०५२ वसिष्ठ-विश्वामित्र-संवादः

ಮಹರ್ಷಿ ವಸಿಷ್ಠರಿಂದ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನ ಸತ್ಕಾರ. ಬೇಕಾದ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಗೊಳಿಸುವಂತೆ ಕಾಮಧೇನುವಿಗೆ ಆದೇಶ

ಸ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪರಮಪ್ರೀತೋ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ಮಹಾಬಲಃ ।
ಪ್ರಣತೋ ವಿನಯಾದ್ ವೀರೋ ವಸಿಷ್ಠಂ ಜಪತಾಂ ವರಮ್ ॥

ಜಪ ಮಾಡುವವರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠರಾದ ವಸಿಷ್ಠರ ದರ್ಶನ ಪಡೆದು ಮಹಾಬಲಿ ವೀರ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನು ಬಹಳ ಸಂತೋಷದಿಂದ ಹಾಗೂ ವಿನಯದಿಂದ ಅವರ ಚರಣಗಳಲ್ಲಿ ನಮಸ್ಕರಿಸಿದನು.॥1॥

ಸ್ವಾಗತಂ ತವ ಚೇತ್ಯುಕ್ತೋ ವಸಿಷ್ಠೇನ ಮಹಾತ್ಮನಾ ।
ಆಸನಂ ಚಾಸ್ಯ ಭಗವಾನ್ ವಸಿಷ್ಠೋ ವ್ಯಾದಿದೇಶಹ ॥

ಆಗ ಮಹಾತ್ಮ ವಸಿಷ್ಠರು ರಾಜನೇ! ನಿನಗೆ ಸ್ವಾಗತವಿರಲಿ. ಹೀಗೆ ಹೇಳಿ ಪೂಜ್ಯರಾದ ವಸಿಷ್ಠರು ರಾಜನಿಗೆ ಕುಳಿತುಕೊಳ್ಳಲು ಆಸನ ನೀಡಿದರು.॥2॥

ಉಪವಿಷ್ಟಾಯಚ ತದಾ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾಯ ಧೀಮತೇ ।
ಯಥಾನ್ಯಾಯಂ ಮುನಿವರಃ ಫಲಮೂಲಮುಪಾಹರತ್ ॥

ಧೀಮಂತ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನು ಆಸನದಲ್ಲಿ ವಿರಾಜಿಸಿದಾಗ ಮುನಿವರ ವಸಿಷ್ಠರು ಅವನಿಗೆ ವಿಧಿವತ್ತಾಗಿ ಫಲ-ಮೂಲಗಳ ಉಪಾಹಾರ ಅರ್ಪಿಸಿದರು.॥3॥

ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಯ ತು ತಾಂ ಪೂಜಾಂ ವಸಿಷ್ಠಾದ್ರಾಜಸತ್ತಮಃ ।
ತಪೋಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಿಷ್ಯೇಷು ಕುಶಲಂ ಪರ್ಯಪೃಚ್ಛತ ॥

ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ಮಹಾತೇಜಾ ವನಸ್ಪತಿಗಣೇ ತದಾ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಕುಶಲಂ ಪ್ರಾಹ ವಸಿಷ್ಠೋರಾಜಸತ್ತಮಮ್ ॥

ವಸಿಷ್ಠರಿಂದ ಆತಿಥ್ಯವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಿ ರಾಜಶಿರೋಮಣಿ ಮಹಾತೇಜಸ್ವೀ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನು ಅವರ ತಪಸ್ಸು, ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರ, ಶಿಷ್ಯವರ್ಗವನ್ನು ಮತ್ತು ಲತಾ-ವೃಕ್ಷಾದಿಗಳ ಕ್ಷೇಮ ಸಮಾಚಾರ ಕೇಳಿದನು ಮತ್ತೆ ವಸಿಷ್ಠರು ರಾಜನಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲವೂ ಕುಶಲ ಮಂಗಲವಾಗಿರುವುದನ್ನು ತಿಳಿಸಿದರು.॥4-5॥

