१०५ रामं प्रति भरतस्य प्रार्थना

ಭರತನು ಶ್ರೀರಾಮನಲ್ಲಿ ಅಯೋಧ್ಯೆಗೆ ಬಂದು ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುವಂತೆ ಹೇಳಿದುದು, ಶ್ರೀರಾಮನು ಜೀವನದ ಅನಿತ್ಯತೆಯನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತಾ ತಂದೆಯ ಅವಸಾನಕ್ಕಾಗಿ ದುಃಖಪಡದಂತೆ ಸಮಾಧಾನ ಹೇಳಿ, ತಂದೆಯ ಆಜ್ಞೆಯನ್ನು ಪರಿಪಾಲಿಸುವ ಸಲುವಾಗಿಯೇ ರಾಜ್ಯಾಧಿಕಾರವನ್ನು ವಹಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದೂ, ಅರಣ್ಯದಲ್ಲಿಯೇ ಇರುವುದಾಗಿಯೂ ಭರತನಿಗೆ ದೃಢಪಡಿಸಿದುದು

ತತಃ ಪುರುಷಸಿಂಹಾನಾಂ ವೃತಾನಾಂ ತೈಃ ಸುಹೃದ್ಗಣೈಃ ।
ಶೋಚತಾಮೇವ ರಜನೀ ದುಃಖೇನ ವ್ಯತ್ಯವರ್ತತ ॥

ರಜನ್ಯಾಂ ಸುಪ್ರಭಾತಾಯಾಂ ಭ್ರಾತರಸ್ತೇ ಸುಹೃದ್ವತಾಃ ।
ಮಂದಾಕಿನ್ಯಾಂ ಹುತಂಜಪ್ಯಂಕೃತ್ವಾ ರಾಮಮುಪಾಗಮನ್ ॥

ತನ್ನ ಸುಹೃದರೊಂದಿಗೆ ಸುತ್ತುವರೆದು ಕುಳಿತಿರುವ ಪುರುಷಸಿಂಹ ಶ್ರೀರಾಮನೇ ಮೊದಲಾದ ಸಹೋದರರ ಆ ರಾತ್ರಿಯು ತಂದೆಯ ಮೃತ್ಯುವಿನ ದುಃಖದಿಂದ ಶೋಕ ಮಾಡುತ್ತಲೇ ಕಳೆದುಹೋಯಿತು. ಬೆಳಗಾದಾಗ ಭರತಾದಿ ಮೂವರು ಸಹೋದರರು ಸುಹೃದರೊಂದಿಗೆ ಮಂದಾಕಿನಿಯ ತೀರಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ ಸ್ನಾನ, ಜಪ, ಹೋಮಾದಿಗಳನ್ನು ಮಾಡಿ ಪುನಃ ಶ್ರೀರಾಮನ ಬಳಿಗೆ ಮರಳಿ ಬಂದರು.॥1-2॥

ತೂಷ್ಣೀಂ ತೇ ಸಮುಪಾಸೀನಾ ನಕಶ್ಚಿತ್ ಕಿಂಚಿದಬ್ರವೀತ್ ।
ಭರತಸ್ತು ಸುಹೃನ್ಮಧ್ಯೇ ರಾಮಂ ವಚನಮಬ್ರವೀತ್ ॥

ಅಲ್ಲಿಗೆ ಬಂದು ಎಲ್ಲರೂ ಮೌನವಾಗಿ ಕುಳಿತುಬಿಟ್ಟರು. ಯಾರು ಏನನ್ನೂ ಮಾತನಾಡುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಆಗ ಸುಹೃದರ ನಡುವೆ ಕುಳಿತಿರುವ ಭರತನು ಶ್ರೀರಾಮನಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದನು.॥3॥

ಸಾಂತ್ವಿತಾ ಮಾಮಿಕಾ ಮಾತಾ ದತ್ತಂ ರಾಜ್ಯಮಿದಂ ಮಮ ।
ತದ್ ದದಾಮಿ ತವೈವಾಹಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವ ರಾಜ್ಯಮಕಂಟಕಮ್ ॥

ಅಣ್ಣಾ! ತಂದೆಯವರು ವರಗಳನ್ನು ಕೊಟ್ಟು ನನ್ನ ತಾಯಿಯನ್ನು ಸಂತುಷ್ಟಗೊಳಿಸಿದರು ಹಾಗೂ ತಾಯಿಯು ಈ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ನನಗೆ ಕೊಟ್ಟಳು. ಈಗ ನಾನು ನನ್ನ ಕಡೆಯಿಂದ ಈ ಅಕಂಟಕ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ನಿಮಗೆ ಅರ್ಪಿಸುತ್ತಿದ್ದೇನೆ. ನೀನು ಅದನ್ನು ಪಾಲಿಸುತ್ತಾ ಅನುಭವಿಸು.॥4॥

ಮಹತೇವಾಂಬುವೇಗೇನ ಭಿನ್ನಃ ಸೇತುರ್ಜಲಾಗಮೇ ।
ದುರಾವರಂ ತ್ವದನ್ಯೇನ ರಾಜ್ಯಖಂಡಮಿದಂ ಮಹತ್ ॥

ಮಳೆಗಾಲದ ನೀರಿನ ಮಹಾವೇಗದಿಂದ ಕಡಿದುಹೋದ ಸೇತುವೆಯಂತೆ ಈ ವಿಶಾಲ ರಾಜ್ಯಖಂಡವನ್ನು ಕಾಪಾಡುವುದು ನೀನಲ್ಲದೆ ಬೇರೆಯವರಿಗೆ ಅತ್ಯಂತ ಕಠಿಣವಾಗಿದೆ.॥5॥

