Tanjore Saraswathi Mahal Series No 111
DHARMĀKŪTAM
YUDDHA KANDAM
Saka 1886
BY
TRYAMBAKARĀYAMAKHI
EDITED BY
K. VASUDEVA SASTRI, B. A.
PUBLISHED BY *
O. A. NARAYANASWAMI, B. A., B. L.,
Honorary Secretary,
TM S S M Library, Thanjavur.
A. D. 1964
Price: Rs. 30/-
“This book is published under the scheme of editing and publication of rare manuscripts F. No. 18/60/C-2 of the Government of India, Ministry of Education, NEW DELHI ”.
समष्टि व्यष्टि राष्ट्रसञ्चालक मन्त्रिमण्डल- विश्राणितानल्पवित्तोपकारेण मुद्राप्य प्रकाशितो- ऽयं ग्रन्थ. विजयते ।
सरखतीमहाल ग्रन्थमालायाः पुष्पम् - १११
॥ धमाकूतम् ॥
(श्रीमद्रामायणव्याख्या)
श्रीत्र्यम्बकरायमखिविरचितम् ।
( युद्धकाण्डः )
के. वासुदेवशास्त्रिणा बी. ए. बिरुदभाजा संकलितम्
तञ्जपुरी सरखतीमहाल निर्वाहकसमित्यक्रीत कार्यदर्शिना ओ. ए. नारायणस्वामिना बी. ए., बी. एल्., बिरुदालंकृतेन
शकाब्दाः १८८६
प्रकाशितम्
मूल्यम् रूप्यकाणि ३०
क्रिस्त्वब्दाः १९६४
PRINTED AT THE
SRI VANI VILAS PRESS, SRIRANGAM,
PREFACE.
As announced in the preface to Kishkindakanda of Dharmakuta we are happy to place the last volume of Dharmakuta Yuddhakanda before the Scholars. With the publication of this Kanda of Dharmakuta of Tryambakarâyamakhi the work is completely printed, the first two Kandas namely Bala Kanda and Ayodya Kanda having been published by Sri Vani Vilas Syndicate Ltd, Srirangam
Srirangam and the remaining four kandas by Saraswathi Mahal Library. Uttarakanda evidently had not been commented upon by Tryambakarâyamakhi.
Through the five Kandas of this literary feat Tryambakaraya has been sufficiently known to the Scholarly world; hence it is needless to repeat what had been stated in the introduction to the previous volumes about our Makhi. He was a contemporary of Shahaji, Serfoji and Tulajaji and was minister of Ekoji His last days were spent in peace in Swamimalai.
With the index of verses from Ramayana and verses quoted by the commentator, index of authors and works quoted, references are made easy.
We are thankful and grateful to the Union Government and State Government for their liberal and timely financial help, but for which it would not have been possible for us to bring out this useful work.
O A NARAYANASWAMI, Honorary Secretary,
T M. S S M. Library Committee.
INTRODUCTION
As Lord Krishna has himself stated in the Gita His Avatars have three objects in view namely the protection of the Good, the destruction of the bad and the establishment of the Dharma. Of these three the earlier Avatars from Matsya to Nrsimha have generally fulfilled their object with the first two. It is only in the Avatars of Sri Rama and Sri Krishna that the third object namely establishment of Dharma has been seriously attempted and even here the life of Sri Krishna as given to us in Mahabharata, Srimad Bhagavata and Harivamsa, practically confines the establishment of Dharma to the upadesa made by the Lord to his Bhaktas and the rest of the life is concerned with the Lilas, Dushta Nigraha and Sishța Paripalana, the emphasis being laid on the Eswara Bhāva and Soulabhya calculated to induce Bhakti towards the lord. On the other hand the life of Sri Rama as given to us by Bhagavan Valmiki deals exhaustively with the exemplary Dhärmic life led by Sri Rama.
There is a special feature in the life of Sri Rama which is very important and makes the example of his life more useful to the ordinary man. And that is that Sri Rama acted throughout as the son of Dasaratha and a human being. This was necessitated by the boon given to Rāvana. This aspect in the life of Sri Rama makes Srimad Ramayana a veritable text-book and practical guide of Dharmic life. That is why Srimad Ramayana is described as a practical version of the Vedas. As the ancient saying has it, ‘वेदवेद्ये परे पुंसि जाते दशरथात्मजे । वेदः प्राचेतसादासीत् साक्षाद्रामायणात्मना ॥ – When the Lord who is revealed by the Vedas took the Avatar of Sri Rama, the Vedas transformed themselves in the hands of Valmiki into Srimad Ramayana.’ Thus it is clear that
A &
[[11]]
just as every sentence in the Vedas contains a Dharmic Truth, every incident in the Ramayana, every description of the characters and every conversation has a Dhãimic Truth to teach. But although we have numerous commentaries on Srimad Ramayana, there has not been one in which the various Dharmic Truths to be culled from the various parts of the work have been regularly pointed out To supply this desideratum, Sri Tryambakaraya Makhi, who was a minister of Tanjore under the Mahratta king Serfoji I (1711–1725) undertook this cyclopaedic commentary called Dharmakūtam dealing solely with the Dharmic Truths to be learnt from Srimad Ramayana. In this work not only Dharma strictly as such, but also the various arts and sciences that have to be known for carrying out the Dharma are dealt with. Thus we have a full account of Artha Sastra, Moksha Sastra, Kāma Sastra, Jyoutisha, Samudrika Sastra, Ratna Sastra, Gaja Sastra and Aśwa Sastra and all other minor Sastras that one who wishes to carry out the Dharma has to learn. And what is more, every Truth that is culled out from Srimad Ramayana is illustrated, supported and enlarged upon by quotations from Bharata, Puranas, Smrtis, Sutras, Vēdas, Bhashyas and the various texts of technical sciences and arts. It is therefore not too much to say that one who goes through this commentary will get a cyclopaedic knowledge of all our ancient arts and sciences.
The administrative committee of the Saraswathi Mahal Library, Tanjore therefore deserves the thanks of the public for having undertaken this prodigious task of publishing this huge commentary and getting it finished. I must thank the committee for having given me this opportunity of editing this last portion namely Yuddha Kanda of Dharmakütam.
25 Tanjore 64}
25-1164
K. VASUDEVA SASTRI
॥ श्रीः ॥
श्रीमद्रामायणे युद्धकाण्डे
धर्माकूतविषयानुक्रमणिका ॥
विषयाः
हनुमन्मुखेन सीनासद्भाव रावणवलादिश्रवणानन्तरं वानरसेना-
नयनप्रभृति पट्टाभिषेकान्त रामचरित वर्णनमुखेन नानाविध- राजधर्मप्रतिपादनाय युद्धकाण्डोपक्रम इति काण्डावतरणिका उत्तमदूतत्वेन हनुमत्प्रशंसनम्
दूतत्रैविध्यकथनं तत्र नारद विदुरादि वाक्यप्रदर्शनं च कृतकार्यस्य स्तुति. बहुमतिश्च कर्तव्येति कथनम् तत्र राजधर्म नारदवाक्यादि संमति निरूपणम् समुद्रतरणोपायचिन्ताकुलं रामं प्रति सुग्रीव समाश्वासनम् धैर्यादिकं शोक निवर्तकमिति निरूपणम्
तत्र गीता कामन्दकादि वाक्यप्रदर्शनम्
अनुत्साह दैन्यशोकाः सर्वार्थनाशका इति कथनम्
कामन्दक गीतादिवाक्यैः तत्स्फुटीकरणं च
सैनिकानां हर्ष. राज्ञ. कार्यसिद्विज्ञापक इति सप्रमाणं
निरूपणम्
मनः प्रहर्षस्य कार्यसिद्धिज्ञापकत्व निरूपणम्
शत्रुचलं दूतमुखान्निश्चित्यैव कार्यमारम्भणीयमिति कथनम्
तल कामन्दक महाभारतादि वाक्यप्रदर्शनं च राघवप्रेरितेन हनुमता लङ्कास्वरूपवर्णनम् सर्वथा परैर्दुर्गमां पुरीमातिष्ठेद्राजा इति कथनम् तत्र राजधर्म कामन्दकादि वचनप्रदर्शनं च
पुट संख्या
[[१]]
[[२]]
१„
g
[[५]]
„
"
[[६]]
“विषयाः
कोशबलादिकं राज्ञा स्वयमेव द्रष्टव्यमिति कथनम् तत्र विदुरवाक्यप्रदर्शनं च
राज्ञा पुर गुप्त्यर्थं द्वारादिस्थानेषु बल स्थापनीयमिति कथनम् aa राजधर्म वचनप्रदर्शनं च
राघवेण सुग्रीवं प्रति अभिजिन्मुहूर्ते विजयप्रस्थानाय चोदनम् अभिजिन्मुहूर्त शंसनम्
नक्षत्रादिविचारपूर्वकमेव प्रस्थानकरणं युक्तमिति निरूपणम् यात्राया प्रशस्ताना वर्ज्याना च नक्षत्राणां विशेषेण कथनम्
योगिनी वारशूलादीना निरूपणं तत्तत्फलकथनं च
,
प्रयाणे इन्दोर्नलस्य सर्वापेक्षया मुख्यत्वप्रदर्शनम्
योगत्रैविध्यकथनं फलभेदनिरूपणं च
नेत्रोपरिभागस्फुरणस्य विजयसूचकत्व कथनम्
सेनापतिर्युवराजो वा सेनामुखे योजनीय इति प्रदर्शनम्
तल कामन्दक वाक्यप्रदर्शनं च
सेनाभियाने वर्ज्यावर्ण्यमार्ग निरूपणम्
परैर्दूषितं मार्ग संशोध्यैव गन्तव्यमिति कथनम्
तत्र कामन्दकवाक्यप्रदर्शनं च
अभियाने तुच्छचलं विहाय सारवद्बलेन गन्तव्यमिति कथनं,
तत्र राजधर्मं वाक्यप्रदर्शनं च
मध्यमगुरमे स्थितो राजा परिनो बलाध्यक्षान् स्थापयित्वा
व्यू गच्छेदिति कथनम्
सेनानयनं कथं कार्यमित्यत्र मनुवाक्यप्रदर्शनम्
स्वस्व सेनापरिवृतानां वानरयूथपानां प्रस्थानम्
व्यूहमध्ये हनुमन्तमङ्गदं चाधिरुह्य रामलक्ष्मणयोः प्रस्थानं च
पुट- संख्या
[[८]]
"
"
[[९]]
[[१०]]
"
严紧
[[११]]
"
[[१२]]
"
विषयाः
सेनानयनसमये मार्गस्थ देशोपद्रवः परिहार्य इति कथनम्
सत्र महाभारत वचनप्रदर्शन च
शुभशकुनानां दर्शनात् ध्रुवा अर्थसिद्धिरिति लक्ष्मणेन
रामाय कथनम्
अनुकूलवात दिवसाद दिवाकरवैयादिकं विजय-
ज्ञापकमिति कथनम्
तत्र होरामकरन्द, समरसार, राजधर्म, तोडर नन्द
संमति दर्शनम्
शुक्रं पुरतः कृत्वा प्रयाणं न कर्तव्यमिति कथनम् तत्र रत्नमाला मुहूर्तमार्ताण्डादि वाक्यप्रदर्शनम्
अगस्त्य सप्तर्षीणां प्रसादः शुभदः, अपसादः क्लेशप्रदः
इति कथनम्
तत्र वराहसहिता विष्णुधर्मोत्तर वाक्यप्रदर्शनम्
सूर्य जन्मनक्षत्रमेव तत्कुलीनाना जन्मनक्षत्रमिति कथनम् निर्दुष्टनक्षत्रस्य पुरुषस्य अर्थसिद्धिर्भवतीति कथनम् राक्षसानां कुलनक्षत्रं मूलम् इति कथनम्
तस्य धूमकेतुना धूप्यमानत्वात् राक्षसानां विनाशकाल
इति प्रदर्शनम् धूमकेतोर्लक्षण कथनम्
तदाक्रान्तनक्षत्रस्य पुरुषस्य अचिराद्विपत्ति कथनम् योधाना हर्षः विजयस्य लक्षणमिति कथनम् ससैन्यस्य रामस्य समुद्रतीरागमनम् समुद्रतरणोपायचिन्तनम्
दुष्करमपि कर्म उपायेन साध्यमिति कथनम् तत्र कामन्दकवाक्यप्रदर्शनं च
पुट- संख्या
[[१२]]
[[१३]]
[[99]]
[[१४]]
[[15]]
[[31]]
[[१५]]
[[99]]
[[19]]
[[१६]]

[[१७]]
"
freer:
रिपुप्रयुक्त मयनिवारणाय रामाज्ञया कपिप्रवीरैः वानरसेना
संरक्षणम्
सेनानिवेशस्थले शत्रुतोपद्रववारणाथ सेनासरक्षणं
कार्यमिति कथनम्
तत्र भारत कामन्दक वचनसंमति प्रदर्शन च
रामेण लक्ष्मणं प्रति सीताविषयकशोकोद्घाटनम्
आतुरस्य रसायनपाने सर्वरोगनिवृत्तिरिति कथनम्
तत्र वाम्दोक्त रसायन गुणवर्णनं च
पुट-संख्या
[[१७]]
[[१८]]
[[१९]]
[[२०]]
मलिन वस्त्रधारण निषेधकथनम्
तत्र गौतम आपस्तम्बयोर्वचन प्रमाणदर्शनं च
रावणस्य मन्त्रालोचने प्रवृत्तिः, मन्त्रिषु स्वाशयनिवेदनं च राज्ञां मन्त्रालोचनविषये अनुसतंत्र्यानां नैकविधनियमाना
प्रदर्शनम्, तत्र कामन्दक, नीतिमयूख, भारतादिवचन प्रमाणप्रदर्शनं च
राक्षसैः ’ महावीरस्य भवतः युद्धे विजयः अकिंचित्कर ’
इति कथनम्
विभीषणेन उपायान्तरासाध्ये एव विक्रमदर्शनं न्याय्यं
इति कथनम्
[[१५]]
[[२१]]
२२-२३
[[२४]]
प्रमत्तेषु शत्रुषु कृतः विक्रम एव सिध्यतीति कथनम्
[[२५]]
अप्रमादादिगुणविशिष्ट. परैरसाध्यः इति कथनम्
उभयत्रापि कामन्दकवचन प्रमाणप्रदर्शनम्
परदाराभिमर्शनं विनाशकरमिति वर्णनम्
[[२६]]
बलवद्विरोधं धार्मिक विरोधं च वर्जयेदिति कथनम्
मैथिली रामाय प्रत्यय कलहशान्तिः कर्तव्येति रावणं
प्रति विभीषणेन बोधनम्
[[२७]]
विषयाः
सभ्यान् विसर्जयित्वा रावणस्य स्वगृहगमनम् विभीषणेन रावणगृहं गत्वा हितवचन कथनम् गुर्वादेर्धर्मव्यतिक्रमः रहस्येव बोधनीयः इति कथनम्
सीनानयनात्प्रभृति लङ्काया अनिष्टसूचकाना बहुविधानां
चुट-संवा
[[३८]]
[[૭]]
दुर्निमित्तानां प्रादुर्भावकथनम्
राजदोषात्प्रजाना क्लेशो भवतीति कथनम्
हितैषिणा आप्तेन अपृष्टेनापि हितबोधनं
कार्यमिति कथनम्
रावणेन विभीषणविसर्जनम्
रावणस्य सभास्थानम्
मन्त्रिणां विभीषणस्य च राजसभागमनम्
राजसभायामुचैर्भाषणादिकं न कर्तव्यमिति कथनम्
रावणेन प्रहस्तं प्रति नगररक्षायां नियोजनम्
२९-३०
[[३१]]
[[३२]]
[[३३]]
राज्ञा धर्मार्थकुशलैर्मन्त्रिभिः सह मन्त्रः कर्तव्य इति कथनम्
[[३४]]
[[9]]
तत्र महाभारत कामन्दकादिवचन प्रदर्शनं च
सीतापहरणकाल एव मन्त्रः कुतो न कृत इति
कुम्भकर्णस्य क्रोधः
न्यायप्रवृत्तो नृपतिः कदापि न सीदति इति कथनम्
महाबलवतोऽपि चापल्याद्विनाशो भवतीति निरूपणम्
[[३५]]
[[३६]]
राज्ञोऽतिक्रमः मन्त्रिणा समाधेयः इति कथनम्
कुम्भकर्णेन रावणसमाश्वासनम्
महापार्श्वेन रावणं प्रति बलात्सीतोपभोगाय चोदनम् क्षुद्रामात्याः धर्मविरुद्धबोधनेन राजान नाशयन्तीति कथनम् अकामां स्त्रियं गच्छतः आमयोद्भवो भवति इति कथनम्
"
[[३७]]
"
विषयाः
उपायत्रयं परित्यज्य दण्डेोपायेन कार्यं साधयेति
महापार्श्वोपदेशः
सामाद्युपाय संभवे दण्डस्य प्रतिषेधकथनम्
तन्त्र मनुप्रभृतीनां वचनप्रदर्शनं च
पुट-संख्या
ጌረ
सीताया अप्रदाने तव विनाशो भवेदिति विभीषण बोधनम्
[[३९]]
आप्तेन मन्त्रिणा अवश्यं स्वामिहितं वक्तव्यमिति कथनम्
[[४०]]
तत्र महाभारतानुवादप्रदर्शनं च
विभीषणेन प्रहस्त कुम्भकर्णादीनां वाक्यदूषणम्
"
बलवान् धार्मिकः शत्रुभिरसाध्यो भवतीति कथनम्
उन्मत्तो राजा दुर्मन्त्रिभिः परिवृतो नश्यतीति कथनम् उन्मार्गः आपतो राजा सन्मन्त्रिभिर्मोचनीयः इति
ba
निरूपणम्
यावद्धि केशग्रहणादिति श्लोकस्य बहुविधार्थप्रदर्शनम् प्रत्ययार्थ ग्रन्थान्तरप्रमाण प्रदर्शनं च
इन्द्रजिता रावणं प्रति भवन्तं भीषयत्ययं विभीषण
इति कथनम्
बाल्य साहसादिदोषप्रयुक्तस्य मन्त्रकाले प्रवेशो न कार्यः
इति विभीषणेन कथनम्
मन्त्रसमये वर्ज्यानां निरूपणम्
[[४१]]
[[४२]]
**
[[४३]]
विभीषणं प्रति रावणस्य क्रोधभाषणम्
[[४४]]
मर्मज्ञस्य ज्ञातेर्भीतिः दुष्परिहरेति कथनम्
गोषु संपत्तेः, ब्राह्मणे दमस्य, स्त्रीषु चापल्यस्य च
सप्रमाणं निरूपणम्
रावणेन विभीषण धिक्करणम्
ज्ञातीनामवध्यत्वे विदुरवाक्य प्रदर्शनम्
"
[[४५]]
[[४६]]
"
विषयाः
विभीषणेन चतुर्भिः राक्षसैः सह समुत्पतनम् सकलदृष्टसाधनसंपत्तिरपि दैवहतस्य व्यर्था भवतीति कथनम्
तत्र व्यासादि वचनसंमति प्रदर्शनम्
गुरुत्वाद्धितमिच्छता मया यदुक्तं तन्मर्षयतु भवानिति
विभीषणेन रावणं प्रति प्रार्थनम्
क्रुद्धो गुरुः प्रसादनीय इत्यत्र प्रमाणप्रदर्शनम्
मृत्युगृहीतानां हितवचनं न रोचते इति कथनम्
विभीषणस्य रामसमीपगमनम्
" धार्मिकत्वेन प्रसिद्धस्य विभीषणस्य स्वज्येष्ठभ्रातुः स्वानिनः
婆
पोषकस्य रावणस्य आपदि परित्यागपूर्वकं तद्विरोधिनः
रामस्य आश्रयणं अयुक्तम्’ इति पूर्वपक्षस्य, तत्परिहारपूर्वकं ‘विभीषणस्य रामाश्रयणं न्याय्यमेव ’ इति सिद्धान्तपक्षस्य च तत्तत्प्रमाणग्रन्थवचनप्रदर्शनपूर्वकं विस्तरेण निरूपणम्
विभीषणं दृष्ट्वा वानराणां संभ्रमः
आकाशस्थेन विभीषणेन ’ राघवं शरणं गत’ इति
निवेदनम्
सुग्रीवेण रामाय विभीषणागमनस्य तच्छरणागतेश्व
निवेदनम्
रावणप्रणिहितेऽस्मिन् विश्वासो न कर्तव्य इति कथनं च
प्रच्छन्नवैरिषु कुटिल बुद्धिषु विश्वासो न कार्य इति कथनम्
तत्र आपद्धर्म वचनसमति प्रदर्शनं च
निसर्गशत्रुः न कदापि विश्वसनीय इति निरूपणम्
सुग्रीववचनं श्रुत्वा रामेण हनुमत्प्रमुखान् कपीन् प्रति
मन्त्रकथनाय वदनम्
सम्यक् परीक्ष्य संग्राह्योऽयं विभीषण इति अङ्गदेन कथनम्
पुट संख्या
[[४७]]
[[४८]]
"
[[४९]]
५०-५५
[[५६]]
[[५७]]
вде
[[५६]]
[[६०]]
६ १
[[६२]]
[[८]]
विषयाः
चारमुखेन परीक्ष्य यथान्यायं परिग्रहः कार्य इति
शरभमत कथनम
चारमुखेन पराभिप्राय परिज्ञाने कामन्दकादिवचनप्रमाणकथनम्
अदेशकाले संप्राप्तोऽयं सर्वथा शंकनीय इति जाम्बवन्मत कथनम् वासानर्हदेशकथनम्
विभीषणाऽङ्गीकारे मैन्दस्य अभिप्रायकथनम्
परस्य द्वेषः स्नेहो वा तदीयैरिंगिताकारैः ज्ञातव्य इति कथनम्
तत्र मनुवाक्यप्रदर्शनम् हनुमदभिप्रायकथनम्
कामक्रोधादिरहितमन्त्रियुक्तस्य नृपतेः राष्ट्रं वर्धते इति कथनम्
तत्र राजधर्म वचन संमतिप्रदर्शनं च
अपरिचितस्य सहसा कार्ये नियोगानईत्वेन हेतुना
अङ्गदमननिराकरणम्
तत्र कामन्दकवचनसमतिप्रदर्शनम्
पुरः स्थिते प्रकटितवृत्तान्ते चारप्रेरणं न युक्तमित्युक्त्या शरभमतदूषणम्
व्यवहितस्य गूढाभिप्रायज्ञानाय चारप्रेरण कथनम्
तत्र व्यास कामन्दक वचन प्रदर्शन च
विभीषणागमनस्यायमेवोचितः देशः कालश्चेति कथनेन
जाम्बवन्मतदूषणम् मैन्दमतखण्डनम्
हृदयरञ्जकैर्वचनैः मित्रं संगृह्णीयादिति कथनम्
तत्र कामन्दक राजधर्म वचन प्रदर्शनं च
गूढः पराभिप्रायः उपायेनैव विज्ञेय इति कथनम्
पराभिप्रायनिर्णये मुखप्रसादादिकं मुख्यसाधनमिति कथनम्
पुट- संख्या
[[६२]]
"
[[६३]]
,,
梦響
"
[[६४]]
"”
"”
[[६५]]
骂警
६ ६
"
"
विषयाः
आकारगोपनमशक्यमिति कथनम्
सद्वृत्ताना कार्यसिद्धिः, व्यसनिनां कार्यहानिश्च भवतीति कथनम्
उभयत्रापि कामन्दकवचनप्रदर्शनं च
[[५]]
हनुमता स्वामिनामुक्त्वा त्वं प्रमाणं तु शेषस्य ’ इति
रामं प्रति कथनम्
हनुमत्कृतं इतर मनदूणपूर्व कस्त्रमताभिवानं असङ्गतं तस्य परस्पर-
भेदकत्वेन कार्यहानिकरत्वादित्याशंको द्भावनम्
तत्र कामन्दकवचन संमतिप्रदर्शनम्
हनुमत्कृतं इतरमतदूषणं उपपन्नमेवेति निरूपणम्
श्रीरामेण स्वाशयप्रकाशनम्
मित्रभावेन संप्राप्तः दुष्टोऽपि सद्भिर्न परित्याज्य इति कथनम् तत्र विषये आनुशासनिकपर्वणि व्यासव वनसमति प्रदर्शनम् आपदि ज्येष्ठपरित्यागी विभीषणः न स्वीकार्यः इति सुप्रीवकथनम् ‘व्यसने स्वामिपरित्यागो न कार्य’ इत्यत्र कामन्दक वचनप्रदर्शनम् धार्मिकस्य धर्मप्रधानैव नीतिः समता भवतीति कथनम् ज्ञातयः प्रातिदेश्याश्च समागते काले स्वरिपुं प्रहरेयुरिति कथनम् तत्र कामन्दकवचनसंमति प्रदर्शनं च
शत्रुसकाशात्प्राप्तेन सहायेन शत्रु सुखच्छेद्यो भवतीति कथनम्
*
राज्ञां ज्ञातिभ्यो भयं नियतमिति सप्रमाणं निरूपणम्
श्रीरामेण विभीषणस्य संग्राह्यत्व कथनम्
बालिवधेन सुग्रीवस्येव, रावणवधेन स्वस्य राज्याभिषेको
भविष्यतीति विभीषणाशय कथनम्
राजसकाशादुच्छेदशंकायां अन्यं बलोत्कटं आश्रयेदिति कथनम् ज्ञातयः स्वीयेषु विभूतिं दृष्ट्वा असूयया स्नेहं न कुर्वन्तीति कथनम् D.Y.ii.
