०४० सुग्रीव-विभीषणादि-प्रेषणम्

ವಾನರರ, ಕರಡಿಗಳ, ರಾಕ್ಷಸರ ಬೀಳ್ಕೊಡಿಗೆ

ತಥಾ ಸ್ಮ ತೇಷಾಂ ವಸತಾಮೃಕ್ಷವಾನರರಕ್ಷಸಾಮ್ ।
ರಾಘವಸ್ತು ಮಹಾತೇಜಾಃ ಸುಗ್ರೀವಮಿದಮಬ್ರವೀತ್ ॥

ಹೀಗೆ ಅಲ್ಲಿ ಸುಖವಾಗಿ ವಾಸಿಸುವ ಕರಡಿ, ವಾನರರು, ರಾಕ್ಷಸರಲ್ಲಿ ಸುಗ್ರೀವನನ್ನು ಸಂಬೋಧಿಸಿ ಮಹಾತೇಜಸ್ವೀ ಶ್ರೀರಘುನಾಥನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದನು.॥1॥

ಗಮ್ಯತಾಂ ಸೌಮ್ಯ ಕಿಷ್ಕಿಂಧಾಂದುರಾಧರ್ಷಾಂ ಸುರಾಸುರೈಃ ।
ಪಾಲಯಸ್ವ ಸಹಾಮಾತ್ಯೈ ರಾಜ್ಯಂ ನಿಹತಕಂಟಕಮ್ ॥

ಸೌಮ್ಯ! ಈಗ ನೀನು ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಮತ್ತು ಅಸುರರಿಗೂ ದುರ್ಜಯ ವಾದ ಕಿಷ್ಕಿಂಧೆಗೆ ಹೋಗು ಮತ್ತು ಅಲ್ಲಿ ಮಂತ್ರಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಇದ್ದು, ತನ್ನ ನಿಷ್ಕಂಟಕ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಪಾಲಿಸು.॥2॥