ಗತಿಂ ಖರ ಇವಾಶ್ವಸ್ಯ ತಾರ್ಕ್ಷ್ಯಸ್ಯೇವ ಪತಂತ್ರಿಣಃ ।
ಅನುಗಂತುಂನ ಶಕ್ತಿರ್ಮೇ ಗತಿಂ ತವ ಮಹೀಪತೇ ॥

ಕುದುರೆ ಯಷ್ಟು ಕತ್ತೆಯು ಓಡಲಾರದು, ಗರುಡನಷ್ಟು ವೇಗವಾಗಿ ಇತರ ಪಕ್ಷಿಗಳು ಹಾರಲಾರವು. ಹಾಗೆಯೇ ಪ್ರಜೆಗಳ ಭರಣ-ಪೋಷಣೆಗಳಲ್ಲಿ ನಿನ್ನನ್ನು ಅನುಸರಿಸುವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯ ನನಗಿಲ್ಲ.॥6॥

ಸುಜೀವಂ ನಿತ್ಯಶಸ್ತಸ್ಯ ಯಃ ಪರೈರುಪಜೀವ್ಯತೇ ।
ರಾಮ ತೇನ ತು ದುರ್ಜೀವಂ ಯಃ ಪರಾನುಪಜೀವತಿ ॥

ಶ್ರೀರಾಮಾ! ಯಾರ ಬಳಿಗೆ ಬಂದು ಇತರ ಜನರು ಜೀವನ ನಿರ್ವಾಹ ಮಾಡುವರೋ, ಅವನ ಜೀವನವೇ ಉತ್ತಮವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಯಾರು ಬೇರೆಯವರನ್ನು ಆಶ್ರಯಿಸಿ ಜೀವನ ನಿರ್ವಾಹ ಮಾಡುತ್ತಾನೋ ಅವನ ಜೀವನ ದುಃಖಮಯವಾಗಿದೆ. (ಆದ್ದರಿಂದ ನೀನೇ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಆಳುವುದು ಉಚಿತವಾಗಿದೆ).॥7॥

ಯಥಾ ತು ರೋಪಿತೋ ವೃಕ್ಷಃ ಪುರುಷೇಣ ವಿವರ್ಧಿತಃ ।
ಹ್ರಸ್ವಕೇನ ದುರಾರೋಹೋ ರೂಢಸ್ಕಂಧೋ ಮಹಾದ್ರುಮಃ ॥

ಸ ಯದಾ ಪುಷ್ಪಿತೋ ಭೂತ್ವಾ ಫಲಾನಿ ನ ವಿದರ್ಶಯೇತ್ ।
ಸ ತಾಂ ನಾನುಭವೇತ್ಪ್ರೀತಿಂ ಯಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಪ್ರರೋಪಿತಃ ॥

ಏಷೋಪಮಾ ಮಹಾಬಾಹೋ ತದರ್ಥಂ ವೇತ್ತು ಮರ್ಹಸಿ ।
ಯತ್ರ ತ್ವಮಸ್ಮಾನ್ ವೃಷಭೋ ಭರ್ತಾ ಭೃತ್ಯಾನ್ನ ಶಾಧಿ ಹಿ ॥

ಫಲದ ಇಚ್ಛೆಯುಳ್ಳ ಯಾವನೋ ಮನುಷ್ಯನು ಒಂದು ಮರವನ್ನು ನೆಟ್ಟನು, ಅದನ್ನು ಸಾಕಿ ದೊಡ್ಡದಾಗಿಸಿದನು; ಮತ್ತೆ ಅದು ಬೆಳೆದು ವಿಶಾಲ ವೃಕ್ಷವಾಯಿತು; ಸಾಮಾನ್ಯ ಮನುಷ್ಯನಿಗೆ ಹತ್ತಲು ಅತ್ಯಂತ ಕಠಿಣವಾಗಿತ್ತು. ಆ ವೃಕ್ಷದಲ್ಲಿ ಹೂವು ಬಿಟ್ಟು ಫಲವು ಕಾಣದಿದ್ದರೆ ಮರ ನೆಟ್ಟವನ ಉದ್ದೇಶ ಪೂರ್ಣವಾಗಲಾರದು. ಇಂತಹ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಫಲದ ಪ್ರಾಪ್ತಿಯಾಗಲು ಆಶಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಆ ಮರ ನೆಟ್ಟವನು ಸಂತೋಷವಾಗಿ ಇರಲಾರನು. ಮಹಾಬಾಹೋ! ಇದೊಂದು ಉಪಮೆಯಾಗಿದೆ. ಇದರ ಅರ್ಥ ನೀನೇ ತಿಳಿದುಕೋ. (ಅರ್ಥಾತ್ ತಂದೆಯವರು ನಿನ್ನಂತಹ ಸರ್ವಸದ್ಗುಣಸಂಪನ್ನ ಪುತ್ರನನ್ನು ಲೋಕರಕ್ಷಣೆಗಾಗಿ ಪಡೆದಿದ್ದನು. ನೀನು ರಾಜ್ಯಾಡಳಿತದ ಭಾರವನ್ನು ತನ್ನ ಕೈಗೆತ್ತಿಕೊಳ್ಳದಿದ್ದರೆ ಅವರ ಆ ಉದ್ದೇಶ ವ್ಯರ್ಥವಾಗುವುದು.) ಈ ರಾಜ್ಯಪಾಲನೆಯ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ನೀನು ಶ್ರೇಷ್ಠನಾಗಿದ್ದು, ಭರಣ-ಪೋಷಣೆಯಲ್ಲಿ ಸಮರ್ಥನಾಗಿದ್ದರೂ ಕೂಡ ಭೃತ್ಯರಾದ ನಮ್ಮನ್ನು ಶಾಸನ ಮಾಡದಿದ್ದರೆ ಹಿಂದಿನ ಉಪಮೆ ನಿನಗೆ ಅನ್ವಯಿಸುವುದು.॥8-10॥