पुट-संख्या
[[६६]]
[[६७]]
"
[[६८]]
[[६९]]
[[99]]
[[99]]
"
[[७१]]
[[७३]]
"
"
[[७३]]
[[19]]
[[७४]]
[[१०]]
विषयाः
तत्र महाभारतवचनसंमति प्रदर्शनम्
निखिलशबुबलभेदनाय मर्मज्ञो ज्ञातिः संग्राह्य इति कथनम् महापुरुषाणामेव राज्यसुखं व्यामोहकरं न भवतीति कथनम् मोक्षधर्मे तद्वचनसंमति प्रदर्शनं च
‘न सर्वे भ्रातरस्तात ’ इति श्लोकस्य औचित्य विचारकरणम्
सुग्रीवेण, प्रणतिपूर्वकं विभीषणस्य वध्यत्व निवेदनम्
प्रभोराग्रहे सति मन्त्रिभिः प्रणामादिभिरुपायै परावृत्ति
कर्तव्येति कथनम्
कामस्य निकृष्टत्वकथनं, अर्थधर्ममोक्षाणां उत्तरोत्तरं प्राशस्त्य-
कथनं च
तत्र च तत्तत्प्रमाणग्रन्थवचनसंमति प्रदर्शन
अर्थधर्मशास्त्रयोर्विरोधे धर्मशास्त्रस्यैव बलवत्व कथनम्
रामेण सुप्रीवाय कपोतोपाख्यान कथनम्
आतिथ्य करणाकरणयोर्ये गुणदोषास्ते अभयप्रदानविषयेऽपि
भवन्तीति प्रदर्शनम्
पुट-संख्या
[[७४]]
[[71]]
塑
[[१५]]
[[७६]]
[[७७]]
कपोतोपाख्यानस्य विस्तरश कथनम्
श्रीरामेण सुग्रीवाय कण्डुगाधाकथनम्
७८-७९
[[८०]]
८ १
शरणागतरक्षणं महाफलं स्वयं चेति कथनम्
शरणागतेषु अभयप्रदानं मम व्रतमिति रामेण प्रतिपादनम्
सर्वदानेष्वभयदानमेव उत्कृष्टमिति निरूपणम्
रामेण विभीषणानयने सुग्रीवचोदनम्
पुरातनाधिकारिणां संमत्यैव नूतनमनुष्यसंग्रह कार्य इति कथनम्
+
क्षेत्र कामन्दकमहाभारतवचनसंमति प्रदर्शनं च
साक्षादपकारिणोऽपि शरणागतस्य शत्रोरभयदानं कर्तव्यमिति
कथनम्
1}
= =
[[८२]]
विषयाः
विभीषणांगीकारे सुग्रीवस्यापि संमति प्रदर्शनम् शरणागतोऽपि प्रबलः नीचपदे न स्थापनीय इति कथनम् तत्र महाभारतवचनसमति प्रदर्शनम्
विभीषणेन चतुर्भी राक्षमैः सह समागत्य रामपादयोः पतनं
‘परित्यक्ता मया लंके’ त्यादि कथनं च
रामेण विभीषणसमाश्वासनम्
रामेण विभीषणं प्रति राक्षसानां बलाबलं कथयेति चोदनम् विभीषणेन तत्कथनम्, रामेण रावणहनने प्रतिज्ञाकरणं च
सर्वेषा प्रत्ययोत्पादनाय राज्ञा शत्रुवधे प्रतिज्ञा कर्तव्येति कथनम् अत्र, अर्जुनेन जयद्र्यबधे युधिष्ठिरादीना प्रत्ययोत्पादनाय
एवमेव शपथपूर्वकं प्रतिज्ञा कृतेति प्रदर्शनम्
राक्षसानां वधे सायं करिष्यामीति विभीषण कथनम् प्रबलस्यैव य कश्चित् सहायो भवति न तु दुर्बलस्येति कथनम् तत्र प्राचीनोक्ति निदर्शनम्
रामाज्ञया लक्ष्मणेन समुद्रजलमानीय विभीषणाभिषेचनम् महापुरुषेण अनुरूप मित्रलाभे तदभिलषितपूर्तिः कर्तव्येति कथनम् महापुरुषप्रसादस्य अमोधफलयु तत्व प्रदर्शनम्
राज्ञा कृतं न्याय्यं कर्म सर्वैः प्रशंसार्ह भवतीति कथनम् महाभारते भीष्मपर्वणि तद्वचनसंमति प्रदर्शनम् रावणहननात्पूर्वं विभीषणस्य पट्टाभिषेककरणमयुक्तमित्याशङ्का-
मुद्भाव्य तत्परिहरणम्
’ इदानीमेव विभीषणाभिषेकः युक्तः’ इत्यस्य प्रतिपादनाबसरे
हिडिंबाचरितानुवादः
तपनपवनतनयाभ्यां कथं समुद्रस्तरणीय इति विभीषणं प्रति
प्रश्नकरणम्
पुट-संख्या
[[८३]]
[[८३]]
[[93]]
[[८४]]
梦梦
[[८५]]
[[99]]
""
[[८६]]
[[८७]]
[[19]]
[[८८]]
८९farer:
विभीषणेन राघवः समुद्रं शरणं गन्तुमर्हतीनि उपायप्रदर्शनम्
प्रकृत्या धर्मशीलेन रामेण च तदङ्गीकरणम्
निमम पि धर्मिष्ठेन पुरुषेण पूज्येषु साम्स्वमेव
प्रयोक्तमिति कथनम्
तत्र भीष्मपर्ववचनसंमति प्रदर्शनम्
वानरसेनां दृष्ट्वा प्रतिनिवृत्तेन रावणचारेण शार्दूलेन सामाद्युपाय-
प्रयोगाय चोदनम्
सामाद्युपायेषु दण्डस्य वर्जनीयत्व कथनम्
रावणेन सुग्रीवभेदनाय शुकनाम्नो राक्षसस्य चोदनम्
भीतिप्रदर्शन सामवचनादिभिः भेदः प्रयोक्तव्य इति कथनम् तत्र कामन्दक वाक्यप्रदर्शनम्
विहङ्गवेषधारिणा गगनतलस्थेन शुकेन दशास्य सन्देशकथनम्
वानरैः शुकस्य ग्रहणं ताडनादिभि पीडनं च
पुर-संस्था
[[२०]]
[[९१]]
""
"
यथोक्तवादी दूतो न वध्य इति कथनम्
तत्परिदेवनजनितकारुण्येन रामेण तस्य मोचनम्
梦梦
दूतेन प्रत्युत्तरं गृहीत्वैव गन्तव्यमिति कथनम्
[[99]]
मित्रशत्रौ स्नेह न कुर्यात् किंतु शत्रुभावेनैव वर्तितव्यं इति प्रदर्शनम् ९२
भारते तत्संमतिप्रदर्शनं च
सुग्रीवेग रावणाय ’ निहन्म्यहं त्वा ससुतं सबान्धवं ’ इत्यादि
प्रतिसन्देशस्य शुकमुखेन प्रेषणम्
"
"
‘यां च रात्रि मरिष्यामि ’
इति श्लोके दूतस्य पापं तद्धन्तु-
भवतीति प्रतिपादितमसंगतमित्याशंकोद्भावनम्
तत्र मोक्षधर्म उद्योगपर्ववचनसंमति प्रदर्शनम्
धर्माधर्मयोः कर्तरि फलाजनकत्वं अन्यत्र फलजनकत्वं च शास्त्र-
प्रामाण्यादेव सिद्धमिति निरवद्यमेवेति कथनम्
梦想
[[९३]]
[[१३]]
farara
तत्र च आपस्तम्ब, गौतम, मानव, ऐतरेय ब्राह्मणादि वचन
प्रमाणप्रदर्शनं च
प्राङ्मुखेन रामेण समुद्रायांजलिं कृला तीरे दर्भानास्तीर्य शयनम् प्राङ्मुखतया दैवं कर्म कर्तव्यमिति कथनम्
पुट-संख्या
[[९३]]
[[९४]]
महाकार्यं साधयता पुरुषेण नियमत्रता स्थेयमिति कथनम्
दिनत्रयमधिशयनेऽपि समुद्रस्य अनागमनं रामस्य कोपश्च
[[९५]]
दण्ड्येषु सामनयोगे विपरीतं फलं भवतीति कथनम् महेषुभिः समुद्रं शोधयितुं प्रवृत्ते रामे लक्ष्मणेन वारणम् हठाद्दण्डादौ प्रवृत्तस्य राज्ञ. निवर्तनं सुहृद्भिः कर्तव्यमिति कथनम् ब्रह्मास्त्रप्रयोगप्रवृत्ते राघवे भीतेन जलधिना रामसमीपागमनम् ‘भूतानां स्वभावावस्थानं परमेश्वरकल्पितमिति प्राञ्जलिना समुद्रेण
राघवं प्रति निवेदनम्
‘सेनासन्तरणे उपायं वक्ष्यामि निगृह्यता कोप’ इति समुद्रेण
प्रार्थनम्
अमोघस्य रामबाणस्य द्रुमकुल्याभिधे देशे विसर्जन प्रार्थनं च शरमोक्षणेन तं देशं विनाश्य तस्मै रामेण वरप्रदानं
अनपराधिषु निग्रहे कृते अनुग्रहोऽपि अवश्यकर्तव्य इति
कथनम्
तत्र द्रोणपर्व वचनसंमति प्रदर्शनम्
विश्वकर्मसुतस्य नलस्य सेतुबन्धन सामर्थ्यं अभिधाय
जलनिधिविशेवानम्
नलेन योजनशतायामस्य दशयोजन विस्तीर्णस्य सेतोर्विरचनम्
सुदुष्करं नलसेतुं दृष्ट्वा देवैः रामपूजनम्
हनुमदङ्गदारूढाभ्यां सुग्रीवसहिताभ्यां रामलक्ष्मणाभ्यां
अग्रतो गमनम्
[[९६]]
[[९७]]
[[39]]
[[९८]]
[[९९]]
[[१४]]
विषयाः
पुट-संख्या
[[९९]]
अभियाने बलवता पुरो गन्तव्यमिति कथनम्
त कामन्दकवचनप्रदर्शनं च
रामेण लक्ष्मणं प्रति ‘बलौघं विभज्य व्यूह्य तिष्ठेम’ इति कथनम्
सेनायाः यथा सुख संरक्षणं च भवति तथा तत्सन्निवेशः कर्तव्य
इति प्रदर्शनम्
घोर संग्रामसूचकानां भयंकरनिमित्तानां प्रादुर्भाववर्णनम्
रामेण वानरसेनायां तत्तत्स्थानसंरक्षणाय महावीरानाज्ञाप्य सेनां
व्यूह्य अवस्थानम्
युद्धकाले यथाशास्त्रं बलं व्यूह्य स्थापनीयमिति प्रदर्शनम्
तत्र राजधर्म मनुकामन्दकाना वचनप्रदर्शन च
यथानिदेशं व्यूढां सेनामवलोक्य शुकविमोचनाय रामादेशः
स्वस्य छिद्रसमयं यथा परो न जानीयात् तथा गोपायेदिति कथनम्
शुकेन रावणसमीपं गत्वा क्षिप्रं रामाय सीतां युद्धं वा प्रयच्छेति
कथनम्
रावणेन वानरसेनाबलपरिज्ञानाय शुकमारणयो प्रेषणम् राजा परस्य बलादिकं चारमुखेन विचारयेदिति प्रदर्शनम्
तत्र कामन्दकवचनसंमति कथनम्
वानरसेनायां प्रच्छन्नचारिणोः शुकसारणयोः विभीषणेन ग्रहणं
रामसमीपानयनं च
रामेण चाभयदानपूर्वकं तदभीष्टमपि पूरयित्वा तयोर्विसर्जनम् ताभ्यां रावणसमीपं गत्वा अप्रमेयपराक्रमाः रामलक्ष्मणसुग्रीवाः लंकामुन्मूलयितुं शक्ताः अतः अलं विरोधेन प्रदीयतां दाशरथाय मैथिली इति कथनम्
रावणेन अत्युच्छ्रितं प्रासादमारुह्य वानरवाहिनी दर्शनम्

9
翼翼
[[१००]]
[[१०१]]
[[17]]
[[१०२]]
"
[[१०३]]
"
"
[[१५]]
विषयाः
रावणप्रेरितेन सारणेन नीलाङ्गदादिवानरवीराणां प्रभावातिशय
कथनम्
शुकेन च महाप्रभावैः परैरस्माकं पराजयो यथा न भवेत्
तथा विशेषेण प्रयत्नो विधीयतामिति कथनम्
राजा स्वहिते यथा प्रवृत्तो भवेत् तथा दूतैः परकीयवृत्तान्तः
यथार्थतया वक्तव्यः इति कथनम्
तत्र उद्योगपर्वणि सञ्जयवचन संमति प्रदर्शनम्
रामसेना वैभवश्रवणखिन्नहृदयेन जातक्रोधेन च रावणेन
शुक्रसारणयोस्तर्जनम्
पूर्वोपकारिभिरनुजीविभिः कृतो ऽपराधः स्वामिना क्षन्तव्य इति
प्रदर्शनम्
तत्र आरण्यपर्ववचन संमतिप्रदर्शनम्
रावणेन शार्दूलनाम्नः चारस्य प्रेषणम्
वानरैस्ताडितस्य रामेण विमोचितस्य च तस्य रावण
समीपागमनम्
शार्दूलस्य मुखवैवर्ण्यं दृष्ट्रा तत्र कारणं कथयेति रावण प्रश्नः परैः परिभूतस्य विवर्णता भवतीति प्रदर्शनम्
तत्र विष्णुपुराण वचन प्रदर्शनम्
शार्दूलेन, कपिभिः भृशं पीडितोऽहं रामेण च विमोचितः स च
रामः लङ्काद्वारमभिवर्तते शीघ्रं प्रतिविधीयतामिति कथनम् कशा वानराः किंप्रभावाश्चेत्येतदाचक्ष्वेति शार्दूल
प्रति रावणप्रश्न.
युद्धसमये चारमुखेन शत्रुचले सारासारविचारः कर्तव्य इति
प्रदर्शनम्
तत्र उद्योगपर्व वचन संभतिकथनम्
पुट-संख्या
[[१०३]]
[[199]]
[[१०४]]
[[19]]
[[१०५]]
,,
[[१०६]]
"
[[१६]]
विषया
शार्दूलेन सविशेषं वानरवीराणां प्रभाववर्णनम् रामलक्ष्मणयो-
रप्रमेयप्रभाववर्णनं च
रावणेन विद्युज्जिह्वं प्रति ’ छिन्नं रामस्य धनुः शिरश्च मायया निर्माय आनीयनां’ इति समादिश्य सीतासमीपगमनम् सीतां प्रति रावणेन ‘भद्रे ! अध्वश्रमेण सुखं सुप्तस्य रामस्य शिरः अर्धरात्रे प्रहस्तेन छिन्नं सुग्रीवहनुमत्प्रमुखाश्च निषूदिता’ इति कथनम्
परस्य अध्यश्रमादिसमयं विचार्य तस्मिन् समये कूटयोधिना
प्रहर्तव्यमिति प्रदर्शनम्
तत्र सौप्तिकपर्ववचन संमति प्रदर्शनम्
तदिदं रामस्य शिरः धनुश्यावलोक्य परित्यज्य रामप्रास्याशां
मद्वशगा भवेति रावणेन सीतां प्रति कथनम् सीतापि मायारचित तत्तचिह्नविशेषैः रामस्यैवेदं शिरः इति
निश्चित्य भृशं बहुधा विललापेति कथनम्
तदनु प्रहस्तप्रेषित दूतमुखात् आत्ययिकं कार्यमुपस्थित-
मुपश्रुत्य रावणस्य निर्गमनम्
भेरी निनादेन सैन्यानि समानयतेति रावणाज्ञाकथनम्
राज्ञां सेनासन्नाहे सन्निवेशे च प्रत्येकं प्रेरणस्याशक्यत्वात् तज्ज्ञापने साधारणो भेरीशब्दः कर्तव्य इति प्रदर्शनम्
तत्र च आदिपर्ववचन समति प्रदर्शनम्
ततः सरमया रावणकृतमायामोहितायास्सीतायाः वस्तुतत्व-
निवेदनेन समाश्वासनम्
पुट संख्या
[[१०६]]
[[१०७]]
“5
१०८-११०
‘सीते! शत्रौ विनिपातिते क्षिप्रमेत्र रामाङ्कगत त्वामहं
द्रक्ष्यामि त्वं चानन्दाश्रूणि वर्तयिष्यसि भगवन्तं दिवसकरं देवं शरणमभ्युपेहि ’ इति सरमावचनम्
[[१११]]
"
"
"
[[19]]
[[११२]]
[[१७]]
विषयोः
स्त्रीणा सूर्योपासनं भर्तुरायुष्यादि बहुफलप्रदमिति कथनम् तत्र स्मृति विराटपर्वादि वचन समति प्रदर्शनम् सीताप्रेरितया सरमया प्रच्छन्नतयैव रावण सभा प्रविश्य
राक्षसाना रावणस्य च अभिप्रायं ज्ञात्वा पुनरागमनम् रामपराक्रमाभिज्ञेः मन्त्रिवृद्धे मैथिली प्रत्यर्पणमेव उचितमित्युगो-
धितोपि रावणः अर्थमर्थपरो यथा न त्वा मोक्तुमुत्सहते इति सरमया निवेदनम्
अत उचितव्य कृत्वा अर्थसचयकर्ता लुब्धः अनर्थमवाप्नोतीति
प्रदर्शनम्
तत्र कामन्दक महाभारतादि वचनसंमतिप्रदर्शनम्
वानरसैन्य शब्दश्रवणेन राक्षसा नष्टौजसो भवन्तीति कथनम्
•
राजदोषात् सर्वनाश तद्गुणाच्च सर्वेषा श्रेयश्च भवतीति कथनम तत्र कामन्दक राजधर्मवचनसमति प्रदर्शनम्
मन्त्रवृद्धाना वचनमवधीर्य सग्राम एव स्थिरमति रावणं प्रति
माल्यवत उपदेशः
नीतिमार्गानुसारिणा नृपतिनैव स्थिरमैश्वर्यं प्राप्तुं शक्यते इति
कथनम्
तत्र कामन्दक उद्योगपर्वादिवचनप्रमाणप्रदर्शनम्
उचितकाले कृतमेव कर्म संग्रक् फलतीति कथनम्
तत्र कामन्दकादिवचनप्रमाण कथनम्
स्वपक्षवर्धनं कुर्वन् स्वज्ञातिपोषकस्यैव श्रीभवति इति कथनम्
तत्र राजधर्म वचन प्रदर्शनम्
रामेण सह सन्धिरेव मह्यं रोचत इति माल्यवतो वचनम् क्लेशनिमित्तं यत् तत्परिवर्जयेदिति प्रदर्शनम्
