०२१ यम-भट-पराजयः

ರಾವಣನಿಂದ ಯಮಲೋಕದ ಆಕ್ರಮಣ, ಯಮಭಟರ ಸಂಹಾರ

ಏವಂ ಸಂಚಿಂತ್ಯ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರೋ ಜಗಾಮ ಲಘುವಿಕ್ರಮಃ ।
ಆಖ್ಯಾತುಂ ತದ್ಯಥಾವೃತ್ತಂ ಯಮಸ್ಯ ಸದನಂ ಪ್ರತಿ ॥

(ಅಗಸ್ತ್ಯರು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ - ರಘುನಂದನ !) ಹೀಗೆ ವಿಚಾರ ಮಾಡಿ ಶೀಘ್ರಗಾಮಿ ವಿಪ್ರೇಂದ್ರ ನಾರದರು ರಾವಣನ ಆಕ್ರಮಣದ ಸುದ್ದಿ ತಿಳಿಯಲು ಯಮಲೋಕಕ್ಕೆ ಹೋದರು.॥1॥

ಅಪಶ್ಯತ್ ಸ ಯಮಂ ತತ್ರ ದೇವಮಗ್ನಿಪುರಸ್ಕೃತಮ್ ।
ವಿಧಾನಮನುತಿಷ್ಠಂತಂ ಪ್ರಾಣಿನೋ ಯಸ್ಯ ಯಾದೃಶಮ್ ॥

ಅಲ್ಲಿಗೆ ಹೋಗಿ ಯಮನು ಅಗ್ನಿಯನ್ನು ಸಾಕ್ಷಿ ಯಾಗಿಟ್ಟು ಕುಳಿತಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿದರು. ಯಾವ ಪ್ರಾಣಿಯ ಕರ್ಮ ಹೇಗಿದೆಯೋ ಅದಕ್ಕನುಸಾರ ಫಲ ಕೊಡುವ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದನು.॥2॥

ಸ ತು ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಯಮಃ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಮಹರ್ಷಿಂ ತತ್ರ ನಾರದಮ್ ।
ಅಬ್ರವೀತ್ಸುಖಮಾಸೀನಮರ್ಘ್ಯಮಾವೇದ್ಯ ಧರ್ಮತಃ ॥

ಮಹರ್ಷಿ ನಾರದರು ಬಂದುದನ್ನು ನೋಡಿ ಯಮನು ಅತಿಥಿ ಧರ್ಮಕ್ಕಮುಸಾರ ಅರ್ಘ್ಯಾದಿಗಳನ್ನು ನೀಡಿ, ಕೇಳಿದನು.॥3॥

ಕಚ್ಚಿತ್ ಕ್ಷೇಮಂ ನು ದೇವರ್ಷೇ ಕಚ್ಚಿದ್ಧರ್ಮೋ ನ ನಶ್ಯತಿ ।
ಕಿಮಾಗಮನಕೃತ್ಯಂ ತೇ ದೇವಗಂಧರ್ವಸೇವಿತ ॥

ದೇವ, ಗಂಧರ್ವಸೇವಿತ ದೇವಋಷಿಯೇ! ಕ್ಷೇಮ ತಾನೇ? ಧರ್ಮದ ನಾಶವಾಗುತ್ತಿಲ್ಲವಲ್ಲ? ಇಂದು ನಿಮ್ಮ ಶುಭಾಗಮನದ ಉದ್ದೇಶವೇನು.॥4॥

ಅಬ್ರವೀತ್ತು ತದಾ ವಾಕ್ಯಂ ನಾರದೋ ಭಗವಾನೃಷಿಃ ।
ಶ್ರೂಯತಾಮಭಿಧಾಸ್ಯಾಮಿ ವಿಧಾನಂ ಚ ವಿಧೀಯತಾಮ್ ॥

ಏಷ ನಾಮ್ನಾ ದಶಗ್ರೀವಃ ಪಿತೃರಾಜ ನಿಶಾಚರಃ ।
ಉಪಯಾತಿ ವಶಂ ನೇತುಂ ವಿಕ್ರಮೈಸ್ತ್ವಾಂ ಸುದುರ್ಜಯಮ್ ॥

ಆಗ ಪೂಜ್ಯ ನಾರದರು ಹೇಳಿದರು - ಪಿತೃರಾಜನೇ! ಕೇಳು, ನಾನು ಒಂದು ಆವಶ್ಯಕ ಮಾತನ್ನು ಹೇಳುವೆನು, ನೀನು ಕೇಳಿ ಅದರ ಪ್ರತಿಕಾರಕ್ಕೆ ಉಪಾಯ ಮಾಡು. ನಿನ್ನನ್ನು ಗೆಲ್ಲುವುದು ಅತ್ಯಂತ ಕಠಿಣವಾಗಿದ್ದರೂ, ಈ ದಶಗ್ರೀವನೆಂಬ ನಿಶಾಚರನು ತನ್ನ ಪರಾಕ್ರಮದಿಂದ ನಿನ್ನನ್ನು ಗೆದ್ದುಕೊಳ್ಳಲು ಬರುತ್ತಿದ್ದಾನೆ.॥5-6॥