ಶ್ರೇಣಯಸ್ತ್ವಾಂ ಮಹಾರಾಜ ಪಶ್ಯಂತ್ವಗ್ರ್ಯಾಶ್ಚ ಸರ್ವಶಃ ।
ಪ್ರತಪಂತಮಿವಾದಿತ್ಯಂ ರಾಜ್ಯಸ್ಥಿತಮರಿಂದಮಮ್ ॥

ಮಹಾರಾಜಾ! ಬೇರೆ-ಬೇರೆ ಜಾತಿಗಳ ಜನರು, ಮುಖ್ಯ-ಮುಖ್ಯ ಪುರುಷರು ಎಲ್ಲೆಡೆ ಬೆಳಗುತ್ತಿರುವ ಸೂರ್ಯನಂತೆ ಸಿಂಹಾಸನದಲ್ಲಿ ವಿರಾಜಿಸುವ ಶತ್ರುದಮನ ನರೇಶನಾದ ನಿನ್ನನ್ನು ನೋಡಲಿ.॥11॥

ತಥಾನುಯಾನೇ ಕಾಕುತ್ಶ್ಥ ಮತ್ತಾ ನರ್ದಂತು ಕುಂಜರಾಃ ।
ಅಂತಃಪುರಗತಾ ನಾರ್ಯೋ ನಂದಂತು ಸುಸಮಾಹಿತಾಃ ॥

ಕಕುತ್ಸ್ಥಕುಲಭೂಷಣ! ಹಾಗೆಯೇ ನೀನು ಅಯೋಧ್ಯೆಗೆ ಮರಳುವ ಸಮಯ ಮತ್ತಗಜಗಳು ಗರ್ಜಿಸಲಿ, ಅಂತಃ ಪುರದ ನಾರಿಯರು ಏಕಾಗ್ರಚಿತ್ತರಾಗಿ ಸಂತೋಷದಿಂದ ನಿನ್ನನ್ನು ಅಭಿನಂದಿಸಲಿ.॥12॥

ತಸ್ಯ ಸಾಧ್ವನುಮನ್ಯಂತ ನಾಗರಾ ವಿವಿಧಾ ಜನಾಃ ।
ಭರತಸ್ಯ ವಚಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ರಾಮಂ ಪ್ರತ್ಯನುಯಾಚತಃ ॥

ಈ ಪ್ರಕಾರ ಶ್ರೀರಾಮನಲ್ಲಿ ರಾಜ್ಯ ಸ್ವೀಕರಿಸಲು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಭರತನ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳಿ ನಗರದ ಬೇರೆ-ಬೇರೆ ಜನರು ಅದನ್ನು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಅನು ಮೋದಿಸಿದರು.॥13॥

ತಮೇವಂ ದುಃಖಿತಂ ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಲಪಂತಂ ಯಶಸ್ವಿನಮ್ ।
ರಾಮಃ ಕೃತಾತ್ಮಾ ಭರತಂ ಸಮಾಶ್ವಾಸಯದಾತ್ಮವಾನ್ ॥

ಹೀಗೆ ದುಃಖಿತನಾಗಿ ವಿಲಪಿಸುತ್ತ ಯಶಸ್ವಿಯಾದ ಭರತನನ್ನು ದೃಢಮನಸ್ಕನಾದ, ಧೀರನಾದ ಶ್ರೀರಾಮನು ನಾನಾ ವಿಧವಾದ ಸಾಂತ್ವನ ವಚನಗಳಿಂದ ಸಮಾಧಾನಪಡಿಸುತ್ತಾ ಇಂತೆಂದನು.॥14॥

ನಾತ್ಮನಃ ಕಾಮಕಾರೋ ಹಿ ಪುರುಷೋಽಯಮನೀಶ್ವರಃ ।
ಇತಶ್ಚೇತರಶ್ಚೈನಂ ಕೃತಾಂತಃ ಪರಿಕರ್ಷತಿ ॥

ತಮ್ಮನೇ! ಈ ಜೀವನು ಈಶ್ವರನಂತೆ ಸ್ವತಂತ್ರನಲ್ಲ, ಆದ್ದರಿಂದ ಯಾರೂ ಇಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಇಚ್ಛೆಗನುಸಾರ ಏನನ್ನೂ ಮಾಡಲಾರನು. ಕಾಲಪುರುಷನು ಆಕಡೆ - ಈಕಡೆ ಸೆಳೆಯುತ್ತಾ ಇರುತ್ತಾನೆ.॥15॥

ಸರ್ವೇ ಕ್ಷಯಾಂತಾ ನಿಚಯಾಃಪತನಾಂತಾಃ ಸಮುಚ್ಛ್ರಯಾಃ ।
ಸಂಯೋಗಾ ವಿಪ್ರಯೋಗಾಂತಾ ಮರಣಾಂತಂ ಚ ಜೀವಿತಮ್ ॥

ಸಮಸ್ತ ಸಂಗ್ರಹಗಳ ಅಂತ್ಯ ವಿನಾಶವಾಗಿದೆ. ಲೌಕಿಕ ಉನ್ನತಿಗಳ ಅಂತ್ಯಪತನವಾಗಿದೆ. ಸಂಯೋಗದ ಅಂತ್ಯ ವಿಯೋಗ ಮತ್ತು ಜೀವನದ ಅಂತ್ಯ ಮರಣವಾಗಿದೆ.॥16॥

