०२८ वनवासदुःखवर्णनम्

ಶ್ರೀರಾಮನು ವನವಾಸದ ಕಷ್ಟಗಳನ್ನು ವರ್ಣಿಸಿ ಕಾಡಿಗೆ ಬಾರದಿರುವಂತೆ ಸೀತೆಗೆ ಸಲಹೆ ನೀಡಿದುದು

ಸ ಏವಂ ಬ್ರುವತೀಂ ಸೀತಾಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾಂ ಧರ್ಮವತ್ಸಲಃ ।
ನ ನೇತುಂ ಕುರುತೇ ಬುದ್ಧಿಂ ವನೇ ದುಃಖಾನಿ ಚಿಂತಯನ್ ॥

ಧರ್ಮವನ್ನು ತಿಳಿದ ಸೀತೆಯು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದರೂ ಧರ್ಮವತ್ಸಲ ಶ್ರೀರಾಮನು ವನದಲ್ಲಿ ಆಗುವ ದುಃಖಗಳನ್ನು ನೆನೆದು ಅವಳನ್ನು ಜೊತೆಗೆ ಕರೆದುಕೊಂಡು ಹೋಗುವ ವಿಚಾರ ಮಾಡಲಿಲ್ಲ.॥1॥

ಸಾಂತ್ವಯಿತ್ವಾ ತತಸ್ತಾಂ ತು ಬಾಷ್ಪದೂಷಿತಲೋಚನಾಮ್ ।
ನಿವರ್ತನಾರ್ಥೇ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ವಾಕ್ಯಮೇತದುವಾಚ ಹ ॥

ಸೀತೆಯ ಕಣ್ಣುಗಳಲ್ಲಿ ನೀರು ತುಂಬಿತ್ತು. ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಶ್ರೀರಾಮನು ಅವಳನ್ನು ವನವಾಸದ ವಿಚಾರದಿಂದ ನಿವೃತ್ತಗೊಳಿಸಲು ಸಾಂತ್ವನ ಪಡಿಸುತ್ತಾ ಇಂತೆಂದನು.॥2॥

ಸೀತೇ ಮಹಾಕುಲೀನಾಸಿ ಧರ್ಮೇ ಚ ನಿರತಾ ಸದಾ ।
ಇಹಾಚರಸ್ವ ಧರ್ಮಂ ತ್ವಂ ಯಥಾ ಮೇ ಮನಸಃ ಸುಖಮ್ ॥

ಸೀತೇ! ನೀನು ಅತ್ಯಂತ ಉತ್ತಮ ಕುಲದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿರುವೆ ಹಾಗೂ ಸದಾ ಧರ್ಮಾಚರಣೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿರುವೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಇಲ್ಲೆ ಇದ್ದು ಧರ್ಮಪಾಲನೆ ಮಾಡು, ಅದರಿಂದ ನನ್ನ ಮನಸ್ಸಿಗೆ ಸಂತೋಷವಾಗುವುದು.॥3॥

ಸೀತೇ ಯಥಾ ತ್ವಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ತಥಾ ಕಾರ್ಯಂ ತ್ವಯಾಬಲೇ ।
ವನೇ ದೋಷಾ ಹಿ ಬಹವೋ ವಸತಸ್ತಾನ್ನಿಬೋಧ ಮೇ ॥

ಸೀತೇ! ನಾನು ಹೇಳಿದಂತೆ ಮಾಡುವುದು ನಿನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯವಾಗಿದೆ. ನೀನು ಅಬಲೆಯಾಗಿರುವೆ, ವನದಲ್ಲಿ ಬಹಳ ತೊಂದರೆಗಳಿವೆ. ಅವನ್ನು ನಿನಗೆ ಹೇಳುತ್ತೇನೆ ಕೇಳು.॥4॥

ಸೀತೇ ವಿಮುಚ್ಯತಾಮೇಷಾ ವನವಾಸಕೃತಾ ಮತಿಃ ।
ಬಹುದೋಷಂ ಹಿ ಕಾಂತಾರಂ ವನಮಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ॥