ಏತೇನ ಕಾರಣೇನಾಹಂ ತ್ವರಿತೋ ಹ್ಯಾಗತಃ ಪ್ರಭೋ ।
ದಂಡಪ್ರಹರಣಸ್ಯಾದ್ಯ ತವ ಕಿಂ ನು ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥

ಪ್ರಭೋ! ಅದರಿಂದ ನಿನಗೆ ಸೂಚಿಸಲು ನಾನು ಕೂಡಲೇ ಇಲ್ಲಿಗೆ ಬಂದಿರುವೆನು. ಆದರೆ ನೀನಾದರೋ ಕಾಲದಂಡವನ್ನು ಧರಿಸುವವನು. ಆ ರಾಕ್ಷಸನ ಆಕ್ರಮಣದಿಂದ ನಿನಗೇನು ಹಾನಿಯಾದೀತು.॥7॥

ಏತಸ್ಮಿನ್ನಂತರೇ ದೂರಾದಂಶುಮಂತಮಿವೋದಿತಮ್ ।
ದದೃಶುರ್ದೀಪ್ತಮಾಯಾಂತಂ ವಿಮಾನಂ ತಸ್ಯ ರಕ್ಷಸಃ ॥

ಹೀಗೆ ಮಾತುಗಳು ನಡೆಯುವಾಗಲೇ ಆ ರಾಕ್ಷಸನು ಸೂರ್ಯನ ಉದಯದಂತೆ ತೇಜಸ್ವೀ ವಿಮಾನ ದೂರದಲ್ಲಿ ಬರುವುದು ಕಾಣಿಸಿತು.॥8॥

ತಂ ದೇಶಂ ಪ್ರಭಯಾ ತಸ್ಯ ಪುಷ್ಪಕಸ್ಯ ಮಹಾಬಲಃ ।
ಕೃತ್ವಾ ವಿತಿಮಿರಂ ಸರ್ವಂ ಸಮೀಪಮಭ್ಯವರ್ತತ ॥

ಮಹಾಬಲಿ ರಾವಣನು ಪುಷ್ಪಕದ ಪ್ರಭೆಯಿಂದ ಆ ಸಮಸ್ತ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಅಂಧಕಾರ ಶೂನ್ಯವಾಗಿಸಿ ಅತ್ಯಂತ ನಿಕಟ ಬಂದನು.॥9॥

ಸೋಽಪಶ್ಯತ್ ಸ ಮಹಾಬಾಹುರ್ದಶಗ್ರೀವಸ್ತತಸ್ತತಃ ।
ಪ್ರಾಣಿನಃ ಸುಕೃತಂ ಚೈವ ಭುಂಜಾನಾಂಶ್ಚೈವ ದುಷ್ಕೃತಮ್ ॥

ಮಹಾಬಾಹು ದಶಗ್ರೀವನು ಯಮಲೋಕಕ್ಕೆ ಬಂದು, ಅಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಪ್ರಾಣಿಗಳು ತಮ್ಮ-ತಮ್ಮ ಪಾಪ-ಪುಣ್ಯಗಳ ಫಲವನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿದನು.॥10॥

ಅಪಶ್ಯತ್ಸೈನಿಕಾಂಶ್ಚಾಸ್ಯ ಯಮಸ್ಯಾನುಚರೈಃ ಸಹ ।
ಯಮಸ್ಯ ಪುರುಷೈರುಗ್ರೈರ್ಘೋರರೂಪೈರ್ಭಯಾನಕೈಃ ॥

ದದರ್ಶ ವಧ್ಯಮಾನಾಂಶ್ಚ ಕ್ಲಿಶ್ಯಮಾನಾಂಶ್ಚ ದೇಹಿನಃ ।
ಕ್ರೋಶತಶ್ಚ ಮಹಾನಾದಂ ತೀವ್ರನಿಷ್ಟನತತ್ಪರಾನ್ ॥

ಯಮರಾಜನ ಸೇವಕರೊಂದಿಗೆ ಅವನ ಸೈನಿಕರನ್ನು ನೋಡಿದನು. ಯಮಯಾತನೆಯ ದೃಶ್ಯ ಅವನ ಕಣ್ಣಿಗೆ ಬಿತ್ತು. ಘೋರ ರೂಪಧಾರೀ ಉಗ್ರ ಪ್ರಕೃತಿಯ ಭಯಾನಕ ಯಮದೂತರು ಎಷ್ಟೋ ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ಬಡಿಯುತ್ತಾ ಕಷ್ಟ ಕೊಡುತ್ತಿದ್ದರು. ಅದರಿಂದ ಆ ಪ್ರಾಣಿಗಳು ಜೋರಾಗಿ ಕಿರಿಚಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದವು.॥11-12½॥