ಯಥಾ ಫಲಾನಾಂ ಪಕ್ವಾನಾಂ ನಾನ್ಯತ್ರ ಪತನಾದ್ ಭಯಮ್ ।
ಏವಂನರಸ್ಯ ಜಾತಸ್ಯ ನಾನ್ಯತ್ರ ಮರಣಾದ್ಭಯಮ್ ॥

ಮಾಗಿದ ಹಣ್ಣುಗಳಿಗೆ ಬಿದ್ದು ಹೋಗುವ ಭಯವಲ್ಲದೇ ಬೇರೆ ಯಾವ ಭಯವೂ ಇಲ್ಲವೋ ಹಾಗೆಯೇ ಹುಟ್ಟಿದ ಮನುಷ್ಯನಿಗೆ ಮರಣದ ಹೊರತಾಗಿ ಬೇರೆ ಯಾವ ಭಯವೂ ಇಲ್ಲ.॥17॥

ಯಥಾಽಽಗಾರಂ ದೃಢಸ್ತೂಣಂ ಜೀರ್ಣಂ ಭೂತ್ವೋಪಸೀದತಿ ।
ತಥಾವಸೀದಂತಿ ನರಾ ಜರಾಮೃತ್ಯುವಶಂಗತಾಃ ॥

ದೃಢವಾದ ಕಂಬಗಳಿರುವ ಸೌಧವು ಹಳೆಯದಾದಾಗ ಬಿದ್ದು ಹೋಗುತ್ತದೆ, ಹಾಗೆಯೇ ಮನುಷ್ಯನು ಮುಪ್ಪು ಮತ್ತು ಮೃತ್ಯುವಿಗೆ ವಶನಾಗಿ ನಾಶವಾಗಿ ಹೋಗುತ್ತಾನೆ.॥18॥

ಅತ್ಯೇತಿ ರಜನೀ ಯಾ ತು ಸಾ ನ ಪ್ರತಿನಿವರ್ತತೇ ।
ಯಾತ್ಯೇವ ಯಮುನಾ ಪೂರ್ಣಂ ಸಮುದ್ರಮುದಕಾರ್ಣವಮ್ ॥

ಕಳೆದುಹೋದ ರಾತ್ರಿಯು ಹಿಂದಿರುಗಿ ಬರಲಾರದು. ಯಮುನೆಯು ಜಲದಿಂದ ತುಂಬಿದ ಸಮುದ್ರದ ಕಡೆಗೇ ಹರಿದುಹೋಗುತ್ತದೆ, ಆ ಕಡೆಯಿಂದ ಮರಳಿ ಬರಲಾರದು.॥19॥

ಅಹೋರಾತ್ರಾಣಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿಹ ।
ಆಯೂಂಷಿ ಕ್ಷಪಯಂತ್ಯಾಶು ಗ್ರೀಷ್ಮೇ ಜಲಮಿವಾಂಶವಃ ॥

ಸೂರ್ಯಕಿರಣಗಳು ಗ್ರೀಷ್ಮ ಋತುವಿನಲ್ಲಿ ನೀರನ್ನು ಶೀಘ್ರವಾಗಿ ಇಂಗಿಸುವಂತೆಯೇ, ಹಗಲು-ಇರುಳು ಒಂದೇ ಸಮನೆ ಕಳೆಯುತ್ತಾ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಆಯುಸ್ಸನ್ನು ತೀವ್ರಗತಿಯಿಂದ ನಾಶಮಾಡುತ್ತಾ ಇವೆ.॥20॥

ಆತ್ಮಾನಮನುಶೋಚ ತ್ವಂ ಕಿಮನ್ಯಮನುಶೋಚಸಿ ।
ಆಯುಸ್ತು ಹೀಯತೇ ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಗತಸ್ಯ ಚ ॥

ನೀನು ನಿನ್ನ ಬಗ್ಗೆಯೇ ಚಿಂತಿಸು, ಉಳಿದವರ ವಿಷಯವಾಗಿ ಏಕೆ ಚಿಂತಿಸುತ್ತಿರುವೆ? ಯಾವನಾದರೂ ಒಂದೆಡೆ ನಿಂತಿದ್ದರೂ, ಸಂಚರಿಸುತ್ತಿದ್ದರೂ, ಅವನ ಆಯುಸ್ಸು ನಿರಂತರ ಕ್ಷೀಣವಾಗುತ್ತಾ ಇರುತ್ತದೆ.॥21॥

ಸಹೈವ ಮೃತ್ಯುರ್ವ್ರಜತಿ ಸಹ ಮೃತ್ಯುರ್ನಿಷೀದತಿ ।
ಗತ್ವಾ ಸುದೀರ್ಘಮಧ್ವಾನಂ ಸಹ ಮೃತ್ಯುರ್ನಿರ್ವತೇ ॥

ಮೃತ್ಯುವು ಸದಾ ಜೊತೆಯಲ್ಲೇ ನಡೆಯುತ್ತಿದೆ, ಜೊತೆಯಲ್ಲೇ ಕುಳಿತಿರುತ್ತದೆ, ದೀರ್ಘಯಾತ್ರೆಯಲ್ಲಿಯೂ ಜೊತೆಗೆ ಹೋಗಿ, ಮನುಷ್ಯನೊಂದಿಗೆ ಮರಳುತ್ತದೆ.॥22॥

