०३१ मिथिला-प्रस्थानम्

ಶ್ರೀರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣ ಹಾಗೂ ಋಷಿಗಳೊಂದಿಗೆ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರು ಮಿಥಿಲೆಯ ಕಡೆಗೆ ಪ್ರಯಾಣ, ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಶೋಣಾನದಿಯ ತೀರದಲ್ಲಿ ವಿಶ್ರಾಂತಿ

ಅಥ ತಾಂ ರಜನೀಂ ತತ್ರ ಕೃತಾರ್ಥೌ ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣೌ ।
ಊಷತುರ್ಮುದಿತೌ ವೀರೌ ಪ್ರಹೃಷ್ಟೇನಾಂತರಾತ್ಮನಾ ।।

ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ಯಜ್ಞವನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿ ಕೃತಕೃತ್ಯರಾದ ರಾಮ-ಲಕ್ಷ್ಮಣರು ಆ ಯಜ್ಞಶಾಲೆಯಲ್ಲಿ ಇರುಳನ್ನು ಕಳೆದರು. ಆಗ ಅವರಿಬ್ಬರು ವೀರರ ಹೃದಯ ಹರ್ಷೋಲ್ಲಾಸಗೊಂಡು ಪ್ರಸನ್ನವಾಗಿತ್ತು.॥1॥

ಪ್ರಭಾತಾಯಾಂ ತು ಶರ್ವರ್ಯಾಂ ಕೃತಪೌರ್ವಾಹ್ಣಿಕಕ್ರಿಯೌ ।
ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಮೃಷೀಂಶ್ಚಾನ್ಯಾನ್ ಸಹಿತಾವಭಿಜಗ್ಮತುಃ ॥

ರಾತ್ರೆ ಕಳೆದು ಪ್ರಾತಃಕಾಲವಾದಾಗ ಅವರಿಬ್ಬರೂ ನಿತ್ಯಾಹ್ನಿಕಗಳಿಂದ ನಿವೃತ್ತರಾಗಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರು ಹಾಗೂ ಇತರ ಋಷಿಗಳ ಬಳಿಗೆ ಜೊತೆ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ಬಂದರು.॥2॥

ಅಭಿವಾದ್ಯ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಜ್ವಲಂತಮಿವ ಪಾವಕಮ್ ।
ಊಚತುಃ ಪರಮೋದಾರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಮಧುರಭಾಷಿಣೌ ॥

ಅಲ್ಲಿಗೆ ಹೋಗಿ ಪ್ರಜ್ವಲಿತ ಅಗ್ನಿಯಂತಹ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರಿಗೆ ಪ್ರಣಾಮಮಾಡಿ, ಮಧುರವಾಗಿ ಹೀಗೆ ಪರಮೋದಾರ ಮಾತನ್ನು ಹೇಳಿದರು .॥3॥

ಇಮೌ ಸ್ಮ ಮುನಿಶಾರ್ದೂಲ ಕಿಂಕರೌ ಸಮುಪಾಗತೌ ।
ಆಜ್ಞಾಪಯ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠ ಶಾಸನಂ ಕರವಾವ ಕಿಮ್ ॥

ಮುನಿವರ್ಯರೇ! ನಾವಿಬ್ಬರೂ ಕಿಂಕರರು ನಿಮ್ಮ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿ ಉಪಸ್ಥಿತರಾಗಿದ್ದೇವೆ. ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠರೇ! ನಾವು ಏನು ಸೇವೆ ಮಾಡಬೇಕೆಂದು ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿರಿ.॥4॥

ಏವಮುಕ್ತೇತಯೋರ್ವಾಕೈ ಸರ್ವ ಏವ ಮಹರ್ಷಯಃ ।
ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ರಾಮಂ ವಚನಮಬ್ರುವನ್ ॥

ಅವರಿಬ್ಬರು ಹೀಗೆ ನುಡಿದಾಗ ಆ ಎಲ್ಲ ಮಹರ್ಷಿಗಳು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರನ್ನು ಮುಂದುಮಾಡಿ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನಲ್ಲಿ ಇಂತೆಂದರು.॥5॥

