०८९ विभीषणेन रक्षोहननम्

ರಾಕ್ಷಸರೊಡನೆ ವಿಭೀಷಣನ ಯುದ್ಧ, ವಿಭೀಷಣನಿಗೆ ವಾನರ ಯೂಥಪತಿಗಳಿಂದ ಪ್ರೋತ್ಸಾಹ, ಲಕ್ಷ್ಮಣನಿಂದ ಇಂದ್ರಜಿತುವಿನ ಸಾರಥಿಯ ಸಂಹಾರ, ವಾನರರಿಂದ ಅವನ ಕುದುರೆಗಳ ಸಂಹಾರ

ಯುಧ್ಯಮಾನೌ ತತೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾಪ್ರಸಕ್ತೌ ನರರಾಕ್ಷಸೌ ।
ಪ್ರಭಿನ್ನಾವಿವ ಮಾತಂಗೋ ಪರಸ್ಪರ ಜಯೈಷಿಣೌ ॥

ತಯೋರ್ಯುದ್ಧಂ ದ್ರಷ್ಟುಕಾಮೋ ವರಚಾಪಧರೋ ಬಲೀ ।
ಶೂರಃ ಸ ರಾವಣಭ್ರಾತಾ ತಸ್ಥೌ ಸಂಗ್ರಾಮಮೂರ್ಧನಿ ॥

ನರ-ರಾಕ್ಷಸ ಶ್ರೇಷ್ಠರು ಮದಿಸಿದ ಆನೆಗಳಂತೆ ಒಬ್ಬರನ್ನೊಬ್ಬರು ಜಯಿಸುವ ಇಚ್ಛೆಯಿಂದ ಘೋರವಾದ ಯುದ್ಧ ದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿದ್ದಾಗ ಅವರಿಬ್ಬರನ್ನು ನೋಡುವ ಅಪೇಕ್ಷೆಯಿಂದ ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ ಧನುಸ್ಸನ್ನು ಹಿಡಿದಿದ್ದ ಶೂರನಾದ ರಾವಣಾನುಜ ವಿಭೀಷಣನು ರಣರಂಗದಲ್ಲಿ ಬಂದು ನಿಂತುಕೊಂಡನು.॥1-2॥

ತತೋ ವಿಸ್ಫಾರಯಾಮಾಸ ಮಹದ್ ಧನುರವಸ್ಥಿತಃ ।
ಉತ್ಸಸರ್ಜ ಚ ತೀಕ್ಷ್ಣಾಗ್ರಾನ್ ರಾಕ್ಷಸೇಷು ಮಹಾಶರಾನ್ ॥

ಅಲ್ಲಿ ನಿಂತುಕೊಂಡು ಅವನು ತನ್ನ ದೊಡ್ಡದಾದ ಧನುಷ್ಯವನ್ನು ಟೆಂಕರಿಸಿ, ರಾಕ್ಷಸರ ಮೇಲೆ ಹರಿತವಾದ ಮಹಾಶರಗಳನ್ನು ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದನು.॥3॥

ತೇ ಶರಾಃ ಶಿಖಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಾ ನಿಪತಂತಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ ।
ರಾಕ್ಷಸಾನ್ ದ್ರಾವಯಾಮಾಸುರ್ವಜ್ರಾಣೀವ ಮಹಾಗಿರೀನ್ ॥

ವಜ್ರಾಯುಧವು ದೊಡ್ಡ ದೊಡ್ಡ ಪರ್ವತಗಳನ್ನು ಪುಡಿ ಮಾಡುವಂತೆಯೇ ವಿಭೀಷಣನು ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದ ಬಾಣಗಳ ಸ್ಪರ್ಶವು ಬೆಂಕಿಯಂತೆ ಉರಿಯುತ್ತಿದ್ದು, ರಾಕ್ಷಸರನ್ನು ಸೀಳಿ ಬಿಡುತ್ತಿದ್ದವು.॥4॥

ವಿಭೀಷಣಸ್ಯಾನುಚರಾಸ್ತೇಽಪಿ ಶೂಲಾಸಿಪಟ್ಟಿಶೈಃ ।
ಚಿಚ್ಛಿದುಃ ಸಮರೇ ವೀರಾನ್ ರಾಕ್ಷಸಾನ್ ರಾಕ್ಷಸೋತ್ತಮಾಃ ॥

ವಿಭೀಷಣನ ಅನುಚರರೂ ಶ್ರೇಷ್ಠ ರಾಕ್ಷಸವೀರರಾಗಿದ್ದರು. ಅವರೂ ಕೂಡ ಸಮರಾಂಗಣದಲ್ಲಿ ಶೂಲ, ಖಡ್ಗ, ಪಟ್ಟಿಶಗಳಿಂದ ವೀರ ರಾಕ್ಷಸರನ್ನು ಸಂಹರಿಸತೊಡಗಿದರು.॥5॥

ರಾಕ್ಷಸೈಸ್ತೈಃ ಪರಿವೃತಃ ಸ ತದಾ ತು ವಿಭೀಷಣಃ ।
ಬಭೌ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಹೃಷ್ಟಾನಾಂ ಕಲಭಾನಾಮಿವ ದ್ವಿಪಃ ॥

ಆ ನಾಲ್ವರು ರಾಕ್ಷಸರಿಂದ ಪರಿವೃತನಾದ ವಿಭೀಷಣನು ಆನೆಯ ಮರಿಗಳ ನಡುವೆ ಇರುವ ಸಲಗದಂತೆ ಕಾಣುತ್ತಿದ್ದನು.॥6॥