तत्र मोक्षधर्मवचनसंमति कथनं च
D. Y. iii.
पुट संख्या
[[११२]]
[[११३]]
[[99]]
"
[[११४]]
[[11]]
[[११५]]
[[११६]]
[[11]]
[[१८]]
विषयाः
न्यूनः समो वा परेण सधिमेन कुर्यात् अधिकचल एव विग्रह
कुर्यादिति कथनम
तत्र राजधर्मवचनसमतिश्च
धर्माधर्मप्रवृत्तिभेदेन मनुष्येषु द्वैविध्यप्रदर्शनम्
तत्र गीतावाक्यसमति कथनम्
देवाना ऋषीणां च अनुग्रहो यस्मिन् तस्य जयो नियतः अतस्तेन
सन्धिरेव उचित इति कथनम्
तत्र कर्णपर्ववचनसंमति कथनम्
कालस्य स्वतोऽखण्डस्य न कृतत्वादिकं, किन्तु धर्माधर्म-
प्रवृत्यधीन एत्र कृतयुगादिव्यवहारः इति कथनम्
कृतप्रवर्तकस्य राज्ञोऽभिवृद्धि, कलिप्रवर्तकस्य क्षयश्च भवतीति
कथनम्
तत्र राजधर्मवचनसंमतिश्व
तपोबलेन लब्धवरोऽपि नित्यं धर्मप्रवृत्तश्वेदेव विजयी भवेदिति
कथनम्
तत्र भारत कामन्दकादिवचन प्रदर्शनम्
विषयलोलुपस्य अकृत्यप्रवृत्या आपद भवन्तीति कथनम्
तत्र कामन्दकवचन कयनं च
नित्यनैमित्तिककर्माणि तपः वेदाध्ययन अग्निहोत्रधूमः
梦
,
इत्येवमादयो रक्षोनिवर्तका इति कथनम्
पुट-संख्या
[[११६]]
"”
[[97]]
"
[[११७]]
[[11]]
[[११८]]
"
"
अत्र तैत्तिरीयश्रुत्यादि प्रमाण प्रदर्शन च
दर्शपूर्णमासादि कर्मगा तत्तत्कार्थत्वावगमेऽपि ते फलकामना
विरहेऽपि अवश्यमनुष्ठेयाः इति विशेषेण प्रदर्शनम्
दरीपूर्णमासाद्यपेक्षया अग्निहोत्रस्योत्कृष्टत्व प्रतिपादनम् पुण्यदेश एव तपः कर्तव्यमिति कथनम्
"
११९-१२०
[[१२१]]
[[१२२]]
तन गौतम वाक्य प्रदर्शनम्
विषयाः
[[१९]]
पुट-संख्या
[[१२२]]
माल्यवता वक्तव्यमुक्त्वा तूष्णीमत्रस्थानम्
यत्र युक्तायुक्तविवेको नास्ति तत्र युक्तवादी भूयो न ब्रूयादिति
कथनम्
तत्र उद्योगपर्वणि विदुरवाक्य प्रदर्शनम्
रावणेन माल्यवन्तंप्रति ‘वीरद्वेषेण रिपो पक्षपातेन वा मामेवं
परुषं वदसी’ति कथनम्
वीरपुरुषेषु कातराणा द्वेषो भवति पक्षपातेन परप्रोत्साहनेन
वा ते वीरान्निन्दन्तिचेति कथनम्
तत्र राजधर्म द्रोणपर्वादि वचन संमति प्रदर्शनम्
दुष्टे राजनि हितोपदेष्टुर्न बहुमतिर्भवतीति कथनम् बलीयस प्रणामः देवताप्रगामात्मकः श्रेयस्करश्चेति कथनम् तत्र उद्योगपर्व कामन्दक वचन प्रदर्शनम् amala णा विश्वराणां बुद्धिर्न भवतीति कथनम् तत्र उद्योगपर्व वचन समति प्रदर्शनम्
रावणेन पुरगुप्त्यै द्वारेषु इन्द्रजित्प्रभृतीनां नियमनम्
सन्निहिते रात्रौ प्रमादपरिहाराय राज्ञा पुरगुप्तिः कर्तव्येति
कथनम्
तत्र वनपर्ववचनप्रदर्शनम्
राजधर्मोक्तपुररक्षाप्रकारकथनम्
पुररक्षायै यत्किचित्कृत्वा रावणः आत्मानं कृतकृत्यंमन्यत इति
कथनम्
नगाग्रनिविष्टा लङ्का कथं निरोद्धव्येति वानराणां चिन्ता विभीषणेन स्वामात्याननलादीन् सप्रेष्य रावणस्य सेना-
सविधानादिकं परिज्ञाय रामाय निवेदनम्
[[१२३]]
,
[[१२४]]
,"
[[१२५]]
[[१]]
[[१२६]]
[[१२७]]
"
विषयाः
चरवृत्तनपरिज्ञानाय शत्रुमर्मज्ञा एव प्रेषणीया इति कथनम् तन मन वाक्यसंमति प्रदर्शनम्
शबू पराक्रमाणे वीर्यवना रोप अन्येषां भीतिश्च भवतीनि
प्रदर्शनम्
सत्र सभापर्वणि एतत्संमति प्रदर्शम्
रामेण तत्तद्वारि प्रतियोद्धृत्वेन नीलाद हनुमत्प्रभृतीन् आदिश्य
犟
रावणाधिष्ठित्तरद्वार हमे सलक्ष्मणो गच्छामीति कथनम्
I
राजा राज्ञा सहैव युद्धं कुर्णदिति कथनम्
सत्र राजधर्म द्रोणपर्व पचनसंगति निदर्शनम्
वानरेन्द्रस्य ऋक्षराजस्य विभीगणस्य च गम्यमे गुल्मे
अवस्थापनम्
थायिना, स्थायित पुरीनिरोग सर्वनोऽपि सेना निवेशनीयेति
कथनम्
अत्र हरिवंशे जरासंधकृत रामकृष्णावासभूत गोमन्नपर्वत निरोधनस्य
दृष्टान्ततया प्रदर्शनम्
युद्धे हरिभिः मानुषं रूपं न कार्यमित्येषाऽस्माकं संज्ञा भवतु इति
रामेण कथनम्
स्वपरवलविवेकार्थतया चिह्नं कर्तव्यमिति प्रदर्शनम्
तत्र भीष्मपर्व पचनसमतिः
रामेण सुग्रीवविभीषणौ प्रति सुवेलमारुह्य लङ्कादर्शनेच्छा
कथनम्
पापिष्ठस्यापि रावणस्य तन्नामश्रवणमात्रेण रामकोपाभिवृद्धेरनुप-
पनत्वमाशङ्कय तत्परिहरणम्
पवन जवनैर्हरियूथपैः सह रामस्य सुवेलारोहणं रात्रौ तत्र
निवासश्व
पुट-संख्या
[[१२७]]
"
[[१२८]]
[[१२९]]
„
"
[[१३०]]
[[11]]
“1
[[१३१]]
"
[[२१]]
विषयाः
पुर-संख्या
प्रभाते गोपुराग्रस्थितं रावणं दृष्ट्रा क्रोधवशगेन सुग्रीवेण तं
प्रति सहसोरतनम्
शूग सन्निहितं शत्रुं दृष्ट्वा शदिति तमभिद्रवन्ती कथनम् तत्र वनपर्व वचन समति प्रदर्शनम्
सुग्रीवेण रावण मकुटनिपातनम्
अन्येषामप्येवं प्रथमयुद्ध एवं मकुरभङ्गः पराजयज्ञापक इति
कथनम्
अत्र विराटपर्वणेि पार्थशरेण दुर्योधन मकुटच्छेदन प्रदर्शनम् सुग्रीव रावणयोः युद्धमार्गविशारदयोः द्वन्द्वयुद्धवर्णनम् युद्धशास्त्रोक्न गत प्रत्यागतादि विधानेनैव नियुद्धं कर्तव्यमिति
कथनम्
अत्र सभापर्वणि भीमजरासन्धयोः युद्धप्रकार प्रदर्शनम्
मायायुद्वप्रवृत्ते रावणे तं वञ्चयित्वा सुग्रीवस्य प्रत्यागमनम् मायाविनं प्रति मायाप्रयोगः न दोषायेति कथनम्
तत्र भारत राजधर्मवचन संमति प्रदर्शनम्
रामेण सुग्रीवं प्रति मयासाकमसंमन्त्र्य इतः परमेवं न कर्तव्यमिति
बोधनम्
राज्ञा नीतिमार्गानुसारेण विचार्यैव संग्राम आरंभणीयः एकाकिनापि
राज्ञा युद्धं न कर्तव्यमिति कथनम्
तत्र सभापर्वादि वचनसंमति प्रदर्शनम्
स्वयि किं चित्समापत्रे सीतया भ्रातृभिर्वा मे किं कार्यमिति रामेण
सुग्रीवं प्रति कथनम्
भ्रात्राद्यपेक्षया मित्र मन्तरङ्गमिति प्रदर्शनम्
तत्र द्रोणपर्व कामन्दकवचन संमति निरूपणम्
सुग्रीवानागमने रामस्यापि देहत्यागेच्छा कथनम्
[[१३२]]
[[13]]
„
[[१३३]]
[[99]]
[[१३४]]
警髫
[[33]]

[[११३३]]
fareer:
पुट- संख्या
[[१३५]]
मिश्रं समानसुखदुःखं भवतीति कथनम्
तत्र प्राचीनानां वचन संमति प्रदर्शनम्
रागेण, सेनासविधानं सम्यगारचय्य दौत्ये अङ्गदस्य प्रेरणम्
अत्र, युद्धनिश्वये सत्यपि नीतिशास्त्राविरोधाय लोकनिन्दापरिहाराय
च दूतः प्रेषणीय इति कथनम्
तत्र कामन्दकादिवचनसंमति प्रदर्शनम्
देवब्राह्मण धर्ममर्याच्छेदकं पापिष्ठं तदीयतप संपादित सुकृता-
वसानसमये परमेश्वराशभूतो महापुरुष कचिदवतीर्य
हनिष्यतीति प्रदर्शनम्
[[5]]
多婴
[[१३६]]
अत्रार्थे गीतायां भगवद्वचनमाण प्रदर्शनम्
,,
युद्धे हतस्य उत्तमलोकावाप्तिर्भवतीति सूचनम्
तत्र पराशरवचनस्य, स्त्रीपर्वणि युधिष्ठिरवचनस्य, राजधर्म-
वचनस्य च प्रदर्शनम्
युद्धे मृतस्य रावणस्य पापक्षयः स्वर्गावाप्तिश्चेति फलद्वयमुक्तं
मूले, तदेतदयुक्तम् एकस्योभयार्थत्वानुपपत्तेरित्याशंक्य तत्तत्प्रमाणप्रदर्शनपूर्वकं तत्परिहरणम्
ፃ
"
१३७-१३९
युद्धे मृतानां पुण्यलोक इत्येतत् शस्त्र हतानामेव न तु पशुवद्धतानाम्
इति सप्रमाणं निरूपणम्
अन्त्य संस्कार नैरपेक्ष्येणापि पुण्यलोकावाप्तिहेतुत्वात् ब्रह्मोपासनवत्
युद्धे मरणं राज्ञामतिप्रशस्तमिति निरूपणम्
[[१४०]]
युद्धहतस्य अन्तिमसंस्कारनिरपेक्षत्वे राजधर्म वचनप्रदर्शनम्
[[१४१]]
युद्धे मृतस्य ब्रह्मवित्समानगतौ धर्मशास्त्र, द्रोणपर्ववचनसम्मति
प्रदर्शनम्
तथा च यदुक्तं मूले युद्धहतस्य रावणस्य पापक्षयः उत्तमलोका-
वाप्तिश्चेति फलद्वयं तदुपपन्नमेवेति निगमनम्
"
"
[[२३]]
विषयाः
पुट संख्या
[[१४२]]
अधर्मिष्ठस्य दुष्टामात्यसहायस्य राज्यं न तिष्ठतीति कथनम्
तत्र उद्योगपर्ववचनसंमति प्रदर्शनम्
बलाद्विरोधिनः शरणान्तराभावेन मरणस्य निश्चितत्वात् ऐहिकं
आमुष्मिकं च झटित्यनेन कर्तव्यमिति कथनम्
तत्र च उद्योगपर्ववचनसंमति कथनम्
रामचोदितेन वालिसुतेन तत्क्षणादेव रावणसमीपं गत्वा आत्मान
निवेद्य रामवचन कथनम्
रावणेन चारोऽयं वध्यता मित्याज्ञप्तान् चतुरो राक्षसान् गृहीत्वा सहसोत्पत्य, शिलातले तानवधूय, पादताडनेन प्रासाद च चूर्णीकृत्य, अङ्गदस्य रामसमीपागमनम्
ततः समारब्धे सुवोरे सग्रामे बहवो वानरराक्षसवीर : निषूदिता. ।
परस्परं अमवशेन हनुमत्प्रभृतिभिः जम्बुमालीप्रभृतयः द्वन्द्वयुद्धे निहताः इत्यादिवर्णनम्
रामलक्ष्मणाच्या अमिकेतुनभृतीनां निषूदनम्
कबन्धानां समुत्पतनम्
रात्रौ राक्षसानां बलाभिवृद्धिर्भवतीति कथनम्
तत्र तैत्तिरीयश्रुति द्रोणपर्व वचन समति प्रदर्शनम् अन्तर्धानगतेन पापिष्ठेन मेघनादेन निशि नागपाशेन
रामलक्ष्मणयोः बन्धनम्
मायया कूटयुद्धं नकार्यमित्यत्र मनुक्य प्रदर्शनम् नागपाशबद्धौ राघव पुनरपि नाराचैर्निर्भिद्य विसज्ञौ
वकारेति कथनम्
तादृशौ राघवौ दृष्ट्वा हनुमदादीनां विषादगमनम् विभीषणेन सुग्रीव समाश्वासनम्
सत्यधर्मे निरतानां मृत्युना भीतिर्नास्तीति कथनम्
[[१४२]]
[[१४३]]
[[11]]
"
१,
[[१४४]]
婆章
[[१४५]]
"
[[२४]]
विषयाः
तत्र वनपर्व वचन संमति प्रदर्शनम्
अतिम्नेहो मरणायेत्यत्र प्राचीनाना वचन कथनम् कार्य नाशकं वैक्लव्यं परिहर्तव्यमिति प्रदर्शनम्
तत्र गीता द्रोगपर्व वचन संमति कथनम् विभीषणेन, विद्रुतस्य वानरानीकस्य समाश्वासनम्
भीताना सैन्यानामाश्वासने वनपर्व वचन समति प्रदर्शनम्
सपरितोषं लङ्कामागने मेचनादेन पित्रे निखिर वृत्तान्त
निवेदनम्
वानरवीरैः राघवं परिवार्य संरक्षणम्
आपदि राजा रक्षणीय इति कथनम्
तत्र द्रोणपर्ववचन प्रदर्शनम्
रावणाज्ञया त्रिजानभृतिभ. राक्षसीभिः पुष्पकं समारोप्य
युद्धभूमि नानी नया सीतया मूर्छितौ रामलक्ष्मणौ दृष्ट्वा विलपनम्
सीतायाः वैलक्षणानि न सन्तीति कथनम्
पुट- संख्या
[[१४५]]
[[17]]
[[१४६]]
[[११]]
,,
**
“1
警
काशीखण्डोक्त प्रकारेण वैधव्यलक्षण निरूपणम्
पद्मरेखादिलक्षण समायुक्ता सीतेति कथनम्
पद्मरेखादि लक्षणाना आधिराज्य सौभाग्यादि सूचकत्व
कथनम्
तत्र काशीखण्डादि वचन प्रदर्शनम्
त्रिजटया सीतायास्समाश्वासनम्
नायके हते सेनाविवदता अथिराच भवतीति कथनम्
तत्र द्रोणपर्ववचन प्रदर्शनम्
सेनायाः असंभ्रमादिकं जयलक्षणमिति कथनम्
तत्र राजधर्म भीष्मपर्व कामन्दक वचत संमति प्रदर्शनम्
[[१४७]]
[[१४८]]
"
"
[[१४९]]
"
*
[[२५]]
विषयाः
मृतानां मुखे वैवर्ण्य जीवता च यथापूर्व कान्तिश्च भवतीति
कथनम्
तत्र सावित्र्युपाख्याने बृहत्कथायां च समतिप्रदर्शनम्
त्रिजटया समाश्वासितायाः सीताया. पुनरपि अशोकवनिका-
प्रवेश कथनम्
संज्ञामापन्नेन रामेण विसंज्ञं भ्रातरं दृष्ट्वा परिदेवनम्
अत्र ‘किंनु मे सीतया कार्यम् लक्ष्म विपन्नेऽहमपि जीवितं
जह्याम्’ इति रामेण कथनम्
रामायणे एवं बहुषु स्थलेषु भार्यापेक्षया भ्रातुराधिक्यं रामेण
कथ्यते इति प्रदर्शनम्
सर्वधर्म साधनभूत प्राणसमसीनापेक्षया भ्रातु लक्ष्मगस्य
आधिक्षकथनमनुपपन्नमित्याशङ्का प्रदर्शनम्
तत्र भार्याया एव आधिक्ये श्रुति भारत स्कान्दादि वचन
प्रमाण कथनम्
अर्धात्मत्वेन अवगत भार्यापेक्षया सर्वांशेन स्वात्मत्वेनैव
अवगतस्य भ्रातुराधिक्यकथनं उपपन्नमेवेति मनु-
व्यासादीनां वचनै स्फुटीकरणम्
क्रोधितोऽपि गुरुजनेषु परुषं विप्रियं वा न ब्रूयादिति
कथनम्
रामेण सुप्रीवादिषु कृतज्ञता प्रदर्शनम्
स्वस्य फलानवाप्तावपि आत्मनः कृनन्नत्वपरिहाराय उपकारिणां
तेषां स्तुतिः कर्तव्येति वथाम्
पुरुषकारापेक्षया देवमेव प्रबलमिति कथनम्
सत्र भीष्मपर्व वचन संमति प्रदर्शनम्
विप्रकीर्ण कपिलं परिसान्त्व्य विभीषणेन रामसमीपागमनम्
D. Y, iv.
पुट-संख्या
[[१४९]]
[[१५०]]
[[99]]
[[१५१]]
[[१५२१५३]]
[[१५४]]
[[१५५]]
"
}}
[[२६]]
विषयाः
पुट- संख्या
[[१५५]]
गरुडसमागमनम् शरभूतानां नागानां पलायनं च गरुडममा लिगितयोः रामलक्ष्मणयोः सहर्ष समुत्थानम् महापुरुषस्य हस्तस्पर्शनसहवास सल्लापादिना सर्वक्लेशनिवृत्तिः
वीर्यतेजोऽभिवृद्धिश्च जायन इति कथनम्
तत्र श्रम कि स्वर्गारोहणिक पर्व वचन समति प्रदर्शनम् गरुडेन रामं प्रति ‘अह सखा ते काकुस्थ ’ इत्यादि
निवेदनम्
आपदि उपकारकत्वं मित्रस्य असाधारणो धर्म इति कथनम्
तत्र भारत कामन्दकवचन प्रदर्शनम्
aas समागमे अप्रमादेन स्थातव्यमिति कथनम् शुद्धभावानां धर्ममार्गे प्रवृत्तिर्जायत इति कथनम् तत्र उद्योगपर्व वचन समति प्रदर्शनम्
राक्षसाः स्वभावत एव धर्मयुद्धशीला इति कथनम् तत्र द्रोणपर्वचनसगति प्रदर्शनम्
रावणं निहत्य सीता समुपलप्स्यसे ’ इति गरुडेन राम प्रति
निवेदनम्
आप्तेन, इष्टं साधयिष्यसीति प्रोत्साहनमपि कर्तव्यमिति कथनम् तत्र द्रोणपर्ववचनसम्मति कथनम्
रामं प्रदक्षिण कृत्वा परिष्वज्य च गरुडेन आकाशमाविश्य गमनम्
से विसृज्य गमनसमये तान्विज्ञाप्य प्रदक्षिण कृत्य गन्तव्यमिति प्रदर्शनम्
तत्र उद्योगपर्ववचनसंमति कथनम्
हरियूथपानां हर्षाहासध्वनि तत्कारणं च विज्ञाय कोपाविष्ठेन
रावणेन रामजयाय धूम्राक्षस्य प्रेषणम्
[[१५६]]
"
[[१५७]]
[[१५८]]
"”
[[77]]
[[91]]
[[१५९]]
ร
"
警肇
"
हनुमत्कृत धूम्राक्षवधवर्णनम्
fuपयाः
[[१७]]
पुट संख्या
[[१६०]]
हनुमत्कृत धूम्राक्षहननश्रवणसञ्जातकोपेन रावणेन शत्रुवधाय
वज्रदंष्ट्रय प्रेषणम्
वज्रदंष्ट्रस्य हरिप्रतीराणां च घोरयुद्धवर्णनम्
प्रभग्नान् वानरवीरानवलोक्य कुपितेनाङ्गदेन शैलशृङ्गस्य
प्रमथनम्
ततो भूमाववप्लुतं तं मुष्टियुद्धेन परिश्रान्तं विधाय अङ्गदः महासिना वज्रदंष्ट्रम्य महच्छिरः चिच्छेदेति कथनन् ततो वानरै, हतशेषान् राक्षसान् विद्राव्याङ्गदपूजनम् वालितनयेन निहतो वज्रदंष्ट्र इति श्रुत्वा रावणः शत्रुविजयाय
अकंपनं प्रेषयामास
कुमुद, नल, मैन्द्र, द्विविद, प्रमुख अकंपनसैन्य-
प्रमथनम्
तवा प्रकुपितेनाकंपनेन विद्रावितानां कपिवीराणा हनुम-
त्समीपागमनम्
योधाः परैर्भमा अपि बलवदाश्रयेण पुनः स्थिरा भवन्तीति
कथनम्
तत्र भीष्मपर्ववचन समति कथनम्
हनुमान् अश्वकर्णेन सैन्यं विनिहत्य अन्येन महीरुहेण
शिरस्यभिहत्या कंपनमप्यन्तक निकेतनं प्रापयामासेति
कथनम्
तत्कर्म नोषितैस्सर्वैः हनुमत्प्रशंसनम्
अकंपनं निषुदितं श्रुत्वा लङ्कापुरीरक्षणाय संस्थापितानां
गुल्मानामवेक्षणाय प्रस्थिनेन रावणेन युद्धाय प्रहस्तस्थ प्रेरणम्
[[११]]
[[१६१]]
[[३१]]
[[१६२]]
[[२८]]
furere
शवणाज्ञया च तृगीकृत्य जीवितं युद्धाय प्रहस्तस्य प्रस्थानम्
दानमानादिभि पूजिना भृत्याः स्वामिकार्यार्थे प्राणानपि
परित्यजन्तीति प्रदर्शनम्
तत्र भीष्मपर्व वचन समति कथनम्
सेनापतिना प्रहस्तेन प्रेरिने बताध्यक्षै हुताशन ब्राह्मगादि-
पूजाकरणम्
युद्वयात्रायां होम ब्राह्मणभोजन वन्दनादिकं विजयाय कर्तव्य-
मिति प्रदर्शनम्
तत्र वनपर्व पचनसंमति प्रदर्शनम्
पुरतः समुद्भूतान् हयस्व उनाद्युत्पातानय्यविचिन्त्य प्रहस्तेन
समराङ्गणावतरणम्
ततो द्विविदादिभि नगन्तकादिषु निहतेषु नीलेन संगतः
प्रहस्तः तत्कृन विपुल शिलानिपातेन विशीर्णावयवो गतासुर्निपपातेति कथनम्
ततो रामादिभिः नीलस्य प्रशंसनम्
पावक सूनुना निहतं प्रहस्तं निशम्य रक्षोऽधिपः क्रोधवशं
जगामेति कथनम्
अथ कोवाविष्टेन रावणेन शत्रुविनाशाय स्वयमेव गमिष्यामीति
राक्षसयोमुख्यान् प्रति कथनम्
ज्वलन्तं रथमारुह्य रावणम्य युद्धाङ्गणप्रवेश कथनम्
तदा राक्षस पवारैरपि रावणेन सह समराङ्गणावतरणम्
तमतिप्रचण्डं राक्षसानीकमालोक्य कस्येदमक्षोभ्यं सैन्यमिति
रामेण विभीषण प्रति प्रश्नकरणम
विभीषणेन प्रत्येकं राक्षमवीराणां बलापदानादेविवरणम्
राज्ञा अनाहूतैरपि, युद्धाय निर्गते राज्ञि भृत्यैः तेन सह अवश्यं
गन्तव्यम् इति प्रदर्शनम्
[[१६२]]
[[2]]
[[१६३]]
[[19]]
[[१६४]]
१ ै
督察
[[१६५]]
[[३९]]
विषयः
पुर-संच्या
[[१६५]]
सत्र हरिवंशवचनसंमति प्रदर्शनम्
विभीषणेन राघवं प्रति सोऽयं रावण इति प्रवश्ये तस्य
वीर्यप्रभावादिकथनम्
रावणस्य तेजोविशेषादिकं दृष्ट्वा रामस्य विस्मयगमनम्
सीतापहारी पापात्मायं दिष्ट्याद्य मे दृष्टिपथं गत इत्युक्त्वा सक्रोध
धनुरादाय रामः युद्धमन्नद्धः तस्थौ इति कथनम् रावणेन राक्षसप्रवीरान् प्रति, ‘इहागतेषु सर्वेषु युष्मासु
वनौमः लङ्कां प्रविश्य प्रधर्षयेयु ‘रित्युक्त्वा पुररक्षणाय तेषां प्रतिप्रेषणम्
राज्ञो बहिर्निर्गमनप्रसक्तौ विशिष्य पुरगुप्तिरवश्यं कर्तव्येति
कथनम्
तत्र वनपर्ववचनसंमति कथनम्
राजाज्ञया राक्षसनवीराणां प्रतिनिवर्तनम्
राजरक्षणापेक्षया भृत्यानां तदाज्ञाकरणं उत्कृष्टमिति प्रदर्शनम्
तत्र द्रोणपर्ववचन प्रदर्शनम्
रावणेन वानरसेनाविध्वंसनम्
सुग्रीवेण रावणं प्रति महतो गिरिशृङ्गस्य क्षेपणम्
बाणौघैस्तं शकलीकृत्य रावणप्रयुक्तेन महाहिकल्पेन शरेण
विद्धस्य सुग्रीवस्य भूमौ निपतनम्
ततो रावणबाणविद्धानां महाकपीनामपि मोघीकृतवीर्याणां भूमौ
निपतनम्
रावणसायकार्तानां कपिवीराणा रामं प्रति शरणगमनम्
राघवस्य युद्धोद्यमः
अहमेवैनं नीचं विधमिष्यामी’ ति रामं प्रति लक्ष्मणस्य
प्रार्थनम्
[[१६६]]
[[19]]
[[१६७]]
„
**
"
[[१६८]]
"
"
aिver
रामेग लक्ष्नंग प्रति- महावीर्योऽय रावण रणेऽद्भुनपराक्रमः अतो गच्छ लक्ष्मण जागरूको भव समाहितः आत्मानं
रक्ष- इत्याज्ञापनम्
लक्ष्मणेन तं परिष्वज्य अभिवाद्य च आहवगमनम्
हनुरता रावण रथे निपय तदुरसि करतलेन ताडनम्
क्षणं मुश्येन रावणेन पुनः समाश्वास्य ‘साधु वानर वीर्येण
श्लाघनीयो रिपुरसि’ इति कथनम् प्रतियोद्वारमपि बलाधिकं श्लाघयेदिति प्रदर्शनम्
