तिः नास्ति अस्येति वा । लोहिताख्यो मृगः अश्वोऽस्येति लोहिताश्वः । वायोः सखा वायुसखः । वायुः सखा अस्येति वा । शिखा अस्यास्तीति शिखावान् । आशु शोषयितुमिच्छतीति आशुशुक्षणिः । हिरण्यं रेतोऽस्य हिरण्यरेताः । हुतं भुङ्क्ते हुतभुक् । ʻभुज पालनाभ्यवहारयोः’ । दहतीति दहनः । ʻदह भस्मीकरणे । हव्ये हव्यविषये वाहते यतते इति हव्यवाहनः । ʻवाहृ प्रयत्ने । हव्यं वहतीति वा । ʻवह प्रापणे । सप्त अर्चीषि यस्य सः सप्तार्चिः । दाम्यति ग्लापयति शमयति दमुनाः । सकारान्तः । ʻदमु उपशमने । शोचयति शत्रूनिति शुक्रः । ʻशुच शोके । शुचं रातीति वा । ʻरा आदाने । शुक्रं रुद्ररेतोऽत्रास्तीति वा । चित्रा भानवो यस्य चित्रभानुः । विभैव वसु धनमस्य विभावसुः । शोचयतीति शुचिः । ʻशुच शोके । शुद्धत्वाद्वा । अपां पित्तम् अप्पित्तम् । एतानि अग्नेर्नामानि ॥ ५४-६ ॥

अग्निर्वैश्वानरो—तनूनपात् । ʻतनूनपाति पीतसर्पिषि पतङ्ग इव पातयाम्यात्मानम् इति हर्षचरितानुप्रासात् तान्तः । बर्हिः शुष्मा—शोचिष्केश उषर्बुधः । शोचिष्केश इत्यत्र कस्कादित्वात् षत्वमिति कतिचिद्वदन्ति । आश्रयाशो—अप्पित्तम् । अग्निनामानि । बर्हिःशुष्मेति सङ्घातोऽप्यग्निनाम । अपां पित्तमिति वाक्यं सदप्यग्निनाम । शुचिर इति वा पाठः ।

ʻस्रुग्जिह्वो मन्त्रजिह्वश्च त्रिधामा वातसारथिः ।

स्वाहाप्रियः कृष्णगतिर्हव्यवाड्ढव्यसूदनः ।

धूमध्वजो हुतवहः पाञ्चजन्यो वृषाकपिः ॥

एतानि च ॥ ५४-६ ॥

अक्।०१.०१.०५८अब् वह्नेर्द्वयोर्ज्वालकीलावर्चिर्हेतिः शिखा स्त्रियाम् ।

और्व इति—ऊर्वतीत्यूर्वः । ʻउर्वी तुर्वी धुर्वी हिंसायाम् । तस्यापत्यं और्वः । बडवायां भवः बाडवः । वडवायाम् अनलः वडवानलः । बडवाग्निनामानि ॥ ज्वलतीति ज्वालः । ʻज्वल दीप्तौ’ । कीलति पक्ष्यादिगतिं कीलः । ʻकील बन्धने । एतौ शब्दौ द्वयोः स्त्रीपुंसयोः । अर्च्यते अर्चिः । सान्तः । ʻअर्च पूजायाम् । स्त्रीपुन्नपुंसकेषु अर्चिःशब्दः । प्रायेण अर्चिःशब्दः स्त्रीत्येके । हन्यते अनया हेतिः । ʻहन हिंसागत्योः’ । हिनोति वर्धते वा । ʻहि गतौ वृद्धौ च्ö । हेतिशब्दः सूर्यवह्निदीप्तिपर्याये स्त्रीलिङ्गः । आयुधपर्याये द्वयोः । शाखति वह्नौ शिखा । ʻशाखृ व्याप्तौ’ । अग्निज्वालानामानि ॥ ५७ ॥

और्वस्तु बाडबो बडबानलः । समुद्राग्निनामानि । अनुक्तम्—ʻसहरक्षा द्रुमाशनः’ । अरण्याग्निनामनी ॥ वह्नेर्द्वयोः—स्त्रियाम् । अग्निज्वालानामानि । स्त्रियामिति अर्चिरादिविशेषविधिः । अर्चिषः पश्य, हेतीः पश्य, शिखाः पश्य ॥ ५७ ॥

त्रिष्विति—स्फुलतीति स्फुलिङ्गः । ʻस्फुल सञ्चलने । अग्नेः कणः अग्निकणः । अग्निकणनाम । सन्तापयतीति सन्तापः । ʻतप सन्तापे । सञ्ज्वरतीति सञ्ज्वरः । ʻज्वर रोगे । अग्निदाहनामनी । निर्गता ज्वाला अस्य उल्का ।

