०६२ कौसल्याकृतदशरथसान्त्वनम्

ದುಃಖತಪ್ತನಾದ ದಶರಥನು ಕೌಸಲ್ಯೆಯ ಕ್ಷಮೆ ಕೇಳಿದುದು, ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ರಾಜನ ಚರಣಗಳಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದು ಕ್ಷಮೆ ಕೇಳಿದುದು

ಏವಂ ತು ಕ್ರುದ್ಧಯಾ ರಾಜಾ ರಾಮಮಾತ್ರಾ ಸಶೋಕಯಾ ।
ಶ್ರಾವಿತಃ ಪುರುಷಂ ವಾಕ್ಯಂ ಚಿಂತಯಾಮಾಸ ದುಃಖಿತಃ ॥

ಶೋಕಮಗ್ನಳಾಗಿ ಕುಪಿತಳಾದ ಶ್ರೀರಾಮಮಾತೆ ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ದಶರಥನಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಕಠೋರ ಮಾತುಗಳನ್ನಾಡಿದಾಗ ರಾಜನು ದುಃಖಿತನಾಗಿ ಬಹಳ ಚಿಂತೆಗೊಳಗಾದನು.॥1॥

ಚಿಂತಯಿತ್ವಾ ಸ ಚ ನೃಪೋ ಮೋಹವ್ಯಾಕುಲಿತೇಂದ್ರಿಯಃ ।
ಅಥ ದೀರ್ಘೇಣ ಕಾಲೇನಸಂಜ್ಞಾಮಾಪ ಪರಂತಪಃ ॥

ಚಿಂತಿತನಾದ್ದರಿಂದ ರಾಜನ ಎಲ್ಲ ಇಂದ್ರಿಯಗಳು ಮೋಹಗೊಂಡು ಎಚ್ಚರದಪ್ಪಿದನು. ಅನಂತರ ಬಹಳ ಹೊತ್ತಿನ ಬಳಿಕ ಪರಂತಪ ದಶರಥ ಮಹಾರಾಜನು ಎಚ್ಚರಗೊಂಡನು.॥2॥

ಸ ಸಂಜ್ಞಾಮುಪಲಭ್ಯೈವ ದೀರ್ಘಮುಷ್ಣಂ ಚ ನಿಃಶ್ವಸನ್ ।
ಕೌಸಲ್ಯಾಂ ಪಾರ್ಶ್ವತೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತತಶ್ಚಿಂತಾಮುಪಾಗಮತ್ ॥

ಎಚ್ಚರಗೊಂಡು ದೀರ್ಘವಾಗಿ ನಿಟ್ಟಿಸುರು ಬಿಡುತ್ತಾ, ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ಪಕ್ಕದಲ್ಲೇ ಕುಳಿತಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿ ಪುನಃ ಚಿಂತಾಮಗ್ನನಾದನು.॥3॥

ತಸ್ಯ ಚಿಂತಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಾತ್ ಕರ್ಮ ದುಷ್ಕೃತಮ್ ।
ಯದನೇನ ಕೃತಂ ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾನಾಚ್ಛಬ್ದವೇಧಿನಾ ॥

ಚಿಂತಿತನಾಗಿದ್ದಾಗಲೇ ಅವನಿಗೆ ತನ್ನದೊಂದು ದುಷ್ಕರ್ಮವು ನೆನಪಾಯಿತು. ಅದು ಶಬ್ದವೇಧೀ ಬಾಣವನ್ನು ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದ ಘಟನೆ ನರೇಶನಿಂದ ಮೊದಲು ತಿಳಿಯದೇ ಆಗಿಹೋಗಿತ್ತು.॥4॥

ಅಮನಾಸ್ತೇವ ಶೋಕೇನ ರಾಮಶೋಕೇನ ಚ ಪ್ರಭುಃ ।
ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಮಹಾರಾಜಃ ಶೋಕಾಭ್ಯಾಮಭಿತಪ್ಯತೇ ॥

ಆ ಶೋಕದಿಂದ ಮತ್ತು ಶ್ರೀರಾಮನ ಶೋಕದಿಂದ ರಾಜನ ಮನಸ್ಸಿಗೆ ಭಾರೀ ವೇದನೆಯಾಯಿತು. ಆ ಎರಡೂ ಶೋಕಗಳಿಂದ ಮಹಾರಾಜನು ಸಂತಪ್ತನಾದನು.॥5॥

ದಹ್ಯಮಾನಸ್ತು ಶೋಕಾಭ್ಯಾಂ ಕೌಸಲ್ಯಾಮಾಹ ದುಃಖಿತಃ ।
ವೇಪಮಾನೋಽಂಜಲಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಸಾದಾರ್ಥಮವಾಙ್ಮುಖಃ ॥