ಕೃಮಿಭಿರ್ಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಂಶ್ಚ ಸಾರಮೇಯೈಶ್ಚ ದಾರುಣೈಃ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾಯಾಸಕರಾ ವಾಚೋ ವದತಶ್ಚ ಭಯಾವಹಾಃ ॥

ಕೆಲವರು ಹುಳ ತಿನ್ನುತ್ತಿದ್ದರೆ, ಕೆಲವರನ್ನು ಭಯಂಕರ ನಾಯಿಗಳು ಕಚ್ಚುತ್ತಿದ್ದವು. ಅವರೆಲ್ಲರೂ ದುಃಖಿತರಾಗಿ ಕರ್ಣಕರ್ಕಶವಾಗಿ ಚೀರುತ್ತಿದ್ದರು.॥13॥

ಸಂತಾರ್ಯಮಾಣಾನ್ ವೈತರಣೀಂ ಬಹುಶಃ ಶೋಣಿತೋದಕಾಮ್ ।
ವಾಲುಕಾಸು ಚ ತಪ್ತಾಸು ತಪ್ಯಮಾನಾನ್ಮುಹುರ್ಮುಹುಃ ॥

ಕೆಲವರು ರಕ್ತದಿಂದ ತುಂಬಿದ ವೈತರಣೀ ನದಿಯನ್ನು ದಾಟಲು ಪದೇ-ಪದೇ ವಿವಶರಾಗುತ್ತಿದ್ದರು. ಎಷ್ಟೋ ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ಕಾದ ಮರಳಿನ ಮೇಲೆ ನಡೆಸಿ ಆಗಾಗ ಸಂತಪ್ತ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.॥14॥

ಆಸಿಪತ್ರವನೇ ಚೈವ ಭಿದ್ಯಮಾನಾನಧಾರ್ಮಿಕಾನ್ ।
ರೌರವೇ ಕ್ಷಾರನದ್ಯಾಂ ಚ ಕ್ಷುರಧಾರಾಸು ಚೈವ ಹಿ ॥

ಪಾನೀಯಂ ಯಾಚಮಾನಾಂಶ್ಚ ತೃಷಿತಾನ್ ಕ್ಷುಧಿತಾನಪಿ ।
ಶವಭೂತಾನ್ಕೃಶಾನ್ ದೀನಾನ್ವಿವರ್ಣಾನ್ಮುಕ್ತಮೂರ್ಧಜಾನ್ ॥

ಮಲಪಂಕಧರಾನ್ ದೀನಾನ್ರೂಕ್ಷಾಂಶ್ಚ ಪರಿಧಾವತಃ ।
ದದರ್ಶ ರಾವಣೋ ಮಾರ್ಗೇ ಶತಶೋಽಥ ಸಹಸ್ರಶಃ ॥

ಕೆಲವು ಪಾಪಿಗಳನ್ನು ಖಡ್ಗದಂತೆ ಹರಿತವಾದ ಎಲೆಗಳುಳ್ಳ ಅಸಿಪತ್ರ ವನದಲ್ಲ ವಿದೀರ್ಣಗೊಳಿಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಕೆಲವರನ್ನು ರೌರವ ನರಕದಲ್ಲಿ ಹಾಕಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಎಷ್ಟೋ ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ಉಪ್ಪು ನೀರು ತುಂಬಿದ ನದಿಯಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿಸಿಬಿಡುತ್ತಿದ್ದರು. ಅನೇಕರನ್ನು ಕತ್ತಿಯ ಅಲಗಿನ ಮೇಲೆ ನಡೆಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಕೆಲವು ಪ್ರಾಣಿಗಳು ಹಸಿವು, ತೃಷೆಯಿಂದ ಒದ್ದಾಡುತ್ತಾ ನೀರನ್ನು ಯಾಚಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಕೆಲವರು ಹೆಣ ಅಸ್ತಿಪಂಜರದಂತೆ, ದೀನ-ದುರ್ಬಲ, ಬಿಟ್ಟಮಂಡೆಯಲ್ಲಿ ಕಾಣುತ್ತಿದ್ದರು. ಎಷ್ಟೋ ಪ್ರಾಣಿಗಳು ಶರೀರದಲ್ಲಿ ಮಲ-ಕೆಸರನ್ನು ಮೆತ್ತಿಕೊಂಡು ದಯನೀಯರಾಗಿ ಎಲ್ಲೆಡೆ ಓಡುತ್ತಿದ್ದರು. ಹೀಗೆ ನೂರಾರು ಸಾವಿರ ಜೀವಿಗಳು ಯಾತನೆ ಪಡುವುದನ್ನು ರಾವಣನು ನೋಡಿದನು.॥15-17॥

ಕಾಂಶ್ಚಿಚ್ಚ ಗೃಹಮುಖ್ಯೇಷು ಗೀತವಾದಿತ್ರನಿಃಸ್ವನೈಃ ।
ಪ್ರಮೋದಮಾನಾನದ್ರಾಕ್ಷೀದ್ರಾವಣಃ ಸುಕೃತೈಃ ಸ್ವಕೈಃ ॥

