०३५ तारया लक्ष्मणसान्त्वनम्

ತಾರೆಯು ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತ ಮಾತುಗಳಿಂದ ಲಕ್ಷ್ಮಣನನ್ನು ಸಮಾಧಾನಗೊಳಿಸಿದುದು

ತಥಾ ಬ್ರುವಾಣಂ ಸೌಮಿತ್ರಿಂ ಪ್ರದೀಪ್ತಮಿವ ತೇಜಸಾ ।
ಅಬ್ರವೀಲ್ಲಕ್ಷ್ಮಣಂ ತಾರಾ ತಾರಾಧಿಪನಿಭಾನನಾ ॥

ಸುಮಿತ್ರಾಕುಮಾರ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ತನ್ನ ತೇಜದಿಂದಾಗಿ ಉರಿಯುತ್ತಾ ಮೇಲಿನಂತೆ ಮಾತನ್ನು ಹೇಳಿದಾಗ, ಚಂದ್ರ ಮುಖೀ ತಾರೆಯು ಅವನಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಳು .॥1॥

ನೈವಂ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ವಕ್ತವ್ಯೋ ನಾಯಂ ಪರುಷಮರ್ಹತಿ ।
ಹರೀಣಾಮೀಶ್ವರಃ ಶ್ರೋತುಂ ತವ ವಕ್ತ್ರಾದ್ ವಿಶೇಷತಃ ॥

ಕುಮಾರ ಲಕ್ಷ್ಮಣನೇ! ನೀವು ಸುಗ್ರೀವನಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಮಾತನಾಡಬಾರದು. ಇವನು ವಾನರರ ರಾಜನಾಗಿದ್ದಾನೆ; ಆದ್ದರಿಂದ ಇವನ ಕುರಿತು ಕಠೋರವಾಗಿ ನುಡಿಯುವುದು ಉಚಿತವಲ್ಲ. ವಿಶೇಷವಾಗಿ ನಿನ್ನಂತಹ ಸುಹೃದನ ಬಾಯಿಯಿಂದ ಕಟುವಚನಗಳನ್ನು ಕೇಳಲು ಇವನು ಎಂದಿಗೂ ಅಧಿಕಾರಿಯಲ್ಲ.॥2॥

ನೈವಾಕೃತಜ್ಞಃ ಸುಗ್ರೀವೋ ನ ಶಠೋ ನಾಪಿ ದಾರುಣಃ ।
ನೈವಾನೃತಕಥೋ ವೀರ ನ ಜೀ ಹ್ಮಶ್ಚ ಕಪೀಶ್ವರಃ ॥

ವೀರನೇ! ಕಪಿರಾಜ ಸುಗ್ರೀವನು ಕೃತಘ್ನನೂ, ಶಠನೂ, ಕ್ರೂರನೂ, ಅಸತ್ಯವಾದಿಯೂ, ಕುಟಿಲನೂ ಅಲ್ಲ.॥3॥

ಉಪಕಾರಂ ಕೃತಂ ವೀರೋ ನಾಪ್ಯಯಂ ವಿಸ್ಮೃತಃ ಕಪಿಃ ।
ರಾಮೇಣ ವೀರ ಸುಗ್ರೀವೋ ಯದನ್ಯೈರ್ದುಷ್ಕರಂ ರಣೇ ॥

ವೀರಲಕ್ಷ್ಮಣನೇ! ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನು ಇವನಿಗೆ ಮಾಡಿದ ಉಪಕಾರವು ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಬೇರೆಯವರಿಗೆ ದುಷ್ಕರವಾಗಿದೆ. ಅದನ್ನು ವೀರಕಪಿರಾಜನು ಎಂದೂ ಮರೆಯಲಿಲ್ಲ.॥4॥

ರಾಮಪ್ರಸಾದಾತ್ ಕೀರ್ತಿಂ ಚ ಕಪಿರಾಜ್ಯಂ ಚ ಶಾಶ್ವತಮ್ ।
ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಿಹ ಸುಗ್ರೀವೋ ರುಮಾಂ ಮಾಂ ಚ ಪರಂತಪ ॥

ಪರಂತಪ ಲಕ್ಷ್ಮಣನೇ! ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನ ಕೃಪಾಪ್ರಸಾದದಿಂದಲೇ ಸುಗ್ರೀವನು ವಾನರರ ಅಕ್ಷಯ ರಾಜ್ಯವನ್ನೂ, ಯಶಸ್ಸನ್ನೂ. ರುಮೆಯನ್ನೂ ಹಾಗೂ ನನ್ನನ್ನೂ ಪಡೆದುಕೊಂಡಿರುವನು.॥5॥

ಸುದುಃಖಶಯಿತಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇದಂ ಸುಖಮುತ್ತಮಮ್ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಕಾಲಂ ನ ಜಾನೀತೇ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ಯಥಾ ಮುನಿಃ ॥

ಮೊದಲಿಗೆ ಇವನು ಬಹಳ ದುಃಖ ಅನುಭವಿಸಿದ್ದನು. ಈಗ ಈ ಉತ್ತಮ ಸುಖವನ್ನು ಪಡೆದು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರ ಮುನಿಯು ಮೇನಕೆಯಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತನಾದ್ದರಿಂದ ಕಾಲದ ಪರಿವೆ ಇರಲಿಲ್ಲ, ಹಾಗೆಯೇ ಇವನಿಗೂ ಸಮಯದ ಜ್ಞಾನ ಉಳಿಯದಷ್ಟು ಸುಖದಲ್ಲಿ ರಮಿಸಿಹೋದನು.॥6॥

ಘೃತಾಚ್ಯಾಂ ಕಿಲ ಸಂಸಕ್ತೋ ದಶ ವರ್ಷಾಣಿ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ।
ಅಹೋಽಮನ್ಯತ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ಮಹಾಮುನಿಃ ॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣಾ! ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಮಹಾಮುನಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನು ಘೃತಾಚಿ (ಮೇನಕೆ) ಎಂಬ ಅಪ್ಸರೆಯಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತನಾದ್ದರಿಂದ ಹತ್ತುವರ್ಷಗಳ ಸಮಯವನ್ನು ಒಂದು ದಿನದಂತೆ ತಿಳಿದನೆಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.॥7॥

ಸ ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ನ ಜಾನೀತೇ ಕಾಲಂ ಕಾಲವಿದಾಂ ವರಃ ।
ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ಮಹಾತೇಜಾಃ ಕಿಂ ಪುನರ್ಯಃ ಪೃಥಗ್ಜನಃ ॥

ಕಾಲದ ಚೆನ್ನಾದ ಜ್ಞಾನವುಳ್ಳ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಮಹಾತೇಜಸ್ವೀ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನೂ ಕೂಡ ಭೋಗಾಸಕ್ತನಾದಾಗ ಕಾಲದ ಜ್ಞಾನ ಉಳಿಯಲಿಲ್ಲ. ಅಂತಿರುವಾಗ ಬೇರೆ ಸಾಧಾರಣ ವ್ಯಕ್ತಿಗೆ ಹೇಗೆ ಉಳಿಯಬಲ್ಲದು.॥8॥

ದೇಹಧರ್ಮಗತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಪರಿಶ್ರಾಂತಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ।
ಅವಿತೃಪ್ತಸ್ಯ ಕಾಮೇಷು ರಾಮಃ ಕ್ಷಂತುಮಿಹಾರ್ಹಸಿ ॥

ಕುಮಾರ ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ಮನುಷ್ಯರಿಗೂ ಪಶುಗಳಿಗೂ ಸಮಾನಧರ್ಮವಾಗಿರುವ ಆಹಾರ-ನಿದ್ರಾ-ಮೈಥುನಗಳೇ ಮೊದಲಾದ ದೇಹ ಧರ್ಮಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಸುಗ್ರೀವನು ಈ ಹಿಂದೆ ಬಹಳ ಕಾಲದವರೆಗೆ ಅನೇಕವಾದ ಕಷ್ಟಗಳನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಾ ಬಹಳವಾಗಿ ಬಳಲಿದ್ದನು. ಈಗ ಶ್ರೀರಾಮನ ಕೃಪೆಯಿಂದ ಇವನಿಗೆ ಸುಖೋಪಭೋಗಗಳು ಲಭಿಸಿವೆ. ಆದರೆ ಅದರಲ್ಲಿ ಇವನಿಗಿನ್ನೂ ತೃಪ್ತಿಯುಂಟಾಗಲಿಲ್ಲ. ಇದರಿಂದ ಇವನು ತನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯದಿಂದ ವಿಮುಖನಾಗಿದ್ದಾನೆ. ಈ ಅಪರಾಧವನ್ನು ಕ್ಷಮಿಸುವುದು ದಯಾಳುವಾದ ನಿಮಗೆ ಯೋಗ್ಯವಾಗಿದೆ.॥9॥