ತತಃ ಸಂಚೋದಮಾನೋ ವೈ ಹರೀನ್ರಕ್ಷೋವಧ ಪ್ರಿಯಾನ್ ।
ಉವಾಚ ವಚನಂ ಕಾಲೇ ಕಾಲಜ್ಞೋ ರಕ್ಷಸಾಂ ವರಃ ॥

ಸಮಯೋಚಿತ ಕರ್ತವ್ಯವನ್ನು ತಿಳಿದಿದ್ದ ಶ್ರೇಷ್ಠ ವಿಭೀಷಣನು ರಾಕ್ಷಸರ ವಧೆಯಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತರಾದ ವಾನರರನ್ನು ಯುದ್ಧಕ್ಕಾಗಿ ಪ್ರೇರೇಪಿಸುತ್ತಾ ಸಮಯಾನುಸಾರ ಇಂತೆಂದನು.॥7॥

ಏಕೋಽಯಂ ರಾಕ್ಷಸೇಂದ್ರಸ್ಯ ಪರಾಯಣಮವಸ್ಥಿತಃ ।
ಏತಚ್ಛೇಷಂ ಬಲಂ ತಸ್ಯ ಕಿಂ ತಿಷ್ಠತ ಹರೀಶ್ವರಾಃ ॥

ವಾನರೇಶ್ವರರೇ! ಹೀಗೆ ನಿಂತು ನೋಡುತ್ತಿರುವಿರಲ್ಲ? ನಿಮ್ಮ ಮುಂದೆ ನಿಂತಿರುವವನೇ ರಾವಣನ ಏಕಮಾತ್ರ ಆಸರೆಯಾಗಿದೆ. ರಾವಣನ ಇಷ್ಟೇ ಸೈನ್ಯ ಈಗ ಉಳಿದುಕೊಂಡಿದೆ.॥8॥

ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ನಿಹತೇ ಪಾಪೇ ರಾಕ್ಷಸೇ ರಣಮೂರ್ಧನಿ ।
ರಾವಣಂ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ತು ಶೇಷಮಸ್ಯ ಬಲಂ ಹತಮ್ ॥

ಈ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಈ ಪಾಪೀ ರಾಕ್ಷಸ ಇಂದ್ರಜಿತನು ಹತನಾದಾಗ ರಾವಣನನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಅವನ ಎಲ್ಲ ಸೈನ್ಯವು ಸತ್ತುಹೋಯಿತೆಂದೇ ತಿಳಿಯಿರಿ.॥9॥

ಪ್ರಹಸ್ತೋ ನಿಹತೋ ವೀರೋ ನಿಕುಂಭಶ್ಚ ಮಹಾಬಲಃ ।
ಕುಂಭಕರ್ಣಶ್ಚ ಕುಂಭಶ್ಚ ಧೂಮ್ರಾಕ್ಷಶ್ಚ ನಿಶಾಚರಃ ॥

ವೀರ ಪ್ರಹಸ್ತ ಹತನಾದನು, ಮಹಾಬಲಿ ನಿಕುಂಭ, ಕುಂಭಕರ್ಣ, ಕುಂಭ ಹಾಗೂ ನಿಶಾಚರ ಧೂಮ್ರಾಕ್ಷನೂ ಕಾಲಕ್ಕೆ ತುತ್ತಾಗಿದ್ದಾರೆ.॥10॥

ಜಂಬುಮಾಲೀ ಮಹಾಮಾಲೀ ತೀಕ್ಷ್ಣ ವೇಗೋಽಶನಿಪ್ರಭಃ ।
ಸುಪ್ತಘ್ನೋ ಯಜ್ಞಕೋಪಶ್ಚ ವಜ್ರದಂಷ್ಟ್ರಶ್ಚ ರಾಕ್ಷಸಃ ॥

ಸಂಹ್ರಾದೀ ವಿಕಟೋಽರಿಘ್ನಸ್ತಪನೋ ಮಂದ ಏವ ಚ ।
ಪ್ರಘಾಸಃ ಪ್ರಘಸಶ್ಚೈವ ಪ್ರಜಂಘೋ ಜಂಘ ಏವ ಚ ॥

ಅಗ್ನಿಕೇತುಶ್ಚ ದುರ್ಧರ್ಘೋ ರಶ್ಮಿಕೇತುಶ್ಚ ವೀರ್ಯವಾನ್ ।
ವಿದ್ಯುಜ್ಜಿಹ್ವೋ ದ್ವಿಜಿಹ್ವಶ್ಚ ಸೂರ್ಯಶತ್ರುಶ್ಚ ರಾಕ್ಷಸಃ ॥

ಅಕಂಪನಃ ಸುಪಾರ್ಶ್ವಶ್ಚ ಚಕ್ರಮಾಲೀ ಚ ರಾಕ್ಷಸಃ ।
ಕಂಪನಃ ಸತ್ತ್ವವಂತೌ ತೌ ದೇವಾಂತಕ ನರಾಂತಕೌ ॥

ಜಂಬುಮಾಲೀ, ಮಹಾಮಾಲೀ, ತೀಕ್ಷ್ಣವೇಗ, ಅಶನಿಪ್ರಭ, ಸುಪ್ತಘ್ನ, ಯಜ್ಞಕೋಪ, ವಜ್ರದಂಷ್ಟ್ರ, ಸಂಹ್ರಾದೀ, ವಿಕಟ, ಅರಿಘ್ನ, ತಪನ, ಮಂದ, ಪ್ರಘಾಸ, ಪ್ರಘಸ, ಪ್ರಜಂಘ, ಜಂಘ, ದುರ್ಜಯ ಅಗ್ನಿಕೇತು, ರಶ್ಮಿಕೇತು, ವಿದ್ಯುಜ್ಜಿಹ್ವ, ದ್ವಿಜಿಹ್ವ, ಸೂರ್ಯಶತ್ರು, ಅಕಂಪನ, ಸುಪಾರ್ಶ್ವ, ಚಕ್ರಮಾಲೀ, ಕಂಪನ ಹಾಗೂ ಶಕ್ತಿಶಾಲೀ ವೀರ ದೇವಾಂತಕ-ನರಾಂತಕ ಇವರೆಲ್ಲರೂ ಸತ್ತುಹೋಗಿರುವರು.॥11-14॥