ಅಂಗದಂ ಚ ಮಹಾಬಾಹೋ ಪ್ರೀತ್ಯಾ ಪರಮಯಾ ಯುತಃ ।
ಪಶ್ಯ ತ್ವಂ ಹನುಮಂತಂ ಚ ನಲಂ ಚ ಸುಮಹಾಬಲಮ್ ॥

ಸುಷೇಣಂ ಶ್ವಶುರಂ ವೀರಂ ತಾರಂ ಚ ಬಲಿನಾಂ ವರಮ್ ।
ಕುಮುದಂ ಚೈವ ದುರ್ಧರ್ಷಂ ನೀಲಂ ಚೈವ ಮಹಾಬಲಮ್ ॥

ವೀರಂಶತಬಲಿಂ ಚೈವ ಮೈಂದಂ ದ್ವಿವಿದಮೇವ ಚ ।
ಗಜಂ ಗವಾಕ್ಷಂ ಗವಯಂ ಶರಭಂ ಚ ಮಹಾಬಲಮ್ ॥

ಋಕ್ಷರಾಜಂ ಚ ದುರ್ಧರ್ಷಂ ಜಾಂಬವಂತಂ ಮಹಾಬಲಮ್ ।
ಪಶ್ಯ ಪ್ರೀತಿಸಮಾಯುಕ್ತೋ ಗಂಧಮಾದನಮೇವ ಚ ॥

ಮಹಾಬಾಹೋ! ಅಂಗದ ಮತ್ತು ಹನುಮಂತನನ್ನು ನೀನು ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರೇಮಪೂರ್ಣ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ನೋಡು. ಮಹಾಬಲಿ ನಳ, ನಿನ್ನ ಮಾವ ವೀರಸುಷೇಣ, ಬಲಿಷ್ಠರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠತಾರ, ದುರ್ದರ್ಷವೀರ ಕುಮುದ, ಮಹಾಬಲಿ ನೀಲ, ವೀರ ಶತಬಲಿ, ಮೈಂದ, ದ್ವಿವಿದ, ಗಜ, ಗವಾಕ್ಷ, ಗವಯ, ಮಹಾಬಲಿ ಶರಭ, ಮಹಾ ಬಲ-ಪರಾಕ್ರಮದಿಂದ ಕೂಡಿದ ದುರ್ಜಯ ವೀರ ಋಕ್ಷರಾಜ ಜಾಂಬವಂತ ಹಾಗೂ ಗಂಧಮಾದನನ ಇವರೆಲ್ಲರ ಮೇಲೆ ನೀನು ಪ್ರೇಮ ದೃಷ್ಟಿ ಇರಿಸು.॥3-6॥

ಋಷಭಂ ಚ ಸುವಿಕ್ರಾಂತಂ ಪ್ಲವಂಗಂ ಚ ಸುಪಾಟಲಮ್ ।
ಕೇಸರಿಂ ಶರಭಂ ಶುಂಭಂ ಶಂಖಚೂಡಂ ಮಹಾಬಲಮ್ ॥

ಪರಮ ಪರಾಕ್ರಮಿ ಋಷಭ, ವಾನರ, ಸುಪಾಟಲ, ಕೇಸರೀ, ಶರಭ, ಶುಂಭ ಹಾಗೂ ಮಹಾಬಲೀ ಶಂಖಚೂಡ ಇವರನ್ನು ಪ್ರೇಮಪೂರ್ಣ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ನೋಡು.॥7॥

ಯೇ ಯೇ ಮೇ ಸುಮಹಾತ್ಮಾನೋ ಮದರ್ಥೇ ತ್ಯಕ್ತಜೀವಿತಾಃ ।
ಪಶ್ಯ ತ್ವಂ ಪ್ರೀತಿಸಂಯುಕ್ತೋ ಮಾ ಚೈಷಾಂ ವಿಪ್ರಿಯಂ ಕೃಥಾಃ ॥

ಇವರಲ್ಲದೆ ಯಾವ - ಯಾವ ಮಹಾಮನಸ್ವೀ ವಾನರರು ನನಗಾಗಿ ತಮ್ಮ ಪ್ರಾಣಗಳನ್ನು ಪಣಕ್ಕಿಟ್ಟಿದ್ದರೋ, ಅವರೆಲ್ಲರ ಮೇಲೆ ನೀನು ಪ್ರೇಮದೃಷ್ಟಿ ಇರಿಸು. ಎಂದಿಗೂ ಅವರ ಅಪ್ರಿಯ ಮಾಡಬೇಡ.॥8॥

ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ಚ ಸುಗ್ರೀವಮಾಶ್ಲಿಷ್ಯ ಚ ಪುನಃ ಪುನಃ ।
ವಿಭೀಷಣಮುವಾಚಾಥ ರಾಮೋ ಮಧುರಯಾ ಗಿರಾ ॥

ಹೀಗೆ ಹೇಳಿ ಶ್ರೀರಾಮನು ಸುಗ್ರೀವನನ್ನು ಪುನಃ ಪುನಃ ಆಲಿಂಗಿಸಿಕೊಂಡು, ಮತ್ತೆ ಮಧುರ ವಾಣಿಯಲ್ಲಿ ವಿಭೀಷಣನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು.॥9॥

ಲಂಕಾಂ ಪ್ರಶಾಧಿ ಧರ್ಮೇಣ ಧರ್ಮಜ್ಞಸ್ತ್ವಂ ಮತೋ ಮಮ ।
ಪುರಸ್ಯ ರಾಕ್ಷಸಾನಾಂ ಚ ಭ್ರಾತುರ್ವೈಶ್ರವಣಸ್ಯ ಚ ॥

