०२४ रामं प्रति कौसल्योपदेशः

ವಿಲಪಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ತನ್ನನ್ನೂ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ಅರಣ್ಯಕ್ಕೆ ಕರೆದುಕೊಂಡು ಹೋಗುವಂತೆ ಆಗ್ರಹ ಪಡಿಸಿದುದು, ಪತಿಸೇವೆಯೇ ಹೆಂಗಸಿನ ಧರ್ಮವೆಂದು ಶ್ರೀರಾಮನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಿದುದು, ಅರಣ್ಯಕ್ಕೆ ಹೋಗಲು ತಾಯಿಯ ಅನುಮತಿ ಪಡೆದುದು

ತಂ ಸಮೀಕ್ಷ್ಯ ವ್ಯವಸಿತಂ ಪಿತುರ್ನಿರ್ದೇಶಪಾಲನೇ ।
ಕೌಸಲ್ಯಾ ಬಾಷ್ಪಸಂರುದ್ಧಾ ವಚೋ ಧರ್ಮಿಷ್ಠಮಬ್ರವೀತ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನು ಪಿತೃವಾಕ್ಯಪಾಲನೆಯಲ್ಲೇ ದೃಢನಿಶ್ಚಯಿಸಿರುವನು ಎಂದು ನೋಡಿದಾಗ ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ಕಣ್ಣೀರ ಸುರಿಸುತ್ತಾ ಗದ್ಗದ ವಾಣಿಯಿಂದ ಶ್ರೀರಾಮನಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಳು.॥1॥

ಅದೃಷ್ಟದುಃಖೋ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತ ಪ್ರಿಯಂವದಃ ।
ಮಯಿ ಜಾತೋ ದಶರಥಾತ್ಕಥಮುಂಛೇನ ವರ್ತಯೇತ್ ॥

ಮಗು! ನೀನು ದುಃಖವನ್ನೇ ಅರಿಯದವನು, ಧರ್ಮಾತ್ಮನು, ಸಕಲ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ವಿಷಯದಲ್ಲಿಯೂ ಪ್ರಿಯವಾಗಿ ಮಾತನಾಡುವವನು, ದಶರಥರಿಂದ ನನ್ನಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿರುವ ರಾಜಕುಮಾರನಾಗಿರುವೆ. ನೀನಿಂದು ಉಂಛವೃತ್ತಿಯಿಂದ (ಹೊಲದಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದಿರುವ ಒಂದೊಂದು ಕಾಳನ್ನು ಹೆಕ್ಕಿತಂದು ಜೀವನ ನಿರ್ವಾಹ ಮಾಡುವುದು) ಹೇಗೆ ಜೀವಿಸುವೆ.॥2॥

ಯಸ್ಯ ಭೃತ್ಯಾಶ್ಚ ದಾಸಾಶ್ಚ ಮೃಷ್ಟಾನ್ಯನ್ನಾನಿ ಭುಂಜತೇ ।
ಕಥಂ ನ ಭೋಕ್ಷ್ಯತೇ ರಾಮೋ ವನೇ ಮೂಲಫಲಾನ್ಯಯಮ್ ॥

ನಿನ್ನ ಭೃತ್ಯರು, ದಾಸ-ದಾಸಿಯರೂ ಕೂಡ ಶುದ್ಧ ಸ್ವಾದಿಷ್ಟವಾಗಿ ಭೋಜನ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ. ಹೀಗಿರುವಾಗ ಅವರಿಗೆ ಒಡೆಯನಾದ ನೀನು ವನದಲ್ಲಿ ಫಲ-ಮೂಲಗಳನ್ನು ತಿಂದು ಹೇಗೆ ಜೀವಿಸುವೆ.॥3॥

ಕ ಏತಚ್ಛ್ರದ್ದಧೇಚ್ಛ್ರುತ್ವಾ ಕಸ್ಯ ವಾ ನ ಭವೇದ್ ಭಯಮ್ ।
ಗುಣವಾನ್ ದಯಿತೋ ರಾಜ್ಞಃ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥೋ ಯದ್ ವಿವಾಸ್ಯತೇ ॥

ಸದ್ಗುಣಸಂಪನ್ನ ಮತ್ತು ದಶರಥನ ಪ್ರಿಯಪುತ್ರ, ಕಕುತ್ಸ್ಥ ಕುಲಭೂಷಣ ಶ್ರೀರಾಮನಿಗೆ ವಿಧಿಸಿದ ವನವಾಸವನ್ನು ಕೇಳಿ ಯಾರು ಇದನ್ನು ನಂಬುವರು? ಅಥವಾ ಇಂತಹ ಮಾತು ಕೇಳಿ ಯಾರಿಗೆ ತಾನೇ ಭಯವಾಗದು.॥4॥

