०६९ अयोमुख्याः कर्णादिछेदः

ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ಅಯೋಮುಖಿಯನ್ನು ದಂಡಿಸಿದುದು, ರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರು ಕಬಂಧನ ಪಾಶದಲ್ಲಿ ಸಿಲುಕಿ ದುಃಖಿಸಿದುದು

ಕೃತ್ವೈವಮುದಕಂ ತಸ್ಮೈ ಪ್ರಸ್ಥಿತೌ ರಾಘವೋ ತದಾ ।
ಅವೇಕ್ಷಂತೌ ವನೇ ಸೀತಾಂ ಜಗ್ಮತುಃ ಪಶ್ಚಿಮಾಂ ದಿಶಮ್ ॥

ಈ ಪ್ರಕಾರ ಜಟಾಯುವಿಗೆ ಜಲಾಂಜಲಿಯನಿತ್ತು ಆ ಇಬ್ಬರು ರಘುವಂಶಿ ಸೋದರರು ಆಗ ಅಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಟು ವನದಲ್ಲಿ ಸೀತೆಯನ್ನು ಹುಡುಕುತ್ತಾ ಪಶ್ಚಿಮ ದಿಕ್ಕಿನೆಡೆಗೆ ನಡೆದರು.॥1॥

ತಾಂ ದಿಶಂ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ಗತ್ವಾ ಶರಚಾಪಾಸಿಧಾರಿಣೌ ।
ಅವಿಪ್ರಹತಮೈಕ್ಷ್ವಾಕೌ ಪಂಥಾನಂ ಪ್ರತಿಪೇದತುಃ ॥

ಧನುರ್ಬಾಣ, ಖಡ್ಗ ಧರಿಸಿದ ಆ ಇಬ್ಬರು ಇಕ್ವಾಕುವಂಶೀ ವೀರರು ದಕ್ಷಿಣ-ಪಶ್ಚಿಮ ದಿಕ್ಕಿನತ್ತ ಮುಂದುವರಿಯುತ್ತಾ, ಯಾವ ಜನರೂ ಓಡಾಡದ ಒಂದು ನಿರ್ಜನ ಮಾರ್ಗಕ್ಕೆ ತಲುಪಿದರು.॥2॥

ಗುಲ್ಮೈರ್ವೃಕ್ಷೈಶ್ಚ ಬಹುಭಿರ್ಲತಾಭಿಶ್ಚ ಪ್ರವೇಷ್ಟಿತಮ್ ।
ಆವೃತಂ ಸರ್ವತೋ ದುರ್ಗಂ ಗಹನಂ ಘೋರದರ್ಶನಮ್ ॥

ಆ ದಾರಿಯು ಅನೇಕ ವೃಕ್ಷಗಳಿಂದ, ಗಿಡ-ಲತೆಗಳಿಂದ ಎಲ್ಲೆಡೆ ಆರಿಸಿತ್ತು. ಅದು ಬಹಳ ದುರ್ಗಮ, ಗಹನ ಮತ್ತು ನೋಡಲು ಭಯಂಕರವಾಗಿತ್ತು.॥3॥

ವ್ಯತಿಕ್ರಮ್ಯ ತು ವೇಗೇನ ಗೃಹೀತ್ವಾ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ದಿಶಮ್ ।
ಸುಭೀಮಂ ತನ್ಮಹಾರಣ್ಯಂ ವ್ಯತಿಯಾತೌ ಮಹಾಬಲೌ ॥

ಅದನ್ನು ವೇಗವಾಗಿ ದಾಟಿ ಆ ಇಬ್ಬರು ರಾಜಕುಮಾರರು ದಕ್ಷಿಣ ದಿಕ್ಕನ್ನು ಆಶ್ರಯಿಸಿ ಆ ಅತ್ಯಂತ ಭಯಾನಕ ಮತ್ತು ವಿಶಾಲ ವನದಿಂದ ಮುಂದೆ ಹೊರಟರು.॥4॥

ತತಃ ಪರಂ ಜನಸ್ಥಾನಾತ್ತ್ರಿಕೋಶಂ ಗಮ್ಯ ರಾಘವೌ ।
ಕ್ರೌಂಚಾರಣ್ಯಂ ವಿವಿಶತುರ್ಗಹನಂ ತೌ ಮಹೌಜಸೌ ॥

ಅನಂತರ ಜನಸ್ಥಾನದಿಂದ ಮೂರು ರಹದಾರಿಯಷ್ಟು ದೂರ ಹೋಗಿ ಆ ಮಹಾಬಲಿ ಶ್ರೀರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರು ಕ್ರೌಂಚಾರಣ್ಯ ಎಂಬ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಗಹನವನವನ್ನು ಹೊಕ್ಕರು.॥5॥

ನಾನಾಮೇಘಘನಪ್ರಖ್ಯಂ ಪ್ರಹೃಷ್ಟಮಿವ ಸರ್ವತಃ ।
ನಾನಾವರ್ಣೈಃ ಶುಭೈಃ ಪುಷ್ಪೈರ್ಮೃಗಪಕ್ಷಿಗಣೈರ್ಯುತಮ್ ॥

ಆ ವನವು ಮೇಘ ಸಮೂಹಗಳಂತೆ ಶ್ಯಾಮಲವಾಗಿ ಕಾಣುತ್ತಿತ್ತು. ವಿವಿಧ ಬಣ್ಣಗಳ ಹೂವುಗಳಿಂದ ಸುಶೋಭಿತವಾದ್ದರಿಂದ ಅದು ಎಲ್ಲೆಡೆ ಹರ್ಷೋಲ್ಲಾಸದಂತೆ ಅನಿಸುತ್ತಿತ್ತು. ಅದರೊಳಗೆ ಅನೇಕ ಪಶು-ಪಕ್ಷಿಗಳು ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದವು.॥6॥

