०५९ लक्ष्मणनिन्दा

ಶ್ರೀರಾಮ - ಲಕ್ಷ್ಮಣರ ಮಾತುಕತೆ

ಅಥಾಶ್ರಮಾದುಪಾವೃತ್ತಮಂತರಾ ರಘುನಂದನಃ ।
ಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛ ಸೌಮಿತ್ರಿಂ ರಾಮೋ ದುಃಖಾದಿದಂ ವಚಃ ॥

(ಆಶ್ರಮಕ್ಕೆ ಬರುವ ಮೊದಲು ದಾರಿಯಲ್ಲಿ ಶ್ರೀರಾಮ ಮತ್ತು ಲಕ್ಷ್ಮಣರಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಪರಸ್ಪರ ಮಾತನ್ನು ಪುನಃ ವಿಸ್ತಾರದಿಂದ ತಿಳಿಸುತ್ತಾ ಇದ್ದಾರೆ.) ಸೀತೆಯ ಮಾತಿನಂತೆ ಆಶ್ರಮದಿಂದ ಹೊರಟು ತನ್ನ ಬಳಿಗೆ ಬಂದಿರುವ ಸುಮಿತ್ರಾಕುಮಾರ ಲಕ್ಷ್ಮಣನಲ್ಲಿ ರಘುಕುಲನಂದನ ಶ್ರೀರಾಮನು ಬಹಳ ದುಃಖದಿಂದ ಕೇಳಿದನು.॥1॥

ತಮುವಾಚ ಕಿಮರ್ಥಂ ತ್ವಮಾಗತೋಽಪಾಸ್ಯ ಮೈಥಿಲೀಮ್ ।
ಯದಾ ಸಾ ತವ ವಿಶ್ವಾಸಾದ್ವನೇ ವಿರಹಿತಾ ಮಯಾ ॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ನಾನು ನಿನ್ನ ವಿಶ್ವಾಸದಮೇಲೆ ವನದಲ್ಲಿ ಸೀತೆಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಬಂದಿದ್ದಾಗ ನೀನು ಆಕೆಯನ್ನು ಒಬ್ಬಳನ್ನಾಗಿ ಬಿಟ್ಟು ಏಕೆ ಬಂದೆ.॥2॥

ದೃಷ್ಟ್ವೈವಾಭ್ಯಾಗತಂ ತ್ವಾಂ ಮೇ ಮೈಥಿಲೀಂ ತ್ಯಜ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ।
ಶಂಕಮಾನಂ ಮಹತ್ಪಾಪಂ ಯತ್ಸತ್ಯಂ ವ್ಯಥಿತಂ ಮನಃ ॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ಮಿಥಿಲೇಶ ಕುಮಾರಿಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ನೀನು ನನ್ನ ಬಳಿಗೆ ಬಂದಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿದರೆ ಯಾವ ಅನಿಷ್ಟದ ಆಶಂಕೆಯಿಂದ ನನ್ನ ಮನಸ್ಸು ದುಃಖಿತವಾಗಿದೆಯೋ ಅದು ನಿಜವಾದುದೆಂದೇ ಅನಿಸುತ್ತಿದೆ.॥3॥

ಸ್ಫುರತೇ ನಯನಂ ಸವ್ಯಂ ಬಾಹುಶ್ಚ ಹೃದಯಂ ಚ ಮೇ ।
ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ದೂರೇ ತ್ವಾಂ ಸೀತಾವಿರಹಿತಂ ಪಥಿ ॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣಾ! ನನ್ನ ಎಡ ಭುಜ ಮತ್ತು ಎಡಗಣ್ಣು ಹಾರುತ್ತಿವೆ. ನೀನು ಆಶ್ರಮದಿಂದ ದೂರ ಸೀತೆಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಬರುವುದನ್ನು ನೋಡಿ ನನ್ನ ಎದೆ ನಡುಗುತ್ತಿದೆ.॥4॥