ಸೀತೆ! ವನವಾಸಕ್ಕೆ ಹೋಗುವ ನಿನ್ನ ವಿಚಾರವನ್ನು ಬಿಡು. ವನವು ಅನೇಕ ಪ್ರಕಾರದ ದೋಷಗಳಿಂದ ವ್ಯಾಪ್ತವಾಗಿ ದುರ್ಗಮವಾಗಿದೆ.॥5॥

ಹಿತಬುದ್ಧ್ಯಾಖಲುವಚೋ ಮಯೈತದಭಿಧೀಯತೇ ।
ಸದಾ ಸುಖಂ ನ ಜಾನಾಮಿ ದುಃಖಮೇವ ಸದಾ ವನಮ್ ॥

ನಿನ್ನ ಹಿತದೃಷ್ಟಿಯಿಂದಲೇ ನಾನು ಇದೆಲ್ಲವನ್ನು ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದೇನೆ. ನನಗೆ ತಿಳಿದಂತೆ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಸದಾ ಸುಖ ಸಿಗುವುದಿಲ್ಲ. ಅಲ್ಲಿ ಸದಾ ದುಃಖವೇ ಸಿಗುತ್ತಾ ಇರುತ್ತದೆ.॥6॥

ಗಿರಿನಿರ್ಝರಸಂಭೂತಾ ಗಿರಿನಿರ್ದರಿವಾಸಿನಾಮ್ ।
ಸಿಂಹಾನಾಂ ನಿನದಾ ದುಃಖಾಃ ಶ್ರೋತುಂ ದುಃಖಮತೋವನಮ್ ॥

ಪರ್ವತಗಳಿಂದ ಧುಮುಕುವ ಜಲಪಾತದ ಶಬ್ದವನ್ನು ಕೇಳಿ, ಪರ್ವತಗಳ ಗುಹೆಗಳಲ್ಲಿ ಇರುವ ಸಿಂಹಗಳು ಗರ್ಜಿಸತೊಡಗುತ್ತವೆ. ಅವುಗಳ ಗರ್ಜನೆ ಕೇಳಲು ಬಹಳ ದುಃಖಮಯವಾಗಿ ಇರುತ್ತದೆ. ಅದಕ್ಕಾಗಿ ವನವು ದುಃಖದಾಯಕವಾಗಿದೆ.॥7॥

ಕ್ರೀಡಮಾನಾಶ್ಚ ವಿಸ್ರಬ್ಧಾ ಮತ್ತಾಃ ಶೂನ್ಯೇ ತಥಾ ಮೃಗಾಃ ।
ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಮಭಿವರ್ತಂತೇ ಸೀತೇ ದುಃಖಮತೋ ವನಮ್ ॥

ಸೀತೇ! ನಿರ್ಜನ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ನಿರ್ಭಯವಾಗಿ ಕ್ರೀಡಿಸುವ ಕೊಬ್ಬಿದ ಕಾಡುಪಶುಗಳು ಮನುಷ್ಯರನ್ನು ನೋಡುತ್ತಲೇ ಅವರ ಮೇಲೆ ಆಕ್ರಮಣ ಮಾಡುತ್ತವೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ವನವು ದುಃಖದಿಂದ ತುಂಬಿದೆ.॥8॥