ಏತಾನ್ನಿಹತ್ಯಾತಿಬಲಾನ್ ಬಹೂನ್ ರಾಕ್ಷಸಸತ್ತಮಾನ್ ।
ಬಾಹುಭ್ಯಾಂ ಸಾಗರಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಲಂಘ್ಯತಾಂ ಗೋಷ್ಪದಂ ಲಘು ॥

ಅತ್ಯಂತ ಬಲಶಾಲೀ ಅಸಂಖ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠ ರಾಕ್ಷಸರನ್ನು ವಧಿಸಿ ನೀವು ಬಾಹುಬಲದಿಂದ ಅಪಾರ ಸಮರ ಸಮುದ್ರವನ್ನು ದಾಟಿರುವಿರಿ. ಈಗ ಹಸುವಿನ ಗೊರಸಿನಷ್ಟು ಸಣ್ಣದಾದ ಈ ರಾಕ್ಷಸನು ಉಳಿದಿರುವನು. ಆದ್ದರಿಂದ ಇವನನ್ನು ಮುಗಿಸಿಬಿಡಿ.॥15॥

ಏತಾವದೇವ ಶೇಷಂ ವೋ ಜೇತವ್ಯಮಿತಿ ವಾನರಾಃ ।
ಹತಾಃ ಸರ್ವೇ ಸಮಾಗಮ್ಯ ರಾಕ್ಷಸಾ ಬಲದರ್ಪಿತಾಃ ॥

ವಾನರರೇ! ನಿಮಗೆ ಗೆಲ್ಲಲು ಇಷ್ಟೇ ರಾಕ್ಷಸ ಸೈನ್ಯ ಉಳಿದಿದೆ. ಬಲದರ್ಪಿತರಾದ ರಾಕ್ಷಸರು ಬಂದು ನಿಮ್ಮೊಡನೆ ಕಾದಾಡಿ ಅಸುನೀಗಿದರು.॥16॥

ಅಯುಕ್ತಂ ನಿಧನಂ ಕರ್ತುಂ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಜನಿತುರ್ಮಮ ।
ಘೃಣಾಮಪಾಸ್ಯ ರಾಮಾರ್ಥೇ ನಿಹನ್ಯಾಂ ಭ್ರಾತುರಾತ್ಮಜಮ್ ॥

ನಾನು ಇವನ ತಂದೆಯ ತಮ್ಮನಾಗಿದ್ದು, ಇವನು ನನಗೆ ಪುತ್ರನಾಗಿದ್ದಾನೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ನಾನು ಇವನನ್ನು ವಧಿಸುವುದು ಉಚಿತವಾಗಿಲ್ಲ. ಆದರೂ ಶ್ರೀರಾಮನಿಗಾಗಿ ದಯೆಯನ್ನು ತಿಲಾಂಜಲಿ ಕೊಟ್ಟು, ಇವನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಮುಂದಾಗಿದ್ದೇನೆ.॥17॥

ಹಂತುಕಾಮಸ್ಯ ಮೇ ಭಾಷ್ಪಂ ಚಕ್ಷುಶ್ಚೈವ ನಿರುಧ್ಯತಿ ।
ತಮೇವೈಷ ಮಹಾಬಾಹುರ್ಲಕ್ಷ್ಮಣಃ ಶಮಯಿಷ್ಯತಿ ॥

ಸ್ವತಃ ನಾನು ಇವನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಆಯುಧವನ್ನೆತ್ತಿಕೊಂಡಾಗ, ಕಣ್ಣೀರು ನನ್ನ ದೃಷ್ಟಿ ಮಂಕಾಗಿಸುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಈ ಮಹಾಬಾಹು ಲಕ್ಷ್ಮಣನೇ ಇವನ ವಿನಾಶಮಾಡಲಿ.॥18॥

ವಾನರಾ ಘ್ನತ ಸಂಭೂಯ ಭೃತ್ಯಾನಸ್ಯ ಸಮೀಪಗಾನ್ ।
ಇತಿ ತೇನಾತಿಯಶಸಾ ರಾಕ್ಷಸೇನಾಭಿಚೋದಿತಾಃ ॥
ವಾನರೇಂದ್ರಾ ಜಹೃಷಿರೇ ಲಾಂಗೂಲಾನಿ ಚ ವಿವ್ಯಧುಃ ।

ವಾನರರೇ! ನೀವು ಗುಂಪು ಕಟ್ಟಿಕೊಂಡು ಇವನ ಹತ್ತಿರದ ಸೇವಕರನ್ನು ಆಕ್ರಮಿಸಿ ಕೊಂದುಹಾಕಿರಿ. ಹೀಗೆ ಅತ್ಯಂತ ಯಶಸ್ವೀ ರಾಕ್ಷಸ ವಿಭೀಷಣನಿಂದ ಪ್ರೇರಿತರಾದ ವಾನರ ಯೂಥಪತಿಗಳು ಹರ್ಷಗೊಂಡು ಉತ್ಸಾಹಗೊಂಡು, ತಮ್ಮ ಬಾಲಗಳನ್ನು ಅಪ್ಪಳಿಸತೊಡಗಿದರು.॥19½॥

ತತಸ್ತು ಕಪಿಶಾರ್ದೂಲಾಃ ಕ್ಷ್ವೇಡಂತಶ್ಚ ಪುನಃ ಪುನಃ ।
ಮುಮುಚುರ್ವಿವಿಧಾನ್ನಾದಾನ್ ಮೇಘಾನ್ ದೃಷ್ಟ್ವೇವ ಬರ್ಹಿಣಃ ॥