ಆ ಎರಡೂ ಶೋಕಗಳಿಂದ ದಗ್ಧನಾದ ದುಃಖೀ ದಶರಥನು ತಲೆತಗ್ಗಿಸಿ, ಗಡ-ಗಡನೆ ನಡುಗುತ್ತಾ ಕೌಸಲ್ಯೆಯನ್ನು ಒಲಿಸಲು ಕೈಮುಗಿದು ಹೇಳಿದನು.॥6॥

ಪ್ರಸಾದಯೇ ತ್ವಾಂ ಕೌಸಲ್ಯೇ ರಚಿತೋಽಯಂ ಮಯಾಂಜಲಿಃ ।
ವತ್ಸಲಾ ಚಾನೃಶಂಸಾ ಚ ತ್ವಂ ಹಿ ನಿತ್ಯಂ ಪರೇಷ್ವಪಿ ॥

ಕೌಸಲ್ಯೆ! ನಾನು ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ಬೇಡುತ್ತಿದ್ದೇನೆ, ನೀನು ಪ್ರಸನ್ನಳಾಗು. ನೋಡು, ನಾನು ಎರಡೂ ಕೈಗಳನ್ನು ಮುಗಿದಿರುವೆನು. ನೀನಾದರೋ ಬೇರೆಯವರ ಮೇಲೆಯೂ ಸಹ ವಾತ್ಸಲ್ಯದಿಂದ ದಯೆ ತೋರುವವಳು. (ಮತ್ತೆ ನನ್ನ ಕುರಿತು ಇಷ್ಟು ಕಠೋರವೇಕೆ?॥7॥

ಭರ್ತಾ ತು ಖಲು ನಾರೀಣಾಂಗುಣವಾನ್ ನಿರ್ಗುಣೋಽಪಿ ವಾ ।
ಧರ್ಮಂ ವಿಮೃಶಮಾನಾನಾಂಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದೇವಿ ದೈವತಮ್ ॥

ದೇವಿ! ಪತಿಯು ಗುಣವಂತನಿರಲೀ ಗುಣಹೀನನಾಗಿರಲಿ, ಧರ್ಮದೃಷ್ಟಿಯುಳ್ಳ ಸತೀ ನಾರಿಯರಿಗೆ ಅವನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ದೇವತೆಯೇ ಆಗಿದ್ದಾನೆ.॥8॥

ಸಾ ತ್ವಂ ಧರ್ಮಪರಾ ನಿತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಲೋಕಪರಾವರಾ ।
ನಾರ್ಹಸೇ ವಿಪ್ರಯಂ ವಕ್ತುಂ ದುಃಖಿತಾಪಿ ಸುದುಃಖಿತಮ್ ॥

ನೀನಾದರೋ ಸದಾ ಧರ್ಮತತ್ಪರಳಾಗಿ ಇರುವವಳು ಹಾಗೂ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಒಳಿತು-ಕೆಡುಕುಗಳನ್ನು ತಿಳಿಯುವವಳಾಗಿರುವೆ. ನೀನೂ ಕೂಡ ದುಃಖಿತಳಾಗಿದ್ದರೂ ನಾನೂ ದುಃಖದಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದಿರುವೆನು. ಆದ್ದರಿಂದ ನನ್ನಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಕಠೋರ ವಚನಗಳನ್ನು ಆಡಬಾರದು.॥9॥

ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಕರುಣಂ ರಾಜ್ಞಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ದೀನಸ್ಯ ಭಾಷಿತಮ್ ।
ಕೌಸಲ್ಯಾವ್ಯಸೃಜದ್ ವಾಷ್ಪಂ ಪ್ರಣಾಲೀವ ನವೋದಕಮ್ ॥

ದುಃಖಿತನಾದ ದಶರಥನು ಹೇಳಿದ ಆ ಕರುಣಾಜನಕ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಕೇಳಿ ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ತನ್ನ ಕಣ್ಣುಗಳಿಂದ ಛಾವಣಿಯಿಂದ ಹೊಸ ಮಳೆಯ ನೀರು ತೊಟ್ಟಿಕ್ಕುವಂತೆ ಕಣ್ಣೀರನ್ನು ಹರಿಸತೊಡಗಿದಳು.॥10॥

ಸಾ ಮೂರ್ಧ್ನಿ ಬದ್ಧ್ವಾ ರುದತೀ ರಾಜ್ಞಃ ಪದ್ಮಮಿವಾಂಜಲಿಮ್ ।
ಸಂಭ್ರಮಾದಬ್ರವೀತ್ ತ್ರಸ್ತಾ ತ್ವರಮಾಣಾಕ್ಷರಂ ವಚಃ ॥