ದಿದೃಕ್ಷಮಾಣೌ ವೈದೇಹೀಂ ತದ್ವನಂ ತೌ ವಿಚಿಕ್ಯತುಃ ।
ತತ್ರ ತತ್ರಾವತಿಷ್ಠಂತೌ ಸೀತಾಹರಣದುಃಖಿತೌ ॥

ಸೀತೆಯನ್ನು ಹುಡುಕುವ ಇಚ್ಛೆಯಿಂದ ಅವರಿಬ್ಬರೂ ಆ ವನದಲ್ಲಿ ಅರಸತೊಡಗಿದರು. ಬಳಲಿದಾಗ ಅಲ್ಲಲ್ಲಿ ವಿಶ್ರಾಂತಿಗಾಗಿ ನಿಲ್ಲುತ್ತಿದ್ದರು. ವೈದೇಹಿಯ ಅಪಹರಣದಿಂದ ಅವರಿಗೆ ಬಹಳ ದುಃಖವಾಗುತ್ತಿತ್ತು.॥7॥

ತತಃ ಪೂರ್ವೇಣ ತೌ ಗತ್ವಾ ತ್ರಿಕೋಶಂ ಭ್ರಾತರೌ ತದಾ ।
ಕ್ರೌಂಚಾರಣ್ಯಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಮತಂಗಾಶ್ರಮಮಂತರೇ ॥

ಅನಂತರ ಅವರಿಬ್ಬರು ಸೋದರರು ಮೂರು ರಹದಾರಿ ಪೂರ್ವಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ ಕ್ರೌಂಚಾರಣ್ಯವನ್ನು ದಾಟಿ ಮತಂಗ ಮುನಿಯ ಆಶ್ರಮದ ಬಳಿಗೆ ಬಂದರು.॥8॥

ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತು ತದ್ವನಂ ಘೋರಂ ಬಹುಭೀಮಮೃಗದ್ವಿಜಮ್ ।
ನಾನಾವೃಕ್ಷ ಸಮಾಕೀರ್ಣಂ ಸರ್ವಂ ಗಹನಪಾದಪಮ್ ॥

ಆ ವನವು ಭಾರೀ ಭಯಂಕರವಾಗಿತ್ತು. ಅದರಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಭಯಾನಕ ಪಶು-ಪಕ್ಷಿ ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದವು. ಅನೇಕ ವೃಕ್ಷಗಳಿಂದ ವ್ಯಾಪ್ತವಾದ ಆ ವನವೆಲ್ಲ ದಟ್ಟವಾದ ಕಾಡಿನಿಂದ ಕೂಡಿತ್ತು.॥9॥

ದದೃಶಾತೇ ಗಿರೌ ತತ್ರ ದರೀಂ ದಶರಥಾತ್ಮಜೌ ।
ಪಾತಾಲಸಮಗಂಭೀರಾಂ ತಮಸಾ ನಿತ್ಯಸಂವೃತಾಮ್ ॥

ಅಲ್ಲಿಗೆ ಹೋಗಿ ಆ ದಶರಥ ರಾಜಕುಮಾರರು ಅಲ್ಲಿಯ ಪರ್ವತ ಮೇಲೆ ಪಾತಾಳದಂತೆ ಆಳವಾಗಿದ್ದ, ಅಂಧಕಾರದಿಂದ ತುಂಬಿದ ಒಂದು ಗುಹೆಯನ್ನು ನೋಡಿದರು.॥10॥

ಆಸಾದ್ಯ ಚ ನರವ್ಯಾಘ್ರೌ ದರ್ಯಾಸ್ತಸ್ಯಾವಿದೂರತಃ ।
ದದರ್ಶತುರ್ಮಹಾರೂಪಾಂ ರಕ್ಷಸೀಂ ವಿಕೃತಾನನಾಮ್ ॥

ಅದರ ಸಮೀಪಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ ಆ ಇಬ್ಬರೂ ನರಶ್ರೇಷ್ಠ ವೀರರು ಬಹಳ ವಿಕರಾಳ ಮುಖವುಳ್ಳ ವಿಶಾಲಕಾಯದ ಓರ್ವ ರಾಕ್ಷಸಿಯನ್ನು ನೋಡಿದರು.॥11॥

ಭಯದಾಮಲ್ಪಸತ್ತ್ವಾನಾಂ ಬೀಭತ್ಸಾಂ ರೌದ್ರದರ್ಶನಾಮ್ ।
ಲಂಬೋದರೀಂ ತೀಕ್ಷ್ಣದಂಷ್ಟ್ರಾಂ ಕರಾಲೀಂ ಪರುಷತ್ವಚಮ್ ॥

ಅವಳು ಸಣ್ಣ-ಸಣ್ಣ ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ಭಯಪಡಿಸುತ್ತಾ ಅತಿಭಯಂಕರವಾಗಿದ್ದಳು. ಆಕೆಯ ಉದ್ದವಾದ ಹೊಟ್ಟೆ, ಚೂಪಾದ ಕೋರೆ ದಾಡಿಗಳು, ಬಿರುಸಾದ ಚರ್ಮ ಇಂತಹ ಆಕೆಯ ರೂಪ ಘೃಣಾಸ್ಪದವಾಗಿದ್ದು ಬೀಭತ್ಸವಾಗಿ ಕಾಣುತ್ತಿತ್ತು.॥12॥

ಭಕ್ಷಯಂತೀಂ ಮೃಗಾನ್ಭೀಮಾನ್ವಿಕಟಾಂ ಮುಕ್ತಮೂರ್ಧಜಾಮ್ ।
ಅವೈಕ್ಷತಾಂತು ತೌ ತತ್ರ ಭ್ರಾತರೌ ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣೌ ॥