अपगतज्वालाग्निनाम । भूतिः भसितभस्मनी क्षारः रक्षा । एतानि भूतिनामानि । दावः दवः वनहुताशनः दवाग्निनामानि ॥ ५८ ॥

त्रिषु स्फुलिङ्गोऽग्निकणः । वह्निकणनामानि । आबन्तताप्रसिद्ध्यर्थं त्रिषु स्फुलिङ्गेति केचित् पठन्ति । ʻत्रयी स्फुलिङ्गाऽपुञ्जो ना खड्गाङ्गश्चाथ सञ्ज्वरः’ इति वैजयन्त्यामपि (पृ। ११, श्लो। ३१) तथैव पठिता । सन्तापः सञ्ज्वरः समौ । दाहनामनी । अनुक्तम्—ʻरेटिः स्त्री रटितं वह्नेः’ । अग्निरटितं रेटिरित्युच्यते । तद्ध्वनिनाम । ʻधूमः स्यान्नमतस्तरिः’ । धूमनाम । ʻउल्का स्यान्निर्गता ज्वाला’ । निर्गतज्वाला उल्का स्यात् । विच्छिन्नज्वालनाम । ʻभूतिर्भसितभस्मनी । क्षारो रक्षा च्ö । भस्मनामानि ॥ ʻदावस्तु दवो वनहुताशने । वनवह्निनामनी ॥ ५८ ॥

अक्।०१.०१.०५९अब् धर्मराजः पितृपतिः समवर्ती परेतराट् ।
अक्।०१.०१.०५९च्द् कृतान्तो यमुनाभ्राता शमनो यमराड् यमः ॥ ५९ ॥
अक्।०१.०१.०६०अब् कालो दण्डधरः श्राद्धदेवो वैवस्वतोऽन्तकः ।

धर्मराज इति—धर्मस्य राजा धर्मराजः । पितॄणां पतिः पितृपतिः । समं वर्तितुं शीलमस्येति समवर्ती । ʻवृतु वर्तने । परेतेषु राजते परेतराट् । ʻराजृ दीप्तौ’ । कृतः अन्तो येन कृतान्तः । यमुनाया भ्राता यमुनाभ्राता । शमयतीति शमनः । ʻशमु उपशमे । यमेन राजते यमराट् । यमयति नियतिं यच्छतीति यमः । ʻयम उपरमे । कलयतीति कालः । ʻकल किल क्षेपे । दण्डं धरति धारयतीति दण्डधरः । श्राद्धस्य देवः श्राद्धदेवः । विवस्वतोऽपत्यं वैवस्वतः । अन्तं करोतीति अन्तकः । एतानि यमनामानि ॥ ५९ ॥

धर्मराजः—अन्तकः । यमनामानि । ʻशामित्रेयः कालकण्ठो दण्डी महिषवाहनः’ । एतानि च ॥ ५९ ॥

अक्।०१.०१.०६१अब् रात्रिञ्चरो रात्रिचरः कर्बुरो निकषात्मजः ।
अक्।०१.०१.०६१च्द् यातुधानः पुण्यजनो नैरृतो यातुरक्षसी ॥ ६१ ॥

राक्षस इति—रक्ष एव राक्षसः । कुणपं शवमत्तीति कौणपः । कोणं पातीति वा । क्रव्यं मांसमत्तीति क्रव्यात् । क्रव्यादश्च । ʻअद भक्षणे । अस्रं रक्तं पिबतीति अस्रपः । ʻपा पाने । अश्रप इति पाठे भक्ष्यमांसं न श्रपयति न पचतीत्यश्रपः । ʻश्रा पाके । असुर एव आसुरः । असून् प्राणान् रातीति वा । ʻरा आदाने । आशृणातीति आशरो वा । ʻशॄ हिंसायाम् । रात्रौ चरतीति रात्रिञ्चरः । रात्रिचरश्च । ʻचर गतिभक्षणयोः’ । कर्बुरवर्णत्वात् कर्बुरः । कृणाति हिनस्तीति वा कर्बुरः । ʻकॄ हिंसायाम् । निकषाया आत्मजः निकषामजः । निकषानाम रक्षोमाता । यातूनि यातनाः तीव्रवेदना धीयन्त अस्मिन्निति यातुधानः । यातुना धीयतेऽत्रेति वा । विरुद्धलक्षणेन पुण्यवान् जनः पुण्यजनः । निरृतेरपत्यं नैरृतः । याति रक्षांसि यातु । यातुशब्दः उकारान्तः । ʻया प्रापणे । रक्ष्यतेऽस्मात् जगदिति रक्षः । ʻरक्ष पालने । नैरृतनामानि ॥ ६०-१ ॥

राक्षसः—निकषात्मजः । कीकसात्मज इति पाठान्तरम् । यातुधानः—यातुरक्षसी । नैरृतनामानि । अनुक्तम्—ʻपलङ्कषो रात्रिमटो रात्र्यटो जललोहितः’ । एतानि च ॥ ६०-१ ॥