ಇನ್ನೊಂದು ಕಡೆ ಪುಣ್ಯಾತ್ಮ ಜೀವರು ತಮ್ಮ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಗಳ ಪ್ರಭಾವದಿಂದ ಒಳ್ಳೆಯ ಮನೆಗಳಲ್ಲಿ ಇದ್ದು ಸಂಗೀತ, ವಾದ್ಯಗಳ ಧ್ವನಿಗಳಿಂದ ಆನಂದಿಸುತ್ತಿದ್ದರು.॥18॥

ಗೋರಸಂ ಗೋಪ್ರದಾತಾರೋ ಹ್ಯನ್ನಂ ಚೈವಾನ್ನದಾಯಿನಃ ।
ಗೃಹಾಂಶ್ಚ ಗೃಹದಾತಾರಃ ಸ್ವ ಕರ್ಮಲಮಶ್ನತಃ ॥

ಗೋದಾನ ಮಾಡಿದವರಿಗೆ ಗೋರಸ, ಅನ್ನದಾನಿಗೆ ಅನ್ನ, ಗೃಹದಾನಿಗೆ ಮನೆ ದೊರಕಿ ತಮ್ಮ ಸತ್ಕರ್ಮಗಳ ಫಲಗಳನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಿದ್ದರು.॥19॥

ಸುವರ್ಣಮಣಿಮುಕ್ತಾಭಿಃ ಪ್ರಮದಾಭಿರಲಂಕೃತಾನ್ ।
ಧಾರ್ಮಿಕಾನ ಪರಾಂಸ್ತತ್ರ ದೀಪ್ಯಮಾನಾನ್ ಸ್ವ್ವತೇಜಸಾ ॥

ಇತರ ಧರ್ಮಾತ್ಮರು ಅಲ್ಲಿ ಸುವರ್ಣ, ಮಣಿ, ಮುತ್ತುಗಳಿಂದ ಅಲಂಕೃತರಾಗಿ ಯೌವನ ಮದದಿಂದ ಮತ್ತರಾಗಿ ಸುಂದರಿ ಸ್ತ್ರೀಯರೊಂದಿಗೆ ತಮ್ಮ ಅಂಗಕಾಂತಿಯಿಂದ ಪ್ರಕಾಶಿಸುತ್ತಿದ್ದರು.॥20॥

ದದರ್ಶ ಸ ಮಹಾಬಾಹೂ ರಾವಣೋ ರಾಕ್ಷಸಾಧಿಪಃ ।
ತತಸ್ತಾನ್ಭಿದ್ಯಮಾನಾಂಶ್ಚ ಕರ್ಮಭಿರ್ದುಷ್ಕೃತೈಃಸ್ವಕೈಃ ॥

ರಾವಣೋ ಮೋಚಯಾಮಾಸ ವಿಕ್ರಮೇಣ ಬಲಾದ್ಬಲೀ ।
ಪ್ರಾಣಿನೋ ಮೋಕ್ಷಿತಾಸ್ತೇನ ದಶಗ್ರೀವೇಣ ರಕ್ಷಸಾ ॥

ಮಹಾಬಾಹು ರಾವಣನು ಇದೆಲ್ಲವನ್ನು ನೋಡಿ ರಾಕ್ಷಸ ದಶಗ್ರೀವನು ಪಾಪಕರ್ಮಗಳಿಂದಾಗಿ ಯಾತನೆಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ತನ್ನ ಪರಾಕ್ರಮದಿಂದ ಮುಕ್ತಗೊಳಿಸಿದನು.॥21-22॥

ಸುಖಮಾಪುರ್ಮುಹೂರ್ತಂ ತೇ ಹ್ಯತರ್ಕಿತಮಚಿಂತಿತಮ್ ।
ಪ್ರೇತೇಷು ಮುಚ್ಯಮಾನೇಷು ರಾಕ್ಷಸೇನ ಮಹೀಯಸಾ ॥
ಪ್ರೇತಗೋಪಾಃ ಸುಸಂಕ್ರುದ್ಧಾ ರಾಕ್ಷಸೇಂದ್ರಮಭಿದ್ರವನ್ ।

ಇದರಿಂದ ಸ್ವಲ್ಪ ಹೊತ್ತು ಪಾಪಿಗಳಿಗೆ ಬಹಳ ಸುಖವಾಯಿತು, ಅದು ಸಿಗುವ ಸಂಭವ ವಾಗಲೀ, ಯೋಚನೆಯೂ ಅವರಿಗಿರಲಿಲ್ಲ. ಮಹಾರಾಕ್ಷಸನು ಪಾಪಿಗಳ ಎಲ್ಲ ಯಾತನೆಗಳಿಂದ ಮುಕ್ತಗೊಳಿಸಿದಾಗ, ಪ್ರೇತಗಳನ್ನು ಕಾಯುತ್ತಿದ್ದ ಯಮದೂತರು ಅತ್ಯಂತ ಕುಪಿತರಾಗಿ ರಾಕ್ಷಸರಾಜನನ್ನು ಆಕ್ರಮಿಸಿದರು.॥23½॥