ಭಯಾನಕ ಪಶುಗಳನ್ನೂ ಹಿಡಿದು ತಿಂದುಬಿಡುತ್ತಿದ್ದಳು. ವಿಕಟಾಕಾರಳಾದ ಆಕೆಯ ಕೂದಲು ಕೆದರಿಕೊಂಡಿದ್ದವು. ಆ ಕಂದರದ ಬಳಿ ಶ್ರೀರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರನ್ನು ಅವಳು ನೋಡಿದಳು.॥13॥

ಸಾ ಸಮಾಸಾದ್ಯ ತೌ ವೀರೌ ವ್ರಜಂತಂ ಭ್ರಾತುರಗ್ರತಃ ।
ಏಹಿ ರಂಸ್ಯಾವಹೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸಮಾಲಂಭತ ಲಕ್ಷ್ಮಣಮ್ ॥

ಆ ರಾಕ್ಷಸಿಯು ಆ ವೀರರ ಬಳಿಗೆ ಬಂದು ಅಣ್ಣನ ಹಿಂದೆ-ಹಿಂದೆ ನಡೆಯುತ್ತಿದ್ದ ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಕಡೆಗೆ ನೋಡಿ ‘ಬಾ ನಾವಿಬ್ಬರು ರಮಿಸೋಣ’ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಕೈ ಹಿಡಿದೆಳೆದಳು.॥14॥

ಉವಾಚ ಚೈನಂ ವಚನಂ ಸೌಮಿತ್ರಿಮುಪಗೃಹ್ಯ ಚ ।
ಅಹಂ ತ್ವಯೋಮುಖೀ ನಾಮ ಲಾಭಸ್ತೇ ತ್ವಮಸಿ ಪ್ರಿಯಃ ॥

ಇಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೆ ಅವಳು ಸೌಮಿತ್ರಿಯನ್ನು ಬಾಹುಗಳಿಂದ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿಕೊಂಡು ಹೇಳಿದಳು-ನನ್ನ ಹೆಸರು ಅಯೋಮುಖಿ ಎಂದು. ನಾನು ನಿನಗೆ ಭಾರ್ಯೆಯಾಗಿ ದೊರಕಿದರೆ ದೊಡ್ಡ ಲಾಭವೆಂದು ತಿಳಿ. ನೀನು ನನ್ನ ಪ್ರಿಯ ಪತಿಯಾಗಿರುವೆ.॥15॥

ನಾಥ ಪರ್ವತದುರ್ಗೇಷು ನದೀನಾಂ ಪುಲಿನೇಷು ಚ ।
ಆಯುಃಶ್ಚಿರಮಿದಂ ವೀರ ತ್ವಂ ಮಯಾ ಸಹ ರಂಸ್ಯಸೇ ॥

ಪ್ರಾಣನಾಥ! ವೀರನೇ! ದೀರ್ಘ ಕಾಲ ಉಳಿಯುವ ಈ ಆಯುಸ್ಸನ್ನು ಪಡೆದು ನೀನು ಪರ್ವತದ ದುರ್ಗದ ಕಂದರಗಳಲ್ಲಿ ನದಿಗಳ ತೀರಗಳಲ್ಲಿ ನನ್ನೊಂದಿಗೆ ರಮಣ ಮಾಡು.॥16॥

ಏವಮುಕ್ತಸ್ತು ಕುಪಿತಃ ಖಡ್ಗಮುದ್ಧೃತ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಮಣಃ ।
ಕರ್ಣನಾಸೌ ಸ್ತನೌ ತಸ್ಯಾ ನಿಚಕರ್ತಾರಿಸೂದನಃ ॥

ರಾಕ್ಷಸಿಯು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಶತ್ರುಸೂದನ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ಕ್ರೋಧದಿಂದ ಉರಿದೆದ್ದನು. ಅವನು ಕಡ್ಗವನ್ನು ಹಿಡಿದು ಅವಳ ಕಿವಿ, ಮೂಗು, ಸ್ತನಗಳನ್ನು ಕತ್ತರಿಸಿ ಹಾಕಿದನು.॥17॥

ಕರ್ಣನಾಸೇ ನಿಕೃತ್ತೇ ತು ವಿಸ್ವರಂ ವಿನನಾದ ಸಾ ।
ಯಥಾಗತಂ ಪ್ರದುದ್ರಾವ ರಾಕ್ಷಸೀ ಘೋರದರ್ಶನಾ ॥

ಮೂಗು, ಕಿವಿಗಳು ತುಂಡಾದ ಆ ಭಯಂಕರ ರಾಕ್ಷಸಿಯು ಜೋರಾಗಿ ಕೂಗುತ್ತಾ ಬಂದ ಹಾಗೆ ಹೊರಟು ಹೋದಳು.॥18॥

ತಸ್ಯಾಂ ಗತಾಯಾಂ ಗಹನಂ ವ್ರಜಂತೌ ವನಮೋಜಸಾ ।
ಆಸೇದತುರಮಿತ್ರಘ್ನೌ ಭ್ರಾತರೌ ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣೌ ॥

ಅವಳು ಹೊರಟು ಹೋದ ಬಳಿಕ ಆ ಇಬ್ಬರು ಶಕ್ತಿಶಾಲಿ ಶ್ರೀರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರು ವೇಗವಾಗಿ ನಡೆಯುತ್ತಾ ಒಂದು ಗಹನವಾದ ಅರಣ್ಯವನ್ನು ಸೇರಿದರು.॥19॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣಸ್ತು ಮಹಾತೇಜಾಃ ಸತ್ತ್ವವಾನ್ ಶೀಲವಾನ್ ಶುಚಿಃ ।
ಅಬ್ರವೀತ್ಪ್ರಾಂಜಲಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ಭ್ರಾತರಂ ದೀಪ್ತತೇಜಸಮ್ ॥