ರಾಕ್ಷಸರಾಜನೇ! ನೀನು ಧರ್ಮದಿಂದ ಲಂಕೆಯ ರಾಜ್ಯವಾಳು. ನೀನು ಧರ್ಮಜ್ಞನೆಂದು ನಾನು ತಿಳಿಯುತ್ತೇನೆ. ನಿನ್ನ ನಗರದ ಎಲ್ಲ ರಾಕ್ಷಸರು ಹಾಗೂ ನಿನ್ನ ಅಣ್ಣ ಕುಬೇರನೂ ನಿನ್ನನ್ನು ಧರ್ಮಜ್ಞನೆಂದೇ ತಿಳಿಯುತ್ತಾರೆ.॥10॥

ಮಾ ಚ ಬುದ್ಧಿಮಧರ್ಮೇ ತ್ವಂ ಕುರ್ಯಾರಾಜನ್ಕಥಂಚನ ।
ಬುದ್ಧಿಮಂತೋ ಹಿ ರಾಜಾನೋ ಧ್ರುವಮಶ್ನಂತಿ ಮೇದಿನೀಮ್ ॥

ರಾಜನೇ! ನೀನು ಯಾವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಅಧರ್ಮಕ್ಕೆ ಮನಕೊಡಬೇಡ. ಸರಿಯಾದ ಬುದ್ಧಿ ಇರುವ ರಾಜನೇ ನಿಶ್ಚಯವಾಗಿ ದೀರ್ಘಕಾಲದ ವರೆಗೆ ರಾಜ್ಯವಾಳುವನು.॥11॥

ಅಹಂಚ ನಿತ್ಯಶೋ ರಾಜನ್ಸುಗ್ರೀವಸಹಿತಸ್ತ್ವಯಾ ।
ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಃ ಪರಯಾ ಪ್ರೀತ್ಯಾ ಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ವಿಗತಜ್ವರಃ ॥

ರಾಜನೇ! ನೀನು ಸುಗ್ರೀವನ ಸಹಿತ ನನ್ನನ್ನು ಸದಾ ಸ್ಮರಿಸುತ್ತಿರು. ಈಗ ನಿಶ್ಚಿಂತನಾಗಿ ಸಂತೋಷದಿಂದ ಇಲ್ಲಿಂದ ದಯಮಾಡಿಸು.॥12॥

ರಾಮಸ್ಯ ಭಾಷಿತಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಋಕ್ಷವಾನರರಾಕ್ಷಸಾಃ ।
ಸಾಧುಸಾಧ್ವಿತಿ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥಂ ಪ್ರಶಶಂಸುಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ॥

ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನ ಈ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳಿ ಕರಡಿಗಳು, ವಾನರರು, ರಾಕ್ಷಸರು ಧನ್ಯ-ಧನ್ಯ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ಪದೇ-ಪದೇ ಪ್ರಶಂಸಿಸಿದರು.॥13॥

ತವ ಬುದ್ಧಿ ರ್ಮಹಾಬಾಹೋ ವೀರ್ಯಮದ್ಭುತಮೇವ ಚ ।
ಮಾಧುರ್ಯಂ ಪರಮಂ ರಾಮ ಸ್ವಯಂಭೋರಿವ ನಿತ್ಯದಾ ॥

ಅವರು ಹೇಳಿದರು - ಮಹಾಬಾಹು ಶ್ರೀರಾಮಾ! ಸ್ವಯಂಭೂ ಬ್ರಹ್ಮನಂತೆ ನಿನ್ನ ಸ್ವಭಾವದಲ್ಲಿ ಸದಾ ಮಧುರತೆಯೇ ಇರುತ್ತದೆ. ನಿನ್ನ ಬುದ್ಧಿ ಮತ್ತು ಪರಾಕ್ರಮ ಅದ್ಭುತವಾಗಿದೆ.॥14॥