ಗಾತ್ರೇಷು ವಲಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಶ್ವೇತಾಶ್ಚೈವ ಶಿರೋರುಹಾಃ ।
ಜರಯಾ ಪುರುಷೋ ಜೀರ್ಣಃ ಕಿಂ ಹಿ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಭಾವಯೇತ್ ॥

ಶರೀರದಲ್ಲಿ ನಿರಿಗೆಗಳು ಬಿದ್ದವು, ತಲೆಯ ಕೂದಲು ಬೆಳ್ಳಗಾದವು, ಮತ್ತೆ ವೃದ್ಧಾವಸ್ಥೆಯಿಂದ ಜೀರ್ಣವಾದ ಮನುಷ್ಯನು ಯಾವ ಉಪಾಯಮಾಡಿ ಮೃತ್ಯುವಿನ ಪ್ರಭಾವದಿಂದ ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಸಮರ್ಥನಾಗುವನು.॥23॥

ನಂದಂತ್ಯುದಿತ ಆದಿತ್ಯೇ ನಂದಂತ್ಯಸ್ತಮಿತೇಽಹನಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಾವಬುಧ್ಯಂತೇ ಮನುಷ್ಯಾ ಜೀವಿತಕ್ಷಯಮ್ ॥

ಸೂರ್ಯೋದಯವಾದಾಗ ಜನರು ಸಂತೋಷಪಡುತ್ತಾರೆ, ಸೂರ್ಯಾಸ್ತವಾದಾಗಲೂ ಖುಷಿಪಡುತ್ತಾರೆ. ಆದರೆ ಪ್ರತಿದಿನ ತಮ್ಮ ಜೀವನವು ನಾಶವಾಗುವುದನ್ನು ತಿಳಿಯುವುದೇ ಇಲ್ಲ.॥24॥

ಹೃಷ್ಯಂತ್ರ್ಯತುಮುಖಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನವಂನವಮಿವಾಗತಮ್ ।
ಋತೂನಾಂ ಪರಿವರ್ತೇನ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರಾಣಸಂಕ್ಷಯಃ ॥

ಯಾವುದಾದರೂ ಋತುವು ಪ್ರಾರಂಭವಾದಾಗ ಅದು ಹೊಸದಾಗಿಯೇ ಬಂದಂತೆ (ಹಿಂದೆ ಬಂದೇ ಇಲ್ಲವೋ ಎಂಬಂತೆ) ತಿಳಿದು ಜನರು ಹರ್ಷಪಡುತ್ತಾರೆ, ಆದರೆ ಋತುಗಳ ಪರಿವರ್ತನೆಯಿಂದ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಆಯುಸ್ಸು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಕ್ಷಯವಾಗುತ್ತಿರುವುದು ತಿಳಿಯುವುದೇ ಇಲ್ಲ.॥25॥

ಯಥಾ ಕಾಷ್ಠಂ ಚ ಕಾಷ್ಠಂಚಸಮೇಯಾತಾಂ ಮಹಾರ್ಣವೇ ।
ಸಮೇತ್ಯ ತು ವ್ಯಪೇಯಾತಾಂ ಕಾಲಮಾಸಾದ್ಯಕಂಚನ ॥

ಏವಂ ಭಾರ್ಯಾಶ್ಚ ಪುತ್ರಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾತಯಶ್ಚ ವಸೂನಿ ಚ ।
ಸಮೇತ್ಯ ವ್ಯವಧಾವಂತಿ ಧ್ರುವೋ ಹ್ಯೇಷಾಂ ವಿನಾಭವಃ ॥

ಮಹಾಸಮುದ್ರದಲ್ಲಿ ಅಲೆಗಳ ಹೊಡೆತದಿಂದ ಎರಡು ಕಟ್ಟಿಗೆಗಳು ಒಂದಾಗುತ್ತವೆ, ಕೆಲಸಮಯದಲ್ಲಿ ಅಗಲಿ ಹೋಗುತ್ತವೆ, ಹಾಗೆಯೇ ಪತ್ನೀ, ಪುತ್ರ, ಕುಟುಂಬ, ಧನ ಇವು ಒಮ್ಮೆ ಒಂದಾಗುತ್ತವೆ ಮತ್ತೆ ಅಗಲಿಹೋಗುತ್ತಾರೆ; ಏಕೆಂದರೆ ಇವುಗಳ ವಿಯೋಗ ಅವಶ್ಯವಾಗಿದೆ.॥26-27॥

ನಾತ್ರ ಕಶ್ಚಿದ್ಯಥಾಭಾವಂ ಪ್ರಾಣೀ ಸಮತಿವರ್ತತೇ ।
ತೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರೇತಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯನುಶೋಚತಃ ॥

ಈ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಯಾವುದೇ ಪ್ರಾಣಿ ಆಯಾಕಾಲದಲ್ಲಿ ಉಂಟಾಗುವ ಹುಟ್ಟು-ಸಾವನ್ನು ಮೀರಲಾರದು. ಅದಕ್ಕಾಗಿ ಸತ್ತಿರುವ ಯಾವನಿಗಾದರೂ ಪದೇ-ಪದೇ ಅಳುವ ವ್ಯಕ್ತಿಯಲ್ಲಿಯೂ ತನ್ನ ಮೃತ್ಯುವನ್ನು ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರುವುದಿಲ್ಲ.॥28॥

ಯಥಾ ಹಿ ಸಾರ್ಥಂ ಗಚ್ಛಂತಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಕಶ್ಚಿತ್ಪಥಿ ಸ್ಥಿತಃ ।
ಅಹಮಪ್ಯಾಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ ಪೃಷ್ಠತೋ ಭವತಾಮಿತಿ ॥