ಆಗ ಮಹಾತೇಜಸ್ವೀ, ಧೈರ್ಯವಂತ, ಸುಶೀಲ, ಪವಿತ್ರ ಆಚಾರ - ವಿಚಾರವುಳ್ಳ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ಕೈಮುಗಿದುಕೊಂಡು ತೇಜಸ್ವೀ ತನ್ನಣ್ಣ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು.॥20॥

ಸ್ಪಂದತೇ ಮೇ ದೃಢಂ ಬಾಹುರುದ್ವಿಗ್ನಮಿವ ಮೇ ಮನಃ ।
ಪ್ರಾಯಶಶ್ಚಾಪ್ಯನಿಷ್ಟಾನಿ ನಿಮಿತ್ತಾನ್ಯುಪಲಕ್ಷಯೇ ॥

ತಸ್ಮಾತ್ಸಜ್ಜೀಭವಾರ್ಯ ತ್ವಂ ಕುರುಷ್ವ ವಚನಂ ಮಮ ।
ಮಮೈವ ಹಿ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಸದ್ಯಃ ಶಂಸಂತಿ ಸಂಭ್ರಮಮ್ ॥

ಆರ್ಯ! ನನ್ನ ಎಡಭುಜವು ಜೋರಾಗಿ ಅದುರುತ್ತಿದೆ, ಮನಸ್ಸು ಉದ್ವಿಗ್ನದಂತಾಗಿದೆ. ನನಗೆ ಪದೇ ಪದೇ ಕೆಟ್ಟ ಶಕುನಗಳು ಕಂಡು ಬರುತ್ತಿವೆ. ಇದರಿಂದ ನೀನು ಭಯವನ್ನು ಎದುರಿಸಲು ಸಿದ್ಧನಾಗು. ನನ್ನ ಮಾತನ್ನು ಮನ್ನಿಸು ಈ ಕೆಟ್ಟ ಶಕುನಗಳು ಕೇವಲ ನನಗೆ ತತ್ಕಾಲ ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುವ ಭಯವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ.॥21-22॥

ಏಷ ವಂಜುಲಕೋ ನಾಮ ಪಕ್ಷೀ ಪರಮದಾರುಣಃ ।
ಆವಯೋರ್ವಿಜಯಂ ಯುದ್ಧೇ ಶಂಸನ್ನಿವ ವಿನರ್ದತಿ ॥

(ಇದರೊಂದಿಗೆ ಇನ್ನೊಂದು ಶುಭಶಕುನವೂ ಆಗುತ್ತಿದೆ.) ಈ ವಂಚುಲ ಎಂಬ ಅತ್ಯಂತ ದಾರುಣ ಪಕ್ಷಿಯು ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ನಮ್ಮಿಬ್ಬರ ವಿಜಯವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತಾ ಜೋರು - ಜೋರಾಗಿ ಕೂಗುತ್ತಿದೆ.॥23॥

ತಯೋರನ್ವೇಷತೋರೇವಂ ಸರ್ವಂ ತದ್ವನಮೋಜಸಾ ।
ಸಂಜಜ್ಞೇ ವಿಪುಲಃ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಭಂಜನ್ನಿವ ತದ್ವನಮ್ ॥

ಹೀಗೆ ಇಡೀ ವನದಲ್ಲಿ ವೀರರಿಬ್ಬರು ಸೋದರರು ಸೀತೆಯನ್ನು ಹುಡುಕುತ್ತಿರುವಾಗ ಅಲ್ಲಿ ಜೋರಾದ ಶಬ್ಧವಾಯಿತು, ಅದು ಆ ವನವನ್ನೇ ವಿಧ್ವಂಸಗೊಳಿಸುವಂತಿತ್ತು.॥24॥

ಸಂವೇಷ್ಟಿತಮಿವಾತ್ಯರ್ಥಂ ಗಹನಂ ಮಾತರಿಶ್ವನಾ ।
ವನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದೋಽಭೂದ್ವನಮಾಪೂರಯನ್ನಿವ ॥

ಆ ವನದಲ್ಲಿ ಜೋರಾಗಿ ಬಿರುಗಾಳಿ ಬೀಸತೊಡಗಿತು. ಅದು ಇಡೀ ವನವನ್ನೇ ವ್ಯಾಪಿಸಿತು. ಕಾಡಿನಲ್ಲಿನ ಆ ಘೋರ ಶಬ್ಧದಿಂದ ಇಡೀ ವನಪ್ರಾಂತವು ಪ್ರತಿಧ್ವನಿಸಿತು.॥25॥

ತಂ ಶಬ್ದಂ ಕಾಂಕ್ಷಮಾಣಸ್ತು ರಾಮಃ ಖಡ್ಗೀ ಸಹಾನುಜಃ ।
ದದರ್ಶ ಸುಮಹಾಕಾಯಂ ರಾಕ್ಷಸಂ ವಿಪುಲೋರಸಮ್ ॥

ತಮ್ಮನೊಡನೆ ಕೈಯಲ್ಲಿ ಖಡ್ಗವನ್ನು ಧರಿಸಿದ ಶ್ರೀರಾಮನು ಆ ಶಬ್ದದ ಸುಳಿವನ್ನು ತಿಳಿಯಬೇಕೆನ್ನುವಷ್ಟರಲ್ಲಿ ಒಂದು ಅಗಲವಾದ ಎದೆಯುಳ್ಳ ವಿಶಾಲಕಾಯ ರಾಕ್ಷಸನು ಕಣ್ಣಿಗೆ ಬಿದ್ದನು.॥26॥

ಆಸೇದತುಶ್ಚ ತದ್ರಕ್ಷಸ್ತಾವುಭೌ ಪ್ರಮುಖೇ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ವಿವೃದ್ಧಮಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಕಬಂಧಮುದರೇಮುಖಮ್ ॥