ಅವಳು ಅಧರ್ಮದ ಭಯದಿಂದ ಅಳುತ್ತಾ, ರಾಜನು ಜೋಡಿಸಿದ ಕಮಲಸದೃಶ ಕೈಗಳನ್ನು ತನ್ನ ತಲೆಯ ಮೇಲಿರಿಸಿಕೊಂಡು, ಗಾಬರಿಯಿಂದಾಗಿ ಅವಸರವಾಗಿ ಒಂದೊಂದೇ ಶಬ್ದವನ್ನು ಉಚ್ಚರಿಸುತ್ತಾ ನುಡಿದಳು.॥11॥

ಪ್ರಸೀದ ಶಿರಸಾ ಯಾಚೇ ಭೂಮೌ ನಿಪತಿತಾಸ್ಮಿ ತೇ ।
ಯಾಚಿತಾಸ್ಮಿ ಹತಾ ದೇವ ಹಂತವ್ಯಾಹಂ ನಹಿ ತ್ವಯಾ ॥

ಸ್ವಾಮಿ! ನಾನು ನಿಮ್ಮ ಮುಂದೆ ನೆಲದಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದಿರುವೆನು, ನಿಮ್ಮ ಪಾದಗಳಲ್ಲಿ ಶಿರವನ್ನಿಟ್ಟು ಯಾಚಿಸುತ್ತಿದ್ದೇನೆ, ನೀವು ಪ್ರಸನ್ನ ರಾಗಿರಿ. ನೀವೇ ನನ್ನಲ್ಲಿ ಯಾಚಿಸಿದರೆ ನಾನು ಸತ್ತೇ ಹೋಗುವೆನು. ನನ್ನಿಂದ ಅಪರಾಧವಾಗಿದ್ದರೂ ನಾನು ನಿಮ್ಮಿಂದ ಕ್ಷಮೆ ಪಡೆಯಲು ಯೋಗ್ಯಳಾಗಿದ್ದೇನೆ, ಪ್ರಹಾರಕ್ಕೆ ಯೋಗ್ಯಳಲ್ಲ.॥12॥

ನೈಷಾ ಹಿ ಸಾ ಸ್ತ್ರೀ ಭವತಿಶ್ಲಾಘನೀಯೇನ ಧೀಮತಾ ।
ಉಭಯೋರ್ಲೋಕಯೋರ್ಲೋಕೆ ಪತ್ಯಾ ಯಾ ಸಂಪ್ರಸಾದ್ಯತೇ ॥

ಇಹ-ಪರಗಳೆರಡರಲ್ಲಿಯೂ ಧರ್ಮಾತ್ಮನೆಂದು ಕೀರ್ತಿಗಳಿಸಿದ ಧೀಮಂತ ಪತಿಯ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ವಿಧೇಯಳಾಗಿ ಇರುವುದಿಲ್ಲವೋ, ಗಂಡನು ಕ್ಷಮೆಬೇಡಬೇಕೆಂದು ಬಯಸುವ ಕುಲಸ್ತ್ರೀಯು ನಿಶ್ಚಯವಾಗಿ ಸಾಧ್ವಿಯೇ ಅಲ್ಲ.॥13॥

ಜಾನಾಮಿ ಧರ್ಮಂ ಧರ್ಮಜ್ಞ ತ್ವಾಂ ಜಾನೇ ಸತ್ಯವಾದಿನಮ್ ।
ಪುತ್ರಶೋಕಾರ್ತಯಾ ತತ್ತು ಮಯಾ ಕಿಮಪಿ ಭಾಷಿತಮ್ ॥

ಧರ್ಮಜ್ಞ ಮಹಾರಾಜರೇ! ನಾನು ಸ್ತ್ರೀಧರ್ಮವನ್ನು ಅರಿತಿರುವೆನು ಹಾಗೂ ನೀವು ಸತ್ಯವಾದಿಗಳು ಎಂದೂ ತಿಳಿದಿದ್ದೇನೆ. ಈಗ ನಾನು ಹೇಳಬಾರದ ಮಾತನ್ನು ಆಡಿದುದು ಪುತ್ರಶೋಕದಿಂದ ಪೀಡಿತಳಾದ ಕಾರಣ ನನ್ನ ಬಾಯಿಯಿಂದ ಬಂತು.॥14॥

ಶೋಕೋ ನಾಶಯತೇ ಧೈರ್ಯಂ ಶೋಕೋ ನಾಶಯತೇ ಶ್ರುತಮ್ ।
ಶೋಕೋ ನಾಶಯತೇ ಸರ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ ಶೋಕಸಮೋ ರಿಪುಃ ॥