ಸಗ್ರಾಹಾಃ ಸರಿತಶ್ಚೈವ ಪಂಕವತ್ಯಸ್ತು ದುಸ್ತರಾಃ ।
ಮತ್ತೈರಪಿ ಗಜೈರ್ನಿತ್ಯಮತೋ ದುಃಖತರಂ ವನಮ್ ॥

ಕಾಡಿನಲ್ಲಿರುವ ನದಿಗಳಲ್ಲಿ ಭಯಂಕರ ಮೊಸಳೆಗಳು ಇರುತ್ತದೆ. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಸರು ಹೆಚ್ಚಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಅವುಗಳನ್ನು ದಾಟುವುದು ಅತ್ಯಂತ ಕಠಿಣವಾಗಿದೆ. ಇದಲ್ಲದೆ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಮತ್ತ ಗಜಗಳು ತಿರುಗಾಡುತ್ತಾ ಇರುತ್ತವೆ. ಇವೆಲ್ಲ ಕಾರಣಗಳಿಂದ ವನವು ಬಹಳ ದುಃಖದಾಯಕವಾಗಿದೆ.॥9॥

ಲತಾಕಂಟಕಸಂಕೀರ್ಣಾಃ ಕೃಕವಾಕೂಪನಾದಿತಾಃ ।
ನಿರಪಾಶ್ಚ ಸುದುಃಖಾಶ್ಚ ಮಾರ್ಗಾ ದುಃಖಮತೋವನಮ್ ॥

ಕಾಡಿನ ದಾರಿಗಳು ಬಳ್ಳಿಗಳಿಂದ, ಮುಳ್ಳುಗಳಿಂದ ತುಂಬಿರುತ್ತವೆ. ಅಲ್ಲಿ ಕಾಡುಕೋಳಿಗಳು ಕೂಗುತ್ತಾ ಇರುತ್ತವೆ. ಆ ದಾರಿಗಳಲ್ಲಿ ನಡೆಯಲು ಬಹಳ ಕಷ್ಟವಾಗುತ್ತದೆ. ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಹತ್ತಿರದಲ್ಲಿ ನೀರೂ ಸಿಗುವುದಿಲ್ಲ. ಇದರಿಂದ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ದುಃಖವೇ ದುಃಖ ಇರುತ್ತದೆ.॥10॥

ಸುಪ್ಯತೇ ಪರ್ಣಶಯ್ಯಾಸುಸ್ವಯಂಭಗ್ನಾಸು ಭೂತಲೇ ।
ರಾತ್ರಿಷು ಶ್ರಮಖಿನ್ನೇನ ತಸ್ಮಾದ್ದುಃಖಮತೋ ವನಮ್ ॥

ಇಡೀ ದಿನದ ಬಳಲಿಕೆಯಿಂದ ಮನುಷ್ಯನು ರಾತ್ರಿಯಲ್ಲಿ ತಾನಾಗಿ ಬಿದ್ದ ತರಗೆಲೆಯ ಶಯ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಮಲಗಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ವನವು ದುಃಖದಿಂದ ತುಂಬಿದೆ.॥11॥

ಅಹೋರಾತ್ರಂ ಚ ಸಂತೋಷಃ ಕರ್ತವ್ಯೋನಿಯತಾತ್ಮನಾ ।
ಫಲೈರ್ವೃಕ್ಷಾವಪತಿತೈಃ ಸೀತೇ ದುಃಖಮತೋ ವನಮ್ ॥

ಸೀತೇ! ಅಲ್ಲಿ ಮನಸ್ಸನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಂಡು ಮರಗಳಿಂದ ತಾನಾಗಿ ಬಿದ್ದ ಫಲಗಳ ಆಹಾರದಲ್ಲೇ ಹಗಲು ರಾತ್ರಿ ಸಂತೋಷಪಡಬೇಕು. ಆದ್ದರಿಂದ ಕಾಡು ದುಃಖಕೊಡುವಂತಹುದು.॥12॥

ಉಪವಾಸಶ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯೋ ಯಥಾಪ್ರಾಣೇನ ಮೈಥಿಲಿ ।
ಜಟಾಭಾರಶ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯೋ ವಲ್ಕಲಾಂಬರಧಾರಣಮ್ ॥