ಅವರಿಬ್ಬರು ಸಹೋದರರು ಆ ರಾಕ್ಷಸನು ತಮ್ಮೆದುರಿಗೆ ನಿಂತಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿದರು. ಅವನು ನೋಡಲು ಬಹಳ ದೊಡ್ಡದಾಗಿದ್ದನು, ಆದರೆ ತಲೆಯಾಗಲೀ ಕತ್ತಾಗಲೀ ಇರಲಿಲ್ಲ. ಅವನಿಗೆ ಕಬಂಧ (ರುಂಡಮಾತ್ರ) ರೂಪವಾಗಿತ್ತು. ಅವನ ಹೊಟ್ಟೆಯೊಳಗೆ ಬಾಯಿ ಇತ್ತು.॥27॥

ರೋಮಭಿರ್ನಿಶಿತೈಸ್ತೀಕ್ಷ್ಣೈರ್ಮಹಾಗಿರಿಮಿವೋಚ್ಛ್ರಿತಮ್ ।
ನೀಲಮೇಘನಿಭಂ ರೌದ್ರಂ ಮೇಘಸ್ತನಿತನಿಃಸ್ವನಮ್ ॥

ಅವನ ಶರೀರದಲ್ಲಿ ಚೂಪಾದ ನಿಮಿರಿ ನಿಂತ ಕೂದಲುಗಳಿದ್ದು, ಮಹಾ ಪರ್ವತದಂತೆ ಎತ್ತರವಾಗಿದ್ದನು. ಭಯಂಕರ ಆಕತಿಯುಳ್ಳ ಅವನು ನೀಲಮೇಘದಂತೆ ಕಪ್ಪಾಗಿದ್ದನು ಮತ್ತು ಮೇದಂತೆ ರ್ಜಿಸುತ್ತಿದ್ದನು.॥28॥

ಅಗ್ನಿಜ್ವಾಲಾನಿಕಾಶೇನ ಲಲಾಟಸ್ಥೇನ ದೀಪ್ಯತಾ ।
ಮಹಾಪಕ್ಷ್ಯೇಣ ಪಿಂಗೇನ ವಿಪುಲೇನಾಯತೇನ ಚ ॥

ಏಕೇನೋರಸಿ ಘೋರೇಣ ನಯನೇನಸುದರ್ಶಿನಾ ।
ಮಹಾದಂಷ್ಟ್ರೋಪಪನ್ನಂ ತಂ ಲೇಲಿಹಾನಂ ಮಹಾಮುಖಮ್ ॥

ಅವನ ಎದೆಯಲ್ಲಿ ಹಣೆ ಇದ್ದು, ಹಣೆಯಲ್ಲಿ ತುಂಬಾ ಉದ್ದ-ಅಗಲದ ಬೆಂಕಿಯಂತೆ ಉರಿಯುತ್ತಿರುವ ಭಯಂಕರವಾದ ಒಂದು ಕಣ್ಣು ಇದ್ದು, ಅದು ಚೆನ್ನಾಗಿ ನೋಡುತ್ತಿತ್ತು. ರೆಪ್ಪೆಗಳು ವಿಶಾಲವಾಗಿದ್ದು, ಕಣ್ಣು ಬೂದು ಬಣ್ಣದಾಗಿತ್ತು. ಆ ರಾಕ್ಷಸನ ದಾಡೆಗಳು ಬಹಳ ದೊಡ್ಡದಾಗಿದ್ದು, ಚಾಚಿದ ನಾಲಿಗೆಯಿಂದ ವಿಶಾಲಮುಖವನ್ನು ಪದೇ ಪದೇ ನೆಕ್ಕಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದನು.॥29-30॥

ಭಕ್ಷಯಂತಂ ಮಹಾಘೋರಾನೃಕ್ಷಸಿಂಹಮೃಗದ್ವಿಜಾನ್ ।
ಘೋರೌ ಭುಜೌ ವಿಕುರ್ವಾಣಮುಭೌ ಯೋಜನಮಾಯತೌ ॥

ಕರಾಭ್ಯಾಂ ವಿವಿಧಾನ್ಗೃಹ್ಯ ಋಕ್ಷಾನ್ಪಕ್ಷಿಗಣಾನ್ಮೃಗಾನ್ ।
ಆಕರ್ಷಂತಂ ವಿಕರ್ಷಂತಮನೇಕಾನ್ಮೃಗಯೂಥಪಾನ್ ॥

ಅತ್ಯಂತ ಭಯಂಕರ ಕರಡಿ, ಸಿಂಹ, ಮೊದಲಾದ ಹಿಂಸಕ ಪಶುಪಕ್ಷಿಗಳೇ ಅವನ ಆಹಾರ ವಾಗಿತ್ತು. ಅವನು ತನ್ನ ಒಂದೊಂದು ಯೋಜನ ಉದ್ದವಾದ ಎರಡು ಭಯಾನಕ ಭುಜಗಳನ್ನು ದೂರದವರೆಗೆ ಬಾಚಿ, ಆ ಎರಡೂ ಕೈಗಳಿಂದ ನಾನಾ ರೀತಿಯ ಕರಡಿ, ಪಶು-ಪಕ್ಷಿ, ಜಿಂಕೆಗಳ ಹಿಂಡನ್ನೇ ಹಿಡಿದು ಸೆಳೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದನು.॥31-32॥

ಸ್ಥಿತಮಾವೃತ್ಯ ಪಂಥಾನಂ ತಯೋರ್ಭ್ರಾತ್ರೋಃ ಪ್ರಪನ್ನಯೋಃ ।
ಅಥ ತಂ ಸಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಕ್ರೋಶಮಾತ್ರಾ ದದರ್ಶತುಃ ॥

