०४५ राघव-इन्द्रजिद्युद्धम्

ಇಂದ್ರಜಿತುವಿನ ಬಾಣಗಳಿಂದ ರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರ ಮೂರ್ಛೆ, ವಾನರರ ಶೋಕ

ಸ ತಸ್ಯ ಗತಿಮನ್ವಿಚ್ಛನ್ ರಾಜಪುತ್ರಃ ಪ್ರತಾಪವಾನ್ ।
ದಿದೇಶಾತಿಬಲೋ ರಾಮೋ ದಶ ವಾನರಯೂಥಪಾನ್ ॥

ಮಹಾಬಲಶಾಲೀ, ಪ್ರತಾಪಿಯಾದ ಶ್ರೀರಾಮನು ಇಂದ್ರಜಿತು ಎಲ್ಲಿರುವನೆಂದು ತಿಳಿಯಲು ವಾನರ ಸೇನಾನಾಯಕರಿಗೆ ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿದನು.॥1॥

ದ್ವೌ ಸುಷೇಣಸ್ಯ ದಾಯಾದೌ ನೀಲಂ ಚ ಪ್ಲವಗಾಧಿಪಮ್ ।
ಅಂಗದಂ ವಾಲಿಪುತ್ರಂ ಚ ಶರಭಂ ಚ ತರಸ್ವಿನಮ್ ॥

ದ್ವಿವಿದಂ ಚ ಹನೂಮಂತಂ ಸಾನುಪ್ರಸ್ಥಂ ಮಹಾಬಲಮ್ ।
ಋಷಭಂ ಚರ್ಷಭಸ್ಕಂಧಮಾದಿದೇಶ ಪರಂತಪಃ ॥

ಅವರಲ್ಲಿ ಇಬ್ಬರು ಸುಷೇಣನ ಪುತ್ರರಾಗಿದ್ದರು, ಉಳಿದ ಎಂಟು ಮಂದಿ ನೀಲ, ವಾಲಿಪುತ್ರ ಅಂಗದ, ವೇಗಶಾಲೀ ಶರಭ, ದ್ವಿವಿದ, ಹನುಮಂತ, ಮಹಾಬಲಿ ಸಾನುಪ್ರಸ್ಥ, ಋಷಭ ಹಾಗೂ ಋಷಭಸ್ಕಂದರಾಗಿದ್ದರು. ಪರಂತಪರಾದ ಈ ಹತ್ತು ವಾನರರಿಗೆ ಅವನನ್ನು ಹುಡುಕಲು ತಿಳಿಸಿದನು.॥2-3॥

ತೇ ಸಂಪ್ರಹೃಷ್ಟಾ ಹರಯೋ ಭೀಮಾನುದ್ಯಮ್ಯ ಪಾದಪಾನ್ ।
ಆಕಾಶಂ ವಿವಿಶುಃ ಸರ್ವೇ ಮಾರ್ಗಮಾಣಾ ದಿಶೋ ದಶ ॥

ಆಗ ಆ ಎಲ್ಲ ವಾನರರು ಭಯಂಕರ ವೃಕ್ಷಗಳನ್ನೆತ್ತಿಕೊಂಡು ಹತ್ತು ದಿಕ್ಕುಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಹುಡುಕುತ್ತಾ ಭಾರೀ ಹರ್ಷದಿಂದ ಆಕಾಶಮಾರ್ಗದಿಂದ ಹೊರಟರು.॥4॥

ತೇಷಾಂ ವೇಗವತಾಂ ವೇಗಮಿಷುಭಿರ್ವೇಗವತ್ತರೈಃ ।
ಅಸ್ತ್ರವಿತ್ ಪರಮಾಸ್ತ್ರಸ್ತು ವಾರಯಾಮಾಸ ರಾವಣಿಃ ॥

ಆದರೆ ಅಸ್ತ್ರವೇತ್ತನಾದ ಇಂದ್ರಜಿತು ಅತ್ಯಂತ ವೇಗಶಾಲಿ ಬಾಣಗಳ ಮಳೆಗರೆದು, ಉತ್ತಮ ಅಸ್ತ್ರಗಳಿಂದ ಆ ವಾನರರ ವೇಗವನ್ನು ತಡೆದುಬಿಟ್ಟನು.॥5॥