ತೇಷಾಮೇವಂ ಬ್ರುವಾಣಾನಾಂ ವಾನರಾಣಾಂ ಚ ರಕ್ಷಸಾಮ್ ।
ಹನೂಮಾನ್ಪ್ರಣತೋ ಭೂತ್ವಾ ರಾಘವಂ ವಾಕ್ಯಮಬ್ರವೀತ್ ॥

ವಾನರರು, ರಾಕ್ಷಸರು ಹೀಗೆ ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದಾಗಲೇ ಹನುಮಂತನು ವಿನಮ್ರನಾಗಿ ಶ್ರೀರಾಮನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು.॥15॥

ಸ್ನೇಹೋ ಮೇ ಪರಮೋ ರಾಜಂಸ್ತ್ವಯಿ ತಿಷ್ಠತುನಿತ್ಯದಾ ।
ಭಕ್ತಿಶ್ಚ ನಿಯತಾ ವೀರ ಭಾವೋ ನಾನ್ಯತ್ರ ಗಚ್ಛತು ॥

ಮಹಾರಾಜಾ! ನಿನ್ನ ಕುರಿತು ನನ್ನ ಮಹಾಸ್ನೇಹ ಸದಾ ಇರಲಿ. ವೀರನೇ! ನಿನ್ನಲ್ಲೇ ನನಗೆ ನಿಶ್ಚಲಭಕ್ತಿ ಇರಲಿ. ನೀನಲ್ಲದೆ ಬೇರೆ ಯಾವುದರಲ್ಲಿಯೂ ನನ್ನ ಆಂತರಿಕ ಅನುರಾಗ ಇಲ್ಲದಿರಲಿ.॥16॥

ಯಾವದ್ರಾಮಕಥಾ ವೀರ ಚರಿಷ್ಯತಿ ಮಹೀತಲೇ ।
ತಾವಚ್ಛರೀರೇ ವತ್ಸ್ಯಂತು ಪ್ರಾಣಾ ಮಮ ನ ಸಂಶಯಃ ॥

ವೀರ ರಾಘವ! ಈ ಪೃಥಿವಿಯಲ್ಲಿ ರಾಮಕಥೆ ಪ್ರಚಲಿತವಿರುವ ತನಕ ನಿಃಸಂದೇಹವಾಗಿ ನನ್ನ ಪ್ರಾಣ ಈ ಶರೀರದಲ್ಲಿರಲಿ.॥17॥

ಯಚ್ಚೈತಚ್ಚರಿತಂ ದಿವ್ಯಂ ಕಥಾ ತೇ ರಘುನಂದನ ।
ತನ್ಮಮಾಪ್ಸರಸೋ ರಾಮ ಶ್ರಾವಯೇಯುರ್ನರರ್ಷಭ ॥

ರಘುಕುಲನಂದನ ವರಶ್ರೇಷ್ಠ ರಾಮಾ! ನಿನ್ನ ಈ ದಿವ್ಯ ಚರಿತ್ರೆ ಮತ್ತು ಕಥೆಯನ್ನು ಅಪ್ಸರೆಯರು ನನಗೆ ಹಾಡಿ ಕೇಳಿಸಲಿ.॥18॥

ತಚ್ಛ್ರುತ್ವಾಹಂ ತತೋ ವೀರ ತವ ಚರ್ಯಾಮೃತಂ ಪ್ರಭೋ ।
ಉತ್ಕಂಠಾಂ ತಾಂ ಹರಿಷ್ಯಾಮಿ ಮೇಘಲೇಖಾಮಿವಾನಿಲಃ ॥

ವೀರ ಪ್ರಭೋ! ನಿನ್ನ ಈ ಚರಿತ್ರೆಯನ್ನು ಕೇಳಿ ವಾಯು ಮೋಡಗಳನ್ನು ಹಾರಿಸಿಕೊಂಡು ದೂರ ಒಯ್ಯುವಂತೆ ನಾನು ನನ್ನ ಉತ್ಕಂಠತೆಯನ್ನು ದೂರಗೊಳಿಸುತ್ತಾ ಇರುವೆನು.॥19॥