ಮಹಾಂತಂ ದಾರುಣಂ ಭೀಮಂ ಕಬಂಧಂ ಭುಜಸಂವೃತಮ್ ।
ಕಬಂಧಮಿವ ಸಂಸ್ಥಾನಾದತಿಘೋರಪ್ರದರ್ಶನಮ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರು ಅವನ ಬಳಿಗೆ ತಲುಪಿದಾಗ ಅವನು ಅವರ ದಾರಿಗಡ್ಡಗಟ್ಟಿ ಎದ್ದುನಿಂತನು. ಆಗ ಅವರಿಬ್ಬರು ಸಹೋದರರು ಅವನಿಂದ ದೂರಾಗಿ ನಿಂತು ದಿಟ್ಟಿಸಿ ನೋಡಿದರು. ಅವನು ಒಂದು ರಹದಾರಿ ಉದ್ದವಾಗಿದ್ದನು. ಆ ರಾಕ್ಷಸನ ಆಕೃತಿಯು ಕೇವಲ ತಲೆಯಿಲ್ಲದ ಕಬಂಧದಂತೆ ಇತ್ತು. ಆ ವಿಶಾಲ ಹಿಂಸಾ ಪರಾಯಣ, ಭಯಂಕರ ಹಾಗೂ ಎರಡು ಉದ್ದವಾದ ಭುಜಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ್ದು ನೋಡಲು ಅತ್ಯಂತ ಘೋರವಾಗಿ ಕಾಣುತ್ತಿದ್ದನು.॥33-34॥

ಸ ಮಹಾಬಾಹುರತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಸಾರ್ಯ ವಿಪುಲೌ ಭುಜೌ ।
ಜಗ್ರಾಹ ಸಹಿತಾವೇವ ರಾಘವೌ ಪೀಡಯನ್ ಬಲಾತ್ ॥

ಆ ಮಹಾಬಾಹು ರಾಕ್ಷಸನು ತನ್ನ ಎರಡು ವಿಶಾಲ ಭುಜಗಳನ್ನು ಚಾಚಿ ಆ ಇಬ್ಬರೂ ರಘುವಂಶೀ ರಾಜಕುಮಾರರನ್ನು ಬಲವಂತವಾಗಿ ಪೀಡಿಸುತ್ತಾ ಒಟ್ಟಿಗೆ ಹಿಡಿದುಕೊಂಡನು.॥35॥

ಖಡ್ಗಿನೌ ದೃಢಧನ್ವಾನೌ ತಿಗ್ಮತೇಜೌ ಮಹಾಭುಜೌ ।
ಭ್ರಾತರೌ ವಿವಸಂ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕೃಷ್ಯಮಾಣೌ ಮಹಾಬಲೌ ॥

ಇಬ್ಬರ ಕೈಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಖಡ್ಗಗಳಿದ್ದು, ಗಟ್ಟಿಮುಟ್ಟಾದ ಧನುಸ್ಸುಗಳಿದ್ದವು. ಇಬ್ಬರೂ ಪ್ರಚಂಡ ತೇಜಸ್ವಿಗಳೂ, ವಿಶಾಲ ಭುಜಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ್ದು ಮಹಾಬಲವಂತರಾಗಿದ್ದರೂ ಆ ರಾಕ್ಷಸನಿಂದ ಸೆಳೆಯಲ್ಪಟ್ಟಾಗ ವಿವಶರಾದರು.॥36॥

ತತ್ರ ಧೈರ್ಯಾಚ್ಚ ಶೂರಸ್ತು ರಾಘವೌ ನೈವ ವಿವ್ಯಥೇ ।
ಬಾಲ್ಯಾದನಾಶ್ರಯಚ್ಚೈವ ಲಕ್ಷ್ಮಣಸ್ತ್ವಭಿವಿವ್ಯಥೇ ॥

ಆಗ ಶೂರ ವೀರನಾದ ರಘುನಂದನ ರಾಮನು ಧೈರ್ಯದಿಂದಾಗಿ ದುಃಖಿತನಾಗಲಿಲ್ಲ, ಆದರೆ ಬಾಲಬುದ್ಧಿಯುಳ್ಳ ಮತ್ತು ಧೈರ್ಯವನ್ನು ಆಶ್ರಯಿಸದೆ ಇದ್ದುದ್ದರಿಂದ ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಬಹಳ ವ್ಯಥೆಯುಂಟಾಯಿತು.॥37॥

ಉವಾಚ ಚ ವಿಷಣ್ಣಃ ಸನ್ರಾಘವಂ ರಾಘವಾನುಜಃ ।
ಪಶ್ಯ ಮಾಂ ವಿವಶಂ ವೀರ ರಾಕ್ಷಸಸ್ಯ ವಶಂಗತಮ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನ ತಮ್ಮನಾದ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ವಿಷಾದಗ್ರಸ್ಥನಾಗಿ ಅಣ್ಣನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು - ವೀರವರನೇ! ನೋಡು ನಾನು ರಾಕ್ಷಸನ ವಶನಾಗಿ ವಿವಶನಾಗಿದ್ದೇನೆ.॥38॥

ಮಯೈಕೇನ ತು ವಿನಿರ್ಯುಕ್ತಃ ಪರಿಮುಚ್ಯಸ್ವ ರಾಘವ ।
ಮಾಂ ಹಿ ಭೂತಬಲಿಂ ದತ್ತ್ವಾಪಲಾಯಸ್ವ ಯಥಾಸುಖಮ್ ॥

ರಘುನಂದನ! ನನ್ನೊಬ್ಬನನ್ನೇ ಈ ರಾಕ್ಷಸನಿಗೆ ಕಾಣಿಕೆಯಾಗಿ ಕೊಟ್ಟು ನೀನು ಸ್ವತಃ ಇವನ ಬಾಹುಬಂಧನದಿಂದ ಮುಕ್ತನಾಗು. ಈ ಭೂತಕ್ಕೆ ನನ್ನನ್ನೇ ಬಲಿಕೊಟ್ಟು ನೀನು ಸುಖವಾಗಿ ಇಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಟು ಹೋಗ.॥39॥