ನ ಚ ರೋಷವಶಂ ತಾತ ಗಂತುಮರ್ಹಸಿ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ।
ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮವಿಜ್ಞಾಯ ಸಹಸಾ ಪ್ರಾಕೃತೋ ಯಥಾ ॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ಯಥಾರ್ಥವಾದ ವಿಷಯವನ್ನು ತಿಳಿಯದೆ ಪಾಮರ ಮನುಷ್ಯನಂತೆ ಒಡನೆಯೇ ಕೋಪಕ್ಕೆ ವಶನಾಗು ವುದು ನಿನ್ನಂತಹವನಿಗೆ ಉಚಿತವಾಗಿ ಕಾಣುವುದಿಲ್ಲ.॥10॥

ಸಾವಯುಕ್ತಾಹಿ ಪುರುಷಾಸ್ತ್ವದ್ವಿಧಾಃ ಪುರುಷರ್ಷಭ ।
ಅವಿಮೃಶ್ಯ ನ ರೋಷಸ್ಯ ಸಹಸಾ ಯಾಂತಿ ವಶ್ಯತಾಮ್ ॥

ಅಯ್ಯಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ಸತ್ತ್ವಗುಣಯುಕ್ತರಾದ ನಿನ್ನಂತಹ ಮಹಾ ಪುರುಷರು ಯಾವುದನ್ನು ಸರಿಯಾಗಿ ವಿಮರ್ಶಿಸದೇ ಹಠಾತ್ತಾಗಿ ಕೋಪಕ್ಕೆ ವಶರಾಗುವುದಿಲ್ಲ.॥11॥

ಪ್ರಸಾದಯೇ ತ್ವಾಂ ಧರ್ಮಜ್ಞ ಸುಗ್ರೀವಾರ್ಥಂ ಸಮಾಹಿತಾ ।
ಮಹಾನ್ರೋಷಸಮುತ್ಪನ್ನಃ ಸಂರಂಭಸ್ತ್ಯಜ್ಯತಾಮಯಮ್ ॥

ಧರ್ಮಜ್ಞನೇ! ಸುಗ್ರೀವನಿಗಾಗಿ ನಾನು ಏಕಾಗ್ರತೆಯಿಂದ ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ಕ್ಷಮೆಯನ್ನು ಯಾಚಿಸುತ್ತಿದ್ದೇನೆ. ರೋಷದಿಂದ ಉಂಟಾದ ಮನಸ್ಸಿನ ಕ್ಷೋಭೆಯನ್ನು ಈಗಲೇ ಪರಿತ್ಯಜಿಸು.॥12॥

ರುಮಾಂ ಮಾಂ ಚಾಂಗದಂರಾಜ್ಯಂ ಧನಧಾನ್ಯಪಶೂನಿ ಚ ।
ರಾಮಪ್ರಿಯಾರ್ಥಂ ಸುಗ್ರೀವಸ್ತ್ಯಜೇದಿತಿ ಮತಿರ್ಮಮ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನಿಗೆ ಪ್ರಿಯವನ್ನುಂಟುಮಾಡಲು ಸುಗ್ರೀವನು ರುಮೆಯನ್ನೂ, ನನ್ನನ್ನೂ, ಅಂಗದನನ್ನು, ಧನ-ಧಾನ್ಯ ಪಶುಗಳ ಸಹಿತ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಪರಿತ್ಯಜಿಸಬಲ್ಲನು ಎಂಬ ವಿಶ್ವಾಸ ನನಗಿದೆ.॥13॥

ಸಮಾನೇಷ್ಯತಿ ಸುಗ್ರೀವಃ ಸೀತಯಾ ಸಹ ರಾಘವಮ್ ।
ಶಶಾಂಕಮಿವ ರೋಹಿಣ್ಯಾ ಹತ್ವಾ ತಂ ರಾಕ್ಷಸಾಧಮಮ್ ॥

ಸುಗ್ರೀವನು ರಾಕ್ಷಸಾಧಮನಾದ ರಾವಣನನ್ನು ಸಂಹರಿಸಿ ರೋಹಿಣಿಯು ಚಂದ್ರನೊಡನೆ ಸೇರುವಂತೆ ಸೀತೆಯು ಶ್ರೀರಾಮನೊಡನೆ ಸೇರುವಂತೆ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ.॥14॥

ಶತಕೋಟಿ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಲಂಕಾಯಾಂ ಕಿಲ ರಾಕ್ಷಸಾಮ್ ।
ಅಯುತಾನಿ ಚ ಷಟ್ತ್ರಿಂಶತ್ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಶತಾನಿ ಚ ॥

ಲಂಕೆಯಲ್ಲಿ ನೂರು ಸಾವಿರ ಕೋಟಿ, ಮೂವತ್ತಾರು ಅಯುತ, ಮೂವತ್ತಾರುಸಾವಿರ ಮತ್ತು ಮೂವತ್ತಾರುನೂರು ರಾಕ್ಷಸರು ಇದ್ದಾರೆಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ..॥15॥

• ಆಧುನಿಕ ಗಣನೆಗೆ ಅನುಗುಣವಾಗಿ ಈ ಸಂಖ್ಯೆಯು ಹತ್ತು ಖರ್ವ ಮೂರುಲಕ್ಷ ತೊಂಭತ್ತೊಂಭತ್ತುಸಾವಿರ ಆರುನೂರು ಆಗುತ್ತದೆ.