ಮೈಥಿಲಸ್ಯ ನರಶ್ರೇಷ್ಠ ಜನಕಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಯಜ್ಞಃ ಪರಮಧರ್ಮಿಷ್ಠಸ್ತತ್ರ ಯಾಸ್ಯಾಮಹೇ ವಯಮ್ ॥

ನರಶ್ರೇಷ್ಠನೇ! ಮಿಥಿಲೆಯ ರಾಜಾ ಜನಕನ ಪರಮ ಧರ್ಮಮಯ ಯಜ್ಞವು ಪ್ರಾರಂಭವಾಗುವುದಿದೆ. ಅದರಲ್ಲಿ ನಾವೆಲ್ಲರೂ ಭಾಗವಹಿಸುವಾ.॥6॥

ತ್ವಂ ಚೈವ ನರಶಾರ್ದೂಲ ಸಹಾಸ್ಮಾಭಿರ್ಗಮಿಷ್ಯಸಿ ।
ಅದ್ಭುತಂ ಚ ಧನೂರತ್ನಂ ತತ್ರ ತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟುಮರ್ಹಸಿ ॥

ಪುರುಷಸಿಂಹನೇ! ನೀವು ನಮ್ಮ ಜೊತೆಗೆ ಹೊರಡಿರಿ. ಅಲ್ಲಿ ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಅದ್ಭುತವಾದ ಧನುಸ್ಸು ಇದೆ. ಅದನ್ನು ನೀನೂ ನೋಡುವೆಯಂತೆ.॥7॥

ತದ್ಧಿ ಪೂರ್ವಂ ನರಶ್ರೇಷ್ಠ ದತ್ತಂ ಸದಸಿ ದೈವತೈಃ ।
ಅಪ್ರಮೇಯ ಬಲಂ ಘೋರಂ ಮಖೇ ಪರಮಭಾಸ್ವರಮ್ ॥

ಪುರುಷಪುಂಗವನೇ! ಮೊದಲು ಎಂದೋ ಯಜ್ಞದಲ್ಲಿ ಬಂದಿರುವ ದೇವತೆಗಳು ಜನಕನ ಪೂರ್ವಿಕರಿಗೆ ಆ ಧನುಸ್ಸನ್ನು ಕೊಟ್ಟಿದ್ದರು. ಅದು ಎಷ್ಟು ಪ್ರಬಲ ಮತ್ತು ಭಾರೀ ಇದೆ ಎಂಬುದರ ಅಳತೆಯೇ ಇಲ್ಲ. ಅದು ಬಹಳ ಪ್ರಕಾಶಮಾನ ಹಾಗೂ ಭಯಂಕರವಾಗಿದೆ.॥8॥

ನಾಸ್ಯ ದೇವಾ ನ ಗಂಗರ್ವಾ ನಾಸುರಾ ನ ಚ ರಾಕ್ಷಸಾಃ ।
ಕರ್ತುಮಾರೋಪಣಂ ಶಕ್ತಾ ನ ಕಥಂಚನ ಮಾನುಷಾಃ ॥

ದೇವತೆಗಳು, ಗಂಧರ್ವರು, ಅಸುರರು, ರಾಕ್ಷಸರು ಯಾರೂ ಅದನ್ನು ಹೆದೆಯೇರಿಸಲಾರರು. ಹಾಗಿರುವಾಗ ಮನುಷ್ಯರ ಮಾತಾದರೂ ಏನು.॥9॥

ಧನುಷಸ್ತಸ್ಯ ವೀರ್ಯಂ ಹಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಂತೋ ಮಹೀಕ್ಷಿತಃ ।
ನ ಶೇಕುರಾರೋಪಯಿತುಂ ರಾಜಪುತ್ರಾ ಮಹಾಬಲಾಃ ॥

ಆ ಧನುಸ್ಸಿನ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ತಿಳಿಯಲು ಎಷ್ಟೋ ಮಹಾಬಲಶಾಲಿ ರಾಜರು, ರಾಜಕುಮಾರರು ಬಂದರೂ ಯಾರೂ ಅದನ್ನು ಹೆದೆಯೇರಿಸದಾದರು.॥10॥