ಅಧಿಗಂತಾಸಿ ವೈದೇಹೀಮಚಿರೇಣೇತಿ ಮೇ ಮತಿಃ ।
ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಚ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥ ಪಿತೃಪೈತಾಮಹೀಂ ಮಹೀಮ್ ॥
ತತ್ರ ಮಾಂ ರಾಮ ರಾಜ್ಯಸ್ಥಃ ಸ್ಮರ್ತುಮರ್ಹಸಿ ಸರ್ವದಾ ।

ನೀನು ಬೇಗನೇ ವೈದೇಹಿಯನ್ನು ಪಡೆಯುವೆ ಎಂಬ ವಿಶ್ವಾಸ ನನಗಿದೆ. ಕಾಕುತ್ಸ್ಥರಾಮ! ವನವಾಸದಿಂದ ಮರಳಿದ ಮೇಲೆ ತಂದೆ ತಾತಂದಿರ ಭೂಮಿಯನ್ನು ಅಧಿಕಾರದಲ್ಲಿ ಪಡೆದು ನೀನು ರಾಜಸಿಂಹಾಸನದ ಮೇಲೆ ವಿರಾಜಿಸುತ್ತಿರುವಾಗ ನನ್ನನ್ನು ಸ್ಮರಿಸುತ್ತಾ ಇರು.॥40½॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣೇನೈವಮುಕ್ತಸ್ತು ರಾಮಃ ಸೌಮಿತ್ರಿಮಬ್ರವೀತ್ ॥
ಮಾ ಸ್ಮ ತ್ರಾಸಂ ವೃಥಾ ವೀರ ನಹಿ ತ್ವಾದೃಗ್ವಿಷೀದತಿ ।

ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಶ್ರೀರಾಮನು ಆ ಸೌಮಿತ್ರಿಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು ವೀರನೇ! ನೀನು ಭಯಪಡಬೇಡ. ನಿನ್ನಂತಹ ವೀರರು ಈ ರೀತಿ ವಿಷಾದಪಡಬಾರದು.॥41½॥

ಏತಸ್ಮಿನ್ನಂತರೇ ಕ್ರೂರೋ ಭ್ರಾತರೌ ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣೌ ॥
ತಮುವಾಚ ಮಹಾಬಾಹುಃ ಕಬಂಧೋ ದಾನವೋತ್ತಮಃ ।

ಅಷ್ಟರಲ್ಲಿ ಕ್ರೂರ ಹೃದಯವುಳ್ಳ ದಾನವ ಶಿರೋಮಣಿ ಮಹಾಬಾಹು ಕಬಂಧನು ಆ ಇಬ್ಬರು ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು.॥42½॥

ಕೌ ಯುವಾಂ ವೃಷಭಸ್ಕಂಧೌ ಮಹಾಖಡ್ಗಧನುರ್ಧರೌ ॥

ಘೋರಂ ದೇಶಮಿಮಂ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ದೈವೇನ ಮಮ ಚಾಕ್ಷುಷೌ ।
ವದತಂ ಕಾರ್ಯಮಿಹ ವಾಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ಚಾಗತೌ ಯುವಾಮ್ ॥

ನೀವಿಬ್ಬರು ಯಾರು? ನಿಮ್ಮ ಹೆಗಲು ಎತ್ತಿನಂತೆ ಎತ್ತರವಾಗಿದೆ. ನೀವು ದೊಡ್ಡ ದೊಡ್ಡ ಖಡ್ಗಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ಧನುಸ್ಸನ್ನು ಧರಿಸಿರುವಿರಿ. ಈ ಭಯಂಕರ ದೇಶದಲ್ಲಿ ನೀವಿಬ್ಬರೂ ಯಾತಕ್ಕಾಗಿ ಬಂದಿರುವಿರಿ? ಇಲ್ಲಿ ನಿಮ್ಮ ಕಾರ್ಯವೇನಿದೆ? ತಿಳಿಸಿರಿ, ನನ್ನ ಭಾಗ್ಯದಿಂದಲೇ ನೀವಿಬ್ಬರು ನನ್ನ ಕಣ್ಣ ಎದುರಿಗೆ ಬಂದಿರುವಿರಿ.॥43-44॥

ಇಮ ದೇಶಮನುಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕ್ಷುಧಾರ್ತಸ್ಯೇಹ ತಿಷ್ಠತಃ ।
ಸಬಾಣಚಾಪಖಡ್ಗೌ ಚ ತೀಕ್ಷ್ಣಶೃಂಗಾವಿವರ್ಷಭೌ ॥
ಮಾಂ ತೂರ್ಣ ಮನುಸಂಪ್ರಾಪ್ತೌ ದುರ್ಲಭಂ ಜೀವಿತಂ ಹಿ ವಾಮ್ ।

ನಾನು ಇಲ್ಲಿ ಹಸಿವಿನಿಂದ ಬಳಲಿ ನಿಂತಿರುವೆನು. ನೀವು ಸ್ವತಃ ಧನುರ್ಬಾಣ, ಖಡ್ಗವನ್ನು ಹಿಡಿದು ಚೂಪಾದ ಕೋಡುಗಳುಳ್ಳ ಎರಡು ಎತ್ತುಗಳಂತೆ ಇಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಬಳಿಗೆ ಬಂದಿರುವಿರಿ; ಆದ್ದರಿಂದ ಈಗ ನೀವಿಬ್ಬರು ಬದುಕುಳಿಯುವುದು ಕಠಿಣವಾಗಿದೆ.॥45½॥