ಏವಂ ಪೂರ್ವೈರ್ಗತೋ ಮಾರ್ಗಃ ಪೈತೃಪಿತಾಮಹೈರ್ಧ್ರುವಃ ।
ತಮಾಪನ್ನಃ ಕಥಂ ಶೋಚೇದ್ ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿವ್ಯತಿಕ್ರಮಃ ॥

ಮುಂದಕ್ಕೆ ಸಾಗುತ್ತಿರುವ ಪ್ರಯಾಣಿಕರಲ್ಲಿ ಅಥವಾ ವ್ಯಾಪಾರಿಗಳ ಸಮುದಾಯದಲ್ಲಿ ದಾರಿಯಲ್ಲಿ ನಿಂತಿರುವ ದಾರಿಹೋಕ ನಾನು ನಿಮ್ಮೊಡನೆ ಬರುವೆನು ಎಂದು ಹೇಳಿ ಅವರ ಹಿಂದೆ-ಹಿಂದೆ ಹೋಗುವಂತೆಯೇ, ನಮ್ಮ ಪೂರ್ವಜರಾದ ಪಿತಾಮಹರು ಯಾವ ಮಾರ್ಗದಿಂದ ಹೋಗಿರುವರೋ, ಅದರಲ್ಲೇ ಹೋಗುವುದು ಅನಿವಾರ್ಯವಾಗಿದೆಯೋ, ಅದರಿಂದ ಬದುಕುಳಿಯುವ ಯಾವ ಉಪಾಯವೂ ಇಲ್ಲವೋ, ಅದೇ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಸ್ಥಿತನಾದ ಮನುಷ್ಯನು ಬೇರೆ ಯಾರಿಗಾದರೂ ಹೇಗೆ ಶೋಕಿಸಬಲ್ಲನು.॥29-30॥

ವಯಸಃ ಪತಮಾನಸ್ಯ ಸ್ರೋತಸೋ ವಾನಿವರ್ತಿನಃ ।
ಆತ್ಮಾ ಸುಖೇ ನಿಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಸುಖಭಾಜಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ ॥

ನದಿಗಳ ಪ್ರವಾಹ ಹಿಂದಕ್ಕೆ ಮರಳಲಾರದಂತೆಯೇ ಪ್ರತಿದಿನ ಕಳೆದುಹೋದ ಸ್ಥಿತಿ ಮತ್ತೆ ಮರಳಿಬಾರದು. ಕ್ರಮವಾಗಿ ಅದರ ನಾಶವಾಗುತ್ತಾ ಇರುತ್ತದೆ, ಹೀಗೆ ಯೋಚಿಸಿ ಆತ್ಮವನ್ನು ಶ್ರೇಯಸ್ಸಿನ ಸಾಧನ ವಾದ ಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಸಬೇಕು; ಏಕೆಂದರೆ ಎಲ್ಲ ಜನರು ತಮ್ಮ ಶ್ರೇಯಸ್ಸನ್ನು ಬಯಸುತ್ತಾರೆ.॥31॥

ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಸುಶುಭೈಃ ಕೃತ್ಸೈಃ ಕ್ರತುಭಿಶ್ಚಾಪ್ತದಕ್ಷಿಣೈಃ ।
ಧೂತಪಾಪೋ ಗತಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಪಿತಾ ನಃಪೃಥಿವೀಪತಿಃ ॥

ಅಪ್ಪಾ! ನಮ್ಮ ತಂದೆಯವರು ಧರ್ಮಾತ್ಮರಾಗಿದ್ದರು. ಅವರು ಸಾಕಷ್ಟು ದಕ್ಷಿಣೆಯನ್ನು ಕೊಟ್ಟು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಎಲ್ಲ ಪರಮ ಶುಭಕರ ಯಜ್ಞಗಳನ್ನು ನೆರವೇರಿಸಿರುವರು. ಅವರ ಎಲ್ಲ ಪಾಪಗಳು ತೊಳೆದುಹೋಗಿದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಆ ಮಹಾರಾಜರು ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಕ್ಕೆ ಹೋಗಿರುವರು.॥32॥

ಭೃತ್ಯಾನಾಂ ಭರಣಾತ್ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಪರಿಪಾಲನಾತ್ ।
ಅರ್ಥಾದಾನಾಚ್ಚ ಧರ್ಮೇಣಪಿತಾ ನಸ್ತ್ರಿದಿವಂ ಗತಃ ॥

ಅವರು ಯೋಗ್ಯರಾದ ಪರಿಜನರನ್ನು ಪೋಷಿಸಿದ್ದರು. ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಪಾಲಿಸಿದ್ದರು. ಪ್ರಜೆಗಳಿಂದ ಧರ್ಮಕ್ಕನುಸಾರ ಕಂದಾಯರೂಪದಲ್ಲಿ ಧನವನ್ನು ಪಡೆಯುತ್ತಿದ್ದರು. ಇದೆಲ್ಲ ಕಾರಣಗಳಿಂದ ನಮ್ಮ ತಂದೆಯವರು ಉತ್ತಮ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಕ್ಕೆ ತೆರಳಿರುವರು.॥33॥

ಕರ್ಮಭಿಸ್ತು ಶುಭೈರಿಷ್ಟೈಃ ಕ್ರತುಭಿಶ್ಚಾಪ್ತದಕ್ಷಿಣೈಃ ।
ಸ್ವರ್ಗಂ ದಶರಥಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪಿತಾ ನಃ ಪೃಥಿವೀಪತಿಃ ॥