ತಂ ಭೀಮವೇಗಾ ಹರಯೋ ನಾರಾಚೈಃ ಕ್ಷತವಿಕ್ಷತಾಃ ।
ಅಂಧಕಾರೇ ನ ದದೃಶುರ್ಮೇಘೈಃ ಸೂರ್ಯಮಿವಾವೃತಮ್ ॥

ಬಾಣಗಳಿಂದ ಕ್ಷತವಿಕ್ಷಿತರಾದರೂ ಆ ಭಯಾನಕ ವೇಗಶಾಲೀ ವಾನರರು ಅಂಧಕಾರಮಯ ಮೋಡಗಳಲ್ಲಿ ಮರೆಯಾದ ಸೂರ್ಯನನ್ನು ನೋಡಲಾಗದಂತೆ ಇಂದ್ರಜಿತುವನ್ನು ಕಾಣದಾದರು.॥6॥

ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣಯೋರೇವ ಸರ್ವದೇಹಭಿದಃ ಶರಾನ್ ।
ಭೃಶಮಾವೇಶಯಾಮಾಸ ರಾವಣಿಃ ಸಮಿತಿಂಜಯಃ ॥

ಬಳಿಕ ಯುದ್ಧವಿಜಯೀ ಇಂದ್ರಜಿತು ಪುನಃ ಶ್ರೀರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರ ಮೇಲೆ ಬಾಣಗಳ ಮಳೆಗರೆದು, ಅವರ ಅಂಗಗಳನ್ನು ಗಾಯಗೊಳಿಸಿದನು.॥7॥

ನಿರಂತರಶರೀರೌ ತು ತಾವುಭೌ ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣೌ ।
ಕ್ರುದ್ಧೇನೇಂದ್ರಜಿತಾ ವೀರೌ ಪನ್ನಗೈಃ ಶರತಾಂ ಗತೈಃ ॥

ಕುಪಿತನಾದ ಇಂದ್ರಜಿತು ರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರ ಶರೀರದಲ್ಲಿ ಎಳ್ಳು ಹಾಕಲು ಜಾಗ ಇಲ್ಲದ ಸರ್ಪರೂಪೀ ಬಾಣಗಳನ್ನು ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದನು.॥8॥

ತಯೋಃ ಕ್ಷತಜಮಾರ್ಗೇಣ ಸುಸ್ರಾವ ರುಧಿರಂ ಬಹು ।
ತಾವುಭೌ ಚ ಪ್ರಕಾಶೇತೇ ಪುಷ್ಪಿತಾವಿವ ಕಿಂಶುಕೌ ॥

ಅವರಿಬ್ಬರ ಶರೀರಕ್ಕೆ ಬಾಣ ತಗುಲಿ ರಕ್ತಹರಿಯತೊಡಗಿತು. ಆಗ ಅವರಿಬ್ಬರೂ ಅರಳಿದ ಹೂವುಗಳುಳ್ಳ ಮುತ್ತುಗದ ಮರಗಳಂತೆ ಪ್ರಕಾಶಿಸುತ್ತಿದ್ದರು.॥9॥

ತತಃ ಪರ್ಯಂತ ರಕ್ತಾಕ್ಷೋ ಭಿನ್ನಾಂಜನಚಯೋಪಮಃ ।
ರಾವಣಿರ್ಭ್ರಾತರೌ ವಾಕ್ಯಮಂತರ್ಧಾನಗತೋಽಬ್ರವೀತ್ ॥

ಕೆಂಪಾದ ಕಡೆಗಣ್ಣುಗಳುಳ್ಳ ಇದ್ದಲು ರಾಶಿಯಂತೆ ಕಪ್ಪಾದ ಇಂದ್ರಜಿತು ಅಂತರ್ಧಾನನಾಗಿಯೇ ರಾಮ -ಲಕ್ಷ್ಮಣರಲ್ಲಿ ನುಡಿದನು.॥10॥

