वाचनम्
भागसूचना
- राजाका ऋषियोंसे यज्ञ करानेके लिये प्रस्ताव, ऋषियोंका राजाको और राजाका मन्त्रियोंको यज्ञकी आवश्यक तैयारी करनेके लिये आदेश देना
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततः काले बहु-तिथे +++(→दूरे)+++
कस्मिंश्चित् सुमनोहरे ।
वसन्ते समनुप्राप्ते
राज्ञो यष्टुं मनो ऽभवत् ॥ १ ॥
मूलम्
ततः काले बहुतिथे कस्मिंश्चित् सुमनोहरे ।
वसन्ते समनुप्राप्ते राज्ञो यष्टुं मनोऽभवत् ॥ १ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तदनन्तर बहुत समय बीत जानेके पश्चात् कोई परम मनोहर—दोषरहित समय प्राप्त हुआ । उस समय वसन्त ऋतुका आरम्भ हुआ था । राजा दशरथने उसी शुभ समयमें यज्ञ आरम्भ करनेका विचार किया ॥ १ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततः प्रणम्य शिरसा
तं विप्रं देव-वर्णिनम् +++(ऋष्यशृङ्गम्)+++ ।
यज्ञाय वरयाम् आस
सन्तानार्थं कुलस्य च ॥ २ ॥
मूलम्
ततः प्रणम्य शिरसा तं विप्रं देववर्णिनम् ।
यज्ञाय वरयामास सन्तानार्थं कुलस्य च ॥ २ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तत्पश्चात् उन्होंने देवोपम कान्तिवाले विप्रवर ऋष्यशृंगको मस्तक झुकाकर प्रणाम किया और वंशपरम्पराकी रक्षाके लिये पुत्र-प्राप्तिके निमित्त यज्ञ करानेके उद्देश्यसे उनका वरण किया ॥ २ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तथेति च स राजानम्
उवाच वसुधाधिपम् ।
सम्भाराः सम्भ्रियन्तां ते
तुरगश् च विमुच्यताम् ॥ ३ ॥
सरय्वाश् चोत्तरे तीरे
यज्ञभूमिर् विधीयताम् ।
मूलम्
तथेति च स राजानमुवाच वसुधाधिपम् ।
सम्भाराः सम्भ्रियन्तां ते तुरगश्च विमुच्यताम् ॥ ३ ॥
सरय्वाश्चोत्तरे तीरे यज्ञभूमिर्विधीयताम् ।
अनुवाद (हिन्दी)
ऋष्यशृंगने ‘बहुत अच्छा’ कहकर उनकी प्रार्थना स्वीकार की और उन पृथ्वीपति नरेशसे कहा—‘राजन! यज्ञकी सामग्री एकत्र कराइये । भूमण्डलमें भ्रमणके लिये आपका यज्ञसम्बन्धी अश्व छोड़ा जाय और सरयूके उत्तर तटपर यज्ञभूमिका निर्माण किया जाय’ ॥ ३ १/२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततोऽब्रवीन् नृपो वाक्यं
ब्राह्मणान् वेदपारगान् ॥ ४ ॥
सुमन्त्रावाहय क्षिप्रम्
ऋत्विजो ब्रह्मवादिनः ।
सुयज्ञं वामदेवं च
जाबालिम् अथ काश्यपम् ॥ ५ ॥
पुरोहितं वसिष्ठं च
ये चान्ये द्विजसत्तमाः ।
मूलम्
ततोऽब्रवीन्नृपो वाक्यं ब्राह्मणान् वेदपारगान् ॥ ४ ॥
सुमन्त्रावाहय क्षिप्रमृत्विजो ब्रह्मवादिनः ।
सुयज्ञं वामदेवं च जाबालिमथ काश्यपम् ॥ ५ ॥
पुरोहितं वसिष्ठं च ये चान्ये द्विजसत्तमाः ।
अनुवाद (हिन्दी)
तब राजाने कहा—‘सुमन्त्र! तुम शीघ्र ही वेदविद्याके पारंगत ब्राह्मणों तथा ब्रह्मवादी ऋत्विजोंको बुला ले आओ । सुयज्ञ, वामदेव, जाबालि, काश्यप, पुरोहित वसिष्ठ तथा अन्य जो श्रेष्ठ ब्राह्मण हैं, उन सबको बुलाओ’ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततः सुमन्त्रस् त्वरितं