ನೂನಂ ತು ಬಲವಾನ್ಲ್ಲೋಕೇ ಕೃತಾಂತಃಸರ್ವಮಾದಿಶನ್ ।
ಲೋಕೇ ರಾಮಾಭಿರಾಮಸ್ತ್ವಂ ವನಂ ಯತ್ರ ಗಮಿಷ್ಯಸಿ ॥

ಶ್ರೀರಾಮಾ! ನಿಶ್ಚಯವಾಗಿ ಈ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ದೈವವೇ ಎಲ್ಲರಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಬಲವತ್ತರವಾಗಿದೆ. ಅವನ ಆಜ್ಞೆಯೇ ಎಲ್ಲರ ಮೇಲೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಅವನೇ ಸುಖ-ದುಃಖಗಳನ್ನು ತಂದಿಡುವನು; ಏಕೆಂದರೆ ಅವನ ಪ್ರಭಾವಕ್ಕೆ ಒಳಗಾಗಿಯೇ ನಿನ್ನಂತಹ ಲೋಕಪ್ರಿಯ ಮನುಷ್ಯನೂ ಕೂಡ ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗಲು ಹೊರಟಿರುವೆ.॥5॥

ಅಯಂ ತು ಮಾಮಾತ್ಮಭವಸ್ತವಾದರ್ಶನಮಾರುತಃ ।
ವಿಲಾಪದುಃಖಸಮಿಧೋ ರುದಿತಾಶ್ರುಹುತಾಹುತಿಃ ॥

ಚಿಂತಾವಾಷ್ಪಮಹಾಧೂಮಸ್ತವಾಗಮನಚಿಂತಜಃ ।
ಕರ್ಶಯಿತ್ವಾಧಿಕಂ ಪುತ್ರ ನಿಃಶ್ವಾಸಾಯಾಸಸಂಭವಃ ॥

ತ್ವಯಾ ವಿಹೀನಾಮಿಹ ಮಾಂ ಶೋಕಾಗ್ನಿರತುಲೋ ಮಹಾನ್ ।
ಪ್ರಧಕ್ಷ್ಯತಿ ಯಥಾ ಕಕ್ಷಂ ಚಿತ್ರಭಾನುರ್ಹಿಮಾತ್ಯಯೇ ॥

ಆದರೆ ಮಗು! ನಿನ್ನಿಂದ ಅಗಲಿದ ಬಳಿಕ ಇಲ್ಲಿ ನನ್ನನ್ನು ಶೋಕದ ಅನುಪಮ ಹಾಗೂ ಧಗಧಗನೆ ಉರಿಯುತ್ತಿರುವ ಬೆಂಕಿಯು - ಗ್ರೀಷ್ಮಋತುವಿನಲ್ಲಿ ದಾವಾನಲವು ಕಟ್ಟಿಗೆ ಮತ್ತು ಹುಲ್ಲನ್ನು ಸುಟ್ಟುಬಿಡುವಂತೆ, ಬೂದಿಮಾಡಿ ಬಿಡುವುದು. ಈ ಶೋಕಾಗ್ನಿಯು ನನ್ನ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲೇ ಪ್ರಕಟಗೊಂಡಿದೆ. ನಿನ್ನನ್ನು ನೋಡದಿರುವ ವಾಯುವೇ ಈ ಅಗ್ನಿಯನ್ನು ಉದ್ದೀಪನಗೊಳಿಸುವುದು. ವಿಲಾಪಜನಿತ ದುಃಖವೇ ಇದರಲ್ಲಿ ಕಟ್ಟಿಗೆಗಳು. ಕಣ್ಣುಗಳಿಂದ ಹರಿಯುವ ಕಣ್ಣೀರೇ ಇದರಲ್ಲಿ ಕೊಡುವ ಆಹುತಿಗಳು. ಚಿಂತೆಯಿಂದ ಬಿಡುವ ಬಿಸಿಯ ಉಸಿರೇ ಇದರ ಹೊಗೆಯಾಗಿದೆ. ನೀನು ದೂರ ದೇಶಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ ಮತ್ತೆ ಹೇಗೆ ಬರುವೆ? ಎಂಬ ಚಿಂತೆಯೇ ಈ ಶೋಕಾಗ್ನಿಗೆ ಜನ್ಮನೀಡುತ್ತಿದೆ. ಉಸಿರಾಡುವ ಪ್ರಯತ್ನದಿಂದಲೇ ಈ ಬೆಂಕಿಯು ಪ್ರತಿಕ್ಷಣ ವೃದ್ಧಿಯಾಗುತ್ತಾ ಇದೆ. ಇದನ್ನು ಆರಿಸಲು ನೀನೇ ನೀರು ಆಗಿರುವೆ. ನೀನಿಲ್ಲದೆ ಈ ಬೆಂಕಿಯು ನನ್ನನ್ನು ಒಣಗಿಸಿ ಸುಟ್ಟುಬಿಡುವುದು.॥6-8॥