ಸರ್ವಪ್ರಿಯ ಶುಭಕರ್ಮಗಳ ಮತ್ತು ಧಾರಾಳ ದಕ್ಷಿಣೆಯುಳ್ಳ ಯಜ್ಞಗಳ ಅನುಷ್ಠಾನದಿಂದ ನಮ್ಮ ತಂದೆ ಪೃಥಿವೀಪತಿ ದಶರಥ ಮಹಾರಾಜರು ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಕ್ಕೆ ಹೋಗಿರುವರು.॥34॥

ಇಷ್ಟ್ವಾ ಬಹುವಿಧೈರ್ಯಜ್ಞೈರ್ಭೋಗಾಂಶ್ಚಾವಾಪ್ಯ ಪುಷ್ಕಲಾನ್ ।
ಉತ್ತಮಂ ಚಾಯುರಾಸಾದ್ಯ ಸ್ವರ್ಗತಃ ಪೃಥಿವೀಪತಿಃ ॥

ಅವರು ನಾನಾ ಪ್ರಕಾರದ ಯಜ್ಞಗಳಿಂದ ಯಜ್ಞ ಪುರುಷನನ್ನು ಆರಾಧಿಸಿದ್ದರು. ಭೋಗಗಳನ್ನು ಪಡೆದು, ದೀರ್ಘಾಯುಸ್ಸನ್ನು ಪಡೆದಿದ್ದರು. ಬಳಿಕ ಆ ಮಹಾರಾಜರು ಇಲ್ಲಿಂದ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಕ್ಕೆ ತೆರಳಿರುವರು.॥35॥

ಆಯುರುತ್ತಮಮಾಸಾದ್ಯ ಭೋಗಾನಪಿ ಚ ರಾಘವಃ ।
ನ ಸ ಶೋಚ್ಯಃ ಪಿತಾ ತಾತ ಸ್ವರ್ಗತಃ ಸತ್ಕೃತಃ ಸತಾಮ್ ॥

ಅಯ್ಯಾ! ಇತರ ರಾಜರಿಗಿಂತ ಉತ್ತಮ ಆಯುಸ್ಸು ಮತ್ತು ಶ್ರೇಷ್ಠ ಭೋಗಗಳನ್ನು ಪಡೆದು ನಮ್ಮ ತಂದೆಯವರು ಸತ್ಪುರುಷರಿಂದ ಸಮ್ಮಾನಿತರಾಗಿದ್ದರು. ಆದ್ದರಿಂದ ಅವರು ಸ್ವರ್ಗಸ್ಥರಾದ ಮೇಲೆ ಶೋಕ ಮಾಡುವುದು ಯೋಗ್ಯವಲ್ಲ.॥36॥

ಸ ಜೀರ್ಣಮಾನುಷಂ ದೇಹಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಪಿತಾ ಹಿ ನಃ ।
ದೈವೀಮೃದ್ಧಿಮನುಪ್ತಾಪ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕವಿಹಾರಿಣೀಮ್ ॥

ನಮ್ಮ ತಂದೆಯವರು ಜರಾಜೀರ್ಣ ಮಾನವ ಶರೀರವನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕದಲ್ಲಿ ವಿಹರಿಸುವಂತಹ ದೈವೀಸಂಪತ್ತನ್ನು ಪಡೆದಿರುವರು.॥37॥

ತಂ ತು ನೈವಂವಿಧಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಸಿ ।
ತ್ವದ್ವಿಧೋ ಮದ್ವಿಧಶ್ಚಾಪಿ ಶ್ರುತವಾನ್ಬುದ್ಧಿಮತ್ತರಃ ॥

ನಿನ್ನ ಮತ್ತು ನನ್ನಂತೆಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞಾನ ಸಂಪನ್ನ, ಪರಮ ಬುದ್ಧಿವಂತರಾದ ಯಾವನೇ ವಿದ್ವಾಂಸರು ತಂದೆಯವರಿಗಾಗಿ ಶೋಕ ಮಾಡಲಾರನು.॥38॥

ಏತೇ ಬಹುವಿಧಾಃ ಶೋಕಾ ವಿಲಾಪರುದಿತೇ ತದಾ ।
ವರ್ಜನೀಯಾ ಹಿ ಧೀರೇಣ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸು ಧೀಮತಾ ॥

ಧೀರ ಮತ್ತು ಪ್ರಜ್ಞಾವಂತ ಪುರುಷನು ಎಲ್ಲ ಅವಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಈ ನಾನಾ ಪ್ರಕಾರದ ಶೋಕಗಳು, ವಿಲಾಸ ಹಾಗೂ ಅಳುವುದು ತ್ಯಜಿಸಿಬಿಡಬೇಕು.॥39॥

ಸ ಸ್ವಸ್ಥೋ ಭವ ಮಾ ಶೋಕೋ ಯಾತ್ವಾ ಚಾವಸ ತಾಂ ಪುರೀಮ್ ।
ತಥಾ ಪಿತ್ರಾ ನಿಯುಕ್ತೋಽಸಿ ವಶಿನಾ ವದತಾಂ ವರ ॥

ಆದ್ದರಿಂದ ನೀನು ಸ್ವಸ್ಥನಾಗು, ನಿನ್ನ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಶೋಕವಾಗಬಾರದು. ಮಾತಿನಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠನಾದ ಭರತನೇ! ನೀನು ಇಲ್ಲಿಂದ ಹೋಗಿ ಅಯೋಧ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸು; ಏಕೆಂದರೆ ಮನಸ್ಸನ್ನು ವಶದಲ್ಲಿರಿಸಿಕೊಂಡ ಪೂಜ್ಯ ತಂದೆಯವರು ನಿನಗಾಗಿಯೇ ಈ ಆದೇಶವನ್ನು ಕೊಟ್ಟಿರುವರು.॥40॥