ಏವಂ ಬ್ರುವಾಣಂ ರಾಮಸ್ತು ಹನೂಮಂತಂ ವರಾಸನಾತ್ ।
ಉತ್ಥಾಯ ಸಸ್ವಜೇಸ್ನೇಹಾದ್ವಾಕ್ಯಮೇತದುವಾಚ ಹ ॥

ಹನುಮಂತನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಶ್ರೀರಘುನಾಥನು ಶ್ರೇಷ್ಠ ಸಿಂಹಾಸನದಿಂದ ಎದ್ದು ಅವನನ್ನು ಬಿಗಿದಪ್ಪಿಕೊಂಡು ಸ್ನೇಹಪೂರ್ವಕ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದನು.॥20॥

ಏವಮೇತತ್ಕಪಿಶ್ರೇಷ್ಠ ಭವಿತಾ ನಾತ್ರ ಸಂಶಯಃ ।
ಚರಿಷ್ಯತಿ ಕಥಾ ಯಾವದೇಷಾ ಲೋಕೇ ಚ ಮಾಮಿಕಾ ॥

ತಾವತ್ತೇ ಭವಿತಾ ಕೀರ್ತಿಃ ಶರೀರೇಽಪ್ಯಸವಸ್ತಥಾ ।
ಲೋಕಾ ಹಿ ಯಾವತ್ಸ್ಥಾಸ್ಯಂತಿ ತಾವತ್ಸ್ಥಾಸ್ಯಂತಿ ಮೇ ಕಥಾಃ ॥

ಕಪಿಶ್ರೇಷ್ಠನೇ! ಹಾಗೆಯೇ ಆಗುವುದು, ಇದರಲ್ಲಿ ಸಂಶಯವೇ ಇಲ್ಲ. ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಕಥೆ ಪ್ರಚಲಿತ ವಿರುವ ತನಕ ನಿನ್ನ ಕೀರ್ತಿ ಸ್ಥಿರವಾಗಿರುವುದು ಮತ್ತು ನಿನ್ನ ಶರೀರದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಣಗಳು ಇರುವವು. ಈ ಜಗತ್ತು ಇರುವ ತನಕ ನನ್ನ ಕಥೆಗಳೂ ಸ್ಥಿರವಾಗಿರುವವು.॥21-22॥

ಏಕೈಕಸ್ಯೋಪಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾನ್ದಾಸ್ಯಾಮಿ ತೇ ಕಪೇ ।
ಶೇಷಸ್ಯೇಹೋಪಕಾರಾಣಾಂ ಭವಾಮ ಋಣಿನೋ ವಯಮ್ ॥

ಕಪಿಯೇ! ನೀನು ಮಾಡಿದ ಒಂದೊಂದು ಉಪಕಾರಗಳನ್ನು ಪ್ರಾಣದ ಹಂಗನ್ನು ತೊರೆದು ತೀರಿಸಬೇಕಾಗಿದೆ. ಎಲ್ಲ ಉಪಕಾರಗಳನ್ನು ತೀರಿಸುವುದೆಂತು? ಉಳಿದ ನಿನ್ನ ಉಪಕಾರಗಳಿಗೆ ಋಣಿ ಗಳಾಗಿಯೇ ಇರುತ್ತವೆ.॥23॥

ಮದಂಗೇ ಜೀರ್ಣತಾಂ ಯಾತು ಯತ್ತ್ವಯೋಪಕೃತಂ ಕಪೇ ।
ನರಃ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಾಣಾಮಾಪತ್ಸ್ವಾಯಾತಿ ಪಾತ್ರತಾಮ್ ॥