तत्र वनपर्व वचन संमति प्रदर्शनम्
रावण कृनामात्मनः प्रशंसा श्रुतवता मारुतिना ’ धिगस्तु मे वीर्यं यत्त्वमद्यापि जीवसि’ इत्युक्त्वा पुनरपि मां सकृत्प्रहर ततो मे मुष्टिः त्वां यमक्षयं नेष्यतीति
कथनम्
ततो रावणमुष्टिघातेन किञ्चिदिव मोहमुपगते हनुमति
तेन नीलं प्रति युद्धायाभिगमनम्
रावण नीलयोः युद्धवर्णनम्
समाश्वस्तेन युद्धेप्सुना हनुमता नीलेन युध्यमानं रावणं
दृष्ट्रा तूष्णीमवस्थानम्
अन्येन युध्यानं युद्धे न हन्यात् इति न्याय प्रदर्शनम्
अत्र मनु द्रोणपर्व वचन संमति कथनम्
युद्धे कपिवरस्य नीलस्य लाघवं दृष्ट्वा रामादयो विस्मिता
बभूवुरिति कथनम्
ततो रावणेन आग्नेयास्त्र नाडिनस्य नीलस्य मूर्छया भूमौ
निपतनम्
विसंज्ञं नीलं दृष्ट्वा रावणेन सौमित्रिं प्रत्यभिधावनम्
पुट संख्या
[[१६८]]
"”
[[१६९]]
[[97]]
5,
[[१७८०]]
[[११]]
堕整
[[71]]
7,
[[१७१]]
[[१७२]]
$1
[[३५]]
विषयाः
पुट संख्या
रावणलक्ष्मगयोः घोरयुद्धवर्णनम्
रावन ब्रह्मदत्तया शक्या लक्ष्मणोरसि ताडनम्
शक्तिसमाहतस्य लक्ष्मणस्य विह्वलीभवनम्
रावणेन लक्ष्मणग्रहणोद्यमे कृते क्रोधाविष्टेन वायुसुतेन रावणोरसि
वज्रकल्पमुष्टप्रहरणम्
मुष्टिप्रहारेण विघूर्णमाने निश्रेष्ठे च राक्षसे हनूमता लक्ष्मणमादाय
रामसमीपानयनम्
समाश्वस्तेन रावणेन पुनरपि युद्धाय सज्जीभवनम्
निपातितमहावीरा वानराणां महाचमूं दृष्ट्वा कुठे रामेण हनुम-
त्प्रार्थनया तत्पृष्ठमारुह्य रावणं प्रति समभिद्रवणम्
रामेण रावणं प्रति तिष्ठ तिष्ठ राक्षस, धम ममेदृशं विप्रियं
कृत्वा कुत्र गतो मोक्षमवाप्स्यसीति कथनम्
बलवद्विरोधिनः शरणं कुत्रापि न भवतीति प्रदर्शनम्
तत्र वनपर्ववचनसंमति कथनम्
अत्र स्थले मूलग्रन्थे रावणं प्रति रामवाक्ये, स्वकृतस्यापि जनस्थानवधस्य
भ्रातृतत्वेन प्रतिपादनं भ्रातुः स्वाभेदाभिप्रायेणेति प्रदर्शनम्
रावणेन तीक्ष्णैः शरैः पवनतनयोपरि सन्ताडनम्
रावणेन कृतव्रणं वायुसुतं दृष्ट्वा रामस्य क्रोधाभिवृद्धिः-
स्वपीडनादपि स्वकीयस्य पीडनं महापुरुषाणां दुस्सहमिति प्रदर्शनम्
तत्र द्रोणपर्ववचनसंमति कथनम्
रामेण सुपुंखैः शरैः साध वजछत्रमहापताकस्य रावणस्यस्य
नाशनं वज्राशनिसन्निभेन बाणेन तदुरस्यभिहननं अन्येनार्ध- चन्द्र बाणेन तत्किरीटच्छेदनं च
रामवाणाभिहतस्य भृशार्तस्य हस्तस्रस्तचापस्य रावणस्य विद्दली
भवनम्
[[१७३]]
[[39]]
[[१७४]]
警
[[१७५]]
[[31]]
[[7]]
[[१७६]]
"
[[११]]
"
"
#1३२
विषयाः
परिश्रान्तं विह्वलीभूतं रावणं प्रति लकांप्रविश्य समाश्वास्य रथी धन्वी च निर्याहि ततो मे बलं द्रक्ष्यसीति रामवचनम् परिश्रान्तः विह्लश्च रिपुः न हन्तव्य इत्यत्र राजधर्म,
कालिदास वचन संमति प्रदर्शनम्
नन्वत्र मकुट भङ्गपूर्वकं पराजितं विधाय रामेण रावणो विमुक्त इत्येतदुक्तमनुपपन्नम् वधार्हस्य हस्तगतस्य शत्रोर्वधस्यैव धर्यत्वेन उपेक्षायोगादित्याशङ्का प्रदर्शनम् आशङ्कासाधकत्वे कर्णपर्व राजधर्म वचन संमति कथनम् लक्ष्मणादिमिर्युद्धेन परिश्रान्तस्य रावणस्य वधानर्हतया ’ हन्तास्मि त्वां सहामात्यं सपुत्रज्ञातिबान्धवम्’ इत्यात्मवचन निर्वहणाय च तदा जीवतो रावणस्य रामेण मोक्षणमुपपन्नमेवेति निरूपणम्
अत्र गदापर्वादि वचन संमति प्रदर्शनं च
रावणस्य लङ्कागमनम्
मोघीभूतं मे परमं तपः यदहं मानुषेण निर्जितोऽस्मि इति
रावणस्य अनुशोचनम्
पापिष्ठस्य पूर्वकृतं महदपि तपः नश्यतीति कथनम्
तत्र उद्योगपर्व वचन संमति कथनम्
रावणेन पुराकृतानां स्वपापकर्मणां तत्कृते प्राप्तानां शापानां
च स्मरणम्
अनुकूलकाले स्वापराधप्राप्त शापादिकं न विचारयति लोकः
तत्परिपाकसमये च स्मरतीति प्रदर्शनम्
कर्णपणि तत्संमति प्रदर्शनम्
‘न मिथ्या ऋषिभाषितं ’ इति मूलवचनस्य आदिपर्वणि संमति
प्रदर्शनम्
पुट- संख्या
[[१७७]]
ду
[[12]]
[[19]]
[[१७८]]
[[१७९]]
[[१८०]]
"
"
[[१८१]]
[[३३]]
विषयाः
पुट-संख्या
रावणेन राक्षसान् प्रति विजये सर्वैरपि यत्नः क्रियता निद्रावशग
कुम्भकर्णश्च विबोध्यतामित्यादेशकरणम्
मूर्खो बलवति अविचारेण स्वकृतस्यापराधस्य परिपाकसमये
स्वसंरक्षणायान्यान् प्रार्थयते इति प्रदर्शनम्
तत्र द्रोणपर्ववचनसंमति कथनम्
राक्षसैः महना प्रयासेन प्रबोधितस्य कुम्भकर्णस्य रावणदर्शनाय
तद्गृहगमनम्
अद्रिशृङ्गप्रतिम अतिभयंकरं तं दृष्ट्वा भयार्दितानां कपीनां पलायनम्
अतिभयङ्करं तं कुम्भकर्ण दृष्ट्वा रामेण विभीषण प्रति कोऽयं पर्वत-
संकाश इति प्रश्न
विभीषणेन रामाय कुम्भकर्णस्य प्रतापातिशयवर्णनम्
रामेण नीलं प्रति ‘राक्षसनिर्मितं यन्त्रमेतदित्युक्त्वा वानरान्
पर्यवस्थाप्य युद्धसन्नद्धान् कुरु’ इति कथनम्
रावणेन कुम्भकर्ण प्रति ‘भ्रातः महतीयमापदुपस्थिता बालवृद्धा-
वशेषितामिमां लङ्का अस्मांश्च त्रायस्त्र’ इति प्रार्थनम् राज्ञा आपद्यपि परेषु दैन्यं न प्रदर्शनीयमिति न्यायकथनम् तत्र द्रोणपर्वणि द्रोणं प्रति दुर्योधनवचनसंमतिकथनम्
कुम्भकर्णेन रावणं प्रति मोहात् हितेष्वनभियुक्तस्य तव अविमृश्य-
कारितया नीतिमार्गोल्लङ्घनेन च महतोय मापदुपस्थितेति प्रदर्शनम्
मोहात् दोषापरिहरणे महद्व्यसनं संभवतीति कथनम्
तत्र गदापर्ववचनसंमतिकथनम्
ऐहिकं आमुष्मिकं वा अतिकृतं कर्म सद्य एव फलतीति कथनम् उद्योगपर्वणि अभियुक्तोक्तौ च तत्संमतिप्रदर्शनम्
मन्त्रिभिः सह विचार्यैव राज्ञा कर्म समारंभणीर्य इति कथनम्
D. YY,
[[१८१]]
[[११]]
[[१८२]]
[[१८३]]
[[१८४]]
"
"
[[१८५]]
[[19]]
"
**
ร
[[३४]]
विषयाः
तत्र हरिवंशवचनसंमतिप्रदर्शनम्
उचिते काले कर्तव्यं कर्म कुर्वन एव रसवत्फलप्राप्तिरिति कथनम्
अप्रयतेषु अभिविप्रेषु दत्तं हव्यं कव्यं वा निष्फलं भवतीति
कथनम्
तत्र मनु, प्रयोगपारिजातादिवचनसमतिप्रदर्शनम्
कर्मारम्भोपायादि पञ्चप्रकारेण युक्ततया विचारितै सामादिभि- रुपायैः शत्रुक्षयादिफलं साधयेदिति यो जानाति स एव नीतिशास्त्राभिज्ञ इति कथनम्
अत्र कामन्दके प्रकारान्तरेणापि नीतिज्ञत्वं निरूपितमिति
तत्प्रदर्शनम्
धर्मार्थकामाना मध्ये एकैकं वा द्वय द्वयं वा, सर्वं वा यः
ร
काले सेवते स एव फलं प्राप्नोतीति कथनम्
अत्र विषये वनपर्वणि त्रयाणां समुच्चयेनैव सेवनमुक्तमिति
प्रदर्शनम्
धर्मार्थकामेषु पूर्वपूर्वाविरोधेनैव उत्तरोत्तरं साधनीयमिति कथनम् तत्र विष्णुपुराणवचनसमतिप्रदर्शन म्
सामादिभिरुपायैः हितानुबन्धादिविचारं नीतिशास्त्रप्रकारेण विधाय
धर्मार्थकामानुचितकाले य. प्रारभते स एव समुन्नति लभते इति कथनम्
तत्र कामन्दकवचनसंमतिप्रदर्शनम्
कर्म कुर्वता अनुवन्धी विचारणीय इति कथनम्
तत्र हरिवंशवचनसंमतिप्रदर्शनम्
नीतिशास्त्रानभिज्ञाः मन्त्रसमये वर्जनीया इति कथनम्
चापल्यं वर्जनीयमिति प्रदर्शनम्
पुट-संख्या
[[१८५]]
[[१८६]]
[[१५]]
[[१८७]]
[[99]]
[[11]]
[[१८८]]
و
[[१८९]]
[[19]]
तल कामन्दकवाक्यसमति कथनम्
[[३५]]
विषयाः
बलीयसा दुर्बलोsपि शत्रुर्नावज्ञेयः स चानर्थावह इति कथनम् कुम्भकर्ण भाषितं श्रुत्वा क्रुद्धेन रावणेन तं प्रति ‘किं मान्यो
गुरुरिव मां अनुशाससि’ इति कथनम्
गुर्वादेः शिष्यादिभिरनुगासनं न कर्तव्यमिति प्रदर्शनम्
तत्र आपस्तम्बवचनसमतिप्रदर्शनम्
पुट- संख्या
[[१८९]]
"
स्वयममार्गप्रवृत्तो राजा परिपाकसमये भृत्ये दोषमारोपयतीति प्रदर्शनम् १९०
तत्र अभियुक्तवचनप्रदर्शनम्
विभ्रमात् चित्तमोहात् बलवीर्याश्रयेण वा मयैवं कृतम्, किमद्य
तत्कथनेन इदानीं यद्युक्तं तद्विधीयताम्’ इति रावणवचनम् अतीतविषये शोको न कर्तव्य इति कथनम्
तत्र उद्योगपर्ववचनसंमतिप्रदर्शनम्
राजातिक्रमः मन्त्रिभिः समाधेयः, अपनयजो दोषोऽपि विक्रमेण
समाधेयः इति प्रदर्शनम्
तत्र कामन्दक उद्योगपर्ववचन संमतिप्रदर्शनम्
अतीव क्षुभितेन्द्रिय भ्रातरं दृष्ट्वा कुम्भकर्णेन तत्सान्त्वनम् आप्तबन्धुना सर्वास्वप्यवस्थासु राज्ञो हितमुपदेष्टव्यमिति प्रदर्शनम्
तत्र कामन्दक वचन संमति कथनम्
शूरेण आप्तेन राज्ञः प्रसक्तं युद्धं स्वयमेव कर्तव्यमिति कथनम् कुम्भकर्णेन रावणं प्रति- रामलक्ष्मणौ निहत्य कपिवीरांश्च सर्वान्
भक्षयित्वा ते सुखं समाहर्तु व्रजामीति कथनम् राज्ञा तिरस्कृतोऽपि हितवक्ता आप्तबन्धुस्तमपरित्यज्यैव यावत्प्राणं तत्कार्यं साधयेदिति न्यायप्रदर्शनम्
तत्र उद्योगपर्वणि दुर्योधनेन अधिक्षिप्ता अपि भीष्मद्रोणादयः तमपरित्यज्यैव तदर्थे प्राणांस्त्यक्तवन्त इति कथाभागस्य विस्तरेण प्रदर्शनम्
ག་
"
[[१९१]]
„
[[१३]]
[[5]]
"
[[१९२]]
farer:
कुम्भकर्णं प्रति महोदरवचन प्रदर्शनम्
हितवक्तारं कुम्भकर्णमपि तिरस्कृत्य राजा सर्वज्ञ एवेति
अमार्गप्रवृत्तस्य रावणस्य स्तुतिकरणम्
वञ्चनापरा अमात्या प्रियोक्त्या राज्ञवितानुवर्तनेन स्वार्थमेव
साधयन्तीति कथनम्
तल कादम्बरीवचन प्रदर्शनम्
महोदरेण कुम्भकर्णं प्रति, धर्मार्थयोर अधर्मार्थयोरपि सुवफल-
कत्थं प्रदर्श्य, राज्ञा विचार्यैन कृते सीतापहरणे न दोष पश्यामः इति प्रतिपादनम
नीचामात्याः स्वार्थलोमेन कलहमेव वर्धयन्तीति कथनम्
तत्र कामन्दक, प्राचीनवचनसंमति प्रदर्शनम
t
महोदरेण रावणं प्रति, रामो हत’ इति पुर्यामवघोषय, ततो
नैराश्यात्सीता त्वद्वशगा भविष्यतीति कथनम्
कुम्भकर्णेन, महोदरं निर्भय रावणं प्रति ‘युद्धे रामवधेन
[[3]]
त्वदीयं भयमपनेष्यामि किं वृथा गर्जनेनेति कथनम्
अत्र शूराः वृथागर्जनं न कुर्वन्ति, परुषोक्ति न सर्पयन्ति
आत्मनः स्तुति च न कुर्वन्तीति कथनम्
तत्र द्रोणपर्ववचनसंमति प्रदर्शनम्
कुम्भकर्णेन महोदरं प्रति, ’ भवादृशे दुर्मन्त्रिभिः राजकृत्यं
विनाशित मिति निर्भत्सनम्
भवतां दुर्नयं विक्रमेग समीकर्तुं महाहवमय गमिष्यामीति
कुम्भकर्णवचनम्
विक्रमस्थानर्थ निवर्तक वे उद्योगपर्वत्रचनसंमति प्रदर्शनम्
आपदि सुहृदा अवश्यमुपकर्तव्यमिति कथनम्
तत्र उद्योगपर्व द्रोणपर्व वचनसंमतिप्रदर्शनम्
पुट-संख्या
[[१९३]]
[[99]]
[[१९४]]
[[१९५]]
[[१९६]]
[[95]]
[[१९७]]
"
[[१९८]]
[[71]]
[[३७]]
विषयाः
शूलमादाय समुत्पतन्तं कुम्भकर्णे प्रति सैन्यै परिवृतो व्रजेति
रावणवचनम्
·
बलवतापि एकाकिना युद्धं न कर्तव्यमिति प्रदर्शनम्
तत्र उद्योगपर्वणि विदुरवाक्यसमति प्रदर्शनम्
ततो भ्रातरं संपरिष्वज्य प्रदक्षिगं च विधाय शूलपाणिना
कुम्भकर्णेन युद्धाय निर्गमनम्
महाकार्य निर्वहणाय गमनसमये गुरुणा प्रदक्षिण नमस्कारादिकं
कृत्वा गन्तव्यमिति कथनम्
अत्र उद्योगपर्ववचनमति प्रदर्शनम्
तदानीं प्रादुर्भूतान् महोत्पातानप्यविगणय्य कृतान्तबलचोदितस्य
कुम्भकर्णस्य समराङ्गगावतरणम्
कुम्भकर्ण दृष्ट्वा नल नीलादि वानर सेनापतीना पलायनम्
अङ्गदेन तान् प्रति- आभिमुख्येन युद्धकरणे पलायने च गुणदोष-
प्रदर्शनपूर्वक प्रोत्साहनेन युद्धाय निवर्तध्वमिति कथनम्
पुट संख्या
[[१९८]]
*
,,
[[१९९]]
तत्र राजधर्मवचन प्रदर्शनम्
युद्धस्य यागतुल्यतानिरूपणम्
कुम्भकर्णेन सहस्रशो वानरवीरानर्दयित्वा मलयशृङ्गताडनेन
सुग्रीवस्यापि निपातनम्
ततः अस्मिन् हृते सर्वमिदं हृतं स्यादिति मत्वा कुम्भकर्णेन
सुग्रीवहरणम्
अत्र विचेतनस्य हन्तुं शक्यस्यापि सुग्रीवस्य सजीवस्य ग्रहण-
प्रतिपादनात् जीवतो नायकस्य ग्रहणं महाफलं, हस्तलमो नायको न हन्तव्यः सेनानायके जिते सर्वं बलं जितप्राय- मिति च प्रदर्शितं भवतीति कथनम्
अत्र राजधर्म विराटपर्व वचन संमति प्रदर्शनम्
[[२००]]
书
[[२०१]]
[[२०२]]
[[57]]
[[२०३]]
"
विषयाः
पुट संख्या
हनुमना मुष्टिनहारेण कुम्भकर्णं निहत्य राजानं मोक्षयिष्यामीति
चिन्तनम्
प्रमादात् परैः परिगृहीतः प्रभु सैनिकै मोचनीय इति नीतिप्रदर्शनं,
तत्र भारतवचन संमत्यावेदन च
मया मोक्षितस्यास्याप्रीतिः कीर्तिनाशश्च स्यातां, अतोऽयं स्वयमेव
मोक्षं प्राप्नोतु, मुहूर्तं काक्षिष्ये इति हनुमञ्चिन्ननम् परगृहीतस्यापि शूरस्य अन्येन मोचनं क्लेशाधायकमिति प्रदर्शनम् तत्र द्रोणपर्ववचनसमत्यावेदनम्
प्रबुद्धेन सुग्रीवेण नखैर्दशनैश्च तदीयकर्णनासं सत्वरमुत्कृत्य विहायस -
मार्गेण रामसमीपागमनम्
पुनः प्रतिनिवृत्तेन कुम्भकर्णेन वानराणां भक्षणम्
ततो लक्ष्मणशरताडितेन सवच्छोणितेन कुम्भकर्णेन रामसमीपमागत्य
त्वन्निग्रहायागतोऽस्मीति कथनम्
[[२०४]]
[[99]]
"
[[99]]
[[91]]
राम कुम्भकर्णयोः युद्धवर्णनम्
रामकृत कुम्भकर्णवधवर्णनम्
[[२०५]]
[[२०६]]
देवानां वानराणां च प्रमोदकथनम्
प्रबल बुहनने योधानां सन्तोषो भवतीति प्रदर्शनम्
तत्र कर्णपर्ववचन सम्मत्यावेदनम्
कुम्भकर्णस्य वधं श्रुत्वा रावणस्य बहुधा विलपनं
विभीषणस्य शुभं वचनं अज्ञानान्मया न कृतमित्यनुशोचनं च
धार्मिकस्य मन्त्रिणः वाक्यं तिरस्कुर्वन् मूढः विपत्यनन्तरमेव प्रबोधं
प्राप्नोतीति प्रदर्शनम्
तत्र शल्यपर्व कामन्दकवचन संमति कथनम्
त्रिशिरसा राक्षसेन रावणसमाश्वासनम्
[[95]]
[[११]]
"
[[२०७]]
[[२०८]]
[[३९]]
विषयाः
पुट-संख्या
अल्पबुद्धयो राजानः अल्पकृताश्वासनेन कृतार्थमात्मानं मन्यन्ते
इति प्रदर्शनम्
तत्र द्रोणपर्ववचनसमति निवेदनं च
त्रिशिरातिकाय देवान्तकनरान्तकमहोदरमहापार्श्वादीना युद्धाय
निर्गमनम्
ऐरावतकुले जातं सुदर्शननामानं गजमारुह्य महोदरस्य प्रस्थानम् अष्टविधेषु गजेषु ऐरावतस्य श्रेष्ठ्य प्रतिपादनम्
अष्टविधगजानां उत्पत्तिप्रकारकथनपूर्वकं तेषा प्रत्येक लक्षणा दि
निरूपणम्
युगभेदप्रयुक्त लक्षणभेदात् ते गजा. चतुर्विधा भवन्तीति प्रदर्श्य
तेषां प्रत्येकं लक्षणकथनम्
तेषां चतुर्गा भद्रादीनां गजाना मदस्थानविशेषप्रदर्शनम्
मदानां स्थानविशेषे नामभेदप्रदर्शनम्
एतेषां चतुर्विधानां गजानां ब्राह्मणादिगुणवत्वेन ब्राह्मण्यादि -
जातिमत्वमप्यस्तीति प्रदश्ये प्रत्येकं तत्तज्जातिगजानां लक्षणादि
कथनम्
गजानां अवयवलक्षगभेदेन स्वामिनः फलविशेषोऽपि भवतीत्युक्त्वा
तत्तदङ्गलक्षणानां तज्जन्यफलभेदानां च प्रदर्शनम्
श्वेतं मनोजवं महाकायं हयमारुा नरान्तकस्य प्रस्थानम् नरान्तक तुरङ्गमस्य वर्णत्वेन महाकाय वेन वेगवत्वेन च
उत्तमत्व प्रदर्शनम्
ब्रह्मपुराणोक्तप्रकारेण, अश्वाना श्वेतादिवर्णविशेषेण फलभेदा
भवन्तीति निरूपणम्
परिमाणभेदेन अश्वानामुत्तममध्यमादिभेदा भवन्तीति कथनम्
[[२०८]]
[[79]]
,,
[[19]]
[[२०९]]
[[२१०]]
[[२११]]
"
[[२१२]]
[[२१३]]
“}
[[२१४]]
警警
[[४०]]
विषयाः
पुट-संख्या
तत्तदङ्गेषु शुभावर्तेर शुभावतैश्चाङ्कितानामश्वानां तत्तदावर्तानुसारेण
शुभाशुभफलजनकत्व कथनम्
राजवाहनत्वेन स्वीकार्याणामश्वाना प्रदर्शनम्
ब्रह्माण्डपुराणोक्तप्रकारेण कांभोजादि देशविशेषोत्पन्नाना अश्वानां
प्राशस्त्य कथनम्
अश्वसैन्यमेव राज्ञा मुख्यं विजयकारणमिति निरूपणम्
वानरराक्षसानां भयंकर युद्धवर्णनम्
[[२१५]]
[[२१६]]
[[11]]
[[२१७]]
महावीरेण नरान्तकेन वानरसेनाभञ्जनम्
सुग्रीवप्रेरितेन अङ्गदेन नरान्तक सहरणम्
हनुमत्प्रभृतिभिः कपिप्रवीरै देवान्तकादीनां राक्षस वीराणां
शमनशरणप्रापणम्
ततो युद्धाय समायान्तं कुम्भकर्णप्रतिमं महाकायमतिकाय-
मवलोक्य भीता वानराः राघवं शरणं ययुरिति कथनम् राघवप्रेरितेन विभीषणेन अतिकायस्य पराक्रमातिशयनिरूपणम् वानरवाहिनी प्रविष्टेन अतिकायेन प्रतियोद्धुमागताना द्विविद-
मैन्दकुमुदादीनां शरवर्षैरुत्सादनम्
[[२१८]]
$9
[[२१९]]
स चातिकायः अयुध्यमानं न कञ्चिन्निजघानेति कथनम्
[[२२०]]
अयुध्यमानस्य हननं न कर्तव्यमिति न्यायप्रदर्शनम्
सत्र मनुवचन संमति प्रदर्शनम्
अतिकायस्य विकत्थनं श्रुत्वातिकुपितेन लक्ष्मणेन तेन सह
युद्धाय समुत्थानम्
सत्पुरुषाः कत्थनं न कुर्वन्ति क्रिययैव बलं दर्शयन्तीति प्रदर्शनम्
बालोऽयमित्यतिकायावज्ञातेन लक्ष्मणेन तं प्रति वालो वा यदि वा
ध्रुद्धः मृत्युं जानीहि मां तवेति कथनम्
**
[[४१]]
विषयाः
तेजस्विनो बाल्यं वयः पराकमनिरोधे न प्रभवतीति कथनम् तत्र कालिदास वनपर्ववचन समति प्रदर्शनम् लक्ष्मणातिकाययोरस्त्रयुद्धवर्णनम्
अब भगवता वायुना लक्ष्मणं प्रति ‘अतिकायोऽयं ब्रह्मदत्तवरः अवध्यकवचावृतश्च अतो ब्राह्मणैवात्रेग हन्तव्योऽय’ मिति प्रतिबोधनम्
कवचस्य अभेद्यत्वं च कृतं मन्त्रप्रभाव कृत चेति
द्विविधमिति कथनम्
देवताप्रसाद अमेय मार्कण्डेयपुराण वचन प्रदर्शनम
द्रोगपर्वणि अर्जुन दुर्योधनयोर्युद्ध-
पुट संख्या
[[२२०]]
[[२२१]]

[[91]]
मन्त्रप्रभावकृताभेद्यत्वे
वर्णन प्रस्तावे समतिप्रदर्शनम्
लक्ष्मगेन ब्रह्मास्त्रप्रयोगेग अतिकाय शिरश्छेदनम्
वानरवीराणां प्रमोदातिशयवर्णनम्
२२२-२२४
[[२२५]]
[[19]]
सौमित्रिनिहतमतिकायं श्रुत्वा रावणस्यानुशोचनम्
रामलक्ष्मणयोः कपिवीराणा च पराक्रमस्मरणकंपितेन रावणेन
राक्षसवीरान् प्रति ’ द्वारविधानादिना अप्रमत्तैर्भवद्भि पुरी रक्षणीये’ त्याज्ञापनम्
अप्रमेयपराक्रमस्य भ्रातुः पुत्रस्य च वधेन विस्मयाक्रान्तहृदयं,
संभ्रान्तराक्षसगणपरिवृतं च पितरं दृष्ट्वा मेघनादेन ’ अद्य समुद्यतास्त्रोऽहं सन्त्रासयिष्यामि सपरिवारं शत्रु मिति प्रतिज्ञाय पितरं समाश्वास्य युद्धाय प्रस्थानम्
