०७३ द्विज-विषादः

ವಾಲ್ಮೀಕಿಗಳಿಂದ ಬೀಳ್ಕೊಂಡು ಶತ್ರುಘ್ನನು ಅಯೋಧ್ಯೆಗೆ ಹೋಗಿ ಶ್ರೀರಾಮಾದಿಗಳನ್ನು ಭೆಟ್ಟಿಯಾಗಿ, ಏಳುದಿನ ಅಲ್ಲಿ ಇದ್ದು ಪುನಃ ಮಧುರಾಪುರಿಗೆ ಪ್ರಯಾಣ

ತಂ ಶಯಾನಂ ನರವ್ಯಾಘ್ರಂ ನಿದ್ರಾ ನಾಭ್ಯಾಗಮತ್ತದಾ ।
ಚಿಂತಯಾನಮನೇಕಾರ್ಥಂ ರಾಮಗೀತಮನುತ್ತಮಮ್ ॥

ಪುರುಷಸಿಂಹ ಶತ್ರುಘ್ನನು ಮಲಗಿದ್ದರೂ ಆ ಉತ್ತಮ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನ ಕುರಿತು ಅನೇಕ ರೀತಿಯ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಯೋಚಿಸುತ್ತಿದ್ದನು. ಇದರಿಂದ ಅವನಿಗೆ ಬಹಳ ಹೊತ್ತು ನಿದ್ದೆಬಂದಿಲ್ಲ.॥1॥

ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಂ ಸುಮಧುರಂ ತಂತ್ರೀಲಯಸಮನ್ವಿತಮ್ ।
ಶ್ರುತ್ವಾ ರಾತ್ರಿರ್ಜಗಾಮಾಶು ಶತ್ರುಘ್ನಸ್ಯ ಮಹಾತ್ಮನಃ ॥

ವೀಣೆಯ ಲಯದೊಂದಿಗೆ ರಾಮಚರಿತ ಗಾಯನದ ಸುಮಧುರ ಶಬ್ದ ಕೇಳಿ ಮಹಾತ್ಮಾ ಶತ್ರುಘ್ನನ ಉಳಿದ ರಾತ್ರಿಯೂ ಬೇಗನೇ ಕಳೆದುಹೋಯಿತು.॥2॥

ತಸ್ಯಾಂ ರಜನ್ಯಾಂ ವ್ಯಷ್ಟಾಯಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಪೌರ್ವಾಹ್ಣಿಕಂ ಕ್ರಮಮ್ ।
ಉವಾಚ ಪ್ರಾಂಜಲಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ಶತ್ರುಘ್ನೋ ಮುನಿಪುಂಗವಮ್ ॥

ರಾತ್ರೆ ಕಳೆದು ಪ್ರಾತಃಕಾಲ ಪೂರ್ವಾಹ್ಣದ ನಿತ್ಯಕರ್ಮ ಮುಗಿಸಿ ಶತ್ರುಘ್ನನು ಕೈಮುಗಿದು ಮುನಿವರ ವಾಲ್ಮೀಕಿಗಳಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು.॥3॥

ಭಗವನ್ ದ್ರಷ್ಟುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ರಾಘವಂರಘುನಂದನಮ್ ।
ತ್ವಯಾನುಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಸಹೈಭಿಃ ಸಂಶಿತವ್ರತೈಃ ॥

ಪೂಜ್ಯರೇ! ಈಗ ನಾನು ರಘುಕುಲನಂದ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ದರ್ಶಿಸಲು ಬಯಸುತ್ತಿದ್ದೇನೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ನೀವು ಆಜ್ಞೆ ಕೊಟ್ಟರೆ ಕಠೋರ ವ್ರತವನ್ನು ಪಾಲಿಸುವ ಈ ಸಂಗಡಿಗರೊಂದಿಗೆ ಅಯೋಧ್ಯೆಗೆ ಹೋಗಲು ಇಚ್ಛಿಸುತ್ತೇನೆ.॥4॥

ಇತ್ಯೇವಂ ವಾದಿನಂ ತಂ ತು ಶತ್ರುಘ್ನಂಶತ್ರುಸೂದನಮ್ ।
ವಾಲ್ಮೀಕಿಃ ಸಂಪರಿಷ್ವಜ್ಯ ವಿಸಸರ್ಜ ಚ ರಾಘವಮ್ ॥