ಕಥಂ ಹಿ ಧೇನುಃ ಸ್ವಂ ವತ್ಸಂ ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತಿ ।
ಅಹಂ ತ್ವಾನುಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ ಯತ್ರ ವತ್ಸ ಗಮಿಷ್ಯಸಿ ॥

ವತ್ಸ! ತನ್ನ ಕರುವು ಮುಂದೆ ಹೋಗುತ್ತಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿ ಹಸುವು ಅದರ ಹಿಂದೆ-ಹಿಂದೆ ಹೋಗುವಂತೆಯೇ ನಾನೂ ನೀನು ಹೋಗುವಲ್ಲಿಗೆ ನಿನ್ನ ಹಿಂದೆ-ಹಿಂದೆ ಬರುತ್ತೇನೆ.॥9॥

ಯಥಾ ನಿಗದಿತಂ ಮಾತ್ರಾ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪುರುಷರ್ಷಭಃ ।
ಶ್ರುತ್ವಾ ರಾಮೋಽಬ್ರವೀದ್ವಾಕ್ಯಂ ಮಾತರಂ ಭೃಶದುಃಖಿತಾಮ್ ॥

ಮಾತೆ ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ಹೇಳಿದುದನ್ನು ಕೇಳಿ ಪುರಷೋತ್ತಮ ಶ್ರೀರಾಮನು ಅತ್ಯಂತ ದುಃಖದಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿದ್ದ ತನ್ನ ತಾಯಿಯಲ್ಲಿ ಪುನಃ ಹೇಳಿದನು.॥10॥

ಕೈಕೇಯ್ಯಾ ವಂಚಿತೋ ರಾಜಾ ಮಯಿ ಚಾರಣ್ಯಮಾಶ್ರಿತೇ ।
ಭವತ್ಯಾ ಚಪರಿತ್ಯಕ್ತೋ ನ ನೂನಂ ವರ್ತಯಿಷ್ಯತಿ॥

ಅಮ್ಮಾ! ಕೈಕೆಯಿಯಿಂದ ರಾಜನು ವಂಚಿತನಾಗಿರುವನು. ಇತ್ತ ನಾನೂ ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗುತ್ತಿದ್ದೇನೆ. ಇಂತಹ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ನೀನೂ ಅವನನ್ನು ಪರಿತ್ಯಜಿಸಿದರೆ ನಿಶ್ಚಯವಾಗಿ ಅವನು ಬದುಕಿರಲಾರನು.॥11॥

ಭರ್ತುಃ ಕಿಲ ಪರಿತ್ಯಾಗೋ ನೃಶಂಸಃ ಕೇವಲಂ ಸ್ತ್ರಿಯಾಃ ।
ಸ ಭವತ್ಯಾ ನ ಕರ್ತವ್ಯೋ ಮನಸಾಪಿ ವಿಗರ್ಹಿತಃ ॥

ಪತಿಯನ್ನು ತ್ಯಜಿಸುವುದು ಹೆಣ್ಣಿಗೆ ಬಹಳ ದೊಡ್ಡ ಕ್ರೂರ ಕರ್ಮವಾಗಿದೆ. ಸತ್ಪುರುಷರು ಇದನ್ನು ನಿಂದಿಸಿರುವರು; ಆದ್ದರಿಂದ ನೀನು ಇಂತಹ ಮಾತನ್ನು ಎಂದೂ ಮನಸ್ಸಿಗೂ ತರಬಾರದು.॥12॥

ಯಾವಜ್ಜೀವತಿ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥಃ ಪಿತಾ ಮೇ ಜಗತೀಪತಿಃ ।
ಶುಶ್ರೂಷಾ ಕ್ರಿಯತಾಂ ತಾವತ್ಸ ಹಿ ಧರ್ಮಃ ಸನಾತನಃ ॥

ನಮ್ಮ ತಂದೆ ಕಕುತ್ಸ್ಥಕುಲಭೂಷಣ ಮಹಾರಾಜರು ಜೀವಂತವಾಗಿರುವವರೆಗೆ ನೀನು ಅವನ ಸೇವೆ ಮಾಡಬೇಕು. ಪತಿಯ ಸೇವೆಯೇ ಸ್ತ್ರೀಯರಿಗೆ ಸನಾತನ ಧರ್ಮವಾಗಿದೆ.॥13॥