ಏವಮುಕ್ತಸ್ತು ಸೌಮಿತ್ರಿರ್ಲಕ್ಷ್ಮಣಃ ಶುಭಲಕ್ಷಣಃ ।
ಭೂಯೋ ದುಃಖಸಮಾವಿಷ್ಟೋ ದುಃಖಿತಂ ರಾಮಮಬ್ರವೀತ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಉತ್ತಮ ಲಕ್ಷಣ-ಸಂಪನ್ನ ಸುಮಿತ್ರಾಕುಮಾರ ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ಅತ್ಯಂತ ದುಃಖಿತನಾಗಿ ಶೋಕಗ್ರಸ್ತ ಅಣ್ಣನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು .॥5॥

ನ ಸ್ವಯಂ ಕಾಮಕಾರೇಣ ತಾಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾಹಮಿಹಾಗತಃ ।
ಪ್ರಚೋದಿತಸ್ತಯೈವೋಗ್ರೈಸ್ತ್ವತ್ಸಕಾಶಮಿಹಾಗತಃ ॥

ಅಣ್ಣಾ! ನಾನು ಸ್ವತಃ ನನ್ನ ಇಚ್ಛೆಯಿಂದ ಆಕೆಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಬಂದಿಲ್ಲ. ಅವಳ ಕಠೋರ ವಚನಗಳಿಂದ ಪ್ರೇರಿತನಾಗಿ ನನಗೆ ನಿನ್ನ ಬಳಿಗೆ ಬರಬೇಕಾಯಿತು.॥6॥

ಆರ್ಯೇಣೇವ ಪರಾಕ್ರುಷ್ಟಂ ಲಕ್ಷ್ಮಣೇತಿ ಸುವಿಸ್ವರಮ್ ।
ಪರಿತ್ರಾಹೀತಿ ಯದ್ವಾಕ್ಯಂ ಮೈಥಿಲ್ಯಾಸ್ತಚ್ಛ್ರುತಿ ಗತಮ್ ॥

ನಿನ್ನ ಸ್ವರದಂತೆ ಯಾರೋ ಜೋರಾಗಿ ‘ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ನನ್ನನ್ನು ಕಾಪಾಡು!’ ಎಂದು ಕೂಗಿದ ವಾಕ್ಯವು ಮೈಥಿಲಿಯ ಕಿವಿಗೆ ಬಿತ್ತು.॥7॥

ಸಾ ತಮಾರ್ತಸ್ವರಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ತವ ಸ್ನೇಹೇನ ಮೈಥಿಲೀ ।
ಗಚ್ಛ ಗಚ್ಛೇತಿ ಮಾಮಾಶು ರುದತೀ ಭಯವಿಕ್ಲವಾ ॥

ಆ ಆರ್ತನಾದವನ್ನು ಕೇಳಿ ಮೈಥಿಲಿಯು ನಿನ್ನ ಕುರಿತು ಇರುವ ಸ್ನೇಹದಿಂದಾಗಿ ಭಯದಿಂದ ವ್ಯಾಕುಲಳಾಗಿ ಅಳುತ್ತಾ ನನ್ನಲ್ಲಿ ಕೂಡಲೇ ‘ಹೋಗು, ಹೋಗು!’ ಎಂದು ಹೇಳಿದಳು.॥8॥

ಪ್ರಚೋದ್ಯಮಾನೇನ ಮಯಾ ಗಚ್ಛೇತಿ ಬಹುಶಸ್ತಯಾ ।
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾ ಮೈಥಿಲೀ ವಾಕ್ಯಮಿದಂ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ವಿತಮ್ ॥

ಅವಳು ಪದೇ ಪದೇ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿ ನನ್ನನ್ನು ಪ್ರೇರೇಪಿಸಿದಾಗ ಆಕೆಗೆ ವಿಶ್ವಾಸ ಉಂಟಾಗುವಂತೆ ನಾನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದೆ.॥9॥