ತತೋ ಹಲಹಲಾಶಬ್ದಃ ಸರ್ವದಿಗ್ಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಿತಃ ॥
ಧರ್ಮರಾಜಸ್ಯ ಯೋಧಾನಾಂ ಶೂರಾಣಾಂ ಸಂಪ್ರಧಾವತಾಮ್ ।

ಮತ್ತೆ ಎಲ್ಲ ದಿಕ್ಕುಗಳಿಂದ ಆಕ್ರಮಿಸಿದ ಧರ್ಮರಾಜನ ಶೂರವೀರ ಯೋಧರ ಮಹಾ ಕೋಲಾಹಲ ಪ್ರಕಟವಾಯಿತು.॥24½॥

ತೇ ಪ್ರಾಸೈಃ ಪರಿಘೈಃ ಶೂಲೈರ್ಮುಸಲೈಃ ಶಕ್ತಿತೋಮರೈಃ ॥
ಪುಷ್ಪಕಂ ಸಮಧರ್ಷಂತ ಶೂರಾಃ ಶತಸಹಸ್ರಶಃ ।

ತಸ್ಯಾಸನಾನಿ ಪ್ರಾಸಾದಾನ್ವೇದಿಕಾಸ್ತೋರಣಾನಿ ಚ ॥
ಪುಷ್ಪಕಸ್ಯ ಬಭಂಜುಸ್ತೇ ಶೀಘ್ರಂ ಮಧುಕರಾ ಇವ ।

ಹೂವುಗಳ ಮೇಲೆ ಗುಂಪು-ಗುಂಪಾಗಿ ಭೃಂಗಗಳು ಮುತ್ತಿಕೊಂಡಂತೆ ಪುಷ್ಪಕ ವಿಮಾನವನ್ನು ನೂರಾರು, ಸಾವಿರ ಶೂರವೀರ ಯಮದೂತರು ಏರಿಹೋದರು ಹಾಗೂ ಪ್ರಾಸ, ಪರಿಘ, ಶೂಲ, ಮುಸಲ, ಶಕ್ತಿಗಳಿಂದ ಮತ್ತು ತೋಮರಗಳಿಂದ ಬಡಿಯುತ್ತಾ, ಪುಷ್ಪಕ ವಿಮಾನದ ಆಸನ, ವೇದೀ, ಬಾಗಿಲುಗಳನ್ನು ಮುರಿದು ಹಾಕಿದರು.॥25-26½॥

ದೇವನಿಷ್ಠಾನಭೂತಂ ತದ್ವಿಮಾನಂ ಪುಷ್ಪಕಂ ಮೃಧೇ ॥
ಭಜ್ಯಮಾನಂ ತಥೈವಾಸೀದಕ್ಷಯಂ ಬ್ರಹ್ಮತೇಜಸಾ ।

ದೇವತೆಗಳ ಅಧಿಷ್ಠಾನ ಭೂತ ಆ ಪುಷ್ಪಕ ವಿಮಾನವು ಆ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಮುರಿದುಹೋದಾಗ ಬ್ರಹ್ಮದೇವರ ಪ್ರಭಾವದಿಂದ ಹಿಂದಿನಂತೆ ಆಯಿತು; ಏಕೆಂದರೆ ಅದು ನಾಶವಾಗುವಂತಹುದಲ್ಲ.॥27½॥

ಅಸಂಖ್ಯಾ ಸುಮಹತ್ಯಾಸೀತ್ತಸ್ಯ ಸೇನಾ ಮಹಾತ್ಮನಃ ॥
ಶೂರಾಣಾಮಗ್ರಯಾತೃಣಾಂ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಶತಾನಿ ಚ ।

ಮಹಾತ್ಮಾ ಯಮನ ಸೈನ್ಯ ಅಸಂಖ್ಯವಾಗಿತ್ತು. ಅದರಲ್ಲಿ ನೂರಾರು ಸಾವಿರಾರು ಶೂರ-ವೀರರು ಮುಂದರಿದು ಯುದ್ಧ ಮಾಡುವವರಿದ್ದರು.॥28½॥

ತತೋ ವೃಕ್ಷೈಶ್ಚ ಶೈಲೈಶ್ಚ ಪ್ರಾಸಾದಾನಾಂ ಶತೈಸ್ತಥಾ ॥

ತತಸ್ತೇ ಸಚಿವಾಸ್ತಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಂ ಯಥಾಬಲಮ್ ।
ಅಯುಧ್ಯಂತ ಮಹಾವೀರಾಃ ಸ ಚ ರಾಜಾ ದಶಾನನಃ ॥