ಏವಮುಕ್ತಾ ತು ರಾಮೇಣ ಕೌಸಲ್ಯಾ ಶುಭದರ್ಶನಾ ।
ತಥೇತ್ಯುವಾಚ ಸುಪ್ರೀತಾ ರಾಮಮಕ್ಲಿಷ್ಟಕಾರಿಣಮ್ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಶುಭಕರ್ಮಗಳನ್ನು ನೋಡುವ ದೇವೀ ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಸನ್ನಳಾಗಿ ಆಯಾಸವಿಲ್ಲದೆ ಮಹಾಕರ್ಮ ಮಾಡುವ ಶ್ರೀರಾಮನಲ್ಲಿ- ‘ಸರಿ, ಹಾಗೇ ಮಾಡುವೆನು’ ಎಂದು ಹೇಳಿದಳು.॥14॥

ಏವಮುಕ್ತಸ್ತು ವಚನಂ ರಾಮೋ ಧರ್ಮಭೃತಾಂ ವರಃ ।
ಭೂಯಸ್ತಾಮಬ್ರವೀದ್ವಾಕ್ಯಂ ಮಾತರಂ ಭೃಶದುಃಖಿತಾಮ್ ॥

ತಾಯಿಯು ಹೀಗೆ ಸ್ವೀಕೃತಿಸೂಚಕ ಮಾತನ್ನು ಹೇಳಿದಾಗ ಧರ್ಮಾತ್ಮರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠನಾದ ಶ್ರೀರಾಮನು ಅತ್ಯಂತ ದುಃಖಿತೆಯಾದ ಮಾತೆಯಲ್ಲಿ ಪುನಃ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದನು.॥15॥

ಮಯಾ ಚೈವ ಭವತ್ಯಾ ಚ ಕರ್ತವ್ಯಂ ವಚನಂ ಪಿತುಃ ।
ರಾಜಾ ಭರ್ತಾ ಗುರುಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಸರ್ವೇಷಾಮೀಶ್ವರಃ ಪ್ರಭುಃ ॥

ಅಮ್ಮಾ! ತಂದೆಯ ಆಜ್ಞೆಯನ್ನು ಪಾಲಿಸುವುದು ನನಗೆ ಮತ್ತು ನಿನಗೆ ಇಬ್ಬರಿಗೂ ಕರ್ತವ್ಯವಾಗಿದೆ; ಏಕೆಂದರೆ ರಾಜನು ನಮ್ಮೆಲ್ಲರಿಗೆ ಸ್ವಾಮಿ, ಶ್ರೇಷ್ಠ ಗುರು, ದೇವರು ಹಾಗೂ ಒಡೆಯನಾಗಿದ್ದಾನೆ.॥16॥

ಇಮಾನಿ ತು ಮಹಾರಣ್ಯೇ ವಿಹೃತ್ಯ ನವ ಪಂಚ ಚ ।
ವರ್ಷಾಣಿ ಪರಮಪ್ರೀತ್ಯಾ ಸ್ಥಾಸ್ಯಾಮಿ ವಚನೇ ತವ ॥

ಈ ಹದಿನಾಲ್ಕು ವರ್ಷ ನಾನು ವಿಶಾಲವನದಲ್ಲಿ ಸುತ್ತಾಡಿ ಮರಳಿ ಬಂದು ಪ್ರೇಮದಿಂದ ನಿನ್ನ ಆಜ್ಞೆಯನ್ನು ಪಾಲಿಸುವೆನು.॥17॥

ಏವಮುಕ್ತಾ ಪ್ರಿಯಂ ಪುತ್ರಂ ಬಾಷ್ಪಪೂರ್ಣಾನನಾ ತದಾ ।
ಉವಾಚ ಪರಮಾರ್ತಾ ತು ಕೌಸಲ್ಯಾ ಸುತವತ್ಸಲಾ ॥

ಶ್ರೀರಾಮನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಪುತ್ರವತ್ಸಲೆ ಕೌಸಲ್ಯೆಯ ಮುಖದಲ್ಲಿ ಪುನಃ ಕಣ್ಣೀರ ಕೋಡಿಯೇ ಹರಿಯಿತು. ಆಕೆ ಅತ್ಯಂತ ಆರ್ತಳಾಗಿ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಪುತ್ರನಲ್ಲಿ ಇಂತೆಂದಳು.॥18॥