ಸುಖೋಪವಿಷ್ಟಂ ರಾಜಾನಂ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಂ ಮಹಾತಪಾಃ ।
ಪಪ್ರಚ್ಛ ಜಪತಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ವಸಿಷ್ಠೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃಸುತಃ ॥

ಜಪ ಮಾಡುವವರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಬ್ರಹ್ಮಕುಮಾರ ಮಹಾತಪಸ್ವೀ ವಸಿಷ್ಠರು ಸುಖವಾಗಿ ಕುಳಿತಿರುವ ರಾಜಾ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರಕಾರ ಕೇಳಿದರು.॥6॥

ಕಚ್ಚಿತ್ತೇ ಕುಶಲಂ ರಾಜನ್ ಕಚ್ಚಿದ್ಧರ್ಮೇಣ ರಂಜಯನ್ ।
ಪ್ರಜಾಃ ಪಾಲಯಸೇ ರಾಜನ್ ರಾಜವೃತ್ತೇನ ಧಾರ್ಮಿಕ ॥

ರಾಜನೇ! ನೀನು ಕುಶಲನಾಗಿರುವೆಯಲ್ಲ? ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ನರೇಶನೇ! ನೀನು ಧರ್ಮಪೂರ್ವಕ ಪ್ರಜೆಯನ್ನು ಸಂತೋಷ ಪಡಿಸುತ್ತಾ ರಾಜೋಚಿತ ರೀತಿ-ನೀತಿಯಿಂದ ಪ್ರಜೆಯನ್ನು ಪಾಲಿಸುತ್ತಿರುವೆಯಲ್ಲ.॥7॥

ಕಚ್ಚಿತ್ತೇ ಸಂಭೃತಾ ಭೃತ್ಯಾಃ ಕಚ್ಚಿತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ಶಾಸನೇ ।
ಕಚ್ಚಿತ್ತೇ ವಿಜಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ರಿಪವೋ ರಿಪುಸೂದನ ॥

ಶತ್ರುಸೂದನ! ನೀನು ನಿನ್ನ ಭೃತ್ಯರನ್ನು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಪೋಷಿಸುತ್ತಿರುವೆಯಲ್ಲ? ಅವರು ನಿನ್ನ ಆಜ್ಞೆಗಧೀನರಾಗಿ ಇರುವರಲ್ಲ? ನೀನು ಸಮಸ್ತ ಶತ್ರುಗಳ ಮೇಲೆ ವಿಜಯಸಾಧಿಸಿರುವೆಯಲ್ಲ.॥8॥

ಕಚ್ಚಿದ್ಬಲೇಷು ಕೋಶೇಷು ಮಿತ್ರೇಷು ಚ ಪರಂತಪ ।
ಕುಶಲಂ ತೇ ನರವ್ಯಾಘ್ರ ಪುತ್ರ ಪೌತ್ರೆತಥಾನಘ ॥

ಪರಂತಪ, ಪುರುಷ ಸಿಂಹ, ಪುಣ್ಯಾತ್ಮನಾದ ರಾಜನೇ! ನಿನ್ನ ಸೈನ್ಯ, ಕೋಶ, ಮಿತ್ರರು, ಪುತ್ರ-ಪೌತ್ರರು ಎಲ್ಲರೂ ಕುಶಲರುತಾನೆ.॥9॥

ಸರ್ವತ್ರ ಕುಶಲಂ ರಾಜಾ ವಸಿಷ್ಠಂ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರತ್ ।
ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ಮಹಾತೇಜಾ ವಸಿಷ್ಠಂ ವಿನಯಾನ್ವಿತಮ್ ॥

ಆಗ ಮಹಾತೇಜಸ್ವಿ ರಾಜಾವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನು ವಿನಯಶೀಲ ವಸಿಷ್ಠರಲ್ಲಿ ಹೌದು, ಪೂಜ್ಯರೇ! ನಮ್ಮಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲೆಡೆ ಕುಶಲವೇ ಇದೆ ಎಂದು ಉತ್ತರಿಸಿದನು.॥10॥