ಯಮ ದೂತರು ಆಕ್ರಮಿಸಿದಾಗ ರಾವಣನ ಆ ಮಹಾವೀರ ಮಂತ್ರಿಗಳು ಹಾಗೂ ಸ್ವತಃ ದಶಗ್ರೀವನೂ ಕೂಡ ವೃಕ್ಷ, ಪರ್ವತ-ಶಿಖರ, ಯಮಲೋಕದ ನೂರಾರು ಪ್ರಾಸಾದ ಗಳನ್ನು ಹಾಳುಗೆಡಹಿ, ಪೂರ್ಣಶಕ್ತಿಯಿಂದ ಇಚ್ಛಾನುಸಾರ ಯುದ್ಧ ಮಾಡತೊಡಗಿದರು.॥29-30॥

ತೇ ತು ಶೋಣಿತದಿಗ್ಧಾಗಾಃ ಸರ್ವಶಸ್ತ್ರಸಮಾಹತಾಃ ।
ಅಮಾತ್ಯಾ ರಾಕ್ಷಸೇಂದ್ರಸ್ಯ ಚಕ್ರುರಾಯೋಧನಂ ಮಹತ್ ॥

ರಾಕ್ಷಸೇಂದ್ರನ ಮಂತ್ರಿಗಳ ಇಡೀ ಶರೀರ ರಕ್ತದಿಂದ ತೊಯ್ದುಹೋಯಿತು. ಶಸ್ತ್ರಗಳ ಆಘಾತದಿಂದ ಅವರು ಗಾಯಗೊಂಡಿದ್ದರು. ಹೀಗಿದ್ದರೂ ಅವರು ಭಾರೀ ಯುದ್ಧ ಮಾಡಿದರು.॥31॥

ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ತೇ ಮಹಾಭಾಗಾ ಜಘ್ನುಃ ಪ್ರಹರಣೈರ್ಭೃಶಮ್ ।
ಯಮಸ್ಯ ಚ ಮಹಾಬಾಹೋ ರಾವಣಸ್ಯ ಚ ಮಂತ್ರಿಣಃ ॥

ಮಹಾಬಾಹು ಶ್ರೀರಾಮ! ಯಮರಾಜ ಹಾಗೂ ರಾವಣನ ಮಂತ್ರಿಗಳು ಪರಸ್ಪರ ಅಸ್ತ್ರ-ಶಸ್ತ್ರಗಳಿಂದ ಜೋರಾಗಿ ಹೊಡೆದಾಟ ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದರು.॥32॥

ಅಮಾತ್ಯಾಂಸ್ತಾಂಸ್ತು ಸಂತ್ಯಜ್ಯ ಯಮಯೋಧಾ ಮಹಾಬಲಾಃ ।
ತಮೇವ ಚಾಧ್ಯಧಾವಂತ ಶೂಲವರ್ಷೈರ್ದಶಾನನಮ್ ॥

ಅನಂತರ ಯಮರಾಜನ ಮಹಾ ಬಲಿಯೋಧರು ರಾವಣನ ಮಂತ್ರಿಗಳನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಆ ದಶಗ್ರೀವನ ಮೇಲೆ ಶೂಲಗಳ ಮಳೆಗರೆದರು.॥33॥

ತತಃ ಶೋಣಿತದಿಗ್ಧಾಂಗಃ ಪ್ರಹಾರೈರ್ಜರ್ಜರೀಕೃತಃ ।
ಫುಲ್ಲಾಶೋಕ ಇವಾಭಾತಿ ಪುಷ್ಪಕೇ ರಾಕ್ಷಸಾಧಿಪಃ ॥

ರಾವಣನ ಸರ್ವಾಂಗ ಶಸ್ತ್ರಗಳಿಂದ ಜರ್ಜರವಾಯಿತು. ಅವನು ರಕ್ತದಿಂದ ತೊಯ್ದು ಹೋಗಿ, ಪುಷ್ಪಕ ವಿಮಾನದಲ್ಲಿದ್ದ ಅರಳಿದ ಅಶೋಕ ವೃಕ್ಷದಂತೆ ಕಂಡುಬರುತ್ತಿದ್ದನು.॥34॥

ಸ ತು ಶೂಲಗದಾಪ್ರಾಸಾನ್ ಶಕ್ತಿತೋಮರಸಾಯಕಾನ್ ।
ಮುಸಲಾನಿ ಶಿಲಾವೃಕ್ಷಾನ್ ಮುಮೋಚಾಸ್ತ್ರಬಲಾದ್ಬಲೀ ॥

ಆಗ ಬಲವಂತ ರಾವಣನು ತನ್ನ ಅಸ್ತ್ರಬಲದಿಂದ ಯಮ ರಾಜನ ಸೈನಿಕರ ಮೇಲೆ ಶೂಲ, ಗದೆ, ಪ್ರಾಸ, ಶಕ್ತಿ, ತೋಮರ, ಬಾಣ, ಒನಕೆ, ಕಲ್ಲು, ಮರಗಳ ಮಳೆಗರೆದನು.॥35॥