ತಸ್ಯ ತದ್ವಚನಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಕಬಂಧಸ್ಯ ದುರಾತ್ಮನಃ ॥
ಉವಾಚ ಲಕ್ಷ್ಮಣಂ ರಾಮೋ ಮುಖೇನ ಪರಿಶುಷ್ಯತಾ ।

ಕೃಚ್ಛ್ರಾತ್ಕೃಚ್ಛ್ರತರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ದಾರುಣಂ ಸತ್ಯವಿಕ್ರಮ ॥
ವ್ಯಸನಂ ಜೀವಿತಾಂತಾಯ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ರಾಪ್ಯ ತಾಂ ಪ್ರಿಯಾಮ್ ।

ದುರಾತ್ಮಾ ಕಬಂಧನ ಈ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳಿ ಶ್ರೀರಾಮನು ಬಾಡಿದ ಮುಖವುಳ್ಳ ಲಕ್ಷ್ಮಣನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು - ಸತ್ಯ- ಪರಾಕ್ರಮಿವೀರನೇ! ಅತಿ ಕಠಿಣವಾದ ಅಸಹ್ಯ ದುಃಖವನ್ನು ಹೊಂದಿ ನಾವು ದುಃಖಿತರಾಗಿದ್ದೆವು, ಅಷ್ಟರಲ್ಲಿ ಪುನಃ ಪ್ರಿಯತಮೆ ಸೀತೆಯು ಸಿಗುವ ಮೊದಲೇ ನಮ್ಮಿಬ್ಬರ ಮೇಲೆ ಜೀವನದ ಅಂತ್ಯಗೊಳಿಸುವಂತಹ ಈ ಮಹಾಸಂಕಟ ಬಂದು ಬಿತ್ತು.॥46-47½॥

ಕಾಲಸ್ಯ ಸುಮಹದ್ವೀರ್ಯಂ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಲಕ್ಷ್ಮಣ ॥

ತ್ವಾಂ ಚ ಮಾಂ ಚ ನರವ್ಯಾಘ್ರ ವ್ಯಸನೈಃ ಪಶ್ಯ ಮೋಹಿತೌ ।
ನಾತಿಭಾರೋಽಸ್ತಿ ದೈವಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಲಕ್ಷ್ಮಣ ॥

ನರಶ್ರೇಷ್ಠ ಲಕ್ಷ್ಮಣನೇ! ಕಾಲನು ತನ್ನ ಮಹಾಬಲದ ಪ್ರಭಾವವನ್ನು ಎಲ್ಲ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಮೇಲೆ ಬೀರುತ್ತಾನೆ. ನೋಡು, ನೀನು ಮತ್ತು ನಾನು ಇಬ್ಬರೇ ಕಾಲನು ತಂದಿತ್ತ ಅನೇಕಾನೇಕ ಸಂಕಟಗಳಿಂದ ಮೋಹಿತರಾಗಿದ್ದೇವೆ. ಸುಮಿತ್ರಾನಂದನ! ದೈವ ಅಥವಾ ಕಾಲನಿಗೆ ಸಮಸ್ತ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಮೇಲೆ ಶಾಸನ ಮಾಡಲು ಕಠಿಣವಿಲ್.॥48-49॥

ಶೂರಾಶ್ಚ ಬಲವಂತಶ್ಚ ಕೃತಾಸ್ತ್ರಾಶ್ಚ ರಣಾಜಿರೇ ।
ಕಾಲಾಭಿಪನ್ನಾಃ ಸೀದಂತಿ ಯಥಾ ವಾಲುಕಸೇತವಃ ॥

ಮಳಲಿನಿಂದ ನಿರ್ಮಿಸಿದ ಸೇತುವೆಯು ನೀರಿನ ಆಘಾತದಿಂದ ಕೊಚ್ಚಿಕೊಂಡು ಹೋಗುವಂತೆಯೇ ದೊಡ್ಡ ದೊಡ್ಡ ಶೂರವೀರರ, ಬಲವಂತರು ಹಾಗೂ ಅಸವೇತ್ತರಾದ ಪುರುಷನೂ ಕೂಡ ಸಮರಾಂಗಣದಲ್ಲಿ ಕಾಲಕ್ಕೆ ವಶರಾಗಿ ಕಷ್ಟದಲ್ಲಿ ಬೀಳುತ್ತಾರೆ.॥50॥

ಇತಿ ಬ್ರುವಾಣೋ ದೃಢಸತ್ಯವಿಕ್ರಮೋ
ಮಹಾಯಶಾ ದಾಶರಥಿಃ ಪ್ರತಾಪವಾನ್ ।
ಅವೇಕ್ಷ್ಯ ಸೌಮಿತ್ರಿಮುದಗ್ರವಿಕ್ರಮಃ
ಸ್ಥಿರಾಂ ತದಾ ಸ್ವಾಂ ಮತಿಮಾತ್ಮನಾಕರೋತ್ ॥

ಹೀಗೆ ಹೇಳಿ ಸುದೃಢ ಹಾಗೂ ಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮವುಳ್ಳ, ಮಹಾಬಲ-ವಿಕ್ರಮದಿಂದ ಸಂಪನ್ನ, ಮಹಾಯಶಸ್ವೀ ದಶರಥನಂದನ ಶ್ರೀರಾಮನು ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಕಡೆಗೆ ನೋಡಿ, ಆಗ ತನ್ನ ಬುದ್ಧಿಯನ್ನು ಸುಸ್ಥಿರಮಾಡಿಕೊಂಡನು.॥51॥

ಶ್ರೀ ವಾಲ್ಮೀಕಿವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಅರಣ್ಯಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಅವರತ್ತೊಂಭತ್ತನೆಯ ಸರ್ಗ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಯಿತು.॥69॥