ನ ತತ್ಪಶ್ಯಾಮ್ಯಹಂ ರಕ್ಷೋಯದಸ್ಯ ಭಯಮಾವಹೇತ್ ।
ನಿರ್ವೃತಾ ಭವ ನಾಸ್ತ್ಯೇತತ್ಕೇನಾಪ್ಯೇತದುದಾಹೃತಮ್ ॥

ದೇವಿ! ಭಗವಾನ್ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ಭಯಪಡಿಸುವಂತಹ ಯಾವುದೇ ರಾಕ್ಷಸನನ್ನು ನಾನು ನೋಡಿಲ್ಲ. ನೀವು ಶಾಂತವಾಗಿರಿ, ಇದು ಅಣ್ಣನ ಕೂಗು ಅಲ್ಲ. ಬೇರೆ ಯಾರೋ ಈ ರೀತಿಯಾಗಿ ಕೂಗಿರುವನು.॥10॥

ವಿಗರ್ಹಿತಂ ಚ ನೀಚಂ ಚ ಕಥಮಾರ್ಯೋಽಭಿಧಾಸ್ಯತಿ ।
ತ್ರಾಹೀತಿ ವಚನಂ ಸೀತೇ ಯಸ್ತ್ರಾಯೇತ್ತ್ರಿದಶಾನಪಿ ॥

ಸೀತೆ! ದೇವತೆಗಳನ್ನು ರಕ್ಷಿಸುತ್ತಿರುವ ನನ್ನ ಅಣ್ಣ ‘ನನ್ನನ್ನು ಕಾಪಾಡು’ ಎಂದು ಇಂತಹ ನಿಂದಿತ (ಹೇಡಿತನದ) ಮಾತನ್ನು ಹೇಗೆ ಹೇಳುವನು.॥11॥

ಕಿನಿಮಿತ್ತಂ ತು ಕೇನಾಪಿ ಭ್ರಾತುರಾಲಂಬ್ಯ ಮೇ ಸ್ವರಮ್ ।
ವಿಸ್ವರಂ ವ್ಯಾಹೃತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಲಕ್ಷ್ಮತ್ರಾಹಿ ಮಾಮಿತಿ ॥

ಯಾರೋ ಬೇರೆಯವರು ಯಾವುದೋ ಉದ್ದೇಶದಿಂದ ನನ್ನ ಅಣ್ಣನ ಸ್ವರವನ್ನು ಅಣಕಮಾಡಿ ‘ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ನನ್ನನ್ನು ಕಾಪಾಡು’ ಎಂದು ಜೋರಾಗಿ ಹೇಳಿರಬೇಕು.॥12॥

ರಾಕ್ಷಸೇನೇರಿತಂ ವಾಕ್ಯಂ ತ್ರಾಸಾತ್ ತ್ರಾಹೀತಿ ಶೋಭನೇ ।
ನ ಭವತ್ಯಾ ವ್ಯಥಾ ಕಾರ್ಯಾ ಕುನಾರೀಜನಸೇವಿತಾ ॥

ಶೋಭನೇ! ಆ ರಾಕ್ಷಸನು ಭಯದಿಂದಾಗಿಯೇ (ನನ್ನನ್ನು ಕಾಪಾಡು) ಎಂಬ ಮಾತನ್ನು ಹೇಳಿರುವನು. ನೀವು ದುಃಖಿಗಳಾಗಬಾರದು. ಇಂತಹ ವ್ಯಥೆಯನ್ನು ನೀಚ ಸ್ತ್ರೀಯರೇ ತನ್ನ ಮನಸ್ಸಿಗೆ ತರುತ್ತಾರೆ.॥13॥

ಅಲಂ ವಿಕ್ಲವತಾಂ ಗಂತುಂ ಸ್ವಸ್ಥಾ ಭವ ನಿರುತ್ಸುಕಾ ।
ನ ಚಾಸ್ತಿ ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ಪುಮಾನ್ಯೋ ರಾಘವಂ ರಣೇ ॥