ತರೂಣಾಂ ಚ ಶಿಲಾನಾಂ ಚ ಶಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಜಾತಿದಾರುಣಮ್ ।
ಯಮಸೈನ್ಯೇಷು ತದ್ವರ್ಷಂ ಪಪಾತ ಧರಣೀತಲೇ ॥

ವೃಕ್ಷಗಳ, ಶಿಲಾಖಂಡಗಳು, ಶಸ್ತ್ರಗಳ ಆ ಅತ್ಯಂತ ಭಯಂಕರ ವೃಷ್ಟಿಯು ಭೂಮಿಯ ಮೇಲೆ ನಿಂತಿರುವ ಯಮರಾಜನ ಸೈನಿಕರ ಮೇಲೆ ಬೀಳತೊಡಗಿತು.॥36॥

ತಾಂಸ್ತು ಸರ್ವಾನ್ವಿನಿರ್ಭಿದ್ಯ ತದಸ್ತ್ರಮಪಹತ್ಯ ಚ ।
ಜಘ್ನುಸ್ತೇ ರಾಕ್ಷಸಂ ಘೋರಮೇಕಂ ಶತಸಹಸ್ರಶಃ ॥

ಆ ಸೈನಿಕರೂ ಕೂಡ ನೂರಾರು-ಸಾವಿರಾರು ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿ ಅವನ ಆಯುಧಗಳನ್ನು ಛಿನ್ನ-ಭಿನ್ನಗೊಳಿಸಿ, ದಿವ್ಯಾಸ್ತ್ರಗಳನ್ನು ನಿವಾರಿಸಿ ಭಯಂಕರ ರಾಕ್ಷಸನೊಬ್ಬನನ್ನು ಹೊಡೆಯತೊಡಗಿದರು.॥37॥

ಪರಿವಾರ್ಯ ಚ ತಂ ಸರ್ವೇ ಶೈಲಂ ಮೇಘೋತ್ಕರಾ ಇವ ।
ಭಿಂದಿಪಾಲೈಶ್ಚ ಶೂಲೈಶ್ಚ ನಿರುಚ್ಛ್ವಾಸಮಪೋಥಯನ್ ॥

ಮೋಡಗಳು ಸಮೂಹ ಪರ್ವತದ ಮೇಲೆ ಮಳೆಗರೆವಂತೆಯೇ ಯಮರಾಜನ ಸಮಸ್ತ ಸೈನಿಕರು ರಾವಣನ ಸುತ್ತಲಿಂದ ಆವರಿಸಿ ಛಿಂದಿಪಾಲ, ಶೂಲಗಳಿಂದ ಪ್ರಹರಿಸತೊಡಗಿದರು. ಅವನಿಗೆ ಉಸಿರಾಡಲು ಬಿಡುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ.॥38॥

ವಿಮುಕ್ತಕವಚಃ ಕ್ರುದ್ಧಃ ಸಿಕ್ತಃ ಶೋಣಿತವಿಸ್ರವೈಃ ।
ತತಃ ಸ ಪುಷ್ಪಕಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾಪೃಥಿವ್ಯಾಮವತಿಷ್ಠತ ॥

ರಾವಣನ ಕವಚ ಬಿದ್ದುಹೋಯಿತು. ಶರೀರದಿಂದ ರಕ್ತದ ಹೊಳೆಗಳು ಹರಿದವು. ಅವನು ಕುಪಿತನಾಗಿ ಪುಷ್ಪಕ ವಿಮಾನ ಬಿಟ್ಟು ಪೃಥಿವಿಯಲ್ಲಿ ನಿಂತುಕೊಂಡನು.॥39॥

ತತಃ ಸ ಕಾರ್ಮುಕೀ ವಾಣೀ ಸಮರೇ ಚಾಭಿವರ್ಧತ ।
ಲಬ್ಧಸಂಜ್ಞೋ ಮುಹೂರ್ತೇನ ಕ್ರುದ್ಧಸ್ತಸ್ಥೌ ಯಥಾಂತಕಃ ॥

ಎರಡುಗಳಿಗೆ ಸುಧಾರಿಸಿಕೊಂಡು, ಮತ್ತೆ ಧನುರ್ಬಾಣಗಳನ್ನೆತ್ತಿಕೊಂಡು, ಹೆಚ್ಚಿನ ಉತ್ಸಾಹದಿಂದ ಕುಪಿತನಾಗಿ ರಣರಂಗದಲ್ಲಿ ಯಮರಾಜನಂತೆ ನಿಂತುಕೊಂಡನು.॥40॥

ತತಃ ಪಾಶುಪತಂ ದಿವ್ಯಮಸ್ತ್ರಂ ಸಂಧಾಯ ಕಾರ್ಮುಕೇ ।
ತಿಷ್ಠ ತಿಷ್ಠೇತಿ ತಾನುಕ್ತ್ವಾ ತಚ್ಚಾಪಂ ವ್ಯಪಕರ್ಷತ ॥