गत्वा त्वरित-विक्रमः ॥ ६ ॥
समानयत् स तान् सर्वान्
समस्तान् वेदपारगान् ।
मूलम्
ततः सुमन्त्रस्त्वरितं गत्वा त्वरितविक्रमः ॥ ६ ॥
समानयत् स तान् सर्वान् समस्तान् वेदपारगान् ।
अनुवाद (हिन्दी)
तब शीघ्रगामी सुमन्त्र तुरंत जाकर वेदविद्याके पारगामी उन समस्त ब्राह्मणोंको बुला लाये ॥ ६ १/२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तान् पूजयित्वा धर्मात्मा
राजा दशरथस् तदा ॥ ७ ॥
धर्मार्थ-सहितं युक्तं
श्लक्ष्णं वचनम् अब्रवीत् ।
मूलम्
तान् पूजयित्वा धर्मात्मा राजा दशरथस्तदा ॥ ७ ॥
धर्मार्थसहितं युक्तं श्लक्ष्णं वचनमब्रवीत् ।
अनुवाद (हिन्दी)
धर्मात्मा राजा दशरथने उन सबका पूजन किया और उनसे धर्म तथा अर्थसे युक्त मधुर वचन कहा ॥ ७ १/२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
मम तातप्यमानस्य
पुत्रार्थं नास्ति वै सुखम् ॥ ८ ॥
पुत्रार्थं हयमेधेन
यक्ष्यामीति मतिर् मम ।
मूलम्
मम तातप्यमानस्य पुत्रार्थं नास्ति वै सुखम् ॥ ८ ॥
पुत्रार्थं हयमेधेन यक्ष्यामीति मतिर्मम ।
अनुवाद (हिन्दी)
‘महर्षियो! मैं पुत्रके लिये निरन्तर संतप्त रहता हूँ । उसके बिना इस राज्य आदिसे भी मुझे सुख नहीं मिलता है । अतः मैंने यह विचार किया है कि पुत्रके लिये अश्वमेध यज्ञका अनुष्ठान करूँ ॥ ८ १/२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तद् अहं यष्टुम् इच्छामि
हयमेधेन कर्मणा ॥ ९ ॥
ऋषि-पुत्र-प्रभावेण
कामान् प्राप्स्यामि चाप्यहम् ।
मूलम्
तदहं यष्टुमिच्छामि हयमेधेन कर्मणा ॥ ९ ॥
ऋषिपुत्रप्रभावेण कामान् प्राप्स्यामि चाप्यहम् ।
अनुवाद (हिन्दी)
‘इसी संकल्पके अनुसार मैं अश्वमेध यज्ञका आरम्भ करना चाहता हूँ । मुझे विश्वास है कि ऋषिपुत्र ऋष्यशृंगके प्रभावसे मैं अपनी सम्पूर्ण कामनाओंको प्राप्त कर लूँगा’ ॥ ९ १/२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततः साध्व् इति तद्-वाक्यं
ब्राह्मणाः प्रत्यपूजयन् ॥ १० ॥
वसिष्ठ-प्रमुखाः सर्वे
पार्थिवस्य मुखाच्च्युतम् ।
मूलम्
ततः साध्विति तद्वाक्यं ब्राह्मणाः प्रत्यपूजयन् ॥ १० ॥
वसिष्ठप्रमुखाः सर्वे पार्थिवस्य मुखाच्च्युतम् ।
अनुवाद (हिन्दी)
राजा दशरथके मुखसे निकले हुए इस वचनकी वसिष्ठ आदि सब ब्राह्मणोंने ‘साधु-साधु’ कहकर बड़ी सराहना की ॥ १० १/२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ऋष्यशृङ्गपुरोगाश्च
प्रत्यूचुर् नृपतिं तदा ॥ ११ ॥
सम्भाराः सम्भ्रियन्तां
ते तुरगश्च विमुच्यताम् ।
सरय्वाश्चोत्तरे तीरे
यज्ञ-भूमिर् विधीयताम् ॥ १२ ॥
मूलम्
ऋष्यशृङ्गपुरोगाश्च प्रत्यूचुर्नृपतिं तदा ॥ ११ ॥
सम्भाराः सम्भ्रियन्तां ते तुरगश्च विमुच्यताम् ।