ತದ್ಧನುರ್ನರಶಾರ್ದೂಲ ಮೈಥಿಲಸ್ಯ ಮಹಾತ್ಮನಃ ।
ತತ್ರ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಸಿ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥ ಯಜ್ಞಂ ಚ ಪರಮಾದ್ಭುತಮ್ ॥

ಕಾಕುತ್ಸ್ಥನೆ! ಪುರುಷಸಿಂಹ ರಾಮಾ! ನೀನು ಅಲ್ಲಿಗೆ ಹೋಗುವುದರಿಂದ ಮಹಾತ್ಮನಾದ ಮಿಥಿಲೆಯ ರಾಜನ ಧನುಸ್ಸನ್ನು ಹಾಗೂ ಅವನ ಯಜ್ಞವನ್ನು ನೋಡುವೆಯಂತೆ.॥11॥

ತದ್ಧಿ ಯಜ್ಞಫಲಂ ತೇನ ಮೈಥಿಲೇನೋತ್ತಮಂ ಧನುಃ ।
ಯಾಚಿತಂ ನರಶಾರ್ದೂಲ ಸುನಾಭಂ ಸರ್ವದೈವತೈಃ ॥

ನರಶ್ರೇಷ್ಠನೇ! ಮಿಥಿಲೆಯ ಅಸರನು ತನ್ನ ಯಜ್ಞದ ಫಲರೂಪದಲ್ಲಿ ಆ ಉತ್ತಮ ಧನುಸ್ಸನ್ನು ಬೇಡಿದ್ದನು. ಆದ್ದರಿಂದ ಸಮಸ್ತ ದೇವತೆಗಳು ಹಾಗೂ ಭಗವಾನ್ ಶಂಕರನು ಆ ಧನುಸ್ಸನ್ನು ಕರುಣಿಸಿದ್ದನು. ಆ ಧನುಸ್ಸಿನ ನಡುವಿನ ಮುಷ್ಟಿಬಂಧ ಸ್ಥಾನವು ಬಹಳ ಸುಂದರವಾಗಿದೆ.॥12॥

ಆಯಾಗಭೂತಂ ನೃಪತೇಸ್ತಸ್ಯ ವೇಶ್ಮನಿ ರಾಘವ ।
ಅರ್ಚಿತಂ ವಿವಿಧೈರ್ಗಂಧೈರ್ಧೂಪೈಶ್ಚಾರುಗಂಧಿಭಿಃ ॥

ರಘುನಂದನ! ಜನಕನ ಅರಮನೆಯಲ್ಲಿ ಆ ಧನುಸ್ಸು ದೇವರಂತೆ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತವಾಗಿದ್ದು, ನಾನಾ ರೀತಿಯ ಗಂಧ, ಧೂಪ, ಅಗರು, ಸುಗಂಧಿತ ಪುಷ್ಪಾದಿಗಳಿಂದ ಪ್ರತಿದಿನ ಪೂಜಿತವಾಗಿದೆ.॥13॥

ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ಮುನಿವರಃ ಪ್ರಸ್ಥಾನಮಕರೋತ್ತದಾ ।
ಸರ್ಷಿಸಂಘಃ ಸಕಾಕುತ್ಸ್ಥ ಆಮಂತ್ರ್ಯ ವನದೇವತಾಃ ॥

ಹೀಗೆ ಹೇಳಿ ಮುನಿವರ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರು ವನದೇವತೆಗಳಿಂದ ಅಪ್ಪಣೆ ಪಡೆದು, ಋಷಿಮಂಡಳಿ ಹಾಗೂ ರಾಮ - ಲಕ್ಷ್ಮಣರೊಂದಿಗೆ ಅಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಟರು.॥14॥

ಸ್ವಸ್ತಿ ವೋಽಸ್ತು ಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ ಸಿದ್ಧಃ ಸಿದ್ಧಾಶ್ರಮಾದಹಮ್ ।
ಉತ್ತರೇ ಜಾಹ್ನವೀತೀರೇ ಹಿಮವಂತಂ ಶಿಲೋಚ್ಚಯಮ್ ॥