ಮತ್ತೆ ಅವರ ಸಿಂಹದಂತೆ ಪರಾಕ್ರಮೀ ವಾನರರು ಪದೇ ಪದೇ ಗರ್ಜಿಸುತ್ತಾ, ಮೋಡಗಳನ್ನು ನೋಡಿ ನವಿಲುಗಳು ಕೂಗುವಂತೆ ನಾನಾ ರೀತಿಯ ಶಬ್ದ ಮಾಡತೊಡಗಿದರು.॥20॥

ಜಾಂಬವಾನಪಿ ತೈಃ ಸರ್ವೈಃ ಸ್ವಯೂಥೈರಭಿಸಂವೃತಃ ।
ತೇಽಶ್ಮಭಿಸ್ತಾಡಯಾಮಾಸುರ್ನಖೈರ್ದತೈಶ್ಚ ರಾಕ್ಷಸಾನ್ ॥

ತನ್ನ ಸಮಸ್ತ ಕರಡಿ ಸೇನಾಪತಿಗಳಿಂದ ಸುತ್ತುವರಿದ ಜಾಂಬವಂತ ಹಾಗೂ ವಾನರರು ಬಂಡೆಗಳಿಂದ, ಉಗುರು-ಹಲ್ಲುಗಳಿಂದ ಅಲ್ಲಿ ರಾಕ್ಷಸರನ್ನು ಬಡಿಯತೊಡಗಿದರು.॥21॥

ನಿಘ್ನಂತಮೃಕ್ಷಾಧಿಪತಿಂ ರಾಕ್ಷಸಾಸ್ತೇ ಮಹಾಬಲಾಃ ।
ಪರಿವವ್ರರ್ಭಯಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾತಮನೇಕವಿಧಾಯುಧಾಃ ॥

ತಮ್ಮ ಮೇಲೆ ಪ್ರಹರಿಸುತ್ತಿರುವ ಋಕ್ಷರಾಜ ಜಾಂಬವಂತನನ್ನು ಮಹಾಬಲಿ ರಾಕ್ಷಸರು ಭಯ ತೊರೆದು ಅನೇಕ ಪ್ರಕಾರಗಳ ಅಸ್ತ್ರ-ಶಸ್ತ್ರ ಧರಿಸಿ ನಾಲ್ಕೂ ಕಡೆಗಳಿಂದ ಆಕ್ರಮಿಸಿದರು.॥22॥

ಶರೈಃ ಪರಶುಭಿಸ್ತೀಕ್ಷ್ಣೈಃ ಪಟ್ಟಿಶೈರ್ಯಷ್ಟಿ ತೋಮರೈಃ ।
ಜಾಂಬವಂತಂ ಮೃಧೇ ಜಘ್ನುರ್ನಿಘ್ನಂತಂ ರಾಕ್ಷಸೀಂ ಚಮೂಮ್ ॥

ಆ ರಾಕ್ಷಸರು ಸೈನ್ಯವನ್ನು ಸಂಹರಿಸುತ್ತಿರುವ ಜಾಂಬವಂತನ ಮೇಲೆ ಬಾಣಗಳಿಂದ, ಹರಿತವಾದ ಕೊಡಲಿಗಳಿಂದ, ಪಟ್ಟಿಶ, ದಂಡಗಳಿಂದ, ತೋಮರಗಳಿಂದ ಪ್ರಹರಿಸತೊಡಗಿದರು.॥23॥

ಸ ಸಂಪ್ರಹಾರಸ್ತುಮುಲಃ ಸಂಜಜ್ಞೇ ಕಪಿರಕ್ಷಸಾಮ್ ।
ದೇವಾಸುರಾಣಾಂ ಕ್ರುದ್ಧಾನಾಂ ಯಥಾ ಭೀಮೋ ಮಹಾಸ್ವನಃ ॥

ವಾನರರ ಮತ್ತು ರಾಕ್ಷಸರ ಆ ಮಹಾಯುದ್ಧವು ಕ್ರೋಧಗೊಂಡ ದೇವಾಸುರರ ಸಂಗ್ರಾಮದಂತೆ ಭಯಂಕರವಾಗಿ ನಡೆಯಿತು. ಅದರಲ್ಲಿ ಜೋರಾಗಿ ಕೋಲಾಹಲವಾಗ ತೊಡಗಿತು.॥24॥

ಹನೂಮಾನಪಿ ಸಂಕ್ರುದ್ಧಃ ಸಾಲಮುತ್ಪಾಟ್ಯ ಪರ್ವತಾತ್ ।
ಸ ಲಕ್ಷ್ಮಣಂ ಸ್ವಯಂ ಪೃಷ್ಟಾದವರೋಪ್ಯ ಮಹಾಮನಾಃ ॥
ರಕ್ಷಸಾಂ ಕದನಂ ಚಕ್ರೇ ಸಮಾಸಾದಃ ಸಹಸ್ರಶಃ ।

ಆಗ ಮಹಾತ್ಮಾ ಹನುಮಂತನು ಲಕ್ಷ್ಮಣನನ್ನು ಹೆಗಲಿನಿಂದ ಇಳಿಸಿ, ಸ್ವತಃ ಅತ್ಯಂತ ಕುಪಿತನಾಗಿ ಒಂದು ತಾಲವೃಕ್ಷವನ್ನು ಕಿತ್ತುಕೊಂಡು ಸಾವಿರಾರು ರಾಕ್ಷಸರನ್ನು ಸಂಹರಿಸತೊಡಗಿದನು. ಅವನನ್ನು ಸೋಲಿಸುವುದು ಶತ್ರುಗಳಿಗೆ ಅತ್ಯಂತ ಕಠಿಣವಾಯಿತು.॥25॥

ಸ ದತ್ತ್ವಾ ತುಮುಲಂ ಯುದ್ಧಂ ಪಿತೃವ್ಯಸ್ಯೇಂದ್ರಜಿದ್ಬಲಿ ॥
ಲಕ್ಷ್ಮಣಂ ಪರವೀರಘ್ನಃ ಪುನರೇವಾಭ್ಯಧಾವತ ।