ಕೃತ್ವಾ ತೌ ಸುಚಿರಂ ಕಾಲಂ ಧರ್ಮಿಷ್ಠೌ ತಾಃ ಕಥಾಸ್ತದಾ ।
ಮುದಾ ಪರಮಯಾ ಯುಕ್ತೌ ಪ್ರೀಯೇತಾಂ ತೌ ಪರಸ್ಪರಮ್ ॥

ಅನಂತರ ಆ ಇಬ್ಬರು ಧರ್ಮಾತ್ಮರು ಬಹಳ ಪ್ರಸನ್ನತೆಯಿಂದ ಬಹಳ ಹೊತ್ತು ಪರಸ್ಪರ ಮಾತುಕಥೆಯಾಡುತ್ತಾ ಇದ್ದರು. ಆಗ ಇಬ್ಬರಿಗೂ ಪರಸ್ಪರ, ಬಹಳ ಪ್ರೇಮವುಂಟಾಯಿತು.॥11॥

ತತೋ ವಸಿಷ್ಠೋಭಗವಾನ್ ಕಥಾಂತೇ ರಘುನಂದನ ।
ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮುವಾಚ ಪ್ರಹಸನ್ನಿವ ॥

ರಘುನಂದನ! ಮಾತುಕಥೆಯ ಬಳಿಕ ಭಗವಾನ್ ವಸಿಷ್ಠರು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನಲ್ಲಿ ನಗುತ್ತಾ ಇಂತೆಂದರು.॥12॥

ಆತಿಥ್ಯಂ ಕರ್ತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಬಲಸ್ಯಾಸ್ಯ ಮಹಾಬಲ ।
ತವ ಚೈವಾಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಯಥಾರ್ಹಂ ಸಂಪ್ರತೀಚ್ಛ ಮೇ ॥

ಮಹಾಬಲಿ ರಾಜನೇ! ನಿನ್ನ ಪ್ರಭಾವ ಅಸೀಮವಾಗಿದೆ. ನಾನು ನಿನ್ನ ಮತ್ತು ಸೈನ್ಯದ ಯಥಾಯೋಗ್ಯ ಆತಿಥ್ಯ ಸತ್ಕಾರ ಮಾಡಲು ಬಯಸುತ್ತೇನೆ. ನೀನು ನನ್ನ ವಿನಂತಿಯನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸು.॥13॥

ಸತ್ಕ್ರಿಯಾಂ ಹಿ ಭವಾನೇತಾಂ ಪ್ರತೀಚ್ಛತು ಮಯಾಕೃತಾಮ್ ।
ರಾಜಂಸ್ತ್ವಮತಿಥಿಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಪೂಜನೀಯಃ ಪ್ರಯತ್ನತಃ ॥

ರಾಜನೇ! ನೀನು ಅತಿಥಿಗಳಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠನಾಗಿರುವೆ, ಅದಕ್ಕಾಗಿ ಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವಕ ನಿನ್ನನ್ನು ಸತ್ಕರಿಸುವುದು ನನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯವಾಗಿದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ನಾನು ಮಾಡುವ ಸತ್ಕಾರವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಬೇಕ.॥14॥

ಏವಮುಕ್ತೋ ವಸಿಷ್ಠೇನ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ಮಹಾಮತಿಃ ।
ಕೃತಮಿತ್ಯಬ್ರವೀದ್ರಾಜಾ ಪ್ರಿಯವಾಕ್ಯೇನ ಮೇ ತ್ವಯಾ ॥

ವಸಿಷ್ಠರು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಮಹಾ ಬುದ್ಧಿವಂತ ರಾಜಾ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನು ಹೇಳಿದನು - ಮುನಿಗಳೇ! ನಿಮ್ಮ ಸತ್ಕಾರಪೂರ್ಣ ವಚನಗಳಿಂದಲೇ ನನ್ನ ಎಲ್ಲ ಸತ್ಕಾರವಾದಂತಾಯಿತು.॥15॥