ಹೀಗೆ ಹೇಳುತ್ತಾ ರಘುಕುಲಭೂಷಣ ಶತ್ರುಸೂದನ ಶತ್ರುಘ್ನನನ್ನು ವಾಲ್ಮೀಕಿಗಳು ಬಿಗಿದಪ್ಪಿಕೊಂಡು ಹೋಗಲು ಅಪ್ಪಣೆ ನೀಡಿದರು.॥5॥

ಸೋಽಭಿವಾದ್ಯ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠಂ ರಥಮಾರುಹ್ಯ ಸುಪ್ರಭಮ್ ।
ಅಯೋಧ್ಯಾಮಗಮತ್ತೂರ್ಣಂ ರಾಘವೋತ್ಸುಕದರ್ಶನಃ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನ ದರ್ಶನಕ್ಕೆ ಉತ್ಕಂಠಿತನಾದ ಶತ್ರುಘ್ನನು ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠ ವಾಲ್ಮೀಕಿಗಳಿಗೆ ವಂದಿಸಿ, ಒಂದು ಸುಂದರ ದೀಪ್ತಿಯುಳ್ಳ ರಥವನ್ನೇರಿ ಕೂಡಲೇ ಅಯೋಧ್ಯೆಯ ಕಡೆಗೆ ಹೊರಟನು.॥6॥

ಸ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಪುರೀಂ ರಮ್ಯಾಂ ಶ್ರೀಮಾನಿಕ್ಷ್ವಾಕುನಂದನಃ ।
ಪ್ರವಿವೇಶ ಮಹಾಬಾಹುರ್ಯತ್ರ ರಾಮೋ ಮಹಾದ್ಯುತಿಃ ॥

ಇಕ್ಷ್ವಾಕುಕುಲನಂದನ ಮಹಾಬಾಹು ಶ್ರೀಮಾನ್ ಶತ್ರುಘ್ನನು ಅಯೋಧ್ಯೆಯನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿ, ನೇರವಾಗಿ ಮಹಾತೇಜಸ್ವೀ ಶ್ರೀರಾಮನು ವಿರಾಜಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಅರಮನೆಗೆ ಹೋದನು.॥7॥

ಸ ರಾಮಂ ಮಂತ್ರಿ ಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಪೂರ್ಣಚಂದ್ರ ನಿಭಾನನಮ್ ।
ಪಶ್ಯನ್ನಮರಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಸಹಸ್ರನಯನಂ ಯಥಾ ॥

ಸೋಽಭಿವಾದ್ಯ ಮಹಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ವಲಂತಮಿವ ತೇಜಸಾ ।
ಉವಾಚ ಪ್ರಾಂಜಲಿರ್ಭೂತ್ವಾ ರಾಮಂ ಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮಮ್ ॥

ಸಹಸ್ರನೇತ್ರಧಾರೀ ಇಂದ್ರನು ದೇವತೆಗಳ ನಡುವೆ ಕುಳಿತಿರುವಂತೆ ಪೂರ್ಣಚಂದ್ರನಂತೆ ಮನೋಹರ ಮುಖವುಳ್ಳ ಶ್ರೀರಾಮನು ಮಂತ್ರಿಗಳ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ ವಿರಾಜಿಸುತ್ತಿದ್ದನು. ತನ್ನ ತೇಜದಿಂದ ಪ್ರಜ್ವಲಿತನಾದ ಸತ್ಯ ಪರಾಕ್ರಮಿ ಮಹಾತ್ಮಾ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ನೋಡಿ ಶತ್ರುಘ್ನನು ಕೈಮುಗಿದು ಇಂತೆಂದನು.॥8-9॥

ಯದಾಜ್ಞಪ್ತಂ ಮಹಾರಾಜ ಸರ್ವಂ ತತ್ಕೃತವಾನಹಮ್ ।
ಹತಃ ಸಲವಣಃ ಪಾಪಃ ಪುರೀ ಚಾಸ್ಯ ನಿವೇಶಿತಾ ॥

ಮಹಾರಾಜಾ! ನೀವು ನನಗೆ ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿದ ಎಲ್ಲ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಪೂರೈಸಿ ನಾನು ಬಂದಿದ್ದೇನೆ. ಪಾಪೀ ಲವಣನು ಹತನಾಗಿ ಅವನ ಪುರಿಯೂ ನೆಲೆಗೊಂಡಿತು.॥10॥