अत्र पुत्रेण पितृविपत्तिसमये स्वनाः येनापि तदीयापन्निवृत्तिः
कर्तव्येति पुत्रधर्माविष्करणम्
सत्र तैत्तिरीयति, द्रोणपर्व, आदिपर्ववचनसंमति प्रदर्शनम्
अथ शबुनधाय स्वविजयाय च इन्द्रजिताभिचारकर्म करणम्
D. x. vi.
[[19]]
[[२२६]]
"
[[२२७४२]]
विषयाः
पुट- संख्या
तत्कर्म महिना आत्मविरोधानपूर्वकं सर्वायुधोपेतेन इन्द्रजिना,
वानरवाहिन्या अम्बुदेनेव शरौघानभिवर्षता हनुमत्सुग्रीवाङ्गद- प्रभृतीन् सप्रहृत्य वाणवर्षैरस्त्रजालैश्च राघवावपि बहुशो व्याकुलीकृत्य पुनश्च लङ्काभिगमनम्
रावणिना ब्रह्मास्त्रबद्धौ दाशरथी समालोक्य विभीषणेन वानर-
पमुखाणा विषण्णहृदयाना समाश्वासनम्
ततो मारुतिचोदितेन विभीषणेन रावणिनिहतेपु कपिसैन्येषु
यो यः प्राणान् धारयते तेषा समाश्वासनाय तेन सह उल्काहस्तेन अन्वेषणम्
ततश्च क्रमेण पश्यन् मन्दं मन्दं शरनिपीडितस्य जांबवत. समीप -
मागत्य, दिष्ट्या भवानविश्वसितप्राण इत्यभिधानम्
जांबवता पवनसुतः कञ्चित्समाण इति प्रश्नकरणम्
raat सुग्रीवं चापहाय किमिति मारुतिमेव पृच्छतीति विभीषण- पृष्टेन जाचवता ‘तस्मिन् जीवति हतमप्यहतमस्माकं बल’ मिति निवेदनम्
अनेन बहुजनजीवनोपयोगिनो जनस्य जीवनं श्लाध्यमिति प्रदर्शनम् ततोऽभिवादयन्तं हनुमन्तं बहुधा सम्पनू ’ महावीर ! त्वत्पराक्रम-
कालोऽयं सत्वरमौ पर्व मासाद्य सजीवन्याद्योषधीरानीय
सर्वानस्मानुजीवये ‘त्यनुशासनम्
ततो जचित्प्रेरणया प्रस्थितेन हनुमता ओषधिपर्वनगमनम् अर्थमागतं दृष्ट्वा अदृश्यतामुपगतास्योपधीपु कुपितहृदयेन
मारुतिना सवनमुत्पाट्य तत्पर्व नस्यैवानयनम् औषधिपर्व नमानी नवता हनुमता हर्युतमेभ्योऽभिवादनम् For महका साधितत्रता महद्धयोऽभिवादनं कार्यमिति
मदर्शनम्
[[૨૨૮]]
[[२२९]]
"
[[19]]
"
[[२३०]]
[[11]]
[[४३]]
विषयाः
तल द्रोणपर्ववचन संमति कथनम्
महौषधीना
मा रामलक्ष्मणयोः कपिवीराणां च समुत्थानम्
युद्धे निहता राक्षसा सर्वे राणाज्ञया समुद्रे क्षिप्ता इत्यतः तेपा-
मसमुन्थानम्
हनुमना ओषधिपर्वतं हिमवन्तं नीत्वा पुनः रामसमीपागमनम् ततः सुग्रीवशासनेन कपिवीरैः लङ्कावर्षणम्
ततो वानरेव्याकुलीना लङ्कामभिवीक्ष्य प्रकुपितेन रावणेन प्रेषि-
तानां यूपाक्षादिपरिवृताना कुम्मनिकुम्भादीना समराङ्गणावतरणम् ततः प्रवृत्ते घोरयुद्धे अङ्गदादिभिर्निहतेषु अकम्पनशोणिताक्षादिषु राक्षसपत्ररेषु, कुम्भेनाभिभूतेषु मैन्दद्विविदादिषु, रामवचः- प्रचोदितेषु जाम्बवत् सुषेणवेगदर्शिनमुखेष्वपि कुम्भपत्रि- समुत्सारितेषु, सकोपमागतेन तपनननयेन सह तस्य युद्धवर्णनम्
हनुमता कुम्भस्य बाणवेगं युद्धकौशलं च दृष्ट्वा तलभावप्रशंसनम्
आधयः जितेन्द्रियमिव महाबाहुमरिन्दमं त्वामेकमेव त्रिदशा
,
नातिवर्तन्त इति वायुसुतेन तत्प्रशसनम्
इन्द्रियनिग्रहेण मनसो विषयवासनानिषेधे सति आधिव्याधिनाशः
भवतीति प्रदर्शनम्
तत्र योगशास्त्रवचन संमति कथनम्
इन्द्रियनिग्रहे मनोनिग्रहो हेतुरित्युक्त्वा तत्र कठवल्लीवचनसंमति
प्रदर्शनम्
भीमविक्रमाणा बहूनां कपिवीराणां निपातनेन परिश्रान्तं कुम्भं प्रति
हनुमता परिश्रान्तस्य वधो नेप्यते विश्रान्तः पश्य मे बलम्’ इति कथनम्
पुट संख्या
[[२३०]]
[[२३१]]
梦管
[[59]]
[[२३३]]
"
"
[[17]]
विषयाः
अनेन वीराणां अन्यैर्युद्धकरणेन श्रान्नस्य शत्रोहननं निन्दितमिति
प्रदर्शनम्
तत्र द्रोणपर्ववचनसंमति कथनम्
ततो मुष्टियुद्धाय समागते कुम्भे, हनुमत्कृतमुष्टिनवारविशीर्णदेहस्य
तस्य भूमौ निपननम्
ततः कुम्भवधम महमान मग्रपरिघनादाय वानरवीराणां विनाश-
नाय समागतः निकुम्भोऽपि मारुतिकृतमुष्टिनिपातपरिपिष्टः
पञ्चत्वमुपगतः
ततो रावणप्रेषितस्य खरपुत्रस्य मकराक्षग्य राघवेण हननम् ततः रक्षः पतिचोदितो मेघनाद हुतवहसतर्पण संप्राप्तं महा- रथमधिरुह्यान्तर्धाय चात्मानं नभोगत अक्षयशरक्षेपैर्वानर- वाहिनीं रामलक्ष्मणौ च भृशं विक्षोभ्यापीडयदिति वर्णनम्
क्रुद्धेन लक्ष्मणेन रामं प्रति, सर्वरक्षसां विनाशाय ब्रह्मास्त्रं
प्रयोक्ष्यामीति कथनम्
नैकस्य हेतोः सर्वरक्षसां हननं युक्तमिति रामवचनम् अनेन एकस्य दुष्टस्य कृते बहूनां हननं न कर्तव्यमिति भाव
सूचनम्
अत्र हरिवंशे पृथ्वीं प्रति पृथुवचन संमति प्रदर्शनम् मायिनो दुष्टस्य तस्य हननाय रामस्य त्वरितनिरीक्षणम् स्वविनाशकरं राघव्यवसायमभ्यवसाय भीतेन मेघनादेन नगरीं
प्रविश्य मायामयीं सीता स्वरथमारोप्य केशेषु गृहीत्वा हनुमत्प्रभृतीना हरियूयपाना मनोव्यामोहनाय पश्यतां तेषां निस्त्रिंशेन मायासीतायाः शिरश्छेदनम्
तदवलोक्य व्यथित हृदयेन मारुतिना ’ दुरात्मन् आत्मनाशाय
केशपक्षे परामृशः’ इति निन्दनम्
पुट- संख्या
[[३३२]]
梦矍
[[२३३]]
[[२३४]]
[[19]]
[[19]]
"
[[२३५]]
[[४५]]
विषयाः
सतीनां केशग्रहणं आत्मनः कुलस्य च नाशकमिति प्रदर्शनम् अत्र उद्योगपर्वणेि कृष्णवचन संमति प्रदर्शनम्
महाकुलोत्पन्नस्यापि पुरुषस्य क्षेत्रानुगुण्येन बुद्धिर्भवतीति कथनम् तत्र विष्णुपुराणवचन समति प्रदर्शनम्
अनार्याः दयनीयेष्वपि दयां न कुर्वन्तीति प्रदर्शनम्
तत्र आनुगासनिकपर्व वचन समति कथनम्
स्त्रीवधो निन्दित इति कथनम्
तत्र उद्योगपर्व आपद्धर्मवचन संमति प्रदर्शनम्
रावणिना मारुति प्रति ‘सुग्रीवस्त्वं च रामश्च यन्निमित्तमिहागताः
तामद्य वधिष्याम्येवेति कथनम्
पापिष्ठस्य पुरुषस्य अर्थनाशके पापसाधने च कर्मण्येव अर्थ - साधकताबुद्ध्या प्रवृत्तिर्भवति यथेन्द्रजितः इति विवरणम्
अत एव राज्यस्य स्वस्य च नाशके पापसाधने द्यूते पापिष्ठस्य दुर्योधनस्य राज्याशया प्रवृत्तिरुक्ता सभापर्वणीति तत्संमति प्रदर्शनम्
पुनश्च द्रोणपर्वणि स्वस्य सेनापत्यभिषेकानन्तरं वरं वृणीष्वेति
द्रोणेनोको दुर्योधनः पुनरपि देवनार्थतया युधिष्ठिर आनेय’ इत्युक्तवानिति प्रदश्य तत्सन्दर्भस्थित भारत- लोकानां प्रदर्शनम्
स्त्रीहननमपि अमित्राणां पीडाकरं चेत्कर्तव्यमेवेति वायुसुतं
प्रति मेघनादवचनम्
हृष्टरूपमिन्द्रजितं दृष्ट्वा वानराणां समभिद्रवणम्
ततो वानरान् कथंचिदवस्थाप्य विशकलितोत्साहेन हनूमता रामसुग्रीवाभ्यामिममर्थं निवेद्य तौ यत्प्रतिविधास्येते तत्करिष्यामहे वयमिति पिवीरान् प्रति कथनम्
पुट- संख्या
[[२३५]]
"
[[31]]
"
"
[[95]]
[[२३६]]
,,

[[२३७]]
[[२३८]]
"
[[४६]]
विषयाः
निकुंभिलायां हव्यवाहं तर्पयितुं रावणः प्रस्थानम्
पवनसुतमुखेन रावणिकृत मीनावघवृत्तातं श्रुत्वा रामस्य मूर्च्छनम् लक्ष्मणेन रामसमाश्वासनम्
स्वया सेव्यमानो धर्म त्वामनर्थेभ्यस्त्रातुं न शक्नोतीत्यतः स
निरर्थक’ इति कथनम्
स्थावरजङ्गमात्मकभूतानां यारां स्फुटतरं प्रत्यक्षमस्ति न तथा धर्मस्य प्रत्यक्षदर्शनमस्ति, तस्मान्न धर्मे प्रत्यक्षं प्रमाणम् । यदि धर्मः प्रामाणिक स्यात् त्वादृशो न विपद्येतेति कथनम्
धर्माधर्मयोः सुखदुःखानुभवै कलिङ्गत्वस्य वक्तव्यतया, सुखस्य
अधर्मेण सहचारस्य रावणे दर्शनात् त्वयि च दुखस्य धर्मेणैव सहचारदर्शनेन व्यभिचारित्वान्नानुमानं प्रमाणं,
इति प्रदर्शनम्
तथा च अप्रामाणिक धर्माधर्मौ यदि च तत्साधकं प्रमाणान्तरं
भवेत् तथापि विपरीत फलकत्वान्निरर्थकावेवेति कथनम् ईश्वरप्रेरितेनैव पुरुषेण धर्मः अधर्मो वा अनुष्ठीयते न तु स्वतन्त्रेणेत्येतदप्ययुक्तम्, तथा सति स्वतन्त्रस्येश्वरस्यैव पुण्यपापे स्यातां न पुरुषस्य अस्वातन्त्र्यादिति कथनम् धर्मस्य फलजनकत्वेऽपि प्रतिबन्वान्न फलोत्पत्तिरित्येतदप्ययुक्तम्
अज्ञातप्रतिबन्धकेन स्वरूपतोऽप्यनभिव्यक्तेन, अतएव असत्कल्पेनानेन धर्मेण कथं सुखं प्राप्तुं शक्यमिति कथनम् यतस्तव धर्मैकप्रधानस्येशं राज्यभ्रंशादि व्यसनजातमुपगतं ततः
स धर्मोऽप्रामाणिकः, सुखफलकत्वमपि तस्य नास्तीति कथनम्
"
धर्मः सुखहेतुरेव, तथापि पुरुषकारबलमपेक्ष्यैव तस्य कार्य साधकत्व
冀
मिति चेत् तर्हि पुरुषकार एव प्रबलत्वात्सेव्यः, न तु धर्मों दुर्बलः इति कथनम्
पुट-संया
[[२३८]]
[[11]]
[[२३९]]
,,
[[२४०]]
[[२४१]]
[[४७]]
विषयाः
यदि सत्यवचनं धर्म तदतिक्रामन् राजा दण्ड्यश्च तथा सति पूर्वमभिषेकं प्रतिज्ञाय पश्चाद्वनप्रस्थापनेन अनृतवादी अकरुणश्च पिता किमिति त्वया न शिक्षितः, तस्मात् धर्मः क्रियत इति तव प्रतिज्ञामात्रमिति कथनम्
अथ धर्मः प्रामाणिकः अधर्मश्व, तयोर्धर्म एवादरणीयः अधर्म.
परित्याज्य इति चेत् तदा शतक्रतुरिन्द्रः राज्यप्रात्यर्थं मुनिं न हन्यात् न वा तत्प्रायश्चित्तं यागं कुर्यादिति कथनम् धर्मः अधर्मसहित एव अनर्थ विनाशयति न केवलो धर्मः
तस्मात्कार्यार्थी पुरुष धर्माधर्मौ यथेच्छं अर्थप्राप्त्युचित- देशकालानुसारेण कुर्यात् । काले धर्माधर्मोभयपरिग्रह- रूपोऽयमेव धर्मो न्याय्य इति इन्द्रादेरिव ममापि मतमिति लक्ष्मणाशय विवरणम्
एतादृशधर्ममूलं च हस्तप्राप्तं राज्यं परित्यजता त्वया छिन्न- मित्युक्त्या अर्थस्य धर्मं प्रति कारणत्वं विस्पष्टमुक्तं
भवतीति कथनम्
धर्मं प्रति अर्थ कारणत्वे वनपर्ववचनसंमति प्रदर्शनम्
अर्थस्य अन्वयव्यतिरेकाभ्या सर्वक्रियामूलत्वमुक्त्वा अर्थाभावे
काचिदपि क्रिया न प्रवर्तत इति प्रदर्शनम्
अत्र राजधर्मवचनसंमति कथनम्
धर्ममूलमर्थं परित्यज्य सुखकामस्सन् यः दुःखबहुलं धर्ममारभते
तस्य राज्यभ्रंशादिदोष. प्रवर्तत इति प्रदर्शनम्
यस्यार्थास्तस्य मित्राणि - इत्यादिना न केवलं धर्मे मूलमर्थः, किन्तु मित्रवान्वादि सकल संपतावप्यर्थ एव मूलमित्युक्तं भवतीति कथनम्
अत्र च राजधर्मे युधिष्ठिरं प्रति अर्जुनवाक्य संमति कथनम्
पुट- संख्या
[[२४२]]
"
[[२४३]]
[[39]]
}}
[[४८]]
विषयाः
तस्मादुत्तिष्ठ राघव ! इन्द्रजित्कृतं महद्दुःखमिदमहमद्य कर्मणा व्यपनेष्यामि, सराक्षसेन्द्राभिमा लङ्का इषुभिर्विनिपातया- मीति लक्ष्मण भाषणम्
तदनु यदृच्छया तत्र समागतेन, विषण्णान् रामसुग्रीवादीन्
दृष्ट्वाश्चर्याविष्टेन, ततो लक्ष्मणमुखाद्विदितवृत्तान्तेन विभीषणेन
‘निखिलवानरवाहिनीमोहनाय मेघनादविहितेयं माया इत्युक्त्वा तत्क्लेशपरिमार्जनम्
तदिदानीमस्मान् मोहयित्वा निकुभिलायां तेन समारब्धं
यज्ञं विघटयितुं ससैन्यैरस्माभिः सह लक्ष्मण प्रेषय तेन विघटिते तत्कर्मणि स बध्यो भविष्यतीति विभीषणेन राघवाय निवेदनम्
क्रियमाणस्य कर्मणः असमाप्तौ कर्तुरेव वधो भवतीति प्रदर्शनम् अत्र च तैत्तिरीयश्रुति, बालकाण्डवचनसंमति कथनम् रामेण इन्द्रजिद्वधोपायं पृष्ठेन विभीषणेन निकुंभिलायामसमाप्त-
यज्ञस्यैव तस्य वधः ईश्वरेण समादिष्ट इति कथनम् रामेण च शत्रुवधाय वानरसेनया, जाम्बवता, सचिवसहितेन
विभीषणेन च सह लक्ष्मणस्य प्रेषणम्
विभीषणस्यापि प्रेषणेन, प्रकुपितो मर्मज्ञो ज्ञातिरेव विनाशको
भवतीति सूचनम्
सल कामन्दकवचनसमति प्रदर्शनम्
लक्ष्मणोऽपि राममभिवाद्य गत्वा च निकुंभिलां ब्रह्मोक्त-
बधोपायानुसारेण सज्जस्तस्थौ इति कथनम्
यस्य येन प्रकारेण वधो विधिनिर्दिष्टः स तेनैवोपायेन हन्तव्य
इति कथनम्
अत्र च पारक्षुद्रशाखायां इन्द्रकृतनमुचिवधवृत्तान्तस्य दृष्टान्ततया
प्रदर्शनम्
पुट-संख्या
[[२४४]]
[[२४५]]
"
[[२४६]]
"
"
[[४९]]
विषय
यज्ञसंरक्षणाय परितो निक्षिप्तेषु महाबलेषु राक्षसवीरेषु कपि-
प्रवीरहन्यमानेषु खमनीकं शत्रुभिरर्दितं श्रुत्वा अननुष्ठित एव कर्मणि मेघनादेन युद्धाय समुत्थानम् विभीषणेन अयं स रावणिरितः समागत इति लक्ष्मणाय
प्रदर्शनम्
तत्कृतबलिपूजोपहारस्थलं न्यग्रोधं लक्ष्मणाय प्रदर्श्य पुनस्तदेश-
सप्रवेशे स सर्वथा दुराधर्षोऽदृश्यश्च भवेत्, ततोऽप्रविष्ट- न्यग्रोधमेनं शीघ्रं विध्वंसय शरैरिति विभीषण वचनम् इन्द्रजितापि रामानुजमाहवायाहूय पितृव्यं प्रति- ’ राक्षस !
स्वमिहैव जातः संवृद्धश्च मम पितुश्च साक्षाद्याता, एवं सन्नपि पुत्राय मह्यं कथं द्रुह्यसीति कथनम्
अनेन येन संवर्धितः तस्य द्रोहो न कर्तव्य पुत्रेषु च द्रोह-
बुद्धिर्न कार्येति सूचितं भवतीति कथनम्
अत्र च उद्योगपर्व वचन संमति कथनम्
,
धर्मदूषकस्य कुलादिकं प्रमाणं न भवतीति विभीषणाशयावेदनम् तत्र उद्योगपर्व वचन संमति कथनम्
पुनरिन्द्रजिता विभीषणं प्रति ’ शोच्यस्त्वमसि दुर्बुद्धे’ इत्यादि
दूषणोक्तयः
स्वजनं परित्यज्य यः परान् वृणीते स दुःखं प्राप्नोतीति कथनम् तत्र च उद्योगपर्वणि विदुरवाक्य संमति प्रदर्शनम्
यः स्वपक्षं परित्यज्य परपक्षं निषेवते, स बैरिहस्तान्मरणं प्राप्नोतीति
कथनम्
सत्र च उद्योगपर्वणि दुर्योधनं प्रति गान्धारीवचन संमति कथनम्
स्वजने निरनुक्रोशता नोचिता, पारुष्यं च न कर्तव्यम् इति
प्रदर्शनम्
D. Y. vii.
पुट-संख्या
[[२४७]]
,
"
[[19]]
[[२४८]]
"
"
"
[[३४९]]
[[५०]]
विषयाः
तत्र उद्योगे दुर्योधनं प्रति भगवद्वचन समति कथनम् विभीषणेन इन्द्रजितं प्रति- ’ यद्यप्यहं क्रूरकर्मणा राक्षसानां कुले जानः तथापि राक्षसोचित क्रोधदर्पादि दुष्टगुणरहितं, सत्व- गुणप्रधानं च मा विद्धि, न रमे दारुणेनाहं न चाधर्मेण वै रमे इति कथनम्
राक्षसासुराणां शीलं क्रोधदर्पादिकमित्यत्र गीतावचन संमति
कथनम्
पापिष्ठपरित्यागेन सुखं प्रागोतीति कथनम्
तत्र उद्योगपर्ववचनसंमति कथनम्
ब्राह्मणवध, देवतानिग्रह, परस्वहरण, परदाराभिमर्शन,
अभिमान कोपादयो दोषाः जीवितैश्वर्य नाशनाः, सद्गुण- प्रच्छादकाश्चेति कथनम्
ततश्च विभीषणेन बद्धस्त्वं कालपाशेन ब्रूहि मां यद्यदिच्छसि’
इतीन्द्रजितं प्रति कथनम्
तदनु रथमारुह्य समापतन्तं विकत्थनशीलं रात्रणि दृष्ट्वा कुद्धे लक्ष्मणेन मेघनादं प्रति ’ अन्तर्धानगतेन त्वया आजौ यदाचरितं स तस्कराचरितो मार्गः नैष वीरनिपेवितः, यदि वीरस्त्वं तर्हि दर्शयेदानी मत्पुरतस्ते वीर्यमिति कथनम् लक्ष्मणेन्द्रजितोघरयुद्धवर्णनम्
ततः क्रमेण हीयमाने मेघनादे विभीषणेन लक्ष्मणप्रोत्साहनम् मेघनादेनापि सप्तभिः शरैर्लक्ष् मणं, दशभिर्हनुमन्तं शरशतेन च
विभीषणं सोपं निर्भिद्य पुनश्च शरासाराभिवर्षणम्
,
ततः प्रकटितपटुतरभुजविक्रमौ परस्परशरसकलितकनकवर्माणौ. शरकृतविवरसमुद्रत रुधिरस्रावावसेको ताववेक्ष्य विभीषणेन लक्ष्मणस्य प्रियहितमुपपादयितुं तत्समीपागमनम्
पुट-संख्या
[[२४९]]
[[97]]
[[२५०]]
"
[[२५१]]
[[57]]
"
[[५१]]
विषयाः
पुट-संख्या
तदनु सज्जं धनुरादाय विभीषणेन ’
प्रहस्त निकुंभ कुंभकर्ण
धूम्राक्ष प्रभृतयः बहवो राक्षसा विनष्टाः । एतावदिह जेतव्यं युध्यध्वम्’ इति वानराननुशिष्य पुत्रहननमयुक्त-
मपि रामार्थे भ्रातुरात्मजमेनं घृणामपास्य निहन्यामिति
कथनम्
अनेन युद्धार्थमागताः पुत्रादयोऽपि स्वामिकार्यार्थी योद्धव्या एवेति
न्यायप्रदर्शनम्
अव च, आश्वमेधिकपर्व वचन संमति कथनम्
हन्तुकामस्य मे बाष्पं चक्षुर्निरुध्यति, अतो लक्ष्मण एवैनं शमयिष्यति, वानरा संभूयास्य भृत्यान् नाशयन्तु, इति विभीषणवचनम्
विभीषण चोदनया युध्यमानेषु हनुमत्प्रभृतिषु कपिप्रवीरेषु, तानभिभूय पुनर्लक्ष्मणमेवाभिधावता रावणिना पूर्ववदेव समरारंभणम्
ततः प्रवृत्ते तयोरतिभयंकरे संग्रामे सौमित्रिणा तत्स्यन्दनाधा-
नभिहत्य तत्सारथिशिशेपहरणम्
ततः प्रमाथि प्रभृतिभिः मथितेषु हयेषु भने च रथे भूमा-
ववतीर्णेन पदातिना रावणिना युद्धनिर्वहणम्
अथ घनतमसा समावृतासु सर्वासु दिक्षु, मेघनादो नगरं
प्रविश्य त्वरितमयं स्यन्दनमारुह्य पुनः समराङ्गणं प्रविष्टः लाघवेन सर्वानपि विस्मापयन् निशितशरासारैर्निर्देयमभिजघानेति
वर्णनम्
ततो विभीषणेन तद्रथस्य अश्वानां च भञ्जनम्
कुपितेन रावणिना विभीषणं प्रति रथशक्ति प्रयोगः
लक्ष्मणेन तद्विफलीकरणम्
[[२५२]]
[[59]]
[[२५३]]
[[95]]
[[39५३]]
विषयाः
लक्ष्मणेन्द्रजितोरतिभथंकरास्त्र युद्धवर्णनम्
ततो लक्ष्मणेन ऐन्द्रास्त्रमादाय ‘धर्मात्मा सत्यसन्धश्च’ इत्याद्युक्त्वा
प्रयुज्येन्द्रजितः शिरःपातनम्
अनेन तपोबलयुक्तस्यातिपराक्रमशालिनो वधार्थमस्त्रप्रक्षेपेण
धर्मातिशयव्ययेनापि हन्तव्य इति सूचितं भवतीति कथनम्
अत्र कर्णपर्यवचनसंमति प्रदर्शनम्
हतावशिष्टानां राक्षसानां पलायनम्
अन्तरिक्षगतानां देवानां ऋषीणां च प्रहर्षः, तत्कृतपुर पवर्षश्च इन्द्रजिद्वहृष्टेन लक्ष्मणेन रामसमीपागमनम्
सन्तुष्टेन विभीषणेन रामाय लक्ष्मणकृतरावणि शिरश्च्छेद-
निवेदनम्
अनेन स्वीयेषु सन्तोषहेतुमुचैर्ज्ञापयेदिति सूचनम्
तत्र द्रोणपर्ववचनसंमति कथनम्
इन्द्रजिद्वधाकर्णन संतुष्टेन रामेण लक्ष्मणश्लाघनम् विभीषणहनुमद्रया च रणे महत्कर्म कृतमिति प्रशंसनम् अनेन महत्कर्म कृतवतां भ्रातृभृत्यादीनामपि क्लेशनिवारणाय
तत्कृतकार्याभिनन्दनं कर्तव्यं इति न्यायप्रदर्शनम्
तत्र कर्णपर्ववचनसंमति प्रदर्शनम्
ततः सुषेणेन लक्ष्मणस्य अन्येषामपि कपिप्रवीराणां दिव्यौषधकृत-
नस्यादिभिः सौख्यापादनम्
अथ सचिवमुखादात्मजवधमाकर्ण्य दुःसहशोकवेगसमाकुलेन
रावणेन बहुशो विलपनम्
अथ कोपेन वक्त्रात् रोषानलमुद्रमता, क्रुद्धो रुद्र इव निश्वसता, रावणेन, सर्वानर्थनिदानभूतां सीतामद्य निहन्मीति करतलग्रहीत करवालेन, जानकीसमीपागमनम्
पुट. संख्या
[[२५३]]
[[२५४]]
[[२५५]]
[[19]]
“9
翼翼
[[२५६]]
[[19]]
,”
[[२५७]]
}}
,
[[५३]]
faeer:
ततः सुपार्धेन —- ‘दशग्रीव साक्षाद्वैश्रवणानुजेन, वेदविद्या- व्रतखातेन भवता कथं नामेदानीमनुचितोऽयं स्त्रीवधः क्रियते । कि च रूपसंपन्ना मैथिलीं प्रत्यवेक्षस्व, राघवे क्रोधमुत्सृज ’ इति प्रचोद्यमानस्य रावणस्य स्वसदनागमनम् । अल पापिष्ठस्य केवलधर्मोपदेशेन अमार्गान्निवृत्तिर्न भवति, किन्तु तदभिलषितार्थसिद्धिप्रदर्शनेनैव निवृत्तिर्भवतीति ‘मैथिलीं रूपसंपन्नां’ इत्यनेन सूच्यते इति प्रदर्शनम् अत्र वनपर्ववचनसंमतिप्रदर्शनम्
ततः सभां प्रविष्टेन, परमदुःखितेन, क्रुद्धेन, पुत्रव्यसन- कर्शितेन च रावणेन प्राञ्जलिना सर्वान् बलमुख्यान् प्रति ‘सर्वे भवन्तः एकं रामं परिक्षिप्य समरे हन्तुमर्हथ ’ इति प्रार्थनाकरणम्
अत्र राज्ञां कार्यप्रत्ययप्रसक्तौ कार्यसाधनाय भृत्यानामपि
प्रार्थना कर्तव्येत्याशयाविष्करणम्
तत्र च शल्यपर्ववचनसंमतिप्रदर्शनम्
ततो रावणाज्ञया निर्यातानां राक्षसवीराणां वानरवीराणां च
घोरयुद्धवर्णनम्
ततः