ಫಲಮೂಲೇನ ಭಗವನ್ ವಿದ್ಯತೇ ಯತ್ತವಾಶ್ರಮೇ ।
ಪಾದ್ಯೇನಾಚಮನೀಯೇನ ಭಗವದ್ದರ್ಶನೇನ ಚ ॥

ಪೂಜ್ಯರೇ! ನಿಮ್ಮ ಆಶ್ರಮದಲ್ಲಿರುವ ಫಲ-ಮೂಲ, ಅರ್ಘ್ಯ-ಪಾದ್ಯ, ಆಚಮನೀಯ ಮೊದಲಾದ ವಸ್ತು ಗಳಿಂದ ನನ್ನ ಆದರ ಸತ್ಕಾರ ಚೆನ್ನಾಗಿ ನಡೆಯಿತು. ಎಲ್ಲಕ್ಕಿಂತ ಮಿಗಿಲಾಗಿ ನಿಮ್ಮ ದರ್ಶನವಾಯಿತು. ಇದರಿಂದಲೇ ನನ್ನ ಪೂಜೆ ಆಗಿ ಹೋಯಿತು.॥16॥

ಸರ್ವಥಾ ಚ ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞ ಪೂಜಾರ್ಹೇಣ ಸುಪೂಜಿತಃ ।
ನಮಸ್ತೇಽಸ್ತು ಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ ಮೈತ್ರೇಣೇಕ್ಷಸ್ವ ಚಕ್ಷುಷಾ ॥

ಮಹಾಜ್ಞಾನಿಗಳಾದ ಮಹರ್ಷಿಗಳೇ! ನೀವು ಸರ್ವಥಾ ನನಗೆ ಪೂಜನೀಯರಾಗಿದ್ದೀರಿ. ಹೀಗಿದ್ದರೂ ನೀವು ನನ್ನನ್ನು ಪೂಜಿಸಿದ್ದೀರಿ. ನಿಮಗೆ ವಂದನೆಗಳು; ಈಗ ನಾನು ಇಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಡುವೆನು. ನೀವು ಮೈತ್ರಿಯುಕ್ತ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ನನ್ನ ಕಡೆಗೆ ನೋಡಿರಿ.॥17॥

ಏವಂ ಬ್ರುವಂತಂ ರಾಜಾನಂ ವಸಿಷ್ಠಃ ಪುನರೇವ ಹಿ ।
ನ್ಯಮಂತ್ರಯತ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಪುನಃ ಪುನರುದಾರಧೀಃ ॥

ಹೀಗೆ ಹೇಳುತ್ತಿರುವ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನಲ್ಲಿ-ಉದಾರ ಬುದ್ಧಿಯುಳ್ಳ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ವಸಿಷ್ಠರು ತಮ್ಮ ಆಮಂತ್ರಣವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುವಂತೆ ಪದೇ ಪದೇ ಒತ್ತಾಯಪಡಿಸಿದರು.॥18॥

ಬಾಢಮಿತ್ಯೇವ ಗಾಧೇಯೋ ವಸಿಷ್ಠಂ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಹ ।
ಯಥಾಪ್ರಿಯಂ ಭಗವತಸ್ತಥಾಸ್ತು ಮುನಿಪುಂಗವ ॥

ಆಗ ಗಾಧಿನಂದನ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನು ‘ಬಹಳ ಒಳ್ಳೆಯದು ನಿಮ್ಮ ಆಜ್ಞೆಯು ನನಗೆ ಒಪ್ಪಿಗೆಯಾಯಿತು.’ ಎಂದು ಉತ್ತರಿಸಿದನು. ಮುನಿವರ್ಯರೇ! ನೀವು ನನಗೆ ಪೂಜ್ಯರಾಗಿರುವಿರಿ. ನಿಮಗೆ ಪ್ರಿಯವಾಗುವಂತೆಯೇ ಆಗಲಿ.॥19॥