ಹೊರಡುವಾಗ ಅವರು ವನದೇವತೆಗಳಲ್ಲಿ ನಾನು ನನ್ನ ಯಜ್ಞಕಾರ್ಯವನ್ನು ಸಿದ್ಧಗೊಳಿಸಿ ಈ ಸಿದ್ಧಾಶ್ರಮದಿಂದ ಹೊರಡುತ್ತಿದ್ದೇನೆ. ಗಂಗೆಯ ಉತ್ತರ ತೀರದ ಹಿಮಾಲಯ ಪರ್ವತದ ಕಡೆಗೆ ಹೋಗಿಬರುವೆನು. ನಿಮಗೆ ಮಂಗಳವಾಗಲಿ.॥15॥

ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಮುನಿಶಾರ್ದೂಲಃ ಕೌಶಿಕಃ ಸ ತಪೋಧನಃ ।
ಉತ್ತರಾಂ ದಿಶಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರಸ್ಥಾತುಮುಪಚಕ್ರಮೇ ॥

ಹೀಗೆ ಹೇಳಿ ತಪೋಧನ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠ ಕೌಶಿಕರು ಉತ್ತರ ದಿಕ್ಕಿಗೆ ಪ್ರಯಾಣವನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದರು.॥16॥

ತಂ ವ್ರಜಂತಂ ಮುನಿವರಮನ್ವಗಾದನುಸಾರಿಣಾಮ್ ।
ಶಕಟೀಶತಮಾತ್ರಂ ತು ಪ್ರಯಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾಮ್ ॥

ಆಗ ಯಾತ್ರೆಗೆ ಹೊರಟ ಮುನಿವರ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ಹಿಂದೆ ಅವರೊಂದಿಗೆ ಹೊರಟ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿ ಮಹರ್ಷಿಗಳ ನೂರು ಬಂಡಿಗಳೂ ಹೊರಟವು.॥17॥

ಮೃಗಪಕ್ಷಿಗಣಾಶ್ಚೈವ ಸಿದ್ಧಾಶ್ರಮನಿವಾಸಿನಃ ।
ಅನುಜಗ್ಮುರ್ಮಹಾತ್ಮಾನಂ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಂ ತಪೋಧನಮ್ ॥

ಸಿದ್ಧಾಶ್ರಮದಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುವ ಮೃಗ, ಪಕ್ಷಿಗಳೂ ತಪೋಧನ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ಹಿಂದೆ-ಹಿಂದೆಯೇ ಹೊರಟವು.॥18॥

ನಿವರ್ತಯಾಮಾಸ ತತಃ ಸರ್ಷಿಸಂಘಃ ಸ ಪಕ್ಷಿಣಃ ।
ತೇ ಗತ್ವಾ ದೂರಮಧ್ವಾನಂ ಲಂಬಮಾನೇ ದಿವಾಕರೇ ॥

ವಾಸಂ ಚಕ್ರುರ್ಮುನಿಗಣಾಃ ಶೋಣಾಕೂಲೇ ಸಮಾಹಿತಾಃ ।
ತೇಽಸ್ತಂ ಗತೇ ದಿನಕರೇ ಸ್ನಾತ್ವಾ ಹುತಹುತಾಶನಾಃ ॥

ಸ್ವಲ್ಪ ದೂರ ಹೋದ ಬಳಿಕ ಋಷಿಮಂಡಳಿ ಸಹಿತ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರು ಆ ಪಶು-ಪಕ್ಷಿಗಳನ್ನು ಹಿಂದಿರುಗಿಸಿದರು ಮತ್ತೆ ಬಹುದೂರ ನಡೆದ ಬಳಿಕ ಸೂರ್ಯನು ಅಸ್ತಾಚಲಕ್ಕೆ ಸರಿದಾಗ ಋಷಿಗಳು ಪೂರ್ಣ ಎಚ್ಚರವಾಗಿದ್ದು ಶೋಣ-ಭದ್ರಾನದಿಯ ತೀರದಲ್ಲಿ ಬೀಡುಬಿಟ್ಟರು. ಸೂರ್ಯನು ಅಸ್ತನಾದಾಗ ಅವರೆಲ್ಲರೂ ಸ್ನಾನಮಾಡಿ ಸಾಯಾಹ್ನಿಕ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಪೂರೈಸಿಕೊಂಡರು.॥19-20॥

ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ನಿಷೇದುರಮಿತೌಜಸಃ ।
ರಾಮೋಽಪಿ ಸಹಸೌಮಿತ್ರಿರ್ಮುನೀಂಸ್ತಾನಭಿಪೂಜ್ಯ ಚ ॥
ಅಗ್ರತೋ ನಿಷಸಾದಾಥ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಸ್ಯ ಧೀಮತಃ ।

ಅನಂತರ ಅವರೆಲ್ಲ ಅಮಿತ ತೇಜಸ್ವೀ ಋಷಿ-ಮುನಿಗಳು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ಮುಂದೆ ಕುಳಿತರು. ಮತ್ತೆ ಶ್ರೀರಾಮನೂ ಋಷಿಗಳನ್ನು ಆದರಿಸುತ್ತಾ ಧೀಮಂತರಾದ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ಮುಂದೆ ಕುಳಿತುಕೊಂಡನು.॥21½॥

ಅಥ ರಾಮೋ ಮಹಾತೇಜಾ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಂ ತಪೋಧನಮ್ ॥
ಪಪ್ರಚ್ಛ ಮುನಿಶಾರ್ದೂಲಂ ಕೌತೂಹಲಸಮನ್ವಿತಮ್ ।

ಬಳಿಕ ಮಹಾತೇಜಸ್ವೀ ಶ್ರೀರಾಮನು ತಪೋಧನರಾದ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರಲ್ಲಿ ಕುತೂಹಲದಿಂದ ಕೇಳಿದನು.॥22½॥

ಭಗವನ್ ಕೋ ನ್ವಯಂ ದೇಶಃ ಸಮೃದ್ಧವನಶೋಭಿತಃ ॥
ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಭದ್ರಂ ತೇ ವಕ್ತುಮರ್ಹಸಿ ತತ್ತ್ವತಃ ।

ಪೂಜ್ಯರೇ! ಹಸುರಿನಿಂದ ಕಂಗೊಳಿಸುವ ಸುಶೋಭಿತವಾದ ಈ ದೇಶ ಯಾವುದು? ಇದರ ಪರಿಚಯವನ್ನು ಕೇಳಲು ನಾನು ಬಯಸುತ್ತಿರುವೆನು. ನಿಮಗೆ ಮಂಗಳವಾಗಲಿ. ತಾವು ನನಗೆ ಇದರ ರಹಸ್ಯವನ್ನು ತಿಳಿಸಿರಿ.॥23½॥

ನೋದಿತೋ ರಾಮವಾಕ್ಯೇನ ಕಥಯಾಮಾಸ ಸುವ್ರತಃ ।
ತಸ್ಯ ದೇಶಸ್ಯ ನಿಖಲಮೃಷಿಮಧ್ಯೇ ಮಹಾತಪಾಃ ॥

ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನ ಪ್ರಶ್ನೆಯಿಂದ ಪ್ರೇರಿತರಾಗಿ ಸುವ್ರತರಾದ ಮಹಾತಪಸ್ವೀ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರು ಎಲ್ಲ ಮುನಿಗಳ ನಡುವೆ ಆ ದೇಶದ ಪರಿಚಯವನ್ನು ಪೂರ್ಣ ರೂಪದಿಂದ ಹೇಳತೊಡಗಿದರು.॥24॥

ವಾಲ್ಮೀಕಿ ವಿರಚಿತ ಆರ್ಷ ರಾಮಾಯಣ ಆದಿಕಾವ್ಯದ ಬಾಲಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಮೂವತ್ತೊಂದನೆಯ ಸರ್ಗ ಪೂರ್ಣವಾಯಿತು. ॥31॥