हतकपिराक्षसगणसमुद्भवत्क्षतजवाहिनीषु प्रवाहिनीषु राक्षसमूलबल विनाशाय प्रवृत्तेऽप्रमेयपराक्रमे श्रीरामचन्द्रे, तदीयगान्धर्वास्त्रेण मोहिताः सर्वेऽरिवाहिनीं दहन्तं रामं न ददृशुः किन्तु तत्कृतप्रहारानेव ददृशुरिति वर्णनम् अत्र मूलग्रन्थे - प्रहरन्तं शरीरेषु न ते पश्यन्ति राघवम् । इन्द्रियार्थेषु तिष्ठन्तं भूतात्मानमिव प्रजाः ॥ इत्युक्तम् । भूतात्मानं भोक्तारं सन्निहितमपि जीवं तत्वतो यथा न जानन्ति तथा प्रहरन्तं रामं न पश्यन्ति किंतु तत्कृत- प्रहारानेव पश्यन्तीत्युक्तं भवति । इति कथनम्,
।
पुट-संख्या
[[२५८]]
[[२५९]]
[[39]]
[[२६०]]
}}
[[५४]]
विषयाः
अत्र भोक्तृरूपस्यान्तःकरणोपाधिकस्य जीवस्य देहावस्थितस्य
पुट-संख्या
विषयदेशावस्थानं कथमित्याशंक्य तत्परिहरणम्
[[२६०]]
अन्तःकरणोपाधिकस्य जीवस्य विषयदेशावस्थितत्वमङ्गी-
कार्यमित्यन्न कौषीतकि तिवचनप्रदर्शनम्
[[२६१]]
विषयदेशस्थोप्यात्मा त्वमहमादिशब्दैः व्यवह्रियमाणोऽपि
तत्वतो न ज्ञायते इति कथनम्
तत्र सूतसंहिता वचनसंमति कथनम्
मूलबलहनने रामकृतानितरसाधारणयुद्धवर्णनम्
रावणस्य सर्वमपि मूलबलं दिवसस्य अष्टमे भागे निःशेषं निहत्य रामेण विभीषणसुग्रीवप्रमुखान् प्रति ‘एतदस्त्रबलं दिव्यं मम वा त्र्यंबकस्य वा’ इति कथनम् देवगणैः रामप्रशंसनम्
हतशेषैर्निशाचरैरावेदितवृत्तान्तानां रजनीचराणां तन्नारीणां च
बहुधा विलपनम्
प्रत्येकमेव राममाहात्म्यज्ञापनसमथैः विराध, कबन्ध, वालि,
कुम्भकर्णादिवधैः समुदितैरपि अविदितरामप्रभावस्य दुर्मतेः रावणस्यानीत्या घोरोऽयं विनाश. संप्राप्तः इत्युक्त्वा विलपनम् अनेन मूर्खस्याधर्मिष्ठस्य राज्ञो दोषेण तद्राष्ट्रस्य, सपुत्रज्ञाति-
बान्धवस्य स्वस्य च नाशो भवतीति सूचनम्
तत्र च आश्वमेधिकपर्ववचनसंमति कथनम्
भयेऽस्मिन् महति कोऽपि नः शरणं नास्ति । मम पुत्रो मम
भ्राता मम भर्ता रणे हतः इति सर्वा रजनीचरस्त्रियः भृशमार्ताः सुदारुणमुचैर्विनेदुः
तदनु प्रतिगृहं राक्षसीकृतपरिदेवनमाकर्ण्य प्रकुपितेन रावणेन रथमारुह्य अवशिष्टैर्निशाचरैः सह ’ अद्यैव मद्धनुर्मुक्तैर्बाणैः राघवं लक्ष्मणं चैव यमसादनं नेष्यामि’ इत्युक्त्वा प्रस्थानम्
[[२६२]]
"
[[२६३]]
笑骂
[[२६४]]
"
[[५५]]
विषयाः
तदानीमत्याहितशंसिनो महोत्पातानपि सहजधैर्यवशादनादृत्य
समराङ्गणमवतीर्णेन रावणेन वानरानीकेषु महत्कदनकरणम् रावणबाणैर्भृशमर्दिताना वानराणां पलायनम्
ततो रावणेन रामसमीपागमनम्
अत्रान्तरे सुग्रीवेण गृहीतपादपेन, रक्ष. पतिपक्षरक्षणाय बद्धकक्षं विरूपाक्षमासाद्य महत्या शिलया तदीयरथाश्वहननम्
ततस्तयोः प्रवृत्ते द्वन्द्वयुद्धे सुग्रीवेण विरूपाक्षहननम्
ततो विरूपाक्षवधं वानरैर्हन्यमानं स्वसैन्यं दैवविपर्ययं च
鐾
अवलोक्य द्विगुणीकृतकोपेन दशमुखेन महोदरं प्रति ‘वीर
दर्शयाद्य पराक्रमं जहि शत्रुचमूं भर्तृपिण्डस्य कालोऽय ’
རྩྭ
मिति युद्धाय प्रेरणम्
अनेन चिरकालमुक्तस्य भर्तृपिण्डस्य, स्वामिनः आपदि समु-
पस्थिताया स्वकीयप्राणत्यागेनैव निर्यातनं कर्तव्यमिति सूचनम् तत्र वनपर्वणि उद्योगपर्वणि च संमति प्रदर्शनम्
तदनु महोदर सुग्रीवयोर्घोर युद्धवर्णनम्
ततस्तयोर्बाहुयुद्धवर्णनम्, अन्ते सुग्रीव कृतमहोदरवचश्च
हर्ष समाकुलितैः सर्वैः सुप्रीवप्रशंसनम्
ततो महापार्श्वादयोर्युद्धवर्णनम्
ततोऽङ्गदकृतमुष्टिप्रहारेण महापार्श्वहननम्
तदनु महोदरादिवधकुपितेन रावणेन वानरविनाशनाय तामसास्त्र-
प्रयोगकरणम्
तदस्त्रं सोढुमनीशैर्वानरैरितस्ततः पलायनम्
ततो विद्रुतायां वानरवाहिन्यां, रावणः महद्धनुरवष्टभ्य तिष्ठन्तं,
पद्मपत्रविशालाक्षं, दीर्घबाहुं, अरिन्दमं, लक्ष्मण सहितं रामं ददर्शेति कथनम्
पुट- संख्या
[[२६५]]
[[२६६]]
"
梦梦
[[२६७]]
[[12]]
"
"
"
"
[[५६]]
विषयाः
प्रथमं रावणलक्ष्मणयोर्युद्धवर्णनम्
तदनु सुमित्रापुत्रमतिक्रम्य रावणेन राघवे शरवर्षणम् रामेण च रावणवाणानां भलैश्छेदनम्
रामरावणयोरन्योन्यवधकांक्षिणोस्तुमुलयुद्धवर्णनम्
राम रावणयोर्भयङ्करास्त्रयुद्धवर्णनम्
ततः कुपित हृदयेन रावणेन दशभिः शरैः राममर्मसु ताडनम्
तथाऽप्यविचलित हृदयेन रामेण तीक्ष्णतरैः शरैः रावणस्य सर्वगात्रेषु
ताडनम्
अत्रान्तरे लक्ष्मणः रावणस्य ध्वजं, सारथेः शिरः, धनुश्व
चिच्छेदेति वर्णनम्
विभीषणेन गदया पर्वतोपमानां तद्रथाश्वानां हननम्
कुपितेन रावणेन विभीषणं प्रति शक्त्यायुधप्रयोगः
लक्ष्मणेन विभीषणरक्षणाय विभिः शरैः तच्छक्तेश्छेदनम्
पुट- संख्या
[[२६८]]
ງ
"
"
[[२६९]]
"
"
"
ततो रावणेनातिक्रुद्धेन विभीषणवधाय अतिभयंकरायाः शक्तेर्ग्रहणम् २७०
तदा प्राणसंशयमापन्नं विभीषणं विमोक्षयितुं लक्ष्मणेन शक्ति-
हस्तस्य रावणस्योपरि तीक्ष्णैः शरैरभिवर्षणम्
तत्कर्मकुपितेन रावणेन लक्ष्मणप्राणहरणाय तदुपरि तच्छक्तेः प्रयोगः
तामतिभयंकरां लक्ष्मणप्राणहरणायापतन्ती शक्ति दृष्ट्वा रामेण
’ स्वस्त्यस्तु लक्ष्मणायेति कथनम्
शक्तिनिर्भिन्नहृदयस्य लक्ष्मणस्य भूमौ पतनम्
तदवस्थं लक्ष्मणं प्रेक्ष्य भ्रातृस्नेहाद्विषण्णहृदयोऽपि राघवः न
विषादस्य कालोऽयमिति सचिन्त्य, रावणस्य वधे घृतः सुतुमुलं युद्धं चक्रे इति वर्णनम्
ततो वानरश्रेष्ठैरशक्यां तां शक्ति हस्ताभ्यां परामृश्य राघवो
भति कथनम्
"
"
[[२७१]]
"
[[५७]]
विषयाः
अत्रान्तरे सर्वगात्रेषु रावणेन प्रहितान् बाणगणानविगणय्य लक्ष्मणं च समाश्लिष्य, राघवेण सुग्रीवहनुमत्प्रमुखान् प्रति ‘वानरोत्तमाः ! लक्ष्मणं परिवार्येह तिष्ठध्वम्, पराक्रमस्य कालोऽयं संप्राप्तः सत्यं वः प्रतिशृणोमि अस्मिन् मुहूर्ते नचिरात् अरावणमरामं वा जगद्रक्ष्यथ ’ इति कथनम्
अत्र पराक्रमस्य कालोऽयमित्युक्त्या दृष्टिपथं प्राप्तः शत्रुः
नोपेक्षणीय हन्तव्य एवेति सूचनम्
तत्र कर्णपर्ववचनसंमति कथनम्
‘अरावणमरामं वा जगद्रक्ष्यथ ’ इत्युक्त्या शूरस्य युद्धे विजयो वा, मरणं वा, श्रेयस्करत्वाविशेषात् उभयमपि समानमेवेति प्रदर्शनम्
अत्र गीता कर्णपर्ववचनसंमति कथनम्
[[2]]
अद्य रणे रावणं हत्वा राज्यनाशवनवासादिभिः प्राप्तं
महद्दुःखं त्यक्ष्ये इति राघववचनम्
अनेन यस्मादात्मनो महाक्केशानुभवः तद्वधे तत्क्लेशनिवृत्तिरिति
सूचनम्
अत्र कर्णपर्वणि कृष्णं प्रति अर्जुनवचनसंमति कथनम्
पुट-संख्या
[[२७१]]
[[२७२]]
"
"
रामेण वानरान् प्रति-
यूयं स्वस्थाः पर्वतामेषु आसीनाः
रावणस्य मम च युद्धं पश्यत’ इति कथनम्
अनेन विजिगीषेोर्युद्धप्रसक्तौ सैनिकैः प्रेक्षकैर्भवितव्यमित्युक्तमिति
प्रदर्शनम्
अत्र कर्णपर्वणि अर्जुनं प्रति कृष्णवचनसमति कथनम्
अद्य संयुगे रामस्य रामत्वं पश्यन्तु सर्वे, अद्य तत्कर्म करिष्यामि यत्सचराचरा लोकाः यावद्भूमिर्धरिष्यति तावस्कथयिष्यन्ति ’ इति रामभाषणम्
D. Y. viii.
"
[[५८]]
विषयाः
अत्र महापुरुषस्य अतिमानुषपराक्रमेण सकललोकस्थायिनी
सार्वकालिकी च कीर्तिर्भवतीति प्रदर्शनम्
तत्र कर्णपर्ववचनसंमति कथनम्
ततः सरोषेण रामेण रावणोपरि तीव्रवेगानां बाणानां वर्षणम्
अत्र, पराक्रमस्य कालोऽयमित्यादिना रामेण स्ववीर्यप्रशंसा
कृतेत्यवगम्यते तच्च निषिद्धम् ’ आत्मप्रशंसा परगर्हामिति च वर्जयेत्’ इति ह्यापस्तम्बः, इत्याशङ्काप्रदर्शनम्
"
परविभिन्नायाः सेनायाः आश्वासनेन पुनः स्थिरीकरणाभिप्रायेण
कृतस्य स्ववीर्यप्रख्यापनस्य आत्मस्तुतिरूपाभावेन दोषा- भावात् इत्याशङ्कापरिहरणम्
अत्र च कर्णपर्ववचन संमति कथनम्
रामकृतातिघोर शरजाल वर्षणार्दितेन रावणेन भयात्पद्रवणम्
ततः प्रद्रुते रावणे शक्तिप्रहारनष्टचेष्टं लक्ष्मणं दृष्ट्वा बहुधा
रामस्यानुशोचनम्
ततः सुषेणैन ‘राघव ! अस्य मुखं सुप्रभ प्रसन्नं च अभिलक्ष्यते
समाण एवायं मा विषादं कथा’ इत्युक्त्वा तत्समाश्वासनम् तदनु सौमित्रिसंजीवनाय ओषधिसमानयनार्थं सुषेणेन हनुमत्प्रेषणम् ओषधिस्वरूपम जानता हनुमता तच्छिखरस्यैवानयनम् ततः सुषेणकृतौषधिचिकित्सया सद्य एव विशल्यस्य विरुजस्य
व लक्ष्मणस्य समुत्थानम्
उत्थितं लक्ष्मणं गाढमालिङ्गय रामेण ‘दिष्ट्या व वीर पश्यामि
मरणात्पुनरागतं ’ इत्यादि कथनम्
लक्ष्मणेन च तत्साभवनपूर्वकं शीघ्रमस्य दुरात्मनो बधमिच्छा-
मीति निवेदनम्
पुट संख्या
[[२७२]]
[[13]]
[[२७३]]
[[39]]
刻
梦想
**
[[२७४]]
[[77]]
[[२७५]]
[[99]]
步骤
[[12]]
[[५९]]
विषयाः
ततो युद्धसन्नद्धं पदातिं राघवं रथस्थं रावणं चावलोक्य, भूमि- स्थस्य राघवस्य रथस्थस्य रावणस्य च युद्धं न सममिति देवाना भाषणम्
अनेन भूमिष्ठस्य रथारूढेन सह युद्धमनुचितमिति न्यायप्रदर्शनम् अत्र च उद्योगपर्वणि कर्णपर्वणि च संमति प्रदर्शनम्
ततः शचीपतिनिर्दिष्टेन मातलिना, पवनजवनतुरङ्गमयुक्तं सज्जं
रथवरमानीय ’ काकुत्स्थ ! महासत्व, रथोऽयं ते विजयाय सहस्राक्षेण दत्त, एनं रथवरमारुह्य रावणं जहि ’ इति निवेदनम्
रामेणापि तं रथवरं परिक्रम्य अभिवाद्य च तदारोहणम् ततोऽन्यं रथवरमारु युद्धाय समागतेन रावणेन सह रामस्य
अस्त्रयुद्धवर्णनम्
ततश्च स्वप्रहितानस्त्रान् राघवेण प्रतिहतानवलोक्य कुपितेन
रावणेन शरसहस्रेण राममर्दयित्वा, मातलि च शरैराहत्य रथकेतोरप्येकेन बाणेन छेदनम्
ततस्तत्कर्मसत्रस्तमानसेषु महर्षिषु देवदानवगन्धर्वगणेषु व्यथितेषु
च वानरयूथपेषु महोत्पातानां प्रादुर्भावकथनम् रणमूर्धनि दशग्रीवेण निरस्यमानो रामः सायकानभिसन्धातुं
नाशक्नोदिति कथनम्
ततश्चक्षुषा निर्दहन्निव रामः सहसा क्रोधं जगामेति कथनम्
तदनु कोपविचलितेषु कुलाचलेषु, आकुलीकृते च भुवनत्रये, संक्रुद्धं रामं सुदारुणानुत्पातांश्च दृष्ट्वा सर्वभूतानि विवेसुः, भीतोऽभूद्रावणश्चेति कथनम्
तदनु घोरतरं रामरावणसमरमभिवीक्ष्य, दशग्रीवं जयेत्याहुरसुराः,
रामं च सुरा इति कथनम्
पुट-संख्या
[[२७५]]
[[२७६]]
[[२७७]]
„
"
विषयाः
पुट-संख्या
ततः संक्रुद्धेन रावणेन अतिभीषणं शूलमादाय रामहननाय प्रेषणम् २७८ रामेण मातलिसमानीतया शक्त्या तच्छूलभेदनम्
ततः काकुत्स्थशरपीडितेन सुसंक्रुद्धेन रावणेन सशरं धनुरादाय
शघर्यं प्रत्यभिद्रवणम्
ततः कोपसमाविष्टेन रामेण रावणं प्रति ’ राक्षसाधम ! विवशा
,
मम भार्या जनस्थानात् त्वया हृता, विनाथासु स्त्रीष्वेव त्वं शूरः । परदाराभिमर्शन ! अद्यैव त्वां यमसदनं नयामीति कथनम्
तदा, शत्रोर्निधनकांक्षिणो रामस्य उत्साहो व्यवर्धत, सर्वाण्य-
स्त्राणि प्रादुर्बभूवुः, प्रहर्षाच्च शीघ्रहस्ततरोऽभवदिति कथनम् अनेन विजेष्यमाणस्य युद्धसमये अस्त्राणा परिस्फूर्तिः बलोत्साहाद्यभि-
वृद्धिश्च भवतीति सूचनम्
अत्र विराटपर्व वचन संमति कथनम्
हरीणामश्मनिकरैः राघवस्य शरवर्षैश्च हन्यमानो दशग्रीवः विघूर्ण-
हृदयोऽभूत्, शस्त्र नारे, शरासनं च न व्यकर्षत्, तेन क्षिप्ताश्चापि शराः न रणार्थाय कल्पन्ते इति कथनम्
अनेन युध्यमानस्य, मृत्युकाले सन्निहिते, वीर्यक्षयः, स्वाभ्य- स्तानामप्यस्त्राणामस्फुरण, प्रयुक्तानामायुधानां मोघत्वं चेत्येते दोषा भवन्तीति सूचनम्
अत्र कर्णपर्व द्रोणपर्व वचन संमति पदर्शनम्
तदवस्थं रावणं निरीक्ष्य, सूतेन शनैस्तद्रथापवाहनम्
ततः सुसंक्रुद्धेन रावणेन सारथिं प्रति - ’ अनार्य ! दुर्बुद्धे ! किं
मामवज्ञाय स्वया बुध्या विचेष्टसे, त्वया ह्यद्य मम चिरकाल - समार्जितं यशो वीर्यादिकं सर्वमपि विनाशित’ मिति क्रोध-
भाषणम्
紫禁
[[२७९]]
"
"

[[२८०]]
"
[[11]]
警器
"
[[६१]]
faeer:
अनेन युद्धे पलायनं कीर्त्या दिनाशक मिति सूचनम्
तत्र राजधर्मवचन संमति कथनम्
यतस्त्वं रथमिमं नोद्वहसि तत्सत्यं परेणोपस्कृतो ऽसीति कथनम्
अनेन परेणोपजापिताः सूतप्रभृतयः समये स्वामिनोऽहित-
माचरन्तीति प्रदर्शनम्
अत्र स्त्रीपर्ववचन संमति कथनम्
ततो रावणेन सारथिं प्रति - ’ निवर्तय रथं शीघ्र ’ मित्याज्ञापनम्
तेन च ’ सारथिना सता प्रभोहितार्थ समरे यदनुष्ठेयं तन्मयानुष्ठितम्
तदधुना यथा नियोगं करिष्यामी ‘ति रावणाय निवेदनम् सारथिवचनाकर्णन सतुष्टहृदयेन रावणेन तस्मै हस्ताभरण-
प्रदानम्
ततो द्रुतं सारथिना रामस्याग्रत’ रावणरथस्यानयनम् अत्र आपनो रथी सारथिना स्थापवाहादिना रक्षणीयः,
अपवाहादिना स्वास्थ्यं प्राप्तेन रथिनापि पुनर्युद्धाय गन्तव्यमिति प्रदर्शनम्
अत्र च वनपर्वणि, आरण्यके च पर्वणि संमति प्रदर्शनम् ततः, दैवतैः सह समरं द्रष्टुमागतेनागस्त्यमहर्षिणा रामसमीप - मागत्य तस्मै आदित्यहृदयमुपदिश्यास्य त्रिगुणितजपेन युद्धेषु विजयिष्यसि रावणं चाद्य वधिष्यसीत्युक्त्वा यथागतं
गमनम्
पुट-संख्या
[[२८१]]
[[99]]
[[२८२]]
,,
[[२८३]]
२८४-२८५
आदित्यहृदयमन्त्रजपहृषितेन रामेण रावणवधाय सज्जीभवनम् सुरगणमध्यगतेन मुदितमनसा भगवता आदित्येन च रामं प्रति,
शत्रुत्रधाय त्वरस्वेति कथनम्
स्वविजयार्थतया शत्रुर्यथा नापसव्यं परिक्रामति तथा यत्नः कर्तव्यः
इति न्यायप्रदर्शनम्
[[२८६]]
"
“६३
विषयाः
वनपर्वणि सौभप्रद्युम्नयुद्धे तत्संमति कथनम्
मातलिना च स्वरथेन रावणस्य महारथमपसव्यं कुर्वता
रथावस्थापनम्
ततः, उभयोः समरे समारब्धे रावणविनाशाय दारुणानां
[[3]]
उत्पातानां राघवस्य जयाय सौम्यानां निमित्तानां च
प्रादुर्भावेन रामस्य हर्षवर्णनम्
रामरावणसमरावलोकन कौतूहलेन निशाचरवानरयूथपानां
निश्चलनमवस्थानम्
तत्तन्निमित्तानुसारेण, विजयो भविष्यतीति राघवः, स्वस्य
मरणं निश्चितमिति रावणश्चेत्युभौ तीव्रं युयुधाते इति वर्णनम्
अनेन विजयवानिव मरणनिश्चयवानपि युद्धं कुर्यादेव राज्ञां युद्धे
मरणविजय योरुभयोरपि सफलत्वादिति प्रदर्शनम्
अत्र च, गीता, पराशर, स्त्रीपर्व, वचनसंमति कथनम्
ध्वज निपातनाय रावणप्रेरितानां शराणां रामेण छेदनम्, वाणैः
तस्य ध्वनिपातनं च
कुपितेन रावणेन मायाबलेन गिरितरुशिला शूलशस्त्रास्त्राणामभि-
वर्षणम्, तत्प्रतिकर्तुं रामेण शरवर्षणं च
परस्परं सुसंक्रुद्धयोः रामरावणयोः प्रवृत्तं तुमुलं रोमहर्षणं च युद्धं
सर्वभूतानि साश्वर्यं ददृशुरिति वर्णनम्
तदा सागराः क्षुभिताः, मेदिनी चकम्पे, भास्करो निष्प्रभः,
मारुतो न ववौ, देवाः परमर्षयश्च ‘स्वस्ति गोब्राह्मणेभ्योऽस्तु जयतां राघवः संख्ये’ इत्याद्यकथयन् इति वर्णनम् ततः क्रुद्धेन राघवेण रावणस्य शिरश्छेदनम्
तत्सदृशमन्यच्छिरः पुनरुत्थितं दृष्ट्वा तस्यापि छेदनम्
पुट-संख्या
[[२८६]]
[[२८७]]
"
[[२८८]]

[[२८५]]
5)
[[२९०]]
[[६३]]
विषयाः
एवं बहुवारं तच्छिरसा छेदनेऽप्यविपन्ने रावणे, खरदूषण-
कबन्धाद्यनेक राक्षसवधविधायकैः सायकैः निर्दयमभिहतोऽपि किमिति न पञ्चतामेतीति चिन्ताकुले रामे, रावणेन राघवोरसि घोरशरवर्षणम्
पुनरप्यविश्रान्तं घोरयुद्धं कुर्वतोस्तयोः, मातलिना रामं प्रति—
पैतामहेनास्त्रेणैवास्य वधः कथितो देवैरिति स्मारणम्
पैतामहास्त्रमहिमवर्णनम्
ततो रामेण तं महेषु वेदप्रोक्तेन विधिनाभिमन्त्रय कार्मुके
संधानकरणम्
अनेन प्रबलस्य शोधार्थतया उत्तमास्त्रयोजितः अमोघः शरः
प्रयोक्तव्य इति प्रदर्शनम्
अत्र कर्णपर्ववचनसंमति कथनम्
राघवेण तस्मिन् शरे सन्धीयमाने सर्वभूतानि वित्रेसुः वसुन्धरा
च संचचालेति वर्णनम्
राघवेण प्रयुक्तः कृतान्त इवावार्यः स शर. दुरात्मनस्तस्य रावणस्य हृदयं निर्भिद्य तस्य प्राणानपहरन् धरणीतलं प्रविश्य पुनश्च निभृतं स्वतूणीमागमदिति कथनम्
गतासुना रावणेन स्यन्दनाद्द्भूमौ निपतनम्
ततो विद्रुतेष्ववशिष्टेषु निशाचरेषु सहर्षमुन्नदत्सु च वानरगणेषु, अन्तरिक्षे हर्षभरितानां देवानां दुन्दुभिनादः राघवरथोपरि पुष्पवृष्टिश्च समभूदिति वर्णनम्
ततः सुग्रीव विभीषणादयः सुहृदः सलक्ष्मणाः समेत्य अतिसंहृष्टाः
विजयिनं राममभ्यपूजयन् रामश्च निहतरिपुः स्थिरप्रतिज्ञः स्वजनबलाभिवृतो रराज इति वर्णनम्
पुट-संख्या
[[२९०]]
[[२९१]]
१”
[[२९२]]
अथ निहतं तरं वा शोकाक्रान्तेन विभीषणेन बहुधा विलपनम् २९३
[[६४]]
विषयाः
अनेन द्वेषिणोऽपि श्रतादेर्विपत्तौ सोदर्यादेः स्वभावेन क्लेशो
भवतीति सूचनम्
तत्र स्त्रीपर्वणि समति प्रदर्शनम्
पुट संख्या
[[२९३]]
रामेण विभीषण समाश्वासनम्
स्वर्गे निरतिशय सुखप्राप्तिरूपं महाफलं प्राप्तुं शौर्यै कृत्वा युद्धे मृताः क्षत्रियाः न शोच्याः, निश्चेष्टाना क्षत्रियाणा वध एव कुत्सित इति कथनम् यावज्जीवं सर्वातिशायि सुखमनुभूय, युद्धमरणेनापि पार त्रिकं
निरतिशयं सुखं प्राप्तवतः सर्वथा शोको न कर्तव्य इति प्रदर्शनम्
क्षत्रियेण प्राप्तराज्येन ये धर्माः कर्तव्यास्ते सर्वेऽपि रावणेन कृता
इति विभीषणेन रामाय निवेदनम्
क्षत्रियेण महाराज्यं प्राप्तवता - पात्रेषु दानं पूज्यानां पूजनं भोग्या - नामुपभोगः, भृत्यानां भरणं, मित्रेषु धनं, अमित्रेषु वैराणि,
,
अग्निहोत्रं तपः, वेदान्तज्ञानम् युद्धे धैर्य इत्येते धर्माः कर्तव्या इति प्रदर्शनम्
अत्र च गदापर्वणि संमति प्रदर्शनम्
अयोध्याकाण्डे रामं प्रति दशरथोऽप्येतान् धर्मानाहेति कथनम्
अथ ‘मरणान्तानि वैराणि’ इत्युक्वा रामेण ‘क्रियतामस्य
संस्कार’ इति विभीषणप्रेरणम्
अनेन महापुरुषाः शत्रौ मरणानन्तरं द्वेषं परित्यज्य परलोक हित-
मध्याचरन्तीति सूचनम्
अत्र हरिवंशवचनसंमति कथनम्
सतो राक्षसराजनिधनेन शोकाक्रान्तहृदया : राक्षस्यः रणभूमिं प्रविश्य प्रकीर्णकेशाः भूमिपतितं पतिमङ्के समारोप्य बहुधा बिलेपुरिति कथनम्
[[51]]
[[२९४]]
"
[[२९५]]
[[२९६]]
"”
"
[[२३७]]
[[६५]]
विषयाः
हिताहितकर्मसु पुरुषः दैवपरवश इति कथनम् तत्र, वनपर्ववचनसमति निवेदनम्
दैवं पुरुषकारेण निवर्तयितुमशक्यमित्यावेदनम्
अत्र चारण्यपर्वणि पाण्डवान् प्रति मार्कण्डेयवचन प्रदर्शनम् तदनु मन्दोदर्यपि शोकपरवशा सुचिरं विललापेति कथनम् हा प्रिय ! धिक्कृतशक विक्रम कथं मानुषमात्रेण निर्जितोऽसि,
अथवा नायं मानुषमात्रो राम. अपि तु साक्षात्सर्वलोकेश्वरः लोकानां हितकाम्यया सराक्षसपरीवारं त्वा हतवानित्याह अनेन लोकाना हितार्थतया दुष्टनिग्रहं परमेश्वरः करोतीति सूचनम् अत्र च गीतावचनसमति कथनम्
पुरा इन्द्रियाणि जित्वा त्रिभुवनमपि त्वया जितं इदानीं तद्वैरं
स्मरद्भिरिवेन्द्रियैः त्वं निर्जितोऽसीत्याह मन्दोदरी
,
अनेन वश्येन्द्रियो लोकान् जयति इन्द्रियवश्यस्तु नश्यतीति
सूचनम्
तत्र, मनुवचनसंमति कथनम्
पतित्रनायास्तपसैव एवं दग्धोसीति मन्दोदरीवचनम्
अनेन पतित्रताविषयकापराधः सद्यो विनाशहेतुरिति प्रदर्शनम् अत्र विराटपर्वणि कीचकं प्रति द्रौपदीवचनप्रदर्शनम् मैथिली, कुलेन रूपेण दाक्षिण्येन वा न मत्तोऽधिका तुल्या वा, तच्च त्वया मोहान्न ज्ञातम् इति मन्दोदरी वचनम् अनेन पापिष्ठाः कुलीनायां, रूपवत्यां गुणशालिन्या,
[[1]]