ಜಾತೋ ವಾ ಜಾಯಮಾನೋ ವಾ ಸಂಯುಗೇ ಯಃ ಪರಾಜಯೇತ್ ।
ಅಜೇಯೋ ರಾಘವೋ ಯುದ್ಧೇ ದೇವೈಃ ಶಕ್ರಪುರೋಗಮೈಃ ॥

ನೀವು ವ್ಯಾಕುಲರಾಗಬೇಡಿ, ಸ್ವಸ್ಥರಾಗಿರಿ, ಚಿಂತೆಯನ್ನು ಬಿಡಿರಿ. ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ಸೋಲಿಸುವಂತಹ ಯಾರೇ ಪುರುಷನು ಮೂರು ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿಲ್ಲ, ಮುಂದೆಯೂ ಹುಟ್ಟಲಾರನು. ಸಂಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ಇಂದ್ರಾದಿ ದೇವತೆಗಳೂ ಕೂಡ ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನು ಗೆಲ್ಲಲಾರರು.॥14-15॥

ಏವಮುಕ್ತಾ ತು ವೈದೇಹೀ ಪರಿಮೋಹಿತಚೇತನಾ ।
ಉವಾಚಾಶ್ರೂಣಿ ಮುಂಚಂತೀ ದಾರುಣಂ ಮಾಮಿದಂ ವಚಃ ॥

ನಾನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿ ವಿದೇಹ ಕುಮಾರಿಯನ್ನು ಸಮಾಧಾನಗೊಳಿಸಲು ಯತ್ನಿಸಿದರೂ ಕಲುಷಿತವಾದ ಬುದ್ಧಿಯಿಂದ ಕೂಡಿದ್ದ ಅವಳು ಕಣ್ಣೀರಿಡುತ್ತಾ ಅತಿದಾರುಣವಾದ ಎದೆಯೇ ಸೀಳಿ ಹೋಗುವ ಇಂತಹ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಹೇಳಿದಳು.॥16॥

ಭಾವೋ ಮಯಿ ತವಾತ್ಯರ್ಥಪಾಪ ಏವ ನಿವೇಶಿತಃ ।
ವಿನಷ್ಟೇ ಭ್ರಾತರಿ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ನ ಚ ತ್ವಂ ಮಾಮವಾಪ್ಸ್ಯಸೇ ॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣ! ನಿನ್ನ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಕುರಿತು ಅತ್ಯಂತ ಪಾಪಪೂರ್ಣಭಾವ ತುಂಬಿದೆ. ನೀನು ನಿನ್ನ ಅಣ್ಣ ಸತ್ತ ಮೇಲೆ ನನ್ನನ್ನು ಪಡೆಯಲು ಬಯಸುತ್ತಿರುವೆ, ಆದರೆ ನನ್ನನ್ನು ಪಡೆಯಲಾರೆ.॥17॥

ಸಂಕೇತಾದ್ ಭರತೇನ ತ್ವಂ ರಾಮಂ ಸಮನುಗಚ್ಛಸಿ ।
ಕ್ರೋಶಂತಂ ಹಿ ಯಥಾತ್ಯರ್ಥಂ ನೈನಮಭ್ಯವಪದ್ಯಸೇ ॥

ರಿಪುಃ ಪ್ರಚ್ಛನ್ನಚಾರೀ ತ್ವಂ ಮದರ್ಥಮನುಗಚ್ಛಸಿ ।
ರಾಘವಸ್ಯಾಂತರಂ ಪ್ರೇಪ್ಸುಸ್ತಥೈನಂ ನಾಭಿಪದ್ಯಸೇ ॥

ನೀನು ಭರತನ ಸೂಚನೆಯಂತೆ ತನ್ನ ಸ್ವಾರ್ಥಕ್ಕಾಗಿ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನ ಹಿಂದೆ ಹಿಂದೆ ಬಂದಿರುವೆ ಮತ್ತು ರಾಮನ ಛಿದ್ರವನ್ನು ಹುಡುಕುತ್ತಿರುವೆ. ಅದಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಸಂಕಟ ಸಮಯದಲ್ಲೂ ಅವರ ಬಳಿಗೆ ಹೋಗುವ ಹೆಸರೆತ್ತುವುದಿಲ್ಲ.॥18-19॥