ಕಪಿಶ್ರೇಷ್ಠನೇ! ನೀನು ಮಾಡಿದ ಉಪಕಾರಗಳೆಲ್ಲ ನನ್ನ ಶರೀರದಲ್ಲೇ ಜೀರ್ಣವಾಗಿ ಹೋಗಲೆಂದೇ ನಾನು ಬಯಸುವೆನು. ಅದನ್ನು ತೀರಿಸುವ ಅವಕಾಶವೇ ನನಗೆ ಬಾರದಿರಲಿ; ಏಕೆಂದರೆ ಪುರುಷನಲ್ಲಿ ಉಪಕಾರದ ಲಾಭ ಪಡೆಯುವ ಯೋಗ್ಯತೆ ಆಪತ್ಕಾಲದಲ್ಲೇ ಬರುತ್ತದೆ. (ನೀನು ಸಂಕಟದಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದು, ನಾನು ನಿನ್ನ ಉಪಕಾರ ತೀರಿಸುವುದನ್ನು ನಾನು ಬಯಸುವುದಿಲ್ಲ..॥24॥

ತತೋಽಸ್ಯ ಹಾರಂ ಚಂದ್ರಾಭಂ ಮುಚ್ಯ ಕಂಠಾತ್ಸ ರಾಘವಃ ।
ವೈದೂರ್ಯತರಲಂ ಕಂಠೇ ಬಬಂಧಚ ಹನೂಮತಃ ॥

ಇಷ್ಟು ಹೇಳಿ ಶ್ರೀರಘುನಾಥನು ತನ್ನ ಕೊರಳಿನಲ್ಲಿದ್ದ ಚಂದ್ರನಂತೆ ಉಜ್ವಲವಾದ ನಡುವಿನಲ್ಲಿ ವೈಡೂರ್ಯವಿದ್ದ ಒಂದು ಹಾರವನ್ನು ತೆಗೆದು ಹನುಮಂತನ ಕೊರಳಿಗೆ ಕಟ್ಟಿದನು.॥25॥

ತೇನೋರಸಿ ನಿಬದ್ಧೇನ ಹಾರೇಣ ಮಹತಾ ಕಪಿಃ ।
ರರಾಜ ಹೇಮಶೈಲೇಂದ್ರಶ್ಚಂದ್ರೇಣಾಕ್ರಾಂತಮಸ್ತಕಃ ॥

ವಕ್ಷಃಸ್ಥಳಕ್ಕೆ ಅಂಟಿಕೊಂಡ ಆ ವಿಶಾಲಹಾರದಿಂದ ಸುವರ್ಣಮಯ ಸುಮೇರುವಿನ ಶಿಖರದಲ್ಲಿ ಚಂದ್ರನ ಉದಯವಾದಂತೆ ಹನುಮಂತನು ಶೋಭಿಸಿದನು.॥26॥

ಶ್ರುತ್ವಾ ತು ರಾಘವಸ್ಯೈತದುತ್ಥಾಯೋತ್ಥಾಯ ವಾನರಾಃ ।
ಪ್ರಣಮ್ಯ ಶಿರಸಾ ಪಾದೌ ನಿರ್ಜಗ್ಮುಸ್ತೇ ಮಹಾಬಲಾಃ ॥

ಶ್ರೀರಘುನಾಥನ ಈ ಬೀಳ್ಕೊಡಿಗೆಯ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳಿ ಆ ಮಹಾಬಲಿ ವಾನರರು ಒಬ್ಬೊಬ್ಬರಾಗಿ ಎದ್ದು, ಶ್ರೀರಾಮನ ಚರಣಗಳಿಗೆ ಶಿರಬಾಗಿ ವಂದಿಸಿ ಅಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಟರು.॥27॥

ಸುಗ್ರೀವಃಸ ಚ ರಾಮೇಣ ನಿರಂತರಮುರೋಗತಃ ।
ವಿಭೀಷಣಶ್ಚ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವೇ ತೇ ಬಾಷ್ಪವಿಕ್ಲವಾಃ ॥