ಶತ್ರುವೀರರನ್ನು ಸಂಹರಿಸುವ ಬಲಿಷ್ಠ ಇಂದ್ರಜಿತು ತನ್ನ ಚಿಕ್ಕಪ್ಪನಿಗೂ ಘೋರ ಯುದ್ಧದ ಅವಕಾಶ ಕೊಟ್ಟು ಪುನಃ ಲಕ್ಷ್ಮಣನನ್ನು ಆಕ್ರಮಿಸಿದನು.॥26॥

ತೌ ಪ್ರಯುದ್ಧೌ ತದಾ ವೀರೌ ಮೃಧೇ ಲಕ್ಷ್ಮಣರಾಕ್ಷಸೌ ॥
ಶರೌಘಾನಭಿವರ್ಷಂತೌ ಜಘ್ನತುಸ್ತೌ ಪರಸ್ಪರಮ್ ।

ಲಕ್ಷ್ಮಣ ಮತ್ತು ಇಂದ್ರಜಿತು ವೀರರಿಬ್ಬರು ಆಗ ರಣರಂಗದಲ್ಲಿ ವೇಗವಾಗಿ ಕಾದಾಡತೊಡಗಿದರು. ಬಾಣಗಳ ಮಳಯನ್ನು ಸುರಿಸಿ ಇಬ್ಬರೂ ಪರಸ್ಪರ ಪ್ರಹಾರ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದರು.॥27॥

ಅಭೀಕ್ಷ್ಣ ಮಂತರ್ದಧತುಃ ಶರಜಾಲೈರ್ಮಹಾಬಲೌ ॥
ಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯಾವಿವೋಷ್ಣಾಂತೇ ಯಥಾ ಮೇಘೈಸ್ತರಸ್ವಿನೌ ।

ವರ್ಷಾಕಾಲದಲ್ಲಿ ಸೂರ್ಯ-ಚಂದ್ರರು ಮೋಡಗಳಲ್ಲಿ ಮರೆಯಾಗುವಂತೆ ಆ ಮಹಾಬಲಿ ವೀರರು ಬಾಣಗಳ ಬಲೆಯನ್ನು ರಚಿಸಿ ಇನ್ನೊಬ್ಬನ್ನು ಮುಚ್ಚಿಬಿಡುತ್ತಿದ್ದರು.॥28॥

ನಹ್ಯಾದಾನಂ ನ ಸಂಧಾನಂ ಧನುಷೋ ವಾ ಪರಿಗ್ರಹಃ ॥

ನ ವಿಪ್ರಮೋಕ್ಷೋ ಬಾಣಾನಾಂ ನ ವಿಕರ್ಷೋ ನ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ನಮುಷ್ಟಿ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂ ನ ಲಕ್ಷ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ ॥
ಅದೃಶ್ಯತ ತಯೋಸ್ತತ್ರ ಯುಧ್ಯತೋಃ ಪಾಣಿ ಲಾಘವಾತ್ ।

ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿದ ವೀರರಿಬ್ಬರ ಕೈಚಳಕದಿದ ಬತ್ತಳಿಕೆ ಬಾಣವನ್ನು ತೆಗೆಯುವುದು, ಧನುಸ್ಸಿಗೆ ಹೂಡುವುದು, ದೃಢವಾಗಿ ಹಿಡಿದು ಆಕಣಾಂತ ಸೆಳೆಯುವುದು, ಬಾಣಗಳನ್ನು ವಿಭಾಗಿಸುವುದು, ಗುರಿಯಿಟ್ಟು ಬಿಡುವುದು ಇದ್ಯಾವುದೂ ಕಂಡುಬರುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ.॥29-30½॥

ಚಾಪವೇಗಪ್ರಯುಕ್ತೈಶ್ಚ ಬಾಣಜಾಲೈಃ ಸಮಂತತಃ ॥
ಅಂತರಿಕ್ಷೇಽಭಿಸಂಪನ್ನೇ ನ ರೂಪಾಣಿ ಚಕಾಶಿರೇ ।

ಧನುಸ್ಸಿನಿಂದ ವೇಗವಾಗಿ ಬಿಟ್ಟ ಬಾಣಗಳಿಂದ ಎಲ್ಲೆಡೆ ಆಕಾಶ ವೆಲ್ಲ ಮುಚ್ಚಿಹೋಯಿತು. ಆದ್ದರಿಂದ ಅದರಲ್ಲಿ ಸಾಕಾರ ವಸ್ತುಗಳು ಕಾಣದಾದವು.॥31½॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣೋ ರಾವಣಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ರಾವಣಿಶ್ಚಾಪಿ ಲಕ್ಷ್ಮಣಮ್ ॥
ಅವ್ಯವಸ್ಥಾ ಭವತ್ಯುಗ್ರಾ ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯೋನ್ಯವಿಗ್ರಹೇ ।

ಲಕ್ಷ್ಮಣ ಮತ್ತು ರಾವಣಿಯ ಪರಸ್ಪರ ಹತ್ತಿರ ಬಂದು ಕಾದಾಡತೊಡಗಿದರು. ಹೀಗೆ ಯುದ್ಧ ಮಾಡುವಾಗ ಒಬ್ಬರು ಮತ್ತೊಬ್ಬರನ್ನು ಪ್ರಹರಿಸುತ್ತಿರುವಾಗ ಭಯಂಕರ ಅವ್ಯವಸ್ಥೆ ಉಂಟಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಇಂತಹವರ ಜಯವಾಗಬಹುದು ಎಂದು ನಿಶ್ಚಯಿಸುವುದು ಕ್ಷಣ ಕ್ಷಣಕ್ಕೂ ಕಠಿಣವಾಗುತ್ತಿತ್ತು.॥32½॥