ಯುದ್ಧ್ಯಮಾನಮನಾಲಕ್ಷ್ಯಂ ಶಕ್ರೋಽಪಿ ತ್ರಿದಶೇಶ್ವರಃ ।
ದ್ರಷ್ಟುಮಾಸಾದಿತುಂ ವಾಪಿ ನ ಶಕ್ತಃ ಕಿಂ ಪುನರ್ಯುವಾಮ್ ॥

ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಅದೃಶ್ಯನಾದಾಗ ನನ್ನನ್ನು ದೇವೇಂದ್ರನೂ ನೋಡಲಾರನು; ಹಾಗಿರುವಾಗ ನಿಮ್ಮಿಬ್ಬರ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಹೇಳುವುದೇನಿದೆ.॥11॥

ಪ್ರಾಪಿತಾವಿಷುಜಾಲೇನ ರಾಘವೌ ಕಂಕಪತ್ರಿಣಾ ।
ಏಷ ರೋಷಪರೀತಾತ್ಮಾ ನಯಾಮಿ ಯಮಸಾದನಮ್ ॥

ರಘುವಂಶೀಯರಾದ ನಿಮ್ಮಿಬ್ಬರನ್ನು ನಾನು ಕಾಗೆಯ ರೆಕ್ಕೆಗಳಿರುವ ಬಾಣಗಳಿಂದ ಮುಚ್ಚಿಬಿಟ್ಟಿರುವೆನು. ರೋಷ ಗೊಂಡಿರುವ ನಾನು ನಿಮ್ಮನ್ನು ಈಗಲೇ ಯಮಲೋಕಕ್ಕೆ ಅಟ್ಟಿಬಿಡುವೆನು.॥12॥

ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ತು ಧರ್ಮಜ್ಞೌ ಭ್ರಾತರೌ ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣೌ ।
ನಿರ್ಬಿಭೇದ ಶಿತೈರ್ಬಾಣೈಃ ಪ್ರಜಹರ್ಷ ನನಾದ ಚ ॥

ಹೀಗೆ ಹೇಳಿ ಅವನು ಧರ್ಮಜ್ಞರಾದ ರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರನ್ನು ಹರಿತವಾದ ಬಾಣಗಳಿಂದ ಪ್ರಹರಿಸಿ, ಗಹಗಹಿಸಿ ನಗುತ್ತಾ ಗರ್ಜಿಸಿದನು.॥13॥

ಭಿನ್ನಾಂಜನಚಯಶ್ಯಾಮೋ ವಿಸ್ಫಾರ್ಯ ವಿಪುಲಂ ಧನುಃ ।
ಭೂಯ ಏವ ಶರಾನ್ಘೋರಾನ್ ವಿಸಸರ್ಜ ಮಹಾಮೃಧೇ ॥

ಕಾಡಿಗೆಯ ರಾಶಿಯಂತಿದ್ದ ಶ್ಯಾಮಲವರ್ಣದ ಇಂದ್ರಜಿತು ಪುನಃ ತನ್ನ ವಿಶಾಲವಾದ ಧನುಸ್ಸನ್ನೆತ್ತಿ ಬಾಣಗಳ ಘೋರ ಮಳೆಯನ್ನೇ ಸುರಿಸಿದನು.॥14॥

ತತೋ ಮರ್ಮಸು ಮರ್ಮಜ್ಞೋ ಮಜ್ಜಯನ್ನಿಶಿತಾನ್ಶರಾನ್ ।
ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣಯೋರ್ವೀರೋ ನನಾದ ಚ ಮುಹುರ್ಮುಹುಃ ॥

ಮರ್ಮ ಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಬಲ್ಲ ಆ ವೀರನು ಶ್ರೀರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರ ಮರ್ಮಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿ ಬಾಣಿ ನೆಟ್ಟು ಪದೇ ಪದೇ ಗರ್ಜಿಸತೊಡಗಿದನು.॥15॥