ದ್ವಾದಶೈತಾನಿ ವರ್ಷಾಣಿ ತ್ವಾಂ ವಿನಾ ರಘುನಂದನ ।
ನೋತ್ಸಹೇಯಮಹಂ ವಸ್ತುಂ ತ್ವಯಾ ವಿರಹಿತೋ ನೃಪ ॥

ರಘುನಂದನ! ನಿಮ್ಮ ದರ್ಶನವಿಲ್ಲದೆ ಈ ಹನ್ನೆರಡು ವರ್ಷಗಳು ಹೇಗೋ ಕಳೆದು ಹೋದುವು; ಆದರೆ ನರೇಶ್ವರ! ಇನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ದಿನ ನಿಮ್ಮಿಂದ ದೂರ ಉಳಿಯುವ ಸಾಹಸ ನನ್ನಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲ.॥11॥

ಸ ಮೇ ಪ್ರಸಾದಂ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥ ಕುರುಷ್ವಾಮಿತವಿಕ್ರಮ ।
ಮಾತೃಹೀನೋ ಯಥಾ ವತ್ಸೋ ನ ಚಿರಂ ಪ್ರವಸಾಮ್ಯಹಮ್ ॥

ಅಮಿತ ಪರಾಕ್ರಮೀ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥನೇ! ಪುಟ್ಟಮಗು ತನ್ನ ತಾಯಿಯನ್ನು ಅಗಲಿ ಇರುವುದಿಲ್ಲವೋ ಹಾಗೆಯೇ ನಾನು ಚಿರಕಾಲ ನಿಮ್ಮಿಂದ ದೂರ ಇರಲಾರೆ. ಅದಕ್ಕಾಗಿ ನೀವು ನನ್ನ ಮೇಲೆ ಕೃಪೆದೋರಿರಿ.॥12॥

ಏವಂ ಬ್ರುವಾಣಂ ಶತ್ರುಘ್ನಂ ಪರಿಷ್ವಜ್ಯೇದಮಬ್ರವೀತ್ ।
ಮಾ ವಿಷಾದಂ ಕೃಥಾಃ ಶೂರ ನೈತತ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯಚೇಷ್ಟಿತಮ್ ॥

ಹೀಗೆ ಹೇಳುತ್ತಿರುವ ಶತ್ರುಘ್ನನನ್ನು ಬಿಗಿದಪ್ಪಿಕೊಂಡು ಶ್ರೀರಾಮನು ಹೇಳಿದನು - ಶೂರವೀರನೇ! ವಿಷಾದಪಡಬೇಡ. ಈ ರೀತಿ ಕಾತರನಾಗುವುದು ಕ್ಷತ್ರಿಯರಿಗೆ ಉಚಿತವಲ್ಲ.॥13॥

ನಾವಸೀದಂತಿ ರಾಜಾನೋ ವಿಪ್ರವಾಸೇಷು ರಾಘವ ।
ಪ್ರಜಾ ಚ ಪರಿಪಾಲ್ಯಾ ಹಿ ಕ್ಷಾತ್ರಧರ್ಮೇಣ ರಾಘವ ॥

ರಘುಕುಲಭೂಷಣ! ರಾಜರು ಪರದೇಶದಲ್ಲಿದ್ದರೂ ದುಃಖಿತರಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ರಘುವೀರನೇ! ರಾಜನು ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಧರ್ಮಕ್ಕನುಸಾರ ಪ್ರಜೆಯನ್ನು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಪಾಲಿಸಬೇಕು.॥14॥

ಕಾಲೇ ಕಾಲೇ ತು ಮಾಂ ವೀರ ಅಯೋಧ್ಯಾಮವಲೋಕಿತುಮ್ ।
ಆಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ನರಶ್ರೇಷ್ಠ ಗಂತಾಸಿ ಚ ಪುರಂ ತವ ॥

ನರಶ್ರೇಷ್ಠವೀರನೇ! ಆಗಾಗ ನನ್ನನ್ನು ನೋಡಲು ಅಯೋಧ್ಯೆಗೆ ಬರುತ್ತಾ ಇರು ಹಾಗೂ ಮತ್ತೆ ತನ್ನ ಪುರಿಗೆ ಮರಳಿ ಹೋಗುತ್ತಾ ಇರು.॥15॥

ಮಮಾಪಿ ತ್ವಂ ಸುದಯಿತಃ ಪ್ರಾಣೈರಪಿ ನ ಸಂಶಯಃ ।
ಅವಶ್ಯಂ ಕರಣೀಯಂ ಚ ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಪಾಲನಮ್ ॥