ಅವನು ಧನುಸ್ಸಿಗೆ ಪಾಶುಪತಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಸಂಧಾನ ಮಾಡಿ, ಆ ಸೈನಿಕರನ್ನು ನಿಲ್ಲಿ-ನಿಲ್ಲಿ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾ ಧನುಷ್ಟಂಕಾರ ಮಾಡಿದನು.॥41॥

ಆಕರ್ಣಾತ್ಸ ವಿಕೃಷ್ಯಾಥ ಚಾಪಮಿಂದ್ರಾರಿರಾಹವೇ ।
ಮುಮೋಚ ತಂ ಶರಂ ಕ್ರುದ್ಧಸಿ ಪುರೇ ಶಂಕರೋ ಯಥಾ ॥

ಭಗವಾನ್ ಶಂಕರನು ತ್ರಿಪುರಾಸುರನ ಮೇಲೆ ಪಾಶುಪತಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದಂತೆ, ಆ ಇಂದ್ರದ್ರೋಹಿ ರಾವಣನು ಧನುಸ್ಸನ್ನು ಕಿವಿಯವರೆಗೆ ಸೆಳೆದು ಬಾಣವನ್ನು ಬಿಟ್ಟನು.॥42॥

ತಸ್ಯ ರೂಪಂ ಶರಸ್ಯಾಸೀತ್ ಸಧೂಮ ಜ್ವಾಲಮಂಡಲಮ್ ।
ವನಂ ದಹಿಷ್ಯತೋ ಘರ್ಮೇ ದಾವಾಗ್ನೇರಿವ ಮೂರ್ಚ್ಛತಃ ॥

ಆಗ ಅವನ ಬಾಣವು ಧೂಮ ಮತ್ತು ಜ್ವಾಲೆಗಳ ಮಂಡಲದಿಂದ ಕೂಡಿ, ಗ್ರೀಷ್ಮ ಋತುವಿನಲ್ಲಿ ಕಾಡನ್ನು ಸುಡಲು ಎಲ್ಲೆಡೆ ಹರಡಿದ ದಾವಾನಲದಂತೆ ಕಂಡುಬಂತು.॥43॥

ಜ್ವಾಲಾಮಾಲೀ ಸ ತು ಶರಃ ಕ್ರವ್ಯಾದಾನುಗತೋ ರಣೇ ।
ಮುಕ್ತೋ ಗುಲ್ಮಾನ್ದ್ರು ಮಾಂಶ್ಚಾಪಿ ಭಸ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಧಾವತಿ ॥

ರಣಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಜ್ವಾಲಾಮಾಲೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಆ ಬಾಣವು ಧನುಸ್ಸಿನಿಂದ ಚಿಮ್ಮುತ್ತಲೇ ವೃಕ್ಷ ಮತ್ತು ಕಾಡುಗಳನ್ನು ಸುಡುತ್ತಾ ತೀವ್ರಗತಿಯಿಂದ ಮುಂದರಿಯುತ್ತಿರುವಾಗ ಅದರ ಹಿಂದೆ-ಹಿಂದೆ ಮಾಂಸಾಹಾರೀ ಜೀವಜಂತುಗಳು ಹಿಂಬಾಲಿಸಿದವು.॥44॥

ತೇ ತಸ್ಯ ತೇಜಸಾ ದಗ್ಧಾಃ ಸೈನ್ಯಾ ವೈವಸ್ವತಸ್ಯ ತು ।
ರಣೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಿಪತಿತಾ ಮಾಹೇಂದ್ರಾ ಇವ ಕೇಶವಃ ॥

ಆ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಯಮರಾಜನ ಎಲ್ಲ ಸೈನಿಕರು ಪಾಶುಪತಾಸ್ತ್ರದ ತೇಜದಿಂದ ದಗ್ಧರಾಗಿ ಇಂದ್ರಧ್ವಜದಂತೆ ನೆಲಕ್ಕೆ ಬಿದ್ದರು.॥45॥

ತತಸ್ತು ಸಚಿವೈಃಸಾರ್ಧಂ ರಾಕ್ಷಸೋ ಭೀಮವಿಕ್ರಮಃ ।
ನನಾದ ಸುಮಹಾನಾದಂ ಕಂಪಯನ್ನಿವ ಮೇದಿನೀಮ್ ॥

ಅನಂತರ ತನ್ನ ಮಂತ್ರಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಆ ಭಯಾನಕ ಪರಾಕ್ರಮಿ ರಾಕ್ಷಸನು ನೆಲವನ್ನು ನಡುಗಿಸುತ್ತಾ ಜೋರಾಗಿ ಸಿಂಹನಾದ ಮಾಡತೊಡಗಿದನು.॥46॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಉತ್ತರ ಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಇಪ್ಪತ್ತೊಂದನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು. ॥21॥