सरय्वाश्चोत्तरे तीरे यज्ञभूमिर्विधीयताम् ॥ १२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इसके बाद ऋष्यशृंग आदि सब महर्षियोंने उस समय राजा दशरथसे पुनः यह बात कही—‘महाराज! यज्ञसामग्रीका संग्रह किया जाय, यज्ञसम्बन्धी अश्व छोड़ा जाय तथा सरयूके उत्तर तटपर यज्ञभूमिका निर्माण किया जाय ॥ ११-१२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सर्वथा प्राप्स्यसे पुत्रांश्
चतुरो ऽमित-विक्रमान् ।
यस्य ते धार्मिकी बुद्धिर्
इयं पुत्रार्थम् आगता ॥ १३ ॥
मूलम्
सर्वथा प्राप्स्यसे पुत्रांश्चतुरोऽमितविक्रमान् ।
यस्य ते धार्मिकी बुद्धिरियं पुत्रार्थमागता ॥ १३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘तुम यज्ञद्वारा सर्वथा चार अमित पराक्रमी पुत्र प्राप्त करोगे; क्योंकि पुत्रके लिये तुम्हारे मनमें ऐसे धार्मिक विचारका उदय हुआ है’ ॥ १३ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततः प्रीतोऽभवद् राजा
श्रुत्वा तु द्विजभाषितम् ।
अमात्यान ब्रवीद् राजा
हर्षेणेदं शुभाक्षरम् ॥ १४ ॥
मूलम्
ततः प्रीतोऽभवद् राजा श्रुत्वा तु द्विजभाषितम् ।
अमात्यानब्रवीद् राजा हर्षेणेदं शुभाक्षरम् ॥ १४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
ब्राह्मणोंकी यह बात सुनकर राजाको बड़ी प्रसन्नता हुई । उन्होंने बड़े हर्षके साथ अपने मन्त्रियोंसे यह शुभ अक्षरोंवाली बात कही ॥ १४ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
गुरूणां वचनाच् छीघ्रं
सम्भाराः सम्भ्रियन्तु मे ।
समर्थाधिष्ठितश् चाश्वः
सोपाध्यायो विमुच्यताम् ॥ १५ ॥
मूलम्
गुरूणां वचनाच्छीघ्रं सम्भाराः सम्भ्रियन्तु मे ।
समर्थाधिष्ठितश्चाश्वः सोपाध्यायो विमुच्यताम् ॥ १५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘गुरुजनोंकी आज्ञाके अनुसार तुमलोग शीघ्र ही मेरे लिये यज्ञकी सामग्री जुटा दो । शक्तिशाली वीरोंके संरक्षणमें यज्ञिय अश्व छोड़ा जाय और उसके साथ प्रधान ऋत्विज् भी रहें ॥ १५ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सरय्वाश्चोत्तरे तीरे
यज्ञभूमिर् विधीयताम् ।
शान्तयश् चाभिवर्धन्तां
यथाकल्पं यथाविधि ॥ १६ ॥
मूलम्
सरय्वाश्चोत्तरे तीरे यज्ञभूमिर्विधीयताम् ।
शान्तयश्चाभिवर्धन्तां यथाकल्पं यथाविधि ॥ १६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘सरयूके उत्तर तटपर यज्ञभूमिका निर्माण हो, शास्त्रोक्त विधिके अनुसार क्रमशः शान्तिकर्म—पुण्याहवाचन आदिका विस्तारपूर्वक अनुष्ठान किया जाय, जिससे विघ्नोंका निवारण हो ॥ १६ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
शक्यः कर्तुम् अयं यज्ञः
सर्वेणापि महीक्षिता ।
नापराधो भवेत् कष्टो
यद्य् अस्मिन् क्रतुसत्तमे ॥ १७ ॥
मूलम्
शक्यः कर्तुमयं यज्ञः सर्वेणापि महीक्षिता ।
नापराधो भवेत् कष्टो यद्यस्मिन् क्रतुसत्तमे ॥ १७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘यदि इस श्रेष्ठ यज्ञमें कष्टप्रद अपराध बन जानेका भय न हो तो सभी राजा इसका सम्पादन कर सकते हैं ॥ १७ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