ತಾಭ್ಯಾಮುಭಾಭ್ಯಾಂ ತರಸಾವಿಸೃಷ್ಟೈರ್ವಿಶಿಖೈಃ ಶಿತೈಃ ॥
ನಿರಂತರಮಿವಾಕಾಶಂ ಬಭೂವ ತಮಸಾ ವೃತಮ್ ।

ಆ ವೀರರಿಬ್ಬರೂ ವೇಗವಾಗಿ ಬಿಟ್ಟ ತೀಕ್ಷ್ಣ ಬಾಣಗಳಿಂದ ಆಕಾಶವು ದಟ್ಟವಾಗಿ ತುಂಬಿ ಹೋಗಿ ಅಲ್ಲಿ ಕತ್ತಲೆಯೇ ಆವರಿಸಿತು.॥33½॥

ತೈಃ ಪತದ್ಭಿಶ್ಚ ಬಹುಭಿಸ್ತಯೋಃ ಶರಶತೈಃ ಶಿತೈಃ ॥
ದಿಶಶ್ಚ ಪ್ರದಿಶಶ್ಚೈವ ಬಭೂವುಃ ಶರಸಂಕುಲಾಃ ।

ಅಲ್ಲಿ ಬೀಳುತ್ತಿರುವ ಅಸಂಖ್ಯ ಅಸ್ತ್ರಗಳಿಂದ, ನೂರಾರು ತೀಕ್ಷ್ಣ ಸಾಯಕಗಳಿಂದ ದಶ ದಿಕ್ಕುಗಳು, ವ್ಯಾಪ್ತವಾದುವು.॥34½॥

ತಮಸಾ ವಿಹಿತಂ ಸರ್ವಮಾಸೀತ್ ಪ್ರತಿಭಯಂ ಮಹತ್ ॥

ಅಸ್ತಂ ಗತೇ ಸಹಸ್ರಾಂಶೌ ಸಂವೃತೇ ತಮಸಾ ಚ ವೈ ।
ರುಧಿರೌಘಾಮಹಾನದ್ಯಃ ಪ್ರಾವರ್ತಂತ ಸಹಸ್ರಶಃ ॥

ಎಲ್ಲವೂ ಅಂಧಕಾರ ಆವರಿಸಿ, ಭಾರೀ ಭಯಾನಕ ದೃಶ್ಯ ಕಂಡು ಬರತೊಡಗಿತು. ಸೂರ್ಯಾಸ್ತವಾಯಿತು. ಎಲ್ಲೆಡೆ ಕತ್ತಲೆ ತುಂಬಿಹೋಯಿತು. ಸಾವಿರಾರು ದೊಡ್ಡ ದೊಡ್ಡ ರಕ್ತದ ಹೊಳೆಗಳೇ ಹರಿದವು.॥35-36॥

ಕ್ರವ್ಯಾದಾ ದಾರುಣಾ ವಾಗ್ಭಿಶ್ಚಿ ಕ್ಷಿಪುರ್ಭೀಮನಿಃಸ್ವನಾನ್ ।
ನ ತದಾನೀಂ ವವೌ ವಾಯುರ್ನ ಚ ಜಜ್ವಾಲ ಪಾವಕಃ ॥

ಮಾಂಸಾಹಾರೀ ಭಯಂಕರ ಪ್ರಾಣಿಗಳು ಭಯಾನಕ ಶಬ್ದ ಮಾಡುತ್ತಾ ಕೂಗುತ್ತಿದ್ದವು. ಆಗ ಗಾಳಿ ಬೀಸುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ, ಬೆಂಕಿ ಉರಿಯುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ.॥37॥

ಸ್ವಸ್ತ್ಯಸ್ತು ಲೋಕೇಭ್ಯ ಇತಿ ಜಜಲ್ಪುಸ್ತೇ ಮಹರ್ಷಯಃ ।
ಸಂಪೇತುಶ್ಚಾತ್ರ ಸಂತಪ್ತಾ ಗಂಧರ್ವಾಃ ಸಹಚಾರಣೈಃ ॥

ಲೋಕ ಕಲ್ಯಾಣವಾಗಲೀ ಎಂದು ಮಹರ್ಷಿಗಳು ನುಡಿದರು. ಗಂಧರ್ವರಿಗೆ ಭಾರೀ ದುಃಖವಾಯಿತು. ಅವರು ಚಾರಣರೊಂದಿಗೆ ಅಲ್ಲಿಂದ ಓಡಿ ಹೋದರು.॥38॥

ಅಥ ರಾಕ್ಷಸಸಿಂಹಸ್ಯ ಕೃಷ್ಣಾನ್ ಕನಕಭೂಷಣಾನ್ ।
ಶರೈಶ್ಚತುರ್ಭಿಃ ಸೌಮಿತ್ರಿರ್ವಿವ್ಯಾಧ ಚತುರೋ ಹಯಾನ್ ॥

ಅನಂತರ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ನಾಲ್ಕು ಬಾಣಗಳನ್ನು ಹೊಡೆದು ರಾಕ್ಷಸಸಿಂಹನ ಸ್ವರ್ಣಭೂಷಿತ ಕಪ್ಪಾದ ನಾಲ್ಕು ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ಕೊಂದುಹಾಕಿದನು.॥39॥

ತತೋಽಪರೇಣ ಭಲ್ಲೇನ ಪೀತೇನ ನಿಶಿತೇನ ಚ ।
ಸಂಪೂರ್ಣಾಯತಮುಕ್ತೇನ ಸುಪತ್ರೇಣ ಸುವರ್ಚಸಾ ॥

ಮಹೇಂದ್ರಾಶನಿಕಲ್ಪೇನ ಸೂತಸ್ಯ ವಿಚರಿಷ್ಯತಃ ।
ಸ ತೇನ ಬಾಣಾಶನಿನಾ ತಲಶಬ್ದಾನುನಾದಿನಾ ॥
ಲಾಘವಾದ್ ರಾಘವಃ ಶ್ರೀಮಾನ್ಶಿರಃ ಕಾಯಾದಪಾಹರತ್ ।