ಯತ್ರಾಹಮಪಿ ತೇನೈವ ನಿಯುಕ್ತಃ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾ ।
ತತ್ರೈವಾಹಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ ಪಿತುರಾರ್ಯಸ್ಯ ಶಾಸನಮ್ ॥

ಆ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮ ಮಹಾರಾಜರು ನನಗೂ ಎಲ್ಲಿ ನಿಲ್ಲಲು ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿರುವರೋ ಅಲ್ಲೇ ಇದ್ದು ನಾನು ಆ ಪೂಜ್ಯ ತಂದೆಯ ಆದೇಶವನ್ನು ಪಾಲಿಸುವೆನು.॥41॥

ನ ಮಯಾ ಶಾಸನಂತಸ್ಯ ತ್ಯಕ್ತುಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮರಿಂದಮ ।
ಸತ್ತ್ವಯಾಪಿ ಸದಾ ಮಾನ್ಯಃ ಸ ವೈ ಬಂಧುಃ ಸ ನಃ ಪಿತಾ ॥

ಶತ್ರುದಮನ ಭರತನೇ! ತಂದೆಯ ಆಜ್ಞೆಯನ್ನು ಅಲ್ಲಗಳೆಯುವುದು ನನಗೆ ಎಂದಿಗೂ ಉಚಿತವಲ್ಲ. ಅವರು ನಿನಗೂ ಸರ್ವದಾ ಸಮ್ಮಾನನೀಯರಾಗಿದ್ದಾರೆ; ಏಕೆಂದರೆ ಅವರೇ ನಮ್ಮ ಹಿತೈಷಿ ಬಂಧು ಮತ್ತು ಜನ್ಮದಾತರಾಗಿದ್ದಾರೆ.॥42॥

ತದ್ವಚಃ ಪಿತುರೇವಾಹಂ ಸಮ್ಮತಂ ಧರ್ಮಚಾರಿಣಾಮ್ ।
ಕರ್ಮಣಾ ಪಾಲಯಿಷ್ಯಾಮಿ ವನವಾಸೇನ ರಾಘವ ॥

ರಘುನಂದನ! ನಾನು ಈ ವನವಾಸರೂಪೀ ಕರ್ಮದಿಂದ ಧರ್ಮಾತ್ಮರಿಗೆ ಮಾನ್ಯವಾದ ತಂದೆಯವರ ವಚನವನ್ನೇ ಪಾಲಿಸುವೆನು.॥43॥

ಧಾರ್ಮಿಕೇಣಾನೃಶಂಸೇನ ನರೇಣ ಗುರುವರ್ತಿನಾ ।
ಭವಿತವ್ಯಂ ನರವ್ಯಾಘ್ರ ಪರಲೋಕಂ ಜಿಗೀಷತಾ ॥

ನರಶ್ರೇಷ್ಠನೇ! ಪರಲೋಕವನ್ನು ಜಯಿಸುವ ಇಚ್ಛೆಯುಳ್ಳ ಮನುಷ್ಯನು ಧಾರ್ಮಿಕವಾಗಿ, ಕ್ರೂರತೆಯಿಂದ ರಹಿತನಾಗಿ ಗುರು-ಹಿರಿಯರ ಆಜ್ಞಾಪಾಲಕನಾಗಬೇಕು.॥44॥

ಆತ್ಮಾನಮನುತಿಷ್ಠ ತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವೇನ ನರರ್ಷಭ ।
ನಿಶಾಮ್ಯ ತು ಶುಭಂ ವೃತ್ತಂ ಪಿತುರ್ದಶರಥಸ್ಯ ನಃ ॥

ಮನುಷ್ಯರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಭರತ! ನಮ್ಮ ಪೂಜ್ಯ ತಂದೆಯವರ ಶುಭ ಆಚರಣೆಗಳ ಮೇಲೆ ದೃಷ್ಟಿ ಇರಿಸಿ, ನೀನು ತನ್ನ ಧಾರ್ಮಿಕ ಸ್ವಭಾವದಿಂದ ಆತ್ಮೋನ್ನತಿಗಾಗಿ ಪ್ರಯತ್ನ ಮಾಡು.॥45॥

ಇತ್ಯೇವಮುಕ್ತ್ವಾ ವಚನಂ ಮಹಾತ್ಮಾ
ಪಿತುರ್ನಿದೇಶಪ್ರತಿಪಾಲನಾರ್ಥಮ್ ।
ಯವೀಯಸಂ ಭ್ರಾತರಮರ್ಥವಚ್ಚ
ಪ್ರಭುರ್ಮುಹೂರ್ತಾದ್ ವಿರರಾಮ ರಾಮಃ ॥

ಸರ್ವಶಕ್ತಿವಂತ ಮಹಾತ್ಮಾ ಶ್ರೀರಾಮನು ತಮ್ಮನಾದ ಭರತನಿಗೆ ತಂದೆಯ ಆಜ್ಞೆಯನ್ನು ಪಾಲಿಸುವ ಉದ್ದೇಶದಿಂದ ಅರ್ಥಯುಕ್ತ ವಚನಗಳನ್ನು ಹೇಳಿ ಸುಮ್ಮನಾದನು.॥46॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಒಂದು ನೂರ ಐದನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು ॥105॥