ಸುಗ್ರೀವ ಮತ್ತು ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ವಿಭೀಷಣರೂ ಬಹಳ ಹೊತ್ತು ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ಗಾಢವಾಗಿ ಆಲಿಂಗಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದು, ಬೀಳ್ಕೊಂಡರು. ಆಗ ಅವರೆಲ್ಲರೂ ಕಣ್ಣುಗಳಿಂದ ಕಂಬನಿ ಹರಿಸುತ್ತಾ, ಶ್ರೀರಾಮನ ಭಾವೀ ವಿರಹದಿಂದ ವ್ಯಥಿತರಾಗಿದ್ದರು.॥28॥

ಸರ್ವೇ ಚ ತೇ ಬಾಷ್ಪಕಲಾಃ ಸಾಶ್ರುನೇತ್ರಾ ವಿಚೇತಸಃ ।
ಸಮ್ಮೂಢಾ ಇವ ದುಃಖೇನ ತ್ಯಜಂತೋ ರಾಘವಂತದಾ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಹೋಗುವಾಗ ಅವರೆಲ್ಲರೂ ದುಃಖದಿಂದ ಕಿಂಕರ್ತವ್ಯ ವಿಮೂಢರಾಗಿ ಎಚ್ಚರವಿಲ್ಲದಂತಾದರು. ಯಾರ ಬಾಯಿಂದಲೂ ಶಬ್ದ ಹೊರಡುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ, ಎಲ್ಲರ ಕಣ್ಣುಗಳಿಂದ ಕಣ್ಣೀರು ಹರಿಯುತ್ತಿತ್ತು.॥29॥

ಕೃತಪ್ರಸಾದಾಸ್ತೇನೈವಂ ರಾಘವೇಣ ಮಹಾತ್ಮನಾ ।
ಜಗ್ಮುಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಗೃಹಂ ಸರ್ವೇ ದೇಹೀ ದೇಹಮಿವ ತ್ಯಜನ್ ॥

ಮಹಾತ್ಮಾ ಶ್ರೀರಘುನಾಥನು ಹೀಗೆ ಕೃಪಾಪೂರ್ವಕ, ಸಂತೋಷದಿಂದ ಬೀಳ್ಕೊಟ್ಟಾಗ ಆ ವಾನರರೆಲ್ಲರೂ, ಜೀವಾತ್ಮನು ವಿವಶತೆಯಿಂದ ಶರೀರ ಬಿಟ್ಟು ಪರಲೋಕಕ್ಕೆ ಹೋಗುವಂತೆ ತಮ್ಮ-ತಮ್ಮ ಮನೆಗಳಿಗೆ ತೆರಳಿದರು.॥30॥

ತತಸ್ತು ತೇ ರಾಕ್ಷಸಋಕ್ಷವಾನರಾಃ
ಪ್ರಣಮ್ಯ ರಾಮಂ ರಘುವಂಶವರ್ಧನಮ್ ।
ವಿಯೋಗಜಾಶ್ರುಪ್ರತಿಪೂರ್ಣಲೋಚನಾಃ
ಪ್ರತಿಪ್ರಯಾತಾಸ್ತು ಯಥಾನಿವಾಸಿನಃ ॥

ಆ ರಾಕ್ಷಸರು ಕರಡಿಗಳು, ವಾನರರು ರಘುವಂಶವರ್ಧನ ಶ್ರೀರಾಮನಿಗೆ ಪ್ರಣಾಮಮಾಡಿ, ಕಣ್ಣುಗಳಲ್ಲಿ ವಿಯೋಗದ ಕಂಬನಿ ತುಂಬಿಕೊಂಡು ತಮ್ಮ-ತಮ್ಮ ನಿವಾಸಗಳಿಗೆ ಮರಳಿ ಹೊರಟುಹೋದರು.॥31॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಉತ್ತರ ಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ನಲವತ್ತನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು. ॥40॥