छिद्रं हि मृगयन्त्य् एते
विद्वांसो ब्रह्मराक्षसाः ।
विधिहीनस्य यज्ञस्य
सद्यः कर्ता विनश्यति ॥ १८ ॥
मूलम्
छिद्रं हि मृगयन्त्येते विद्वांसो ब्रह्मराक्षसाः ।
विधिहीनस्य यज्ञस्य सद्यः कर्ता विनश्यति ॥ १८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘परंतु ऐसा होना कठिन है; क्योंकि ये विद्वान् ब्रह्म-राक्षस यज्ञमें विघ्न डालनेके लिये छिद्र ढूँढ़ा करते हैं । विधिहीन यज्ञका अनुष्ठान करनेवाला यजमान तत्काल नष्ट हो जाता है ॥ १८ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तद् यथा विधिपूर्वं मे
क्रतुर् एष समाप्यते ।
तथा विधानं क्रियतां
समर्थाः करणेष्व् इह ॥ १९ ॥
मूलम्
तद् यथा विधिपूर्वं मे क्रतुरेष समाप्यते ।
तथा विधानं क्रियतां समर्थाः करणेष्विह ॥ १९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘अतः मेरा यह यज्ञ जिस तरह विधिपूर्वक सम्पूर्ण हो सके वैसा उपाय किया जाय । तुम सब लोग ऐसे साधन प्रस्तुत करनेमें समर्थ हो’ ॥ १९ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तथेति च ततः सर्वे
मन्त्रिणः प्रत्यपूजयन् ।
पार्थिवेन्द्रस्य तद् वाक्यं
यथाज्ञप्तम् अकुर्वत ॥ २० ॥
मूलम्
तथेति च ततः सर्वे मन्त्रिणः प्रत्यपूजयन् ।
पार्थिवेन्द्रस्य तद् वाक्यं यथाज्ञप्तमकुर्वत ॥ २० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब ‘बहुत अच्छा’ कहकर सभी मन्त्रियोंने राजराजेश्वर दशरथके उस कथनका आदर किया और उनकी आज्ञाके अनुसार सारी व्यवस्था की ॥ २० ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततो द्विजास्ते धर्मज्ञम्
अस्तुवन् पार्थिवर्षभम् ।
अनुज्ञातास् ततः सर्वे
पुनर् जग्मुर् यथागतम् ॥ २१ ॥
मूलम्
ततो द्विजास्ते धर्मज्ञमस्तुवन् पार्थिवर्षभम् ।
अनुज्ञातास्ततः सर्वे पुनर्जग्मुर्यथागतम् ॥ २१ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तत्पश्चात् उन ब्राह्मणोंने भी धर्मज्ञ नृपश्रेष्ठ दशरथकी प्रशंसा की और उनकी आज्ञा पाकर सब जैसे आये थे, वैसे ही फिर चले गये ॥ २१ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
गतेषु तेषु विप्रेषु
मन्त्रिणस्तान् नराधिपः ।
विसर्जयित्वा स्वं वेश्म
प्रविवेश महामतिः ॥ २२ ॥
मूलम्
गतेषु तेषु विप्रेषु मन्त्रिणस्तान् नराधिपः ।
विसर्जयित्वा स्वं वेश्म प्रविवेश महामतिः ॥ २२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन ब्राह्मणोंके चले जानेपर मन्त्रियोंको भी विदा करके वे महाबुद्धिमान् नरेश अपने महलमें गये ॥ २२ ॥
समाप्तिः
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे द्वादशः सर्गः ॥ १२ ॥
इस प्रकार श्रीवाल्मीकिनिर्मित आर्षरामायण आदिकाव्यके बालकाण्डमें बारहवाँ सर्ग पूरा हुआ ॥ १२ ॥