ಆಸಾಂ ರಾಮ ಸಪತ್ನೀನಾಂ ವಸ್ತುಂ ಮಧ್ಯೇ ನ ಮೇ ಕ್ಷಮಮ್ ।
ನಯ ಮಾಮಪಿ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥ ವನಂ ವನ್ಯಾಂಮೃಗೀಮಿವ ॥
ಯದಿ ತೇ ಗಮನೇ ಬುದ್ಧಿಃ ಕೃತಾ ಪಿತುರಪೇಕ್ಷಯಾ ।

ಮಗು ರಾಮಾ! ಈ ಸವತಿಯರ ನಡುವೆ ನನ್ನಿಂದ ಇರಲಾಗದು. ಕಾಕುತ್ಸ್ಥನೇ! ಪಿತೃವಾಕ್ಯಪರಿಪಾಲನೆ ಮಾಡುವ ಇಚ್ಛೆಯಿಂದ ನೀನು ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗುವುದನ್ನು ನಿಶ್ಚಯಿಸಿರುವೆಯಾದರೆ ನನ್ನನ್ನೂ ಕೂಡ ವನವಾಸಿನೀ ಹೆಣ್ಣು ಜಿಂಕೆಯಂತೆ ಕಾಡಿಗೆ ಕರೆದುಕೊಂಡು ಹೋಗು.॥19॥

ತಾಂ ತಥಾ ರುದತೀಂ ರಾಮೋ ರುದನ್ವಚನಮಬ್ರವೀತ್ ॥

ಜೀವಂತ್ಯಾ ಹಿ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಭರ್ತಾ ದೈವತಂ ಪ್ರಭುರೇವ ಚ ।
ಭವತ್ಯಾ ಮಮ ಚೈವಾದ್ಯ ರಾಜಾ ಪ್ರಭವತಿ ಪ್ರಭುಃ ॥

ಹೀಗೆ ಹೇಳಿ ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ಅಳತೊಡಗಿದಳು. ಆಕೆಯು ಹೀಗೆ ಅಳುತ್ತಿರುವುದನ್ನು ಕಂಡು ಶ್ರೀರಾಮನೂ ಕೂಡ ಅತ್ತುಬಿಟ್ಟನು ಹಾಗೂ ಆಕೆಯನ್ನು ಸಮಾಧಾನಪಡಿಸುತ್ತಾ ಹೇಳಿದನು - ಅಮ್ಮಾ! ಸ್ತ್ರೀಯು ಬದುಕಿರುವಾಗ ಆಕೆಯ ಪತಿಯೇ ಆಕೆಗೆ ದೇವರಂತೆ ಇದ್ದಾನೆ. ಮಹಾರಾಜರು ನಿನಗೆ ಮತ್ತು ನನಗೆ ಸ್ವಾಮಿಯಾಗಿರುವರು.॥20-21॥

ನ ಹ್ಯನಾಥಾ ವಯಂ ರಾಜ್ಞಾ ಲೋಕನಾಥೇನ ಧೀಮತಾ ।
ಭರತಶ್ಚಾಪಿ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರಿಯಂವದಃ ॥
ಭವತೀಮನುವರ್ತೇತ ಸ ಹಿ ಧರ್ಮರತಃ ಸದಾ ।

ಬುದ್ಧಿವಂತ ಜಗದೀಶ್ವರ ಮಹಾರಾಜರು ಜೀವಿಸಿ ಇರುವವರೆಗೆ ನಮ್ಮನ್ನು ನಾವು ಅನಾಥರೆಂದು ತಿಳಿಯಬಾರದು. ಭರತನೂ ಬಹಳ ಧರ್ಮಾತ್ಮನಾಗಿರುವನು. ಅವನು ಸಮಸ್ತ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಕುರಿತು ಪ್ರಿಯವಾಗಿ ಮಾತನಾಡುವವನೂ, ಸದಾ ಧರ್ಮತತ್ಪರನೂ ಆಗಿದ್ದಾನೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಅವನು ನಿನ್ನನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿ, ನಿನ್ನ ಸೇವೆ ಮಾಡುವನು.॥22॥

ಯಥಾ ಮಯಿ ತು ನಿಷ್ಕ್ರಾಂತೇ ಪುತ್ರಶೋಕೇನ ಪಾರ್ಥಿವಃ ॥
ಶ್ರಮಂ ನಾವಾಪ್ನುಯಾತ್ ಕಿಂಚಿದಪ್ರಮತ್ತಾ ತಥಾ ಕುರು ।