ಬದ್ಧೌ ತು ಶರಬಂಧೇನ ತಾವುಭೌ ರಣಮೂರ್ಧನಿ ।
ನಿಮೇಷಾಂತರಮಾತ್ರೇಣ ನ ಶೇಕತುರವೇಕ್ಷಿತುಮ್ ॥

ರಣಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಇಂದ್ರಜಿತುವಿನ ಬಾಣಗಳ ಕಟ್ಟಿಗೆ ಸಿಕ್ಕಿಬಿದ್ದಿದ್ದ ರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರು ನಿಮಿಷ ಮಾತ್ರದಲ್ಲಿ ಕಣ್ಗಳಿಂದ ನೋಡಲೂ ಅಸಮರ್ಥರಾದರು. (ನಿಜವಾಗಿ ಇದು ನರಲೀಲಾ ಮಾತ್ರವಾಗಿತ್ತು. ಅವರಾದರೋ ಕಾಲಕ್ಕೂ ಕಾಲರಾಗಿರುವರು, ಅವರನ್ನು ಯಾರು ತಾನೇ ಬಂಧಿಸಬಲ್ಲರು?॥16॥

ತತೋ ವಿಭಿನ್ನ ಸರ್ವಾಂಗೌ ಶರಶಲ್ಯಾಚಿತೌಕೃತೌ ।
ಧ್ವಜಾವಿವ ಮಹೇಂದ್ರಸ್ಯ ರಜ್ಜು ಮುಕ್ತೌ ಪ್ರಕಂಪಿತೌ ॥

ಹೀಗೆ ಅವರ ಶರೀರಗಳೆಲ್ಲ ಬಾಣಗಳಿಂದ ಛಿನ್ನವಾದುವು, ಬಾಣಗಳಿಂದ ವ್ಯಾಪ್ತರಾಗಿದ್ದರು. ಹಗ್ಗಹರಿದ ಎರಡು ಇಂದ್ರಧ್ವಜಗಳಂತೆ ಆ ರಾಜಕುಮಾರರು ಓಲಾಡತೊಡಗಿದರು.॥17॥

ತೌ ಸಂಪ್ರಚಲಿತೌ ವೀರೌಮರ್ಮಭೇದೇನ ಕರ್ಶಿತೌ ।
ನಿಪೇತತುರ್ಮಹೇಷ್ವಾಸೌ ಜಗತ್ಯಾಂ ಜಗತೀಪತೀ ॥

ಆ ಮಹಾ ಧನುರ್ಧರ ವೀರಭೂಪಾಲರು ಮರ್ಮಸ್ಥಳ ಭೇದನದಿಂದಾಗಿ ವಿಚಲಿತರಾಗಿ ಬಳಲಿ ಭೂಮಿಯ ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದರು.॥18॥

ತೌ ವೀರಶಯನೇ ವೀರೌ ಶಯಾನೌ ರುಧಿರೋಕ್ಷಿತೌ ।
ತರವೇಷ್ಟಿತ ಸರ್ವಾಂಗಾವಾರ್ತೌ ಪರಮಪೀಡಿತೌ ॥

ರಣರಂಗದಲ್ಲಿ ವೀರಶಯ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಮಲಗಿದ ಆ ವೀರರೀರ್ವರು ರಕ್ತದಿಂದ ತೊಯ್ದುಹೋಗಿದ್ದರು. ಅವರ ಸರ್ವಾಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಬಾಣರೂಪೀ ನಾಗಗಳು ಸುತ್ತಿಕೊಂಡಿದ್ದು ಅವರು ಅತ್ಯಂತ ಪೀಡಿತರಾಗಿದ್ದರು.॥19॥

ನಹ್ಯವಿದ್ಧಂ ತಯೋರ್ಗಾತ್ರೇ ಬಭೂವಾಂಗುಲಮಂತರಮ್ ।
ನಾನಿರ್ವಿಣ್ಣಂ ನ ಚಾಧ್ವಸ್ತಬ್ಧ ಮಾಕರಾಗ್ರಾದಜಿಹ್ಮಗೈಃ ॥