ಶೋಕವು ಧೈರ್ಯವನ್ನು ನಾಶಮಾಡಿಬಿಡುತ್ತದೆ. ಶೋಕವು ಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞಾನವನ್ನು ಲುಪ್ತಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ, ಶೋಕವು ಎಲ್ಲವನ್ನು ಹಾಳುಮಾಡುವುದು; ಆದ್ದರಿಂದ ಶೋಕದಂತಹ ಶತ್ರು ಬೇರೊಂದಿಲ್ಲ.॥15॥

ಶಕ್ಯಮಾಪತಿತಃ ಸೋಢುಂ ಪ್ರಹಾರೋ ರಿಪುಹಸ್ತತಃ ।
ಸೋಢುಮಾಪತಿತಃ ಶೋಕಃ ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮೋಽಪಿ ನ ಶಕ್ಯತೇ ॥

ಶತ್ರುಗಳು ಪ್ರಹರಿಸುವ ಶಸ್ತ್ರಗಳ ಏಟುಗಳನ್ನು ಸಹಿಸಬಹುದು, ಆದರೆ ದೈವವಶ ಪ್ರಾಪ್ತವಾದ ಸ್ವಲ್ಪ ಶೋಕವನ್ನೂ ಸಹಿಸಲಾಗುವುದಿಲ್ಲ.॥16॥

ವನವಾಸಾಯ ರಾಮಸ್ಯ ಪಂಚರಾತ್ರೋಽತ್ರ ಗಣ್ಯತೇ ।
ಯಃ ಶೋಕಹತಹರ್ಷಾಯಾಃ ಪಂಚವರ್ಷೋಪಮೋ ಮಮ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನು ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗಿ ಇಂದಿಗೆ ಐದು ರಾತ್ರಿಗಳು ಕಳೆದವು. ನಾನು ಇದನ್ನೇ ಎಣಿಸುತ್ತಾ ಇದ್ದೆ. ಶೋಕವು ನನ್ನ ಹರ್ಷವನ್ನು ನಾಶಮಾಡಿಬಿಟ್ಟಿದೆ; ಆದ್ದರಿಂದ ಈ ಐದು ರಾತ್ರಿಗಳು ನನಗೆ ಐದು ವರ್ಷಗಳಂತೆ ಕಂಡುಬಂತು.॥17॥

ತಂ ಹಿ ಚಿಂತಯಮಾನಾಯಾಃ ಶೋಕೋಽಯಂ ಹೃದಿ ವರ್ಧತೇ ।
ನದೀನಾಮಿವ ವೇಗೇನ ಸಮುದ್ರಸಲಿಲಂ ಮಹತ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನನ್ನೇ ಚಿಂತಿಸುವುರಿಂದ ನನ್ನ ಹೃದಯದ ಈ ಶೋಕವು ನದಿಗಳ ವೇಗದಿಂದ ಸಮುದ್ರದ ಜಲ ಹೆಚ್ಚುವಂತೆಯೇ ಬೆಳೆಯುತ್ತಾ ಹೋಗುತ್ತದೆ.॥18॥

ಏವಂ ಹಿ ಕಥಯಂತ್ಯಾಸ್ತು ಕೌಸಲ್ಯಾಯಾಃ ಶುಭಂ ವಚಃ ।
ಮಂದರಶ್ಮಿರಭೂತ್ಸೂರ್ಯೋ ರಜನೀ ಚಾಭ್ಯವರ್ತತ ॥

ಅಥ ಪ್ರಹ್ಲಾದಿತೋ ವಾಕ್ಯೈರ್ದೇವ್ಯಾ ಕೌಸಲ್ಯಯಾ ನೃಪಃ ।
ಶೋಕೇನ ಚ ಸಮಾಕ್ರಾಂತೋ ನಿದ್ರಾಯಾ ವಶಮೇಯಿವಾನ್ ॥

ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ಹೀಗೆ ಸೂರ್ಯಕಿರಣಗಳು ಮಂದವಾಗಿ ರಾತ್ರಿಯು ಬರುವಂತೆ ಶುಭವಚನಗಳನ್ನು ಹೇಳುತ್ತಾ ಇದ್ದಳು. ಕೌಸಲ್ಯೆಯ ಈ ಮಾತುಗಳಿಂದ ರಾಜನಿಗೆ ಬಹಳ ಸಂತೋಷವಾಯಿತು, ಜೊತೆಗೆ ಅವನು ಶ್ರೀರಾಮನ ಶೋಕದಿಂದ ಪೀಡಿತನಾಗಿದ್ದನು. ಹೀಗೆ ಹರ್ಷ ಮತ್ತು ಶೋಕದ ಅವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಅವನಿಗೆ ನಿದ್ದೆ ಬಂತು.॥19-20॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಅರವತ್ತೆರಡನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು॥62॥