ನಾನು ಹೊರಟುಹೋದಾಗ ಯಾವ ರೀತಿಯಿಂದಲೂ ಮಹಾರಾಜರಿಗೆ ಪುತ್ರಶೋಕದಿಂದಾಗಿ ವಿಶೇಷ ಕಷ್ಟವಾಗದಂತೆ ನೀನು ಎಚ್ಚರಿಕೆಯಿಂದ ಪ್ರಯತ್ನ ಮಾಡಬೇಕು.॥23½॥

ದಾರುಣಶ್ಚಾಪ್ಯಯಂ ಶೋಕೋ ಯಥೈನಂ ನವಿನಾಶಯೇತ್ ॥
ರಾಜ್ಞೋ ವೃದ್ಧಸ್ಯ ಸತತಂ ಹಿತಂ ಚರ ಸಮಾಹಿತಾ ।

ಈ ದಾರುಣಶೋಕವು ಇವರ ಜೀವನಲೀಲೆಯೇ ಸಮಾಪ್ತವಾಗುವಂತೆ ಆಗದಿರಲಿ. ಯಾವ ರೀತಿಯಿಂದಲಾದರೂ ನೀನು ಸದಾ ಜಾಗರೂಕಳಾಗಿದ್ದು ಮುದುಕ ತಂದೆಯ ಹಿತಸಾಧನೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿರಬೇಕು.॥24½॥

ವ್ರತೋಪವಾಸನಿರತಾ ಯಾ ನಾರೀ ಪರಮೋತ್ತಮಾ ॥
ಭರ್ತಾರಂ ನಾನುವರ್ತೇತ ಸಾ ಚ ಪಾಪಗತಿರ್ಭವೇತ್ ।

ಉತ್ಕೃಷ್ಟ ಗುಣ ಮತ್ತು ಜಾತಿಯ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ಪರಮೋತ್ತಮ ವ್ರತ-ಉಪವಾಸಗಳಲ್ಲಿ ತತ್ಪರಳಾಗಿದ್ದರೂ ಪತಿಯ ಸೇವೆ ಮಾಡದಿರುವ ನಾರಿಗೆ ಪಾಪಿಗಳಿಗೆ ಸಿಗುವ ಗತಿ (ನರಕಾದಿಗಳು) ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುತ್ತವೆ.॥25½॥

ಭರ್ತುಃ ಶುಶ್ರೂಷಯಾ ನಾರೀ ಲಭತೇ ಸ್ವರ್ಗಮುತ್ತಮಮ್ ॥
ಅಪಿ ಯಾ ನಿರ್ನಮಸ್ಕಾರಾ ನಿವೃತ್ತಾ ದೇವಪೂಜನಾತ್ ।

ಇತರ ದೇವತೆಗಳ ವಂದನೆ-ಪೂಜೆಯಿಂದ ದೂರವಿರುವ ಸ್ತ್ರೀಯೂ ಕೂಡ ಕೇವಲ ಪತಿಯ ಸೇವಾವ್ರತದಿಂದ ಉತ್ತಮ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕವನ್ನು ಪಡೆಯುವಳು.॥26½॥

ಶುಶ್ರೂಷಾಮೇವ ಕುರ್ವೀತ ಭರ್ತುಃ ಪ್ರಿಯಹಿತೇ ರತಾ ॥
ಏಷ ಧರ್ಮಃ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ನಿತ್ಯೋ ವೇದೇಲೋಕೇ ಶ್ರುತಃ ಸ್ಮೃತಃ ।

ಆದ್ದರಿಂದ ನಾರಿಯು ಪತಿಯ ಪ್ರಿಯ ಹಾಗೂ ಹಿತ ಸಾಧನೆಯಲ್ಲೇ ತತ್ಪರಳಾಗಿದ್ದು ಸದಾ ಅವನ ಸೇವೆಯನ್ನೇ ಮಾಡುವುದು ಸ್ತ್ರೀಗೆ ವೇದ ಮತ್ತು ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಸನಾತನ ಧರ್ಮವಾಗಿದೆ. ಇದನ್ನೇ ಶ್ರುತಿ-ಸ್ಮೃತಿಗಳು ವರ್ಣಿಸಿವೆ.॥27½॥

ಅಗ್ನಿಕಾರ್ಯೇಷು ಚ ಸದಾ ಸುಮನೋಭಿಶ್ಚ ದೇವತಾಃ ॥
ಪೂಜ್ಯಾಸ್ತೇ ಮತ್ಕೃತೇ ದೇವಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಶ್ಚೈವ ಸತ್ಕೃತಾಃ ।