ಬಾಣಗಳು ನಾಟದೇ ಇರುವ ಒಂದಂಗುಲ ಸ್ಥಳವೂ ಅವರ ಶರೀರದಲ್ಲಿ ಇರಲಿಲ್ಲ. ಬೆರಳು ತುದಿಗಳವರೆಗೂ ಪೀಡಿಸಲ್ಪಡದ ಸ್ಥಳವಾಗಲೀ, ನೋಯದೆ ಇರುವ ಜಾಗವಾಗಲೀ ಕೊಂಚವೂ ಇರಲಿಲ್ಲ.॥20॥

ತೌ ತು ಕ್ರೂರೇಣ ನಿಹತೌ ರಕ್ಷಸಾ ಕಾಮರೂಪಿಣಾ ।
ಅಸೃಕ್ಸುಸ್ರುವತುಸ್ತೀವ್ರಂ ಜಲಂ ಪ್ರಸ್ರವಣಾವಿವ ॥

ಚಿಲುಮೆಯಿಂದ ನೀರು ಚಿಮ್ಮುವಂತೆ ಅವರಿಬ್ಬರ ಶರೀರಗಳಿಂದ ರಕ್ತ ಹರಿಯುತ್ತಿತ್ತು. ಕಾಮರೂಪಿಯಾದ ಆ ಕ್ರೂರ ರಾಕ್ಷಸನು ಬಾಣಗಳಿಂದ ಬಹಳವಾಗಿ ಗಾಯಗೊಳಿಸಿದ್ದನು.॥21॥

ಪಪಾತ ಪ್ರಥಮಂ ರಾಮೋ ವಿದ್ಧೋ ಮರ್ಮಸು ಮಾರ್ಗಣೈಃ ।
ಕ್ರೋಧಾದಿಂದ್ರಜಿತಾ ಯೇನ ಪುರಾ ಶಕ್ರೋ ವಿನಿರ್ಜಿತಃ ॥

ಹಿಂದೆ ಇಂದ್ರನನ್ನೇ ಗೆದ್ದ ಆ ಇಂದ್ರಜಿತು ಕ್ರುದ್ಧನಾಗಿ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದ ಬಾಣಗಳ ಮರ್ಮಾಘಾತದಿಂದ ಮೊದಲಿಗೆ ಶ್ರೀರಾಮನು ಧರೆಗುರುಳಿದನು.॥22॥

ರುಕ್ಮಪುಂಖೈಃ ಪ್ರಸನ್ನಾಗ್ರೈ ರಜೋಗತಿಭಿರಾಶುಗೈಃ ।
ನಾರಾಚೈರರ್ಧನಾರಾಚೈರ್ಭಲ್ಲೈರಂಜಲಿಕೈರಪಿ ।
ವಿವ್ಯಾಧ ವತ್ಸದಂತೈಶ್ಚ ಸಿಂಹದಂಷ್ಟ್ರೈಃ ಕ್ಷುರೈಸ್ತಥಾ ॥

ಇಂದ್ರಜಿತುವು ಸ್ವರ್ಣ ಪಂಖಗಳುಳ್ಳ ಸ್ವಚ್ಛವಾದ ಅಗ್ರಭಾಗ ಮತ್ತು ಧೂಳಿಗೆ ಸಮಾನವಾದ ಶೀಘ್ರಗಾಮಿ ನಾರಾಚ, ಅರ್ಧನಾರಾಚ, ಭಲ್ಲ, ಅಂಜಲಿಕ, ವತ್ಸದಂತ, ಸಿಂಹದಂಷ್ಟ್ರ, ಕ್ಷುರ ಮುಂತಾದ ಬಾಣಗಳಿಂದ ಗಾಯಗೊಳಿಸಿದ್ದನು.॥23॥

ಸ ವೀರಶಯನೇ ಶಿಶ್ಯೇಽವಿಜ್ಯಮಾವಿಧ್ಯ ಕಾರ್ಮುಕಮ್ ।
ಭಿನ್ನಮುಷ್ಟಿಪರೀಣಾಹಂ ತ್ರಿನತಂ ರುಕ್ಮಭೂಷಿತಮ್ ॥