ಏವಮುಕ್ತಸ್ತುವೈದೇಹ್ಯಾ ಸಂರಬ್ಧೋ ರಕ್ತಲೋಚನಃ ।
ಕ್ರೋಧಾತ್ಪ್ರಸ್ಫುರಮಾಣೋಷ್ಠ ಆಶ್ರಮಾದಭಿನಿರ್ಗತಃ ॥

ವಿದೇಹಕುಮಾರಿಯು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ನಾನು ರೋಷಗೊಂಡೆ ನನ್ನ ಕಣ್ಣು ಕೆಂಪಾದವು ಮತ್ತು ಸಿಟ್ಟಿನಿಂದ ತುಟಿಗಳು ಅದುರತೊಡಗಿದವು. ಈ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ನಾನು ಆಶ್ರಮದಿಂದ ಹೊರಟು ಬಂದೆ.॥20॥

ಏವಂ ಬ್ರುವಾಣಂ ಸೌಮಿತ್ರಿಂ ರಾಮಃ ಸಂತಾಪಮೋಹಿತಃ ।
ಅಬ್ರವೀದ್ದುಷ್ಕೃತಂ ಸೌಮ್ಯ ತಾಂ ವಿನಾ ತ್ವಮಿದಾಗತಃ ॥

ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಇಂತಹ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳಿ ಶ್ರೀರಾಮನು ಸಂತಾಪದಿಂದ ಮೋಹಿತನಾಗಿ ಅವನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನು - ಸೌಮ್ಯ! ಸೀತೆಯೊಬ್ಬಳನ್ನೇ ಬಿಟ್ಟು ನೀನು ಇಲ್ಲಿಗೆ ಬಂದು ಬಹಳ ದೊಡ್ಡ ತಪ್ಪುಮಾಡಿದೆ.॥21॥

ಜಾನನ್ನಪಿ ಸಮರ್ಥಂ ಮಾಂ ರಕ್ಷಸಾಮಪವಾರಣೇ ।
ಅನೇನ ಕ್ರೋಧವಾಕ್ಯೇನ ಮೈಥಿಲ್ಯಾ ನಿರ್ಗತೋ ಭವಾನ್ ॥

ನಾನು ರಾಕ್ಷಸರನ್ನು ನಿವಾರಣೆ ಮಾಡಲು ಸಮರ್ಥನಾಗಿದ್ದೇನೆ ಎಂದು ತಿಳಿದರೂ ನೀನು ಮೈಥಿಲಿಯ ಕ್ರೋಧಯುಕ್ತ ಮಾತುಗಳಿಂದ ಉತ್ತೇಜಿತನಾಗಿ ಹೊರಟು ಬಂದೆ.॥22॥

ನಹಿ ತೇ ಪರಿತುಷ್ಯಾಮಿ ತ್ವಕ್ತ್ವಾ ಯದಸಿ ಮೈಥಿಲೀಮ್ ।
ಕ್ರುದ್ಧಾಯಾಃ ಪರುಷಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಯತ್ತ್ವಮಿಹಾಗತಃ ॥

ಕ್ರೋಧ ಗೊಂಡ ನಾರಿಯ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳಿ ನೀನು ಮೈಥಿಲಿಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಇಲ್ಲಿಗೆ ಬಂದಿರುವುದರಿಂದ ನಾನು ನಿನ್ನ ಮೇಲೆ ಸಂತುಷ್ಟನಾಗಿಲ್ಲ.॥23॥