ದೇವಿ! ನೀನು ನನ್ನ ಮಂಗಲ ಕಾಮನೆಯಿಂದ ಸದಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರದ ಸಂದರ್ಭ ಪುಷ್ಪಗಳಿಂದ ದೇವತೆಗಳ ಮತ್ತು ಸತ್ಕಾರಪೂರ್ವಕ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರನ್ನು ಪೂಜೆ ಮಾಡುತ್ತಾ ಇರಬೇಕು.॥28½॥

ಏವಂ ಕಾಲಂ ಪ್ರತೀಕ್ಷಸ್ವ ಮಮಾಗಮನಕಾಂಕ್ಷಿಣೀ ॥
ನಿಯತಾ ನಿಯತಾಹಾರಾ ಭರ್ತೃಶುಶ್ರೂಷಣೇ ರತಾ ।

ಹೀಗೆ ನೀನು ನಿಯಮಿತ ಆಹಾರ-ನಿಯಮಗಳನ್ನು ಪಾಲಿಸುತ್ತಾ ಸ್ವಾಮಿಯ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿರು ಹಾಗೂ ನನ್ನ ಆಗಮನದ ಇಚ್ಛೆಯಿಂದ ಪ್ರತೀಕ್ಷೆ ಮಾಡುತ್ತಾ ಇರು.॥29½॥

ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸೇ ಪರಮಂ ಕಾಮಂ ಮಯಿ ಪ್ರತ್ಯಾಗತೇಸತಿ ॥
ಯದಿ ಧರ್ಮಭೃತಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಧಾರಯಿಷ್ಯತಿ ಜೀವಿತಮ್ ।

ಧರ್ಮಾತ್ಮರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠರಾದ ಮಹಾರಾಜರು ಜೀವಿಸಿದ್ದರೆ ನಾನು ಮರಳಿ ಬಂದಮೇಲೆ ನಿನ್ನ ಶುಭಕಾಮನೆಯೂ ಪೂರ್ಣವಾಗುವುದು.॥30½॥

ಏವಮುಕ್ತಾ ತು ರಾಮೇಣ ಬಾಷ್ಪಪರ್ಯಾಕುಲೇಕ್ಷಣಾ ॥
ಕೌಸಲ್ಯಾ ಪುತ್ರಶೋಕಾರ್ತಾ ರಾಮಂ ವಚನಮಬ್ರವೀತ್ ।

ಶ್ರೀರಾಮನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಕೌಸಲ್ಯೆಯ ಕಣ್ಣುಗಳಿಂದ ಕಣ್ಣೀರು ಚಿಮ್ಮಿತು. ಅವಳು ಪುತ್ರಶೋಕದಿಂದ ಪೀಡಿತಳಾಗಿ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದಳು.॥31½॥

ಗಮನೇ ಸುಕೃತಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ನ ತೇ ಶಕ್ನೋಮಿ ಪುತ್ರಕ ॥
ವಿನಿವರ್ತಯಿತುಂ ವೀರ ನೂನಂ ಕಾಲೋ ದುರತ್ಯಯಃ ।

ಮಗು! ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗುವ ನಿನ್ನ ನಿಶ್ಚಯವನ್ನು ನಾನು ಬದಲಿಸಲಾರೆನು. ವೀರನೇ! ನಿಶ್ಚಯವಾಗಿಯೂ ಕಾಲನ ಆಜ್ಞೆಯನ್ನು ಉಲ್ಲಂಘಿಸುವುದು ಅತ್ಯಂತ ಕಠಿಣವಾಗಿದೆ.॥32½॥

ಗಚ್ಛ ಪುತ್ರ ತ್ವಮೇಕಾಗ್ರೋ ಭದ್ರಂ ತೇಽಸ್ತು ಸದಾ ವಿಭೋ ॥
ಪುನಸ್ತ್ವಯಿ ನಿವೃತ್ತೇ ತು ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಗತಕ್ಲಮಾ ।

ಸಮರ್ಥಪುತ್ರನೇ! ಈಗ ನೀನು ನಿಶ್ಚಿಂತನಾಗಿ ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗು, ನಿನಗೆ ಸದಾ ಶ್ರೇಯಸ್ಸಾಗಲೀ. ಮತ್ತೆ ನೀನು ವನದಿಂದ ಮರಳಿ ಬಂದಾಗ ನನ್ನ ಎಲ್ಲ ಕ್ಲೇಶಗಳು ಸಂತಾಪಗಳು ದೂರವಾಗುವವು.॥33½॥

ಪ್ರತ್ಯಾಗತೇ ಮಹಾಭಾಗೇ ಕೃತಾರ್ಥೇ ಚರಿತವ್ರತೇ ।
ಪಿತುರಾನೃಣ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸ್ವಪಿಷ್ಯೇ ಪರಮಂ ಸುಖಮ್ ॥