ಮಿಥಿಲೇಶಕುಮಾರೀ! ತನ್ನ ಶಕ್ತಿಗನುಸಾರ ಉಪವಾಸ ಮಾಡುವುದು, ತಲೆಯಲ್ಲಿ ಜಟೆ ಧರಿಸುವುದು, ವಲ್ಕಲ, ನಾರುಬಟ್ಟೆಯನ್ನು ಉಡುವುದು ಅಲ್ಲಿಯ ಜೀವನ ಶೈಲಿಯಾಗಿದೆ.॥13॥

ದೇವತಾನಾಂ ಪಿತೄಣಾಂ ಚ ಕರ್ತವ್ಯಂ ವಿಧಿಪೂರ್ವಕಮ್ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮತಿಥೀನಾಂ ಚ ನಿತ್ಯಶಃ ಪ್ರತಿಪೂಜನಮ್ ॥

ಪ್ರತಿದಿನ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತವಿಧಿಗನುಸಾರ ದೇವತೆಗಳ, ಪಿತೃಗಳ ಹಾಗೂ ಬಂದಿರುವ ಅತಿಥಿಗಳ ಪೂಜೆ ಮಾಡುವುದು - ಇದೇ ವನವಾಸಿಯ ಪ್ರಧಾನ ಕರ್ತವ್ಯವಾಗಿದೆ.॥14॥

ಕಾರ್ಯಸ್ತ್ರಿರಭಿಷೇಕಶ್ಚ ಕಾಲೇ ಕಾಲೇ ಚ ನಿತ್ಯಶಃ ।
ಚರತಾಂ ನಿಯಮೇನೈವ ತಸ್ಮಾದ್ದುಃಖತರಂ ವನಮ್ ॥

ವನವಾಸಿಗೆ ದಿನನಿತ್ಯ ನಿಯಮ ಪೂರ್ವಕ ಮೂರು ಹೊತ್ತಿನಲ್ಲಿಯೂ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಇದಕ್ಕಾಗಿ ಕಾಡು ಬಹಳ ಕಷ್ಟ ಕೊಡುವುದಾಗಿದೆ.॥15॥

ಉಪಹಾರಶ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಕುಸುಮೈಃ ಸ್ವಯಮಾಹೃತೈಃ ।
ಆರ್ಷೇಣ ವಿಧಿನಾ ವೇದ್ಯಾಂ ಸೀತೇ ದುಃಖಮತೋ ವನಮ್ ॥

ಸೀತೆ! ಅಲ್ಲಿ ಸ್ವತಃ ಕಿತ್ತು-ಹೆಕ್ಕಿ ತಂದ ಹೂವುಗಳಿಂದ ವೇದೋಕ್ತ ವಿಧಿಯಿಂದ ವೇದಿಯ ಮೇಲೆ ದೇವತೆಗಳನ್ನು ಪೂಜಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಅದಕ್ಕಾಗಿ ವನವನ್ನು ಕಷ್ಟಪ್ರದವೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.॥16॥

ಯಥಾಲಬ್ಧೇನ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಸಂತೋಷಸ್ತೇನ ಮೈಥಿಲಿ ।
ಯತಾಹಾರೈರ್ವನಚರೈಃ ಸೀತೇ ದುಃಖಮತೋ ವನಮ್ ॥

ಮಿಥಿಲೇಶಕುಮಾರೀ ಜಾನಕೀ! ವನವಾಸಿಗಳಿಗೆ ಯಾವಾಗ ಎಂತಹ ಆಹಾರ ಸಿಗುವುದೋ ಅದರಲ್ಲೇ ಸಂತೋಷಪಡ ಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ವನವು ದುಃಖರೂಪವೇ ಆಗಿದೆ.॥17॥

ಅತೀವ ವಾತಾಸ್ತಿಮಿರಂ ಬುಭುಕ್ಷಾ ಚಾತ್ರಿ ನಿತ್ಯಶಃ ।
ಭಯಾನಿ ಚ ಮಹಾಂತ್ಯತ್ರ ತತೋ ದುಃಖತರಂ ವನಮ್ ॥

ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಪ್ರಚಂಡ ಬಿರುಗಾಳಿ, ಘೋರ ಅಂಧಕಾರ, ಪ್ರತಿದಿನ ಹಸಿವಿನ ಕಷ್ಟ ಹಾಗೂ ಇನ್ನೂ ದೊಡ್ಡ-ದೊಡ್ಡ ಭಯಗಳು ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುತ್ತವೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ವನವು ಅತ್ಯಂತ ಕಷ್ಟಪ್ರದವಾಗಿದೆ.॥18॥

ಸರೀಸೃಪಾಶ್ಚ ಬಹವೋ ಬಹುರೂಪಾಶ್ಚ ಭಾಮಿನಿ ।
ಚರಂತಿ ಪಥಿ ತೇದರ್ಪಾತ್ತತೋ ದುಃಖತರಂ ವನಮ್ ॥

ಭಾಮಿನಿ! ಅಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಪ್ರಕಾರದ ಬಹಳ ಕಾಡು ಸರ್ಪಗಳು ದರ್ಪದಿಂದ ದಾರಿಯಲ್ಲಿ ಸಂಚರಿಸುತ್ತಾ ಇರುತ್ತವೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಕಾಡು ಬಹಳ ಕಷ್ಟದಾಯಕವಾಗಿದೆ.॥19॥

ನದೀನಿಲಯನಾಃ ಸರ್ಪಾ ನದೀಕುಟಿಲಗಾಮಿನಃ ।
ತಿಷ್ಠಂತ್ಯಾವೃತ್ಯ ಪಂಥಾನಮತೋ ದುಃಖತರಂ ವನಮ್ ॥

ನದಿಗಳಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುವ ಸರ್ಪಗಳು, ನದಿಗಳಂತೆ ವಕ್ರಗತಿಯಿಂದ ಓಡಾಡುವ ಬಹಳ ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಹಾವುಗಳು ಕಾಡಿನ ದಾರಿಯನ್ನು ಅಡ್ಡಗಟ್ಟಿ ಬಿದ್ದಿರುತ್ತವೆ. ಇದಕ್ಕಾಗಿ ಕಷ್ಟದಾಯಕವಾಗಿದೆ.॥20॥

ಪತಂಗಾ ವೃಶ್ಚಿಕಾಃ ಕೀಟಾ ದಂಶಾಶ್ಚ ಮಶಕೈಃ ಸಹ ।
ಬಾಧಂತೇ ನಿತ್ಯಮಬಲೇ ಸರ್ವಂ ದುಃಖಮತೋವನಮ್ ॥

ಅಬಲೆ! ಮಿಡತೆಗಳು, ಚೇಳುಗಳು, ಕೀಟಗಳು, ಸೊಳ್ಳೆಗಳು, ನೊಣಗಳು ಅಲ್ಲಿ ಸದಾ ಕಷ್ಟ ಕೊಡುತ್ತಾ ಇರುತ್ತವೆ; ಆದ್ದರಿಂದ ಇಡೀ ವನವು ದುಃಖರೂಪವೇ ಆಗಿದೆ.॥21॥

ಧ್ರುಮಾಃ ಕಂಟಕಿನಶ್ಚೈವ ಕುಶಾಃ ಕಾಶಾಶ್ಚ ಭಾಮಿನಿ ।
ವನೇ ವ್ಯಾಕುಲ ಶಾಖಾಗ್ರಾಸ್ತೇನ ದುಃಖಮತೋ ವನಮ್ ॥

ಭಾಮಿನಿ! ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ವಿಶಾಲವಾಗಿ ಹರಡಿಕೊಂಡಿರುವ ಕೊಂಬೆಗಳುಳ್ಳ ಮುಳ್ಳಿನ ಮರಗಳು, ಕುಶ-ಕಾಶ ಮುಂತಾದ ಹಲ್ಲುಗಳು ಎಲ್ಲೆಲ್ಲೂ ಹರಡಿಕೊಂಡಿವೆ. ಅದಕ್ಕಾಗಿ ಕಾಡು ವಿಶೇಷ ಕಷ್ಟದಾಯಕವಾಗಿದೆ.॥22॥