ಅಹತ್ವಾ ತಾಂಶ್ಚ ದುರ್ಧರ್ಷಾನ್ ರಾಕ್ಷಸಾನ್ ಕಾಮರೂಪಿಣಃ ।
ನ ಶಕ್ಯೋ ರಾವಣೋ ಹಂತುಂ ಯೇನ ಸಾ ಮೈಥಿಲೀ ಹೃತಾ ॥

ಆ ಎಲ್ಲ ರಾಕ್ಷಸರು ಇಚ್ಛಾನುರೂಪ ಧರಿಸುವವರು ಹಾಗೂ ದುರ್ಜಯರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಅವರೆಲ್ಲರನ್ನು ಸಂಹರಿಸದೆ ಮಿಥಿಲೇಶಕುಮಾರಿ ಸೀತೆಯನ್ನು ಅಪಹರಿಸಿದ ರಾವಣನನ್ನು ವಧಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ.॥16॥

ತೇ ನ ಶಕ್ಯಾ ರಣೇ ಹಂತುಮಸಹಾಯೇನ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ।
ರಾವಣಃ ಕ್ರೂರಕರ್ಮಾ ಚ ಸುಗ್ರೀವೇಣ ವಿಶೇಷತಃ ॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ಯಾರ ಸಹಾಯವಿಲ್ಲದೆ ಏಕಾಕಿಯಾಗಿ ಯಾವ ವೀರನಿಗೂ ಅಸಂಖ್ಯಾತರಾದ ಆ ರಾಕ್ಷಸರನ್ನು ಸಂಹರಿಸುವುದು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ ಹಾಗೂ ಕ್ರೂರಕರ್ಮಿಯಾದ ರಾವಣನನ್ನು ವಧಿಸುವುದೂ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಸುಗ್ರೀವನ ಸಹಾಯವನ್ನು ಪಡೆಯುವುದು ಅನಿವಾರ್ಯವಾಗಿದೆ.॥17॥

ಏವಮಾಖ್ಯಾತವಾನ್ ವಾಲೀ ಸ ಹ್ಯಭಿಜ್ಞೋ ಹರೀಶ್ವರಃ ।
ಆಗಮಸ್ತು ನ ಮೇ ವ್ಯಕ್ತಃ ಶ್ರವಾತ್ ತಸ್ಯ ಬ್ರವೀಮ್ಯಹಮ್ ॥

ವಾನರರಾಜ ವಾಲಿಗೆ ಲಂಕೆಯ ರಾಕ್ಷಸರ ಗಣನೆಯ ಪರಿಚಯವಿತ್ತು, ಅವರೇ ನನಗೆ ತಿಳಿಸಿದ್ದರು. ರಾವಣನು ಈ ಅಪಾರ ಸೈನ್ಯವನ್ನು ಹೇಗೆ ಸಂಗ್ರಹಿಸಿದನು? ಇದು ನನಗೆ ತಿಳಿಯದು. ಆದರೆ ಈ ಸಂಖ್ಯೆ ನಾನು ಅವರಿಂದ ಕೇಳಿದ್ದರಿಂದ ಈಗ ನಾನು ನಿನಗೆ ತಿಳಿಸುತ್ತಿದ್ದೇನೆ.॥18॥

ತ್ವತ್ಸಹಾಯನಿಮಿತ್ತಂ ವೈ ಪ್ರೇಷಿತಾ ಹರಿಪುಂಗವಾಃ ।
ಆನೇತುಂ ವಾನರಾನ್ ಯುದ್ಧೇ ಸುಬಹೂನ್ ಹರಿಪುಂಗವಾನ್ ॥

ನಿಮ್ಮ ಸಹಾಯಕ್ಕಾಗಿ ಸುಗ್ರೀವನು ಅನೇಕ ಶ್ರೇಷ್ಠ ವಾನರರನ್ನು ಯುದ್ಧದ ನಿಮಿತ್ತ ಅಸಂಖ್ಯ ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ವಾನರ ವೀರರ ಸೈನ್ಯವನ್ನು ಒಟ್ಟುಗೂಡಿಸಲು ಕಳಿಸಿರುವನು.॥19॥