ಮಗು! ನೀನು ವನವಾಸದ ಮಹಾವ್ರತವನ್ನು ಪೂರ್ಣಗೊಳಿಸಿ ಕೃತಾರ್ಥ ಮತ್ತು ಮಹಾಸೌಭಾಗ್ಯಶಾಲಿಯಾಗಿ ಮರಳಿ ಬಂದಾಗ ಹಾಗೂ ಹೀಗೆ ಮಾಡಿ ಪಿತೃಋಣದಿಂದ ಮುಕ್ತನಾದಾಗ ನಾನು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಸುಖದ ನಿದ್ದೆ ಮಾಡಬಲ್ಲೆನು.॥34॥

ಕೃತಾಂತಸ್ಯ ಗತಿಃ ಪುತ್ರದುರ್ವಿಭಾವ್ಯಾ ಸದಾ ಭುವಿ ।
ಯಸ್ತ್ವಾಂ ಸಂಚೋದಯತಿ ಮೇ ವಚ ಆವಿಧ್ಯ ರಾಘವ ॥

ಮಗು ರಘುನಂದನ! ಈ ಭೂತಳದಲ್ಲಿ ದೈವದ ಗತಿಯನ್ನು ತಿಳಿಯುವುದು ಬಹಳ ಕಠಿಣವಾಗಿದೆ. ನನ್ನ ಮಾತನ್ನು ಮೀರಿ ನಿನಗೆ ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗಲು ಪ್ರೇರೇಪಿಸುವುದು ಆ ದೈವವೇ ಆಗಿದೆ.॥35॥

ಗಚ್ಛೇದಾನೀಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಕ್ಷೇಮೇಣ ಪುನರಾಗತಃ ।
ನಂದಯಿಷ್ಯಸಿ ಮಾಂ ಪುತ್ರ ಸಾಮ್ನಾ ಶ್ಲಕ್ಷ್ಣೇನ ಚಾರುಣಾ ॥

ಮಹಾಬಾಹು ಮಗನೇ! ಈಗ ಹೋಗು, ಮತ್ತೆ ಕ್ಷೇಮವಾಗಿ ಮರಳಿ ಬಂದು ಸಾಂತ್ವನ ಪೂರ್ಣ ಮಧುರ ಹಾಗೂ ಮನೋಹರ ಮಾತುಗಳಿಂದ ನನ್ನನ್ನು ಆನಂದಗೊಳಿಸು.॥36॥

ಅಪೀದಾನೀಂ ಸ ಕಾಲಃ ಸ್ಯಾದ್ ವನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಾಗತಂ ಪುನಃ ।
ಯತ್ ತ್ವಾಂ ಪುತ್ರಕ ಪಶ್ಯೇಯಂ ಜಟಾವಲ್ಕಲಧಾರಿಣಮ್ ॥

ವತ್ಸ! ಜಟಾ-ವಲ್ಕಲಧಾರಿಯಾಗಿ ಕಾಡಿನಿಂದ ಮರಳಿ ಬಂದ ನಿನ್ನನ್ನು ಪುನಃ ನೋಡುವಂತಹ ಸಮಯ ಈಗಲೇ ಬರಬಲ್ಲುದೇ.॥37॥

ತಥಾ ಹಿ ರಾಮಂ ವನವಾಸನಿಶ್ಚಿತಂ
ದದರ್ಶ ದೇವೀ ಪರಮೇಣ ಚೇತಸಾ ।
ಉವಾಚ ರಾಮಂ ಶುಭಲಕ್ಷಣಂ ವಚೋ
ಬಭೂವ ಚ ಸ್ವಸ್ತ್ಯಯನಾಭಿಕಾಂಕ್ಷಿಣೀ ॥

ದೇವೀ ಕೌಸಲ್ಯೆಯು ಶ್ರೀರಾಮನು ಹೀಗೆ ವನವಾಸದ ದೃಢನಿಶ್ಚಯ ಮಾಡಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿದಾಗ ಅವಳು ಪರಮ ಆದರಯುಕ್ತ ಹೃದಯದಿಂದ ಅವನಿಗೆ ಶುಭಾಶೀರ್ವಾದ ಕೊಡಲು ಮತ್ತು ಸ್ವಸ್ತಿವಾಚನ ಮಾಡಲು ಬಯಸಿದಳು.॥38॥

ಶ್ರೀವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಇಪ್ಪತ್ತನಾಲ್ಕನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು॥24॥