Fastयायां भार्यायां सत्यामपि परदाररुचयो भवन्तीति सूचनम्
अत्र च उद्योगपर्व, विराटपर्व वचनसमति प्रदर्शनम्
सर्वभूतानां अलक्षणो मृत्युर्नास्ति तव सावन्मैथिलीकृत लक्षणोऽयं
मृत्युरागत इति मन्दोदरी वचनम्
D. Y. ix.
पुट-संख्या
[[२९७]]
寥寥
[[२९८]]
"
"
[[२९९]]
静
[[9]]
[[३००]]
??
"
[[६६]]
विषयाः
पुट- संख्या
अनेन कामक्रोधरोगादियत्किचिन्निमित्तीकृत्यैव सर्वेषां मृत्यु-
रागच्छतीति प्रदर्शनम्
तत्र द्रोणपर्ववचनप्रमाणप्रदर्शनम्
मन्दोदर्या ’ हा पश्चिमा मे संप्राप्ता दशा वैधव्यकारिणी’ ति
विलपनम्
अनेन स्त्रीणां वैधव्यमतिकष्टमिति प्रदर्शनम्
अत्र स्मृतिसंग्रहवचन प्रदर्शनम्
मन्दोदर्या, तत्तद्भर्तृगुणानामुपवर्णनपूर्वकं विलपनम्
अनेन गुणवद्भर्तृवियोगे भार्यायास्तदीय गुणस्मरणेन अधिकक्लेशो
भवतीति सूचनम्
अत्र स्त्रीपर्ववचनसंमति कथनम्
पुत्रस्य इन्द्रजितो वधेन भृशमभिहताहं भर्तरि त्वयि हतेतिपाति-
तेत्युक्त्वा विलपनम्
अत्र, पुत्र वियोगापेक्षया भर्तृवियोगोऽधिकक्लेशकर इति प्रति-
पादनात्पुत्रापेक्षया भर्ता अधिक इति प्रदर्शनम्
अत्र आश्वमेधिकपर्ववचनसंमति प्रदर्शनम्
प्रभो ! अनवकुण्ठितां पद्धयामेव निर्गतां मां दृष्ट्वा न खलु
क्रुद्धोऽसि ? इति मन्दोदरी वचनम्
अनेन, स्त्रीभिर्गुर्वनुज्ञामवकुण्ठनं च विना बहिर्न गन्तव्यमिति
प्रदर्शनम्
भत
‘नानुक्ता गृहान्निर्गच्छेन्नानुत्तरीया’ इति शङ्खवचन-
प्रमाणकथनम्
स्वया हतभर्तृकाणां कुरुस्त्रीणां पतिव्रतानां शापोऽय फलितोऽभूदिति
मन्दोदरीवचनम्
अनेन, पतिव्रतानां शोकजनिताच्छापात्फलं भवतीति प्रदर्शनम्
[[३००]]
[[३०१]]
[[३०२]]
[[92]]
[[३०३]]
"
[[६७]]
विषयाः
ra च स्त्रीपर्व मौसल पर्व वचनसंमति कथनम्
मारीच विभीषण, कुम्भकर्णानां मत्पितुश्च वचनं वीर्यमत्तेन
[[5]]
स्वया न श्रुतम् तस्य फलमीदृश सञ्जातमित्युक्त्वा विलपनम्
अनेन वीर्यदर्पेण दुपदेशं तिरस्कुर्वनः विनाशो भवतीति
प्रदर्शनम्
अत्र शल्यपर्ववचनसंमति कथनम्
एतस्मिन्नन्तरे रामेण विभीषणं प्रति ‘एताः स्त्रियो निवर्तय भ्रातुः
संस्कारं कुरु’ इत्याज्ञापनम्
तदा धर्मज्ञेन विभीषणेन रामं प्रति-त्यक्तधर्मत्रतं परदाराभि-
मर्शकमेनमहं संस्कर्तुं नार्होऽस्मीति कथनम्
अनेन त्यक्तधर्मस्य पापिष्टस्य बन्धुना संस्कारो न कर्तव्य इति
प्रदर्शनम्
अत्र च - माघवीये ब्राह्मे - एतत्संमति प्रदर्शनम्
किं चायं पितृगौरवात् पूज्योऽपि ममायं भ्रातृरूपः शत्रुः सर्वाहिते
रतश्च, अतः संस्कारं नार्हति
अत्र, भ्रातृरूपो हि मे शत्रुरित्यनेन रावणस्य सहजशत्रुत्वमुक्त्वा,
सर्वाहिते रत इत्यनेन कृत्रिमशत्वस्यापि प्रतिपादनात् उभयविधशत्रुत्वमपि अस्मिन्नस्तीति कथनम्
ज्येष्ठभ्रातुः संस्काराकरणान्मां नृशंस इति लोकाः प्रथमं वक्ष्यन्ति,
अनन्तरं च रावणस्य दोषान् श्रुत्वा सम्यक्कृतं विभीषणेनेति च वक्ष्यन्त्येव अतो न दोष इति कथनम्
अनेन अविचारेणापतिते मिथ्यापवादे पश्चाद्विशेषदर्शनेन निरस्ते
सति मिथ्यापवादप्रयुक्तदोषो न भवतीति प्रदर्शनम्
अत्र विष्णुपुराण संमति प्रदर्शनम्
पुट संख्या
[[३०३]]
[[२०४]]
專案
[[३०५]]
[[19]]
*
[[३०६]]
[[६८]]
विषयाः
पूर्व विभीषणेन, रावणस्य धर्मिष्टत्वं संस्कार्यत्वं च प्रतिपादितं, अग्रिमवचनैः अधर्मिष्ठ वं संस्कारानर्हत्वं च प्रतिपादितम्, सत्र केषां वचनानामभिमतार्थप्रतिपादकत्वमित्याशङ्कय ‘विमृश्य बुद्धया धर्मज्ञो धर्मार्थसहित वच’ इति विमर्श- पूर्वकमुक्तश्वावगमात् अधर्मिष्ठत्वासहकार्यत्व प्रतिपादक वचना- नामेव अभिमतार्थत्यं धर्मिष्ठत्व संस्कार्यत्वपराणां तु भ्रातृ- स्नेह परत्वमेव इत्यस्यानेक प्रमाण प्रदर्शनपूर्वकं विस्तरेण निरूपणम्
पुट-संख्या
३०७-३११
विभीषणवचनं श्रुत्वा परमप्रीतेन रामेण ‘राक्षसेश्वर ! तव
प्रभावान्मया विजयः प्राप्त अतोऽवश्यं ते प्रियं हितं च कार्यम्’ इति कथनम्
अनेन पूर्वोपकारिणः हितमवश्यं कर्तव्यमिति सूचनम् अत्र, ’ अवश्यं तु हितं वाच्य ‘मित्यनेनायमर्थोऽवगम्यते-
रावणस्य संस्कारकरणमेव विभीषणस्य हितं, अन्यथा भार्यैव संस्कारं कृत्वा रिक्थमपि हरेत्, एवं सति समग्र राज्यं विभीषणस्य न स्यात्, अतः कृत्स्वराज्यप्राप्तिहेतुत्वात् संस्कारकरणमेव विभीषणस्य हितमिति प्रदर्शनम् अधर्मानृतसंयुक्तोऽप्ययं रावण. शक्रादीनामपि विजेता अतो महा
बलसंपन्नोऽयं इति रामेण कथनम्
अनेन युद्धे मरगवत्, जयोऽपि राज्ञामुत्कृष्टो धर्मः, तथा पराजयो-
ऽप्यत्यन्तपापाधायक इति प्रदर्शनम्
युद्धे जयः उत्कृष्टो धर्म इत्यत्र राजधर्म मनुवचनप्रमाण प्रदर्शनम्
[[1]]
अतो विभीषण! वैराणि मरणान्तान्येव अत इतः परं न मे द्वेषो रावणे, सीनाप्राप्तिलक्षणं प्रयोजनमपि संपन्नं, अतो वीरमरणं गतस्य विशुद्धस्य रावणस्य क्रियतां सस्कारः इति रामेण विभीषणप्रेरणम्
[[३१२]]
""
"
[[३१३]]
[[39]]
"
[[६९]]
विषयाः
पुट-संख्या
महापुरुषा शत्रोर्मरणानन्तरं पूर्वकृतमपराधं न स्मरन्ति प्रत्युत
तस्य हितमेवाचरन्तीति प्रदर्शनम्
[[३१३]]
अग्रजस्य विधिपूर्वकं सस्कार कृत्वा स्वं यशोभाम्भविष्यसीति
[[३१४]]
रामवचनम्
अनेन युद्धे मृतानां अकृनेऽपि संस्कारे सद्गतिर्भवत्येव कर्तुन्तु
तत्संस्कारेण अतिशयो भवतीति प्रदर्शनम्
अत्र राजधर्मवचनसंमति प्रदर्शनम्
विभीषणेन च रामाज्ञया अग्रजस्य यथाविधि संस्कारादिकं कृत्वा
रामपार्श्वगमनम्
अत्र, रावणं संस्कृत्य विभीषणो रामपार्श्वमागत इत्युच्यते,
अग्रिमे च सर्गे रामाज्ञया विभीषणाभिषेक उच्यते, दशरात्रा- शौचिन. अकृतद्वादशाहकृत्यस्य विभीषणस्य अभिषेकाधि- काराभावात् कथमेतत्संगच्छत इत्याशङ्का प्रदर्शनम् युद्धे मृतस्य, सूतकाभावस्य कृत्यानपेक्षायाश्चावगमेन संस्कार -
समनन्तरमेव रामपार्श्वागमनामिषेकयो • संभवादित्याशङ्का- परिहरणम्
तदनु रामादिषु हर्षभरितेषु, समरदर्शन जातहर्षमनुभूय यथागतं गतेषु देवेषु, मातलिना च रामाज्ञया देवरथे दिवं नीते, विभीषणाभिषेके रामो मनश्चकारेति कथनम्
रामेण लक्ष्मणं प्रति विभीषणाभिषेकाय चोदनम्
अनेन स्वस्य श्रेयः प्राप्त्यनन्तरं अनुरक्तस्य भक्तस्य उपकारिणः
श्रेय दातव्यमिति प्रदर्शनम्
रामस्य ’ एष मे परमः काम’ इत्युक्त्या राज्ञा प्रतिज्ञापरिपालनम्, शत्रोर्वधानन्तरं तद्राज्ये तत्कुलीनाभिषेचनं चेति धर्मद्वयमपि सूचितं भवतीति कथनम्
[[95]]
[[३१५]]
[[३१६]]
[[55]]
ร
[[७७]]
विषयाः
तत्कुलीनाभिषेके मनुवचन प्रदर्शनम्
तदनु, लक्ष्मणः प्लवगवरसमानीतेन नानानदनदीपयोधितोयेन
पुट- संख्या
[[३१६]]
मन्त्रदृष्टेन विधिना शुद्धात्मानं विभीषणमभ्यषिञ्चदिति कथनम् ३१७
लब्धराज्यो विभीषणः प्रकृतीः परिसान्ध्य तदुपनीतानि नाना-
विधान्युपायनानि रामाय निवेदयामासेति कथनम्
रामेण, वायुसुतं प्रति ‘सौम्य महाराजं विभीषणमनुमान्य रावणो हत इति सीतायै प्रियं निवेद्य तत्सदेशमादायागच्छेति कथनम् मारुतिना च लङ्कां प्रविश्य सीतामभिवाद्य रामादीनां कुशलं, रावणस्य हननं इत्यादिकं सर्वं वृत्तं निवेद्य, समाश्वसिहि
विश्वस्ता स्वगृहे परिवर्तसे इति निवेदनम्
एतच्छ्रुत्वा सीता प्रमोदस्य परां काष्ठामारूढेति कथनम्
सीतया हनुमत्प्रशंसनम्
मारुतिना सीतां प्रति ’ त्वदुपद्रवकारिणीनां राक्षसीनां त्वदाज्ञया
वधं विधातुमिच्छामीति निवेदनम्
सर्वैः स्वकृतस्यैव फलमुपभुज्यते, अतो ममापि भाग्यवैषम्यादनुभूतं दुःखम्, किमेतासु पराधीनासु राक्षसीषु कोपेन, न कश्चिन्ना- पराध्यतीति कथितं सीतया
अनेन महात्मानः परकृतोपद्रवं स्वप्रारब्धायत्तं मन्यन्ते इति
प्रदर्शनम्
ततो हनुमता प्रतिसंदेश प्रार्थितया देव्या ‘द्रष्टुमिच्छामि भर्तारं
वानरोत्तम’ इत्यावेदनम्
ततो हनुमता रामनिकटमेत्य निवेदिते सीतावचने, रामः तदा- कर्ण्य व्यथितहृदयः मेदिनीमेवावलोकयन् शिरस्त्रातामलंकृता- मचिरादुपस्थापयेति विभीषणमाज्ञापयामास
[[३१८]]
[[३१९]]
"
[[३२०]]
[[३२१]]
[[७१]]
विषयाः
तथैवानेतुमागते विभीषणे, सीतया- ‘अस्नाता द्रष्टुमिच्छामि
भर्तारं राक्षसाधिप’ इति निवेदनम्
अनेन विपदि भर्तृप्रवासे वा समागतं पतिं दृष्ट्वैव स्नानप्रसाधना-
दिकं कर्तव्यमिति सूचनम्
अत्र वनपर्वणि नलोपाख्याने संमति प्रदर्शनम्
विभीषणेन ’ यदाह रामो भर्ता ते तत्तथा कर्तुमर्हसी’ ति निवेदिते
सीतया च तदङ्गीकरणम्
ततो विभीषणः शिरस्त्राता युवतीभिरलंकृता सीतां शिबिकामारोप्य
रक्षोभिर्बहुभिर्गुतामाजहार, न्यवेदयच्च प्राप्ता सीतां रामायेति
कथनम्
रामेण विभीषणं प्रति ‘राक्षसाधिपते ! वैदेही शीघ्रं मे सन्नि-
कर्षमुपगच्छतु’ इत्याज्ञापनम्
ततो विभीषणाज्ञया सर्वतः समुत्सार्यमाणेषु ऋक्षवानरराक्षसानां सधेषु,
तदसहमानेन राघवेण विभीषणं प्रति किमर्थमयं जनस्त्वया क्लिश्यते ’ जनोऽयं स्वजनो मम’ इत्युक्त्वा तन्निवारणम्
अनेन महापुरुषाः स्वल्पमपि भूतानां खप्रयुक्तमुपद्रवं न सहन्त
इति प्रदर्शनम्
स्त्रियाः वृत्तमेव आवरणम्, न तु गृहाणि, वस्त्राणि
प्राकारादयश्चेति रामेण कथनम्
अनेन गृहवस्त्र तिरस्करिण्याद्यावरणापेक्षया स्त्रीणां शीलमावरण-
मावश्यकमिति प्रदर्शनम्
अत्र वनपर्वणि नलोपाख्यानवचनसंमति कथनम्
व्यसनेषु कृच्छ्रेषु युद्धे स्वयंवरे क्रतौ विवाहे च स्त्रिया दर्शनं न दुष्यते, अतो विभीषण ! शीघ्रं सीतां मत्समीपमानय, सुहृमण परिवृतं मामेषा पश्यतु इति रामेणोक्तो विभीषणः तथैव सीतां रामसमीपमानयत्
पुट-संख्या
[[३२१]]
学
[[३२२]]
[[३२३]]
,,
[[11७२]]
विषयाः
विभीषणेनानुगता सलज्जा अवकुण्ठितमुखी जनसंसदि सा भर्तार
मासाद्य आर्यपुत्रेति भाषिणी रुरोदेति कथनम्
पार्श्वस्थितां प्रह्वां मैथिली सप्रेक्ष्य रामेण ’ भद्रे मया शत्रून्
निर्जित्रासीति कथनम्
पुट-संख्या
[[३२४]]
जित्वा
अत्र शत्रुं जित्वा निर्जितासीति प्रतिपादनेन परापहृतवस्तुलाभ-
सहित एव जयः जयो भवनीति प्रदर्शनम्
अत्र विराटपर्ववचनसमति प्रदर्शनम्
‘पौरुषाद्यदनुष्ठेयं तदेतदुपपादितम्’ इति रामवचनम्
अनेन परैरपहृतं वस्तु क्षत्रियेण पराक्रम्य जेतव्यमिमि प्रदर्शनम्
अत्र च उद्योगपर्व, गदापर्ववचनसंमति कथनम्
अवमानश्च शत्रुश्च मया युगपदुद्धृतौ ’ इति रामवचनम्
अनेन क्षत्रियाणा शत्रुभिरवमतिप्रसक्तौ तद्धननेन स्वावमतिः
परिहर्तव्या इति प्रदर्शनम्
अत्र कर्णपर्ववचनसंमति कथनम्
संप्राप्तमवमानं यस्तेजसा न प्रमार्जति कस्तस्य पुरुषार्थोऽस्ति इति
रामवचनम्
अनेन, परकृतावमति पौरुषेणाप्रतिकुर्वतो जननमेव व्यर्थमिति
कथनम्
अत्र प्राचीनानां वचनसंमति कथनम्
हनुमत्सुग्रीवादीना महान् परिश्रमोऽप्यद्य सफल इति रामवचनम् अनेन कार्यसाधकानां गुणाः समये समये स्तोनव्या अन्यथा स्वस्य
कृतघ्नतादोषो भवेदिति सूचनम्
,
अत्र च द्रोणपर्वणि घटोत्कचगुणस्तुतिं कृतवान् कृष्णं प्रति
धर्मः इति तत्संदर्भगत श्लोकानां प्रदर्शनम्
[[99]]
[[११]]
[[३२५]]
[[32]]
[[३२६]]
[[७३]]
विषयाः
राघवेण सीतां प्रति - ’ भद्रे सुहृदां प्रभावेण कृतोऽयं रणपरिश्रमः स्वापवादपरिहाराय कुल कलङ्कपरिहाराय स्ववृत्तरक्षणाय च कृतः, न त्वदर्थं मया कृतः ’ इति कथनम्
अनेन महता उत्कृष्टत्रस्तुलाभापेक्षया अकीर्तिपरिहारः कीर्ति -
सपादनं च उत्कृष्टमिति प्रदर्शनम्
अत्र, उद्योगपर्ववचनसमति कथनम्
रामेण सीता प्रति,
त्व प्राप्तचारित्रसन्देहा, तन्मयाभ्यनुज्ञाता
यथेष्टं गच्छ, न मे त्वया कार्यम्’ इति कथनम्
अत्र, धर्मादिमुलभूताया भार्याया. निष्ठुरभाषणपूर्वकं परित्याग - रूपाप्रियाचरणं कथं सङ्गतं भवतीत्याशङ्कय, चारित्रसन्देहे सति परित्यागः उचित एवेति प्रदर्शनम्
अत्र च आदिपर्वणि समतिप्रदर्शनम्
दुष्टः स्वसन्निहितां सुन्दरी पतिव्रतामपि दृष्ट्वा मोहं प्राप्नोतीति
कथनम्
अत्र विराटपर्वणि सैरन्ध्री प्रति सुदेष्णावचनसंमति प्रदर्शनम् स्वप्रियात्तदप्रियं वचनमुपश्रुत्य मैथिली बाप्पं मुमोचेति कथनम् तदनु अश्रुतपूर्वं पतिपरुषवचनमसहमाना वैदेही सगद्गदं वीर ! प्राकृतः प्राकृनामिव किं मामेवमसदृशं श्रोत्रदारुणं रूक्षं श्रावयसे
इत्याह
अत्र, प्राकृतः प्राकृतामिव असदृशं रूक्षं वदसीत्यनेन सतीषु
रूक्षं न भाषेत इत्यर्थप्रदर्शनम्
अत्र च आदिपर्वणि शकुन्तलावचन संमति प्रदर्शनम् राघव ! मदधीनं हृदयं त्वय्येव स्थितं, गावं तु पराधीनमन्येन बलात्कारेण स्पृष्टं तत्र को वा मम अपराधः इति सीता-