ನೀನು ನನಗೆ ಪ್ರಾಣಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಿಯನಾಗಿರುವೆ ಇದರಲ್ಲಿ ಸಂಶಯವೇ ಇಲ್ಲ. ಆದರೆ ರಾಜ್ಯದ ಪಾಲನೆ ಮಾಡುವುದೂ ಆವಶ್ಯಕ ಕರ್ತವ್ಯವಾಗಿದೆ.॥16॥

ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ ವಸ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥ ಸಪ್ತರಾತ್ರಂ ಮಯಾ ಸಹ ।
ಊರ್ಧ್ವಂ ಗಂತಾಸಿ ಮಧುರಾಂ ಸಭೃತ್ಯಬಲವಾಹನಃ ॥

ಆದ್ದರಿಂದ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥನೇ ! ಈಗ ಏಳುದಿನ ನೀನು ನನ್ನೊಂದಿಗೆ ಇರು. ಅನಂತರ ಸೇವಕರು, ಸೈನ್ಯ, ವಾಹನಗಳೊಂದಿಗೆ ಮಧುರಾಪುರಿಗೆ ಹೊರಟು ಹೋಗು.॥17॥

ರಾಮಸ್ಯೈ ತದ್ವಚಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಧರ್ಮಯುಕ್ತಂ ಮನೋಽನುಗಮ್ ।
ಶತ್ರುಘ್ನೋ ದೀನಯಾ ವಾಚಾ ಬಾಢಮಿತ್ಯೇವ ಚಾಬ್ರವೀತ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನ ಈ ಮಾತು ಧರ್ಮ ಯುಕ್ತ ಇರುವುದರೊಂದಿಗೆ ಮನಸ್ಸಿಗನುಕೂಲವಾಗಿತ್ತು. ಅದನ್ನು ಕೇಳಿ ಶತ್ರುಘ್ನನು ಶ್ರೀರಾಮನ ವಿಯೋಗದ ಭಯದಿಂದ ದೀನವಾಣಿಯಲ್ಲಿ ‘ತಮ್ಮ ಆಜ್ಞೆಯಂತಾಗಲಿ’ ಎಂದು ಹೇಳಿದನು.॥18॥

ಸಪ್ತರಾತ್ರಂ ಚ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥೋ ರಾಘವಸ್ಯ ಯಥಾಜ್ಞಯಾ ।
ಉಷ್ಯ ತತ್ರ ಮಹೇಷ್ವಾಸೋಗಮನಾಯೋಪಚಕ್ರಮೇ ॥

ಶ್ರೀರಘುನಾಥನ ಆಜ್ಞೆಯಂತೆ ಏಳು ದಿನ ಅಯೋಧ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಇದ್ದು, ಮಹಾಧನುರ್ಧರ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥಕುಲಭೂಷಣ ಶತ್ರುಘ್ನನು ಅಲ್ಲಿಂದ ಹೋಗಲು ಸಿದ್ಧನಾದನು.॥19॥

ಆಮಂತ್ರ್ಯತು ಮಹಾತ್ಮಾನಂ ರಾಮಂ ಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮಮ್ ।
ಭರತಂ ಲಕ್ಷ್ಮಣಂ ಚೈವ ಮಹಾರಥಮುಪಾರುಹತ್ ॥

ಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮಿ ಮಹಾತ್ಮಾ ಶ್ರೀರಾಮ, ಭರತ, ಲಕ್ಷ್ಮಣರಿಂದ ಬೀಳ್ಕೊಂಡು ಶತ್ರುಘ್ನನು ಬಂದು ವಿಶಾಲ ರಥವನ್ನು ಏರಿದನು.॥20॥

ದೂರಂ ಪದ್ಭ್ಯಾಮನುಗತೋ ಲಕ್ಷ್ಮಣೇನಮಹಾತ್ಮನಾ ।
ಭರತೇನ ಚ ಶತ್ರುಘ್ನೋ ಜಗಾಮಾಶು ಪುರೀಂ ತದಾ ॥

ಮಹಾತ್ಮಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ಮತ್ತು ಭರತರು ಕಾಲ್ನಡಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಅವನನ್ನು ಬೀಳ್ಕೊಡಲು ಸ್ವಲ್ಪದೂರ ಹಿಂದೆಯೇ ಹೋದರು. ಅನಂತರ ಶತ್ರುಘ್ನನು ಶೀಘ್ರವಾಗಿ ತನ್ನ ರಾಜಧಾನಿಯ ಕಡೆಗೆ ಹೊರಟು ಹೋದನು.॥21॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಉತ್ತರ ಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಎಪ್ಪತ್ತೆರಡನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು. ॥72॥