अक्।०१.०१.०६२अब् प्रचेता वरुणः पाशी यादसाम्पतिरप्पतिः ।

प्रचेता इति—प्रकृष्टं चेतोऽस्य प्रचेताः । वृणोति पाशैरिति वरुणः । ʻवृञ् वरणे । पाशोऽस्यास्तीति पाशी । यादसां पतिः । अपां पतिः अप्पतिः । उभयत्र षष्ठ्या अलुग्विकल्पः । वरुणनामानि ॥

प्रचेताः—अप्पतिः । वरुणनामानि । ʻअम्बुकान्तारोऽम्बुभूषणः स्यान्मकरवाहनः’ । एतानि च ॥

अक्।०१.०१.०६३अब् पृषदश्वो गन्धवहो गन्धवाहानिलाशुगाः ।
अक्।०१.०१.०६३च्द् समीरमारुतमरुज्जगत्प्राणसमीरणाः ॥ ६३ ॥
अक्।०१.०१.०६४अब् नभस्वद्वातपवनपवमानप्रभञ्जनाः ।
(प्रकम्पनो महावातो झञ्झावातः सवृष्टिकः ॥)

श्वसन इति—श्वसन्ति अनेन प्राणिनः श्वसनः । ʻश्वस प्राणने । स्पृशतीति स्पर्शनः । ʻस्पृश संस्पर्शने । वातीति वायुः । ʻवा गतिगन्धनयोः’ । मातरि आकाशे श्वयति मातरिश्वा । ʻटुओश्वि गतिवृद्ध्योः’ । सदा गतिः यस्य सदागतिः । पृषदाख्यो मृगोऽश्वो यस्य पृषदश्वः । पृषतां बिन्दूनाम् अश्व इति वा । गन्धस्य वहः गन्धवहः । गन्धं वहतीति वा । ʻवह प्रापणे । अनित्यनेन अनिलः । ʻअन प्राणने । आशु गच्छतीत्याशुगः । समीरतीति समीरः । ʻईर गतौ’ । अनेन कुपितेन म्रियते इति मारतः । मरुच्चैवम् । जगतां प्राणः जगत्प्राणः । सम्यग् ईरयति समीरणः । ʻईर प्रेरणे । नभोऽस्यास्तीति नभस्वान् । वातीति वातः । ʻवा गतिगन्धनयोः’ । पवत इति पवनः । ʻपूङ् पवने । पुनीते वा । पवमानश्च । ʻपूञ् पवने । प्रभञ्जयति शाखादिकं प्रभञ्जनः । ʻभञ्जो आमर्दने । प्रकम्पनो महाबलः झञ्झामारुतः सवृष्टिकः । एतानि वायुनामानि ॥ ६२-३ ॥

श्वसनः—प्रभञ्जनाः । वायुनामानि । जगदिति तस्यैव नामान्तरं स्यात् । ʻजगत् स्याद् विष्टपे क्लीबं वायौ ना जङ्गमे त्रिषु’ इति रुद्रः । प्राण इत्यपि नामान्तरं स्यात् । ʻहृदि स्थितानिले जीवे बले प्राणः प्रकीर्तितः’ इति रुद्रः ।

ʻमहाबलः सततगः शरण्युर्मृगवाहनः ।

ध्वजप्रहरणो धूलिध्वजः पूश्च प्रकम्पनः ॥

एतानि च ॥ ६२-३ ॥

अक्।०१.०१.०६५अब् हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिमण्डले ।
अक्।०१.०१.०६५च्द् उदानः कण्ठदेशे स्याद् व्यानः सर्वशरीरगः ॥ ६५ ॥
अक्।०१.०१.०६६अ शरीरस्था इमे

प्राण इति—प्रकर्षेण बहिरानयतीति प्राणः । अधो नयतीति अपानः । सर्वत्र आनयतीति समानः । उद् ऊर्ध्वम् आनयतीति उदानः । विनयतीति व्यानः । ʻणीञ् प्रापणे । प्राणयति अपानयति समानयति उदानयति व्यानयतीति वा यथाक्रमं वक्तव्यः । एते पञ्च क्रमेण हृद्गुदनाभिकण्ठसर्वदेहस्थवायुनामानि ॥ ६४-५ ॥ </Amarapadavivrti

[[०१.०४५ ]]

अक्।०१.०१.०६७च्द् सततानारताश्रान्तसन्तताविरतानिशम् ॥ ६७ ॥

[[०१.०४६ ]]

अक्।०१.०१.०६८च्द् अतिवेलभृशात्यर्थातिमात्रोद्गाढनिर्भरम् ॥ ६८ ॥

[[०१.०४७ ]]

[[०१.०४८]]

[[०१.०४९]]

[[०१.०५०]]