ಸರ್ವಥಾ ತ್ವಪನೀತಂ ತೇ ಸೀತಯಾ ಯತ್ಪ್ರಚೋದಿತಃ ।
ಕ್ರೋಧಸ್ಯ ವಶಮಾಗಮ್ಯ ನಾಕರೋಃ ಶಾಸನಂ ಮಮ ॥

ಸೀತೆಯಿಂದ ಪ್ರೇರಿತನಾಗಿ ಕ್ರೋಧಕ್ಕೆ ವಶೀಭೂತನಾಗಿ ನೀನು ನನ್ನ ಅದೇಶವನ್ನು ಪಾಲಿಸದಿರುವುದು ಸರ್ವಥಾ ಅನ್ಯಾಯವಾಗಿದೆ.॥24॥

ಅಸೌ ಹಿ ರಾಕ್ಷಸಃ ಶೇತೇ ಶರೇಣಾಭಿಹತೋ ಮಯಾ ।
ಮೃಗರೂಪೇಣ ಯೇನಾಹಮಾಶ್ರಮಾದಪವಾಹಿತಃ ॥

ಮೃಗರೂಪಧರಿಸಿ ನನ್ನನ್ನು ಆಶ್ರಮದಿಂದ ದೂರಕ್ಕೆ ಒಯ್ದಿರುವ ರಾಕ್ಷಸನು ನನ್ನ ಬಾಣದಿಂದ ಗಾಯಗೊಂಡು ಎಂದೆಂದಿಗೂ ಒರಗಿಕೊಂಡಿರುವನು.॥25॥

ವಿಕೃಷ್ಯ ಚಾಪಂ ಪರಿಧಾಯ ಸಾಯಕಂ
ಸಲೀಲಬಾಣೇನ ಚ ತಾಡಿತೋ ಮಯಾ ।
ಮಾರ್ಗೀಂ ತನುಂ ತ್ಯಜ್ಯ ಚ ವಿಕ್ಲವಸ್ವರೋ
ಬಭೂವ ಕೇಯೂರಧರಃ ಸ ರಾಕ್ಷಸಃ ॥

ಧನುಸ್ಸಿಗೆ ಬಾಣವನ್ನು ಅನುಸಂಧಾನ ಮಾಡಿ ಲೀಲಾಜಾಲವಾಗಿ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದ ಬಾಣದಿಂದ ಆ ಮೃಗವನ್ನು ಹೊಡೆದಾಗಲೇ ಅವನು ಮೃಗದ ಶರೀರವನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಿ, ಬಾಹುಗಳಲ್ಲಿ ಭುಜ ಕೀರ್ತಿಯನ್ನು ಧರಿಸಿದ ರಾಕ್ಷಸನಾದನು. ಅವನ ಸ್ವರದಲ್ಲಿ ಬಹಳ ವ್ಯಾಕುಲತೆ ಇತ್ತು.॥26॥

ಶರಾಹತೇನೈವ ತದಾರ್ತಯಾ ಗಿರಾ
ಸ್ವರಂ ಮಮಾಲಂಬ್ಯ ಸುದೂರಸುಶ್ರವಮ್ ।
ಉದಾಹೃತಂ ತದ್ವಚನಂ ಸುದಾರುಣಂ
ತ್ವಮಾಗತೋ ಯೇನ ವಿಹಾಯ ಮೈಥಿಲೀಮ್ ॥

ಬಾಣದಿಂದ ಗಾಯಗೊಂಡಾಗ ಅವನು ನನ್ನ ದನಿಯನ್ನು ಅನುಕರಣಮಾಡಿ ಆರ್ತ ಸ್ವರದಿಂದ ದೂರಕ್ಕೆ ಕೇಳುವಂತೆ ಆ ಅತ್ಯಂತ ದಾರುಣ ವಚನವನ್ನು ಹೇಳಿದ್ದನು. ಅದರಿಂದ ನೀನು ಮೈಥಿಲಿಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಇಲ್ಲಿಗೆ ಬಂದಿರುವೆ.॥27॥

ಶ್ರೀ ವಾಲ್ಮೀಕಿವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಅರಣ್ಯಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಐವತ್ತೊಂಭತ್ತನೆಯ ಸರ್ಗ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಯಿತು.॥59॥