ಕಾಯಕ್ಲೇಶಾಶ್ಚ ಬಹವೋ ಭಯಾನಿ ವಿವಿಧಾನಿ ಚ ।
ಅರಣ್ಯವಾಸೇ ವಸತೋ ದುಃಖಮೇವ ಸದಾ ವನಮ್ ॥

ವನದಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುವ ಮನುಷ್ಯನು ಬಹಳಷ್ಟು ಶಾರೀರಿಕ ಕ್ಲೇಶಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ನಾನಾ ಪ್ರಕಾರದ ಭಯಗಳನ್ನು ಎದುರಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ವನವು ಸದಾ ದುಃಖರೂಪವೇ ಆಗಿದೆ.॥23॥

ಕ್ರೋಧಲೋಭೌ ವಿಮೋಕ್ತವ್ಯೌ ಕರ್ತವ್ಯಾ ತಪಸೇ ಮತಿಃ ।
ನ ಭೇತವ್ಯಂ ಚ ಭೇತವ್ಯೇ ದುಃಖಂ ನಿತ್ಯಮತೋ ವನಮ್ ॥

ಅಲ್ಲಿ ಕ್ರೋಧ ಮತ್ತು ಲೋಭವನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ, ತಪಸ್ಸಿನಲ್ಲೇ ಮನಸ್ಸನ್ನು ತೊಡಗಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಭಯವಿರುವ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿಯೂ ನಿರ್ಭಯನಾಗಿ ಇರಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಅಲ್ಲಿ ದುಃಖವೇ ದುಃಖ ಇದೆ.॥24॥

ತದಲಂ ತೇ ವನಂ ಗತ್ವಾ ಕ್ಷೇಮಂ ನಹಿ ವನಂ ತವ ।
ವಿಮೃಶನ್ನಿ ಹ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಬಹುದೋಷಕರಂ ವನಮ್ ॥

ಅದಕ್ಕಾಗಿ ನೀನು ವನಕ್ಕೆ ಬರುವುದು ಸರಿಯಲ್ಲ. ಅಲ್ಲಿಗೆ ಹೋಗಿ ನೀನು ಕ್ಷೇಮದಿಂದ ಇರಲಾರೆ. ನೀನು ವನದಲ್ಲಿ ಇರುವುದು ಅನೇಕ ದೋಷಗಳ ಉತ್ಪಾದಕ ಬಹಳ ಕಷ್ಟದಾಯಕವೆಂದು ನಾನು ಬಹಳ ವಿಚಾರ ಮಾಡಿ ನೋಡಿದೆ.॥25॥

ವನಂ ತು ನೇತುಂ ನ ಕೃತಾ ಮತಿರ್ಯದಾ
ಬಭೂವ ರಾಮೇಣ ತದಾ ಮಹಾತ್ಮನಾ ।
ನ ತಸ್ಯ ಸೀತಾ ವಚನಂ ಚಕಾರ ತಂ
ತತೋಽಬ್ರವೀದ್ ರಾಮಮಿದಂ ಸುದುಃಖಿತಾ ॥

ಮಹಾತ್ಮಾ ಶ್ರೀರಾಮನು ಆಗ ಸೀತೆಯನ್ನು ಕಾಡಿಗೆ ಕರೆದುಕೊಂಡು ಹೋಗಲು ವಿಚಾರ ಮಾಡದಿದ್ದಾಗ ಸೀತೆಯೂ ಅವನ ಮಾತನ್ನು ಒಪ್ಪಲಿಲ್ಲ. ಅವಳು ಅತ್ಯಂತ ದುಃಖಿತಳಾಗಿ ಶ್ರೀರಾಮನಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಳು.॥26॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಇಪ್ಪತ್ತೆಂಟನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು ॥28॥