ಬಳಿಕ ರಘುಕುಲನಂದನ ಶ್ರೀಮಾನ್ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ಸುಂದರವಾದ ರೆಕ್ಕೆಗಳುಳ್ಳ, ತೇಜಃ ಪುಂಜವಾದ, ಮಹೇಂದ್ರನ ವಜ್ರಾಯುಧದಂತಿದ್ದ, ಮತ್ತೊಂದು ನಿಶ್ಚಿತವಾದ ಬಾಣವನ್ನು ಧನುಸ್ಸಿಗೆ ಅನುಸಂಧಾನ ಮಾಡಿ, ಕಿವಿವರೆಗೆ ಸೆಳೆದು ಆ ವಜ್ರದಂತಹ ಬಾಣವನ್ನು ಚಪ್ಪಾಳೆಯ ಶಬ್ದದೊಡನೆ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿ ಇಂದ್ರಜಿತನ ಸಾರಥಿಯ ಮಸ್ತಕವನ್ನು ಬೇರ್ಪಡಿಸಿದನು.॥40-41½॥

ಸ ಯಂತರಿ ಮಹಾತೇಜಾ ಹತೇ ಮಂದೋದರೀ ಸುತಃ ॥

ಸ್ವಯಂ ಸಾರಥ್ಯಮಕರೋತ್ ಪುನಶ್ಚ ಧನುರಸ್ಪೃಶತ್ ।
ತದದ್ಭುತಮಭೂತ್ತತ್ರ ಸಾರರ್ಥ್ಯಂ ಪಶ್ಯತಾಂ ಯುಧಿ ॥

ಸಾರಥಿಯು ಹತನಾದಾಗ ಮಹಾತೇಜಸ್ವೀ ಮಂದೋದರಿ ಕುಮಾರ ಇಂದ್ರಜಿತು ಸ್ವತಃ ಸಾರಥಿಯ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ನಡೆಸುತ್ತಾ, ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ಹತೋಟಿಯಲ್ಲಿಟ್ಟುಕೊಂಡು ಬಾಣಗಳನ್ನು ಪ್ರಯೋಗಿಸುತ್ತಿದ್ದನು. ರಣರಂಗದಲ್ಲಿ ತೋರಿದ ಅವನ ಕಾರ್ಯವು ನೋಡುಗರಿಗೆ ಅದ್ಬುತವಾಗಿ ಕಂಡಿತು.॥42-43॥

ಹಯೇಷು ವ್ಯಗ್ರಹಸ್ತಂ ತಂ ವಿವ್ಯಾಧ ನಿಶಿತೈಃ ಶರೈಃ ।
ಧನುಷ್ಯಥ ಪುನರ್ವ್ಯಗ್ರಂ ಹಯೇಷು ಮುಮುಚೇ ಶರಾನ್ ॥

ಇಂದ್ರಜಿತನು ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ತಡೆಯಲು ಕೈಚಾಚಿದಾಗ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ಅದನ್ನು ತೀಕ್ಷ್ಣ ಬಾಣದಿಂದ ಹೊಡೆಯುತ್ತಿದ್ದನು. ಯುದ್ಧಕ್ಕಾಗಿ ಧನುಸ್ಸು ಎತ್ತಿದಾಗ ಅವನ ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ಪ್ರಹರಿಸುತ್ತಿದ್ದನು.॥44॥

ಛಿದ್ರೇಷು ತೇಷು ಬಾಣೌಘೈರ್ವಿಚರಂತಮಭೀತವತ್ ।
ಅರ್ದಯಾಮಾಸ ಸಮರೇ ಸೌಮಿತ್ರಿಃ ಶೀಘ್ರವಿಕ್ರಮಃ ॥

ಅವನ ದೌರ್ಬಲ್ಯವನ್ನು ನೋಡಿ ಶೀಘ್ರವಾದ ಕೈಚಳಕದಿಂದ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ಸಮರಾಂಗಣದಲ್ಲಿ ನಿರ್ಭಯವಾಗಿ ಚರಿಸುವ ಇಂದ್ರಜಿತುವನ್ನು ತನ್ನ ಬಾಣಗಳಿಂದ ಅತ್ಯಂತ ಪೀಡಿತಗೊಳಿಸಿದನು.॥45॥

ನಿಹತಂ ಸಾರಥಿಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾಸಮರೇ ರಾವಣಾತ್ಮಜಃ ।
ಪ್ರಜಹೌ ಸಮರೋದ್ಧರ್ಷಂ ವಿಷಣ್ಣಃ ಸ ಬಭೂವ ಹ ॥

ಸಂಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ಸಾರಥಿಯು ಹತನಾದುದನ್ನು ನೋಡಿ ರಾವಣಕುಮಾರನು ಯುದ್ಧೋ ತ್ಸಾಹವನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಿ ವಿಷಾದದಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿದನು.॥4.॥

ವಿಷಣ್ಣ ವದನಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ರಾಕ್ಷಸಂ ಹರಿಯೂಥಪಾಃ ।
ತತಃ ಪರಮ ಸಂಹೃಷ್ಟಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣಂ ಚಾಭ್ಯಪೂಜಯನ್ ॥

ಆ ರಾಕ್ಷಸನ ಮುಖದಲ್ಲಿ ವಿಷಾದ ಆವರಿಸಿದುದನ್ನು ನೋಡಿ ವಾನರ ಯೂಥಪತಿಗಳು ಬಹಳ ಪ್ರಸನ್ನ1ರಾಗಿ ಲಕ್ಷ್ಮಣನನ್ನು ಭೂರಿ ಭೂರಿ ಪ್ರಶಂಸಿಸಿದರು.॥47॥