ಶಿಥಿಲವಾದ ಮುಷ್ಟಿಯುಳ್ಳ ಎರಡೂ ತುದಿಗಳಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಮಧ್ಯಭಾಗದಲ್ಲಿಯೂ ಬಾಗಿಕೊಂಡಿದ್ದ ಸ್ವರ್ಣಭೂಷಿತವಾದ, ಹೆದೆ ಏರಿಸಿದ ಧನುಸ್ಸನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಿ ಶ್ರೀರಾಮನು ವೀರಶಯ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಮಲಗಿದ್ದನು.॥24॥

ಬಾಣಪಾತಾಂತರೇ ರಾಮಂ ಪತಿತಂ ಪುರುಷರ್ಷಭಮ್ ।
ಸ ತತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಮಣೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿರಾಶೋ ಜೀವಿತೇಽಭವತ್ ॥

ಎಸೆದ ಬಾಣವು ಎಷ್ಟು ದೂರ ಬೀಳುವುದೋ ಅಷ್ಟು ದೂರದಲ್ಲಿ ನೆಲಕ್ಕೆ ಬಿದ್ದಿದ್ದ ಪುರುಷಶ್ರೇಷ್ಠ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ನೋಡಿ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ತನ್ನ ಜೀವಿತದಲ್ಲೇ ನಿರಾಶನಾದನು.॥25॥

ರಾಮಂ ಕಮಲಪತ್ರಾಕ್ಷಂ ಶರಣ್ಯಂ ರಣತೋಷಿಣಮ್ ।
ಶುಶೋಚ ಭ್ರಾತರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾಪತಿತಂ ಧರಣೀತಲೇ ॥

ಸರ್ವರಿಗೂ ಶರಣ್ಯನಾದ, ಯುದ್ಧದಿಂದ ಸಂತುಷ್ಟನಾಗುವ ಕಮಲನಯನ, ತನ್ನಣ್ಣ ಶ್ರೀರಾಮನು ನೆಲದಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿ ಲಕ್ಷ್ಮಣನಿಗೆ ಬಹಳ ಶೋಕವುಂಟಾಯಿತು.॥26॥

ಹರಯಶ್ಚಾಪಿ ತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಂತಾಪಂ ಪರಮಂ ಗತಾಃ ।
ಶೋಕಾರ್ತಾಶ್ಚುಕ್ರುಶುರ್ಘೋರಮಶ್ರುಪೂರಿತಲೋಚನಾಃ ॥

ಆ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ರಾಮನನ್ನು ನೋಡಿದ ವಾನರರಿಗೂ ತುಂಬಾ ದುಃಖವಾಯಿತು. ಅವರು ಶೋಕಾತುರರಾಗಿ ಕಣ್ಣೀರು ಸುರಿಸುತ್ತಾ ಆರ್ತನಾದ ಮಾಡತೊಡಗಿದರು.॥27॥

ಬದ್ಧೌ ತು ತೌ ವೀರಶಯೇ ಶಯಾನೌ
ತೇ ವಾನರಾಃ ಸಂಪರಿವಾರ್ಯತಸ್ಥುಃ ।
ಸಮಾಗತಾ ವಾಯುಸುತ ಪ್ರಮುಖ್ಯಾ
ವಿಷಾದಮಾರ್ತಾಃ ಪರಮಂ ಚ ಜಗ್ಮುಃ ॥

ನಾಗಪಾಶದಲ್ಲಿ ಬಂಧಿತರಾಗಿ ವೀರಶಯ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಮಲಗಿರುವ ಆ ಸಹೋದರರಿಬ್ಬರ ಸುತ್ತಲೂ ಎಲ್ಲ ವಾನರರು ನಿಂತುಕೊಂಡರು. ಅಲ್ಲಿಗೆ ಬಂದಿರುವ ಹನುಮಂತನೇ ಮುಖ್ಯ ಮುಖ್ಯ ವಾನರರು ವ್ಯಥೆಗೊಂಡು ಬಹಳವಾಗಿ ವಿಷಾದಿಸಿದರು.॥28॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಯುದ್ಧಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ನಲವತ್ತೈದನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು.॥45॥