ಏವಮುಕ್ತಸ್ತಥಾ ತೇನ ವಸಿಷ್ಠೋ ಜಪತಾಂ ವರಃ ।
ಆಜುಹಾವ ತತಃ ಪ್ರೀತಃ ಕಲ್ಮಾಷೀಂ ಧೂತಕಲ್ಮಷಾಮ್ ॥

ರಾಜನು ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದಾಗ ಜಪಮಾಡುವವರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠರಾದ ವಸಿಷ್ಠರು ಬಹಳ ಸಂತಸಗೊಂಡರು. ಅವರು ಪಾಪರಹಿತಳಾಗಿದ್ದ, ವಿಚಿತ್ರ ವರ್ಣದಿಂದ ಕೂಡಿದ್ದ ತಮ್ಮ ಹೋಮಧೇನುವಾದ (ಕಾಮಧೇನು) ಶಬಲೆಯನ್ನು ಆದರದಿಂದ ಕರೆದರು.॥20॥

ಏಹ್ಯೇಹಿ ಶಬಲೇ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಶೃಣು ಚಾಪಿ ವಚೋ ಮಮ ।
ಸಬಲಸ್ಯಾಸ್ಯ ರಾಜರ್ಷೇಃ ಕರ್ತುಂ ವ್ಯವಸಿತೋಸ್ಮ್ಯಹಮ್ ।
ಭೋಜನೇನ ಮಹಾರ್ಹೇಣ ಸತ್ಕಾರಂ ಸಂವಿಧತ್ಸ್ವಮೇ ॥

ಶಬಲೇ! ಬೇಗ ಬಾ! ಓಡೋಡಿ ಬಾ! ನನ್ನ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳು-ನಾನು ಸೈನ್ಯಸಹಿತ ಈ ರಾಜರ್ಷಿ ಮಹಾರಾಜನನ್ನು ಯೋಗ್ಯವಾದ ಉತ್ತಮ ಭೋಜನಾದಿಗಳಿಂದ ಸತ್ಕರಿಸಲು ನಿಶ್ಚಯಿಸಿರುವೆನು. ನೀನು ನನ್ನ ಮನೋರಥವನ್ನು ಸಫಲ ಗೊಳಿಸು.॥21॥

ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಂ ಷಡ್ರಸೇಷ್ವಭಿ ಪೂಜಿತಮ್ ।
ತತ್ಸರ್ವಂ ಕಾಮಧುಕ್ ದಿವ್ಯೇ ಅಭಿವರ್ಷ ಕೃತೇ ಮಮ ॥

ಷಡ್ರಸ ಭೋಜನದಲ್ಲಿ ಯಾರಿಗೆ ಯಾವುದು ಪ್ರಿಯವೋ, ಅವರಿಗೆ ಅದೆಲ್ಲವನ್ನು ಪ್ರಸ್ತುತಪಡಿಸು. ದಿವ್ಯ ಕಾಮಧೇನುವೇ! ಇಂದು ನಾನು ಹೇಳಿದಂತೆ ಈ ಅತಿಥಿಗಳಿಗೆ ಬೇಕಾದ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಮಳೆಗರೆ.॥22॥

ರಸೇನಾನ್ನೇನ ಪಾನೇನ ಲೇಹ್ಯಚೋಷ್ಯೇಣ ಸಂಯುತಮ್ ।
ಅನ್ನಾನಾಂ ನಿಚಯಂ ಸರ್ವಂ ಸೃಜಸ್ವ ಶಬಲೇ ತ್ವರ ॥

ಶಬಲೆ! ಸರಸ ಪದಾರ್ಥ, ಅನ್ನ, ಪಾನೀಯ, ಲೇಹ್ಯ, ಚೋಷ್ಯ ಇವುಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಬಗೆ ಬಗೆಯ ಆಹಾರಗಳ ರಾಶಿಯನ್ನೇ ಸಿದ್ಧಗೊಳಿಸು. ಎಲ್ಲ ಆವಶ್ಯಕ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಬೇಗನೇ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಡು, ವಿಲಂಬಿಸಬೇಡ.॥23॥

ವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷ ರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಬಾಲಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಐವತ್ತೆರಡನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು.॥52॥