(ಶ್ಲೋಕ - 48)
ತತಃ ಪ್ರಮಾಥೀ ರಭಸಃ ಶರಭೋ ಗಂಧಮಾದನಃ ।
ಅಮೃಷ್ಯಮಾಣಾಶ್ಚತ್ವಾರಶ್ಚಕ್ರುರ್ವೇಗಂ ಹರೀಶ್ವರಾಃ ॥

ಅನಂತರ ಪ್ರಮಾಥೀ, ಶರಭ, ರಭಸ, ಗಂಧಮಾದನ ಈ ನಾಲ್ವರು ವಾನರೇಶ್ವರರು ರಾಕ್ಷಸನ ಪರಾಕ್ರಮ ಸಹಿಸದೆ ತಮ್ಮ ಮಹಾವೇಗವನ್ನು ಪ್ರಕಟಿಸಿದರು.॥48॥

ತೇ ಚಾಸ್ಯ ಹಯಮುಖ್ಯೇಷು ತೂರ್ಣಮಾಪ್ಲುತ್ಯ ವಾನರಾಃ ।
ಚತುರ್ಷು ಸುಮಹಾವೀರ್ಯಾ ನಿಪೇತುರ್ಭೀಮವಿಕ್ರಮಾಃ ॥

ಆ ನಾಲ್ವರು ವಾನರರು ಮಹಾಬಲಶಾಲಿ ಹಾಗೂ ಭಯಂಕರ ಪರಾಕ್ರಮಿಗಳಾಗಿದ್ದರು. ಅವರು ತತ್ಕ್ಷಣ ನೆಗೆದು ಇಂದ್ರಜಿತುವಿನ ನಾಲ್ಕು ಕುದುರೆಗಳ ಮೇಲೆ ಹಾರಿದರು.॥49॥

ತೇಷಾಮಧಿಷ್ಠಿ ತಾನಾಂ ತೈರ್ವಾನರೈಃ ಪರ್ವತೋಪಮೈಃ ।
ಮುಖೇಭ್ಯೋ ರುಧಿರಂ ವ್ಯಕ್ತಂ ಹಯಾನಾಂ ಸಮವರ್ತತ ॥

ಆ ಪರ್ವತಾಕಾರ ವಾನರರ ಭಾರದಿಂದ ಜಜ್ಜಿಹೋದ ಕುದುರೆಗಳು ಬಾಯಿಗಳಿಂದ ರಕ್ತಕಾರಿದವು.॥50॥

ತೇ ಹಯಾ ಮಥಿತಾ ಭಗ್ನಾ ವ್ಯಸವೋ ಧರಣೀಂ ಗತಾಃ ।
ತೇ ನಿಹತ್ಯ ಹಯಾಂಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಥ್ಯ ಚ ಮಹಾರಥಮ್ ।
ಪುನರುತ್ಪತ್ಯ ವೇಗೇನ ತಸ್ಥುರ್ಲಕ್ಷ್ಮಣಪಾರ್ಶ್ವತಃ ॥

ಕಪಿನಾಯಕರ ಭಾರದಿಂದ ಮಧಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಕುದುರೆಗಳು ಪ್ರಾಣಹೀನರಾಗಿ ನೆಲಕ್ಕೆ ಬಿದ್ದುಬಿಟ್ಟವು. ಹೀಗೆ ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ಕೊಂದು ಇಂದ್ರಜಿತುವಿನ ವಿಶಾಲ ರಥವನ್ನು ಮುರಿದು ಹಾಕಿ ಆ ನಾಲ್ವರು ಪುನಃ ವೇಗವಾಗಿ ನೆಗೆದು ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಬಳಿಯಲ್ಲಿ ಬಂದು ನಿಂತರು.॥51॥

ಸ ಹತಾಶ್ವಾದವಪ್ಲುತ್ಯ ರಥಾನ್ಮಥಿತಸಾರಥಿಃ ।
ಶರವರ್ಷೇಣ ಸೌಮಿತ್ರಿಮಭ್ಯಧಾವತ ರಾವಣಿಃ ॥

ಸಾರಥಿಯು ಮೊದಲೇ ಸತ್ತುಹೋಗಿದ್ದ, ಕುದುರೆಗಳೂ ಹತರಾದಾಗ ರಾವಣಕುಮಾರನು ರಥದಿಂದ ಹಾರಿ ಬಾಣಗಳನ್ನು ಮರಗರೆಯುತ್ತಾ ಸೌಮಿತ್ರಿಯ ಕಡೆಗೆ ಓಡಿದನು.॥52॥

ತತೋ ಮಹೇಂದ್ರಪ್ರತಿಮಃ ಸ ಲಕ್ಷ್ಮಣಃ
ಪದಾತಿನಂ ತಂ ನಿಹತೈರ್ಹಯೋತ್ತಮೈಃ ।
ಸೃಜಂತಮಾಜೌ ನಿಶಿತಾನ್ಶರೋತ್ತಮಾನ್
ಭೃಶಂ ತದಾ ಬಾಣಗಣೈರ್ವ್ಯದಾರಯತ್ ॥

ಆಗ ಇಂದ್ರನಿಗೆ ಸಮನಾದ ಪರಾಕ್ರಮಿ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ಶ್ರೇಷ್ಠ ಕುದುರೆಗಳು ಸತ್ತುಹೋದುದರಿಂದ ಕಾಲ್ನಡಿಗೆಯಿಂದ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಹರಿತವಾದ ಬಾಣಗಳನ್ನು ಸುರಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಇಂದ್ರಜಿತುವನ್ನು ಬಾಣಗಳಿಂದ ಅತ್ಯಂತ ಗಾಯಗೊಳಿಸಿದನು.॥53॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಯುದ್ಧಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಎಂಭತ್ತೊಂಭತ್ತನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು.॥89॥