ತಾಂಶ್ಚ ಪ್ರತೀಕ್ಷಮಾಣೋಽಯಂ ವಿಕ್ರಾಂತಾನ್ ಸುಮಹಾಬಲಾನ್ ।
ರಾಘವಸ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನ ನಿರ್ಯಾತಿ ಹರೀಶ್ವರಃ ॥

ವಾನರರಾಜ ಸುಗ್ರೀವನು ಆ ಮಹಾ ಬಲಿ, ಪರಾಕ್ರಮಿ ವೀರರು ಬರುವುದನ್ನು ನಿರೀಕ್ಷಿಸುತ್ತಿದ್ದಾನೆ. ಆದುದರಿಂದ ಭಗವಾನ್ ಶ್ರೀರಾಮನ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಮಾಡಲು ಈಗ ನಗರದಿಂದ ಹೊರಗೆ ಹೊರಡದಾದನು.॥20॥

ಕೃತಾ ಸುಸಂಸ್ಥಾ ಸೌಮಿತ್ರೇ ಸುಗ್ರೀವೇಣ ಪುರಾ ಯಥಾ ।
ಅದ್ಯತೈರ್ವಾನರೈಃ ಸರ್ವೈರಾಗಂತವ್ಯಂ ಮಹಾಬಲೈಃ ॥

ಸುಮಿತ್ರಾನಂದನ! ಅವರೆಲ್ಲರೂ ಒಟ್ಟಾಗಲು ಮೊದಲೇ ಸುಗ್ರೀವನು ನಿಶ್ಚಯಿಸಿದ ಅವಧಿಗನುಸಾರ ಆ ಸಮಸ್ತ ಮಹಾಬಲಿ ವಾನರರು ಇಂದೇ ಇಲ್ಲಿಗೆ ಬರಬೇಕಾಗಿದೆ.॥21॥

ಋಷಕೋಟಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ಗೋಲಾಂಗೂಲಶತಾನಿ ಚ ।
ಅದ್ಯ ತ್ವಾಮುಪಯಾಸ್ಯಂತಿ ಜಹಿ ಕೋಪಮರಿಂದಮ ।
ಕೋಟ್ಯೋಽನೇಕಾಸ್ತು ಕಾಕುತ್ಸ್ಥ ಕಪೀನಾಂ ದೀಪ್ತತೇಜಸಾಮ್ ॥

ಶತ್ರುದಮನ ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ಇಂದು ನಿಮ್ಮ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿ ಕೋಟಿ ಸಾವಿರ ಕರಡಿಗಳು, ನೂರುಕೋಟಿ ಗೋಲಾಂ ಗೂಲರು ಹಾಗೂ ಇನ್ನೂ ತೇಜಸ್ವೀ ಅನೇಕ ಕೋಟಿ ವಾನರರು ಬರುವರು. ಅದಕ್ಕಾಗಿ ನೀವು ಕ್ರೋಧವನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಿರಿ.॥22॥

ತವ ಹಿ ಮುಖಮಿದಂ ನೀರೀಕ್ಷ್ಯ ಕೋಪಾತ್
ಕ್ಷತಜಸಮೇ ನಯನೇ ನಿರೀಕ್ಷಮಾಣಾಃ ।
ಹರಿವರವನಿತಾ ನ ಯಾಂತಿ ಶಾಂತಿಂ
ಪ್ರಥಮಭಯಸ್ಯ ಹಿಶಂಕಿತಾಃ ಸ್ಮ ಸರ್ವಾಃ ॥

ನಿಮ್ಮ ಮುಖವು ಕ್ರೋಧದಿಂದ ಉರಿಯುತ್ತಿದೆ ಮತ್ತು ಕಣ್ಣುಗಳು ರೋಷದಿಂದ ಕೆಂಪಗಾಗಿವೆ. ಇದೆಲ್ಲವನ್ನು ನೋಡಿ ವಾನರರಾಜರ ಪತ್ನಿಯರಾದ ನಮಗೆ ಶಾಂತಿ ಇಲ್ಲವಾಗಿದೆ. ನಮಗೆಲ್ಲರಿಗೆ ಮೊದಲ ಭಯ (ವಾಲಿವಧೆ)ದಂತೆ ಯಾವುದೋ ಅನಿಷ್ಟದ ಆಶಂಕೆಯಾಗುತ್ತಿದೆ.॥23॥

ಶ್ರೀ ವಾಲ್ಮೀಕಿವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಕಿಷ್ಕಿಂಧಾಕಾಂಡದ ಮೂವತ್ತೈದನೆಯ ಸರ್ಗ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಯಿತು.॥35॥