वचनम्
D. Y. X.
पुट-संख्या
[[३२७]]
"
[[३२८]]
"
[[३२९]]
[[१]]
[[३३०]]
}}
"
[[७४]]
विषयाः
अनेन, अनुरागपूर्वतया परपुरुषदर्शनस्पर्शनादिकमेव दोषा- धायकं न तु यादृच्छिक तथा प्राप्तमिति प्रदर्शनम् गौतमस्मृतौ वासिष्ठेऽपि एतदर्थ समति प्रदर्शनम् क्रोधमेवानुवर्तता त्वया मदीयं चारित्रं न विचारितं किंतु स्त्रीत्व-
सामान्येन मयि दोष स्थापयसीति सीतावचनम्
अनेन क्रुद्धः सदसद्विचारणाऽसमर्थ इति स्त्रियो जात्या दुष्टा
भवन्तीति च प्रदर्शनम्
अत्र वन पर्वाचन संमति कथनम्
स्त्रियो जात्या दुष्टा इत्यत्र आनुशासनिकपर्वणि नारदं प्रति
पञ्चचूडावचन समति प्रदर्शनम्
अपदेशेन जनकादुत्पत्तिर्यसुधातलात् मम वृत्तं च वृतज्ञ बहु ते
न पुरस्कृनम् इति सीतावचनम्
अनेन, उत्कृष्टजनिमतां दुष्टभावो न कदापि भवतीति प्रदर्शनम् अत्र उद्योगपर्वणि धृतराष्ट्रं प्रति भगवद्वचन समति कथनम्
अथ रुदत्या सीतया लक्ष्मणं प्रति चिनां मे कुरु सौमिले
व्यसनस्यास्य भेषजम् इत्यादि कथनम्
पुट संख्या
सौमित्रिणा च रामस्याssकारसूचितं आशयं विज्ञाय चितायास्सज्जी-
करणम्
[[३३०]]
[[5]]
[[३३१]]
""
[[३३२]]
**
梦
सीतायाः अग्निप्रवेश कथनम्
[[३३३]]
प्रदीप्तं हुताशनं प्रविशन्ती तां महाभागां सीतां दृष्ट्वा रक्षसां
वानराणां च सर्वेषां हाहाकारः समजनीति कथनम्
[[३३४]]
रामोऽपि तद्दृष्ट्वा दुर्मना भूत्वा बाप्फयाकुललोचन मुहूर्तं दध्यौ
इति कथनम्
अत्र रावणगृहोषितायास्सीतायाः असंशोध्य ग्रहणे अपवादो भवेदिति तत्परिहाराय अभिप्रवेशेऽनुमते तत्राप्यपवादो ममागत इति केशमुपगतो राम इति कथनम्
विषयाः
ततश्चत्वारो दिक्पालकाः, ब्रह्मा महेशश्च सूर्यसन्निभैर्विमानैस्तत्र
समागताः इति कथनम्
अत्र, सीता शुद्धा वा नवेति संशयमुच्छेत्तुं सर्वे देवाः समागता इत्यवगमात् महापुरुषाणां दुर्निवार सशयप्राप्तौ देवा एव निवारयन्तीति सूचनम्
अत एव दमयन्तीचारित्रमंशयं वायु परिहृतवानिति वनपर्वस्थ
वाक्यप्रदर्शनम्
देवैः रामं प्रति - सर्व लोकाधिपेन सर्वात्मकेन सर्वज्ञेन त्वया
,
सीता शुद्धेति ज्ञातमेव, एवं सति किमित्युपेक्षसे इति
स्वरूपोद्बोधनपूर्वकं कथनम्
अनेन पूज्यं प्रति इदमित्थं कुरु इति न नियोक्तव्यं किं तु
स्वरूपोद्बोधनादिना बहुमत्यैव वक्तयमिति प्रदर्शनम्
[[5]]
’ आत्मानं
लोकपालैरेवं बोधितेनापि राघवेण तान् प्रति,
मानुषं मन्ये रामं दशरथात्मजम् । योऽहं यस्य यतश्चाहं तद्ब्रवीतु मे ’ इति प्रदर्शनम्
अत्र, देवैः परमात्मस्वरूपे बोधितेऽपि पुनरपि रामेण स्वस्वरूप- प्रश्नकरणात् देहाभिमानवतां मनुष्यशरीरवतां आपाततः स्वरूप- प्रतिपादनमात्रेग अज्ञाननिवृत्तिर्न भवतीति कथनम्
अत एव छान्दोग्ये आत्मस्वरूपं श्रुतवतोऽपि श्वेतकेतोः भूय एव मा भगवान् विज्ञापयत्विति पुनः पुनः प्रश्नः प्रसिद्ध इति
कथनम्
किंचात्र विषये विष्णुपुराणोक्तरीत्या गुरुशिष्ययोः ऋभुनिदाघयोः
आत्मज्ञानविषयक संवादस्य विस्तरेण प्रदर्शनम्
पुट- संख्या
[[३३५]]
"
[[३३६]]
[[39]]
[[33]]
,,
३३७-३३९
[[७६]]
farer
पुट· संख्या
[[३४०३४३]]
अत्र श्रीरामस्य स्वरूपापरिज्ञानं मनुष्यत्वभावना च अवगम्यते, सदसङ्गतमिति हेतुपन्यासपूर्वकमाशंकर, रावणवधपर्यन्तं स्वरूपाऽपरिज्ञानं मनुष्यत्वभावना चेत्युभयमपि रामस्य सङ्गत- मेव, प्रत्युत आवश्यकं चेति विस्तरेण प्रतिपादनम् तथा सति रामस्य रावणवधानन्तरं अज्ञाननिवर्तकस्वरूपज्ञानस्य स्वत एव सिद्धत्वात् ’ आत्मानं मानुषं मन्ये ’ इत्यादि राम- वचनं कथं सङ्गच्छते इत्याशंक्य, तत्परिहरणम् किं बहुना ? रामः रावणवधपर्यन्तं अङ्गीकृतमनुष्यभावो विष्णुः ब्रह्मोपदेशेन मानुषभावं परित्यज्य स्वस्वरूपमवगतवानिति नैवाश्चर्यकरम् । सद्रूपस्य ब्रह्मणः, भौतिकशरीरे जीव- रूपेणानुपविष्टस्य ससारित्वं तस्यैव तत्वमसीत्याद्याचार्यो- पदेशेन पुनः स्वरूपप्राप्तिरिति हि सर्ववेदान्तसिद्धान्त इति निरूपणम्
,
अत्र, छान्दोग्योपनिषद्वाक्य प्रदर्शनम्
तस्माद्विष्णुस्वरूपस्याऽपि रामस्य सङ्कल्पपूर्वकं देवकार्यार्थतया
परिगृही नमानुषभावस्य स्वरूपावरणपश्चोपदेशादिकं उपपन्नमेवेति निगमनम्
ब्रह्मकृतरामस्तुति कथनम्
[[३४४]]
警紧
[[३४५]]
३४५-३४६
ततः, अनादाय वैदेहीमुत्पपात विभावसुरिति कथनम् अत्र अग्निः सीतामङ्के गृहीत्वा रामाय दत्तवानित्युक्तं तदयुक्तं, स्त्रीणां परपुरुषस्पर्शस्य निन्दितत्वादित्याशंक्य, नैष दोषः स्त्रीणां गुरुजनपुत्रादिस्पर्शस्याऽदोषत्वादिति परिहारकथनम् अग्नेः सीना पितृत्वं च अभिभार्यायाः पृथिव्याः सकाशादुत्पन्न-
त्वादिति कथनम्
पृथिदयाः अग्निभार्यात्वे च तैत्तिरीयश्रुतिवचनप्रमाण प्रदर्शनम्
[[३४७]]
وو
"
[[७७]]
faver’
अतः पिता अग्निना अड्डे स्थापनं, सीतयापि तदङ्गीकरणं, तथा दत्तायाः सीतायाः रापेण अङ्गीकरणं च युक्तमेवेति प्रदर्शनम् अत्र, अङ्केनेत्येतच्च दक्षिणांका भिनायं तस्यैवापत्यस्थानत्वात्, वामकस्तु स्त्रीस्थानमेत्रेत्युक्त्वा तद्विशदीकरणाय आदिपर्वगत कथाप्रदर्शनम्
अग्निवेशेऽपि सीतायाः अक्लिष्टमाल्याभरणत्वप्रतिपादनम् अनेन पतित्रतानां पञ्चमहाभूतान्यपि प्रतिकूल नाचरन्तीति सूचनम् अग्निवेशेऽप्यदाहः शुद्धिज्ञापकः इति कथनम्
अत्र छान्दोग्योपनिषद्वचनसंमति कथनम्
अग्निना - ’ विशुद्धभावां निप्पापां प्रतिगृह्णीष्व राघव’ इत्युक्त्वा
सीनायाः समर्पणम्
अत्र, अग्निमुखेन शुद्धेति परिज्ञानात् चारित्रसन्देहे तत्कर्म-
साक्षिणो महाभूतस्य मुखादेव शुद्धता ज्ञातव्येति सूचनम् अत्र च वनपर्वणि नलोपाख्याने, आदिपर्वणि शकुन्तलोपाख्याने
च, संमतिप्रदर्शनम्
राघवेण, अहमप्यवगच्छामि शुद्धां मैथिली, परन्तु लोकप्रत्ययार्थ
उपेक्षिता मयेत्युक्त्वा सीतास्वीकरणम्
रामः प्रियया समेत्य सुखितोऽभूदिति कथनम्
ततो महेश्वरेण रामं प्रति ‘राघव ! दिष्ट्या त्वया लोकस्य रावणजं
भयमपावृत्तम् । इतोऽयोध्या गत्वा भरतादीन् समाश्वास्य राज्यं प्राप्य तुरगमेधादिना चेष्टा प्राप्य चानुत्तमं यशः त्रिदिवं गन्तुमर्हसीति’ निवेदनम्
’ एतच्छुभतरं वाक्यं व्याजहार महेश्वर’ इति मूलग्रन्थे शुभतरं
इति तर प्रत्यययोगात् ब्रह्मोपदेशेन उत्पन्नात्मतत्वज्ञानस्याऽपि कर्मपरित्यागापेक्षया तत्करणमेव श्रेय इति सूचितं भवतीति
कथनम्,
घुट-संख्या
[[३४७]]
[[३४८]]
"
[[99]]
婆婆
[[३४९]]
[[३५०]]
[[३५१]]
梦梦
विषयाः
अत एव ब्रह्मोपदेशेन स्वस्य परमात्मस्वरूपावगमानन्तरमपि अवश्य कर्तव्य राज्यपरिपालनाश्वमेधादिक्रतु दानादिकं कृत्वा अनन्तरं त्रिदिवं गन्तुमर्हसीत्युक्तमीश्वरेणेति प्रदर्शनम् अत्र, गीतावचनसंमति कथनम्
अत्र, ‘यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः । आत्मन्येव च
सन्तुष्टः तस्य कार्यं न विद्यते ॥ ’ इति वचनेन ज्ञानिनः कर्म- सामान्यस्य निषेधावगमात् ब्रह्मकृतोपदेशेन संजाततत्वज्ञानस्य कथं कर्माणि कर्तव्यत्वेनोपदिष्टानीश्वरेणेत्याशङ्काप्रदर्शनम् ज्ञानिनः कर्मकरणप्रयुक्तातिशयाभावेऽपि लोकानुग्रहार्थतयाऽवश्यं
तेनापि कर्माणि कर्तव्यान्येवेति निर्धारणम्
अत्रार्थे गीतावचनप्रमाणप्रदर्शनम्
विशिष्य धर्मसंस्थापनार्थ नया अवतीर्णेन राज्यं परिपालयता वर्णा- श्रमोचितानि कर्माणि स्वाभाविकानि कर्तव्यान्येव, अन्यथा
लोकाः धर्म विप्लवेन विनष्टा भवेयुरिति कथनम्
अत्र न मे पार्थास्ति कर्तव्यं
पुट· संख्या
[[३५१]]
[[३५२]]
[[99]]
[[11]]
"
…
वर्त एव च कर्मणि ।
इत्यादीनां गीता श्लोकानां विस्तरेण प्रतिपादनम्
अत आत्मज्ञानवतोऽपि रामस्य, कर्माणि कर्तव्यानीति महादेव-
कृत उपदेशः उपपन्न एवेति स्फुटीकरणम्
ततो महादेवेन विमानस्थं दशरथं निर्दिश्य काकुत्स्थ ! मानुषे
लोकेऽयं ते पिता, सलक्ष्मणस्त्वमेनमभिवादयेति कथनम् अत्र कर्माणि कर्तव्यानीति प्रतिपाद्य पितृनमस्कारः कर्तव्य इति
[[4]]
प्रतिपादनेन, पितृपूजनेन सर्वे धर्माः सिध्यन्ति तेन विना सकलमपि धर्मानुष्ठानं निष्फलं भवतीति सूचितं भवतीति
कथनम्
अत्र च मनु, वनपर्व, अयोध्याकाण्डवचन संमति कथनम्
[[३५३]]
"
"
[[७९]]
विषयाः
पुट-संख्या
[[३५४]]
रामलक्ष्मणाभ्यां पितृप्रणामकरणम्
दशरथेन, रामलक्ष्मणौ गाढमालिंग्य अद्य दुःखाद्विमुक्तोऽस्मी-
त्युक्त्वा ‘तारितोऽहं त्वया पुत्र सुपुत्रेण महात्मना । अष्टा- वक्रेण धर्मात्मा तारितो ब्राह्मणो यथा’ इति कथनम्
अत्र अष्टावक्रस्य दृष्टान्तत्वेन ग्रहणं पितृकृतापराधं सोढ़ा पितृ- तारकस्य रामस्य स एवानुरूपदृष्टान्त इत्येतदभिप्रायकम् इति प्रदर्श्य, वनपर्वस्थ अष्टावक्रवृत्तान्त प्रदर्शनम्
३५५-३५८
प्राञ्जलिना रामेण पितरं प्रति पितः ! ‘सपुत्रां त्वां त्यजामीति
墮
यदुक्ता कैकयी त्वया । स शापः कैकयौं घोरः सपुत्रां न स्पृशेत्प्रभो’ इति प्रार्थनम् तेन च तदङ्गीकरणम् दशरथेन, सीतां प्रति वैदेहि ! रामेण त्वद्विशुव्यर्थ एवं कृतम्
अतस्त्वया न मन्युः कर्तव्य इति बोधनम्
अनेन भर्त्रा विप्रियाचरणेऽपि तस्मिन् कोपं न कुर्यादिति
सूचनम्
एवं पुत्रौ स्नुषां च प्रतिसमादिश्य दशरथेन इन्द्रलोकं प्रति गमनम् इन्द्रेण रामं प्रति ’ अमोघं तवास्माकं दर्शनम्, तद्यन्मनसेच्छसि
तद्ब्रूहि’ इति कथनम्
,
रामेण च मत्कृते युद्धे गतजीविता वानराः सर्वे समुत्तिष्ठन्तु इति
वरप्रार्थनम्
स्वप्रयोजनापेक्षया स्वाश्रितहित करणमेव महतां प्रधानमिति
प्रदर्शनम्
महेन्द्रेण च तथैव दत्ते वरे सर्वेषां हरियूथपानां समुत्थानम् नन्वत्र रामः स्वार्थतया पराक्रम्य युद्धे मृनान् वानरान् देवता- प्रार्थनेन पुनरानीतवानित्यवगम्यते तदेतदसंगतम्, युद्धमरणेन उत्कृष्टलोके दिव्योपभोगमुपभुञ्जानानां दु खबहुले निकृष्टतरे मनुष्यलोके पुनरपि वानरभावेन आनयनस्यासंमततया परम-
[[३५९]]
[[३६०]]
[[११]]
[[३६१]]
,,
[[३६२]]
विषयाः
पुट-संख्या
कारुणिकस्य रामस्य तदनिष्टाचरणायोगात् इत्याशङ्कय, खजन- दुःखापनयनाय परलोकं गतानामपि वानराणा आनयनं
,
रामकृतं युक्तमेवेति निरूप्य अत्र दृष्टान्ततया आश्रमवासिके पर्वणि कौरवस्त्रीणां दुःखापनयनाय, तपोव्ययेन युद्धे मृताना कौरवाणामानयनं कृत्वा दुखापनयनं विधाय व्यासेन पुनस्ते
स्वस्थानं प्रेषिताः, इत्यस्य कथाभागस्य विस्तरेण प्रदर्शनम् ३६३-३६७
ततो देवाः राममामन्त्र्य हृष्टा दिवं जग्मुः राघवपालिता
譬
यशस्विनी महाचमूच श्रिया ज्वलन्ती विरराजेति कथनम् ३६८
प्रातः सुखोत्थितं राममुपगम्य विभीषणेन स्नानादि स्वीकरणाय
प्रार्थनम्
विभीषण! सुग्रीवमुख्यान् स्त्रानेनाभिनिमन्त्रय, सुखोचितः स भरतः मम हेतोस्ताम्यति तं विना न मे स्नानं बहुमतमि - त्यादि रामवचनम्
अनेन महापुरुषाः संप्राप्तमैश्वर्यं भ्रातृभिर्विना न भुञ्जते इति
प्रदर्शनम्
अत्र स्वर्गारोहणिके धर्मराजवचनसंमति प्रदर्शनम्
सद्यः साकेतपुरं प्रयातुमिच्छन्तं रामं विभीषणः कामगं पुष्पकं
विमानमधिरुह्य अह्नाय खनगरमभिगन्तासीत्युक्त्वा, राघव ! ससैन्यस्त्वं मया सर्वकामैरचितो गमिष्यसीत्याह
अनेन यत्प्रसादाद्राज्यप्राप्तिः स सर्वोपचारैः पूजनीय इति प्रदर्शनम्
अत्र सभापर्व आश्वमेधिकपर्ववचन संमति प्रदर्शनम्
रामेण भवत्कृतसाचिव्येन, उत्तमेन सौहृदेन च, पूजितोऽस्मि
[[9]]
तदधुना भरतादीन् द्रष्टुं त्वरते मे मनः इति कथनम्
अनेन इष्टजनान्विहाय कार्यार्थतया विदेशं गतस्य सिद्धे कार्ये
अचिरादेव सुहृज्जनदर्शनाभिलाषो भवतीति प्रदर्शनम्
[[३६९]]
[[93]]
[[३७०]]
""
"
[[८१]]
विषयाः
अत्र च आश्वमेधिकपर्ववचनसंमति प्रदर्शनम्
तदनु रामाज्ञया पुष्पकं विमानमुपस्थाप्य, कि करोमीति वदन्तं बद्धाञ्जलिपुटं विभीषणं प्रति रामेण कृतकर्माण इमे सर्वे वानराः रत्नैः विविधैरथैः भूषणैश्चापि पूज्यतामित्याज्ञापनम् अनेन प्राणानप्यविगणय्य कार्यं साधितवन्तः शूराः दान-
मानादिसत्कारैः पूजनीया. इति प्रदर्शनम्
[[1]]
दानमानादिगुणवर्जितं प्राणहानिकरे युद्ध एव केवलं पुन पुनर्नियो-
तारं योधास्त्यजन्तीति कथनम्
तत्र कामन्दकवचन संमति प्रदर्शनम्
ततो धनकनक भूषणादिभिर्विभीषणसंमानितान् मुदिताश्च तान् वनचारिण. पश्यन् सन्तुष्टमानसो रामः सीनया लक्ष्मणेन च पुष्पकमारुरोहेति कथनम्
ततो वानरोत्तमान्, सुग्रीवं विभीषणं च अनुज्ञाप्य प्रस्थानोन्मुखे रामे, सुग्रीवादिभिः ‘वयमपि भवता सहायोध्यामागम्य भवदभिषेकं द्रष्टुमिच्छामः’ इति निवेदिते रामेणापि सपरितोषं तदङ्गीकरणम्
अनेन शत्रुहननजनितहर्षेण पुरी प्रविशन्तं राजानं सुहृदः सहैव
गच्छेयुः इति सूचनम्
अत्र हरिवंशवचन संमति प्रदर्शनम्
ततो वानरैः सह सुग्रीवं सामात्यं विभीषणं च विमानमारोप्य
तद्विमानं तूर्णमुत्पतेत्याज्ञापयामास
ततः समुत्पतिते विमाने गच्छति च वायुसमान बेगे राघवेण वैदेहि
त्रिकूट शिखरे स्थित लङ्कामीक्षस्वेति प्रदर्शनम्
अत्र रावणवधानन्तरं सीताया अपवादपरिहाराय निष्ठुरभाषण अभिप्रवेशोपेक्षणादिना क्लेशमुत्पाद्य अनन्तरं तदुपशमनार्थं
D. Y. xi.
पुट संख्या
[[३७०]]
[[३७१]]
[[३७२]]
[[19]]
[[३७३८२]]
विषयाः
लङ्कादिविषय प्रदर्शनेन सन्तोषकरणात् धार्मिका महापुरुषाः धर्म विरोधं इष्टजने नेप्टुर्याचरणेनापि परिहृत्य तत्प्रयुक्तं क्लेशं विषयान्तरप्रदर्शनेन चाटूक्त्या च निराकुर्वन्तीति प्रदर्शनम्
अत्र वनपर्व वचन संमति कथनम्
अत एव च आदिपर्वणि दुप्यन्तः प्रथमं शकुन्तलां निर्भयै
पश्चात् परिमान्य पूजितवानिति प्रतिपादनम्
के के राक्षसा. केन केन निहताः इति सीतायै राघवेण प्रदर्शनम् तत. समुद्रस्य नलसेतोः मैनाकस्य सेतुबन्धस्य च प्रदर्शनम्
अव रामेण सेतुबन्धस्य महापातकनाशकत्व कथनम्
ta सेतुबन्धस्य ब्रह्महत्यादिमहापातकनाशकत्वमुक्तं तथा च
पराशरः ’ सेतुं दृष्ट्वा समुद्रस्य ब्रह्महत्या व्यपोहति’ इति । ननु सेतुदर्शनमात्रेण महापातकनिवृत्तौ तत्रैव स्थित्वा पाप- माचरतां खलानामपि पातक निवृत्तिप्रसङ्ग इत्याशंक्य परिष- दुक्तप्रकारेण पापप्रख्यापन पुरस्सरं यात्रा कृत्वा सेतौ दृष्टे सति तत्पापक्षयः नान्यथा इति प्रदर्शनम्
‘अत्र पूर्व महादेवः प्रसादमकरोत्प्रभु ’ इति रामवचनम्,
कूर्म-
पुराणे स्नानानन्तरं रामेण प्रतिष्ठितं लिङ्गं द्रष्टव्यमित्युक्तम्,
रामं प्रति महादेवः
‘ये त्वया स्थापितं लिङ्ग द्रक्ष्यन्त्येते
द्विजातयः । महापातकसंयुक्ताः तेषां पापं विनश्यति ’ ॥ इत्यादिवाक पप्रदर्शनम्
अनेन महादेवः श्रीरामभद्रस्य पूर्व प्रसादं कृतवानिति प्रति- पादितम् । अत्र महादेवशब्देन शिवः समुद्रो वाभिधीयते इत्याशंक्य रूढियों गाइलीयसीति न्यायेन अन महादेव - शब्दार्थः शिव एवेति स्फुटतरं प्रदर्शनम्
पुट-संख्या
[[३७३]]
"
[[३७४]]
"
[[३७५]]
"
[[३७६]]
})
[[३७७]]
विषयाः
न हि शिवप्रसादस्य सिद्धत्वे प्राक्प्रतिपादनेन भवितव्यमिति
नियमोऽस्ति
तत्तत्कालेऽप्रतिपादितानामपि पायसादीनां
प्रकरणान्तरे सिद्धवत्प्रतिपादनस्य बहुलमुपलम्भात् इत्युक्त्वा किष्किन्धाकाण्डे सुन्दरकाण्डे च तत्तत्स्थलप्रदर्शनम्
किं च निग्राह्यात्समुद्रात् रामस्य प्रसादप्राप्तिवर्णनमप्यसंगत मिति
कथनम्
शिवप्रसाद रामे उचितः, शिवविष्ण्वोः परस्पर प्रसाद्यप्रसादक-
भावस्य बहुषु स्थलेषु दर्शनात् इति कथनम्
द्रोणपर्वणि हरिवशे च तत्संमति कथनम्
‘महादेवप्रसादेन पित्रा मम समागमः’ इत्युक्तं रामेण तद्वदत्रापि
महादेवप्रसादः शिवप्रसाद एवेति कथनम्
रामस्य शिवात्प्रसादवर्णनमनुचितमिति चेत् तदा शिवापेक्षया निकृष्ट समुद्रसादवर्णनं वृश्चिकभयात् पलायमानस्य आशी- विषमुख निपतनमनुसरतीति कथनम्
किं च ’ अत्र पूर्व महादेव’ इति रामवचने, अधिकस्य पूर्व-
शब्दस्य प्रयोगात् शिवकृत प्रसादद्वयं रामभद्रस्य अस्तीति गम्यते, तत्र च एकः ’ महादेवप्रसादेन पित्रा मम समागमः इति, अयं च द्वितीयः पूर्वं कृतः इति शिवप्रसाद एवेति सिद्धमिति निरूपणम्
अत्र पूर्वं महादेवः’ इत्यत्र अप्पय्यदीक्षितेन्द्राणां आशय-
प्रदर्शनम्
किं च कृष्णार्जुनादिभिर्महापुरुष शिवमुद्दिश्य तपश्चरणेन पूजनादि-
मिश्र महादेवप्रसादं लब्ध्वैव जयो लब्ध इति तत्र तत्र प्रति- पादनात् अत्रापि महादेवप्रसादः शिवप्रसाद एवेति, ग्रन्थान्तर- स्थिततत्तत्स्थलप्रदर्शन पूर्वकं निरूपणम्
पुट- संख्या
[[३७८]]
[[३७९]]
[[३८०]]
[[99]]
[[३८१]]
"
३८२-३८६
रामेण किष्किन्धापुरी प्रदर्शनम्
विषयाः
जानक्या, सुग्रीवप्रियाभिः इनरवनचरजायाभिरपि समं अयोध्या-
गमनेच्छा प्रदर्शनम्
रामाज्ञया सुप्रीवेण सपरितोषं तासामानयनं, तामिव प्रदक्षिण-
पूर्व विमानाधिरोहणम्
पुट- संस्था
[[१८६]]
रघुनन्दनेन जनकनन्दिनीं प्रति पूर्वानुभूततत्तत्स्थल विशेषाणां प्रदर्शनम् ३८७
पूर्णे चतुर्दशे वर्षे पञ्चम्यां श्रीराम भरद्वाजाश्रमं प्राप्य तं ववन्दे
इति कथनम्
स्वेष्टजने स्वपुरे च कुशलं पृच्छते रामाय मुनिवरेण सर्वत्र कुशलं निवेद्य, राम! वने संचरतस्तव सर्वं विचेष्टित मया तपो- बलेन ज्ञातम्, वरं ते प्रयच्छामि अध्यं गृहाण, अयोध्यां वो गमिष्यसीति कथनम्
ततो रामेच्छानुसारेण मुनिवरप्रदत्तेन वरेण पथि सर्वतो योजनानि
त्रीणि नन्दनोपमानि वनानि संपश्यन् मुदितमना बभूव राम इति कथनम्
रामेण भरतवृत्तान्तपरिज्ञानाय हनुमत्प्रेषणम्
,
शृङ्गिवेरपुरं प्राप्य तत्र गुड़े मवृत्तान्तं सम्यक् निवेद्य तत्संदर्शितपथः अयोध्यां गत्वा नियमावस्थितं भरतमासाद्य जानकीहरणादि रावण हननान्त सर्वमपि वृत्तान्तं निवेद्य, ततः महेन्द्रादि- देवानां रामागमं महादेवप्रसादेन पित्रा मम समागमं ततोद्य भरद्वाजाश्रमागमनं च निवेद्य तदा भरतस्य आकारं विदित्वा तस्येङ्गितानि च सम्यक् परिज्ञायागन्तुमर्हसीति कथनम् अनेन इङ्गितादिना पराभिप्रायो ज्ञातव्य इति प्रदर्शनम् तत्र मनुवचनसंमति कथनम्
[[३८८]]
[[11]]
[[३८९]]
})
,"
J’
[[८५]]
विषयाः
ज्येष्ठे सति राज्यमस्माकमनुचितमिति राज्याद्विरक्को भरत इति निश्वये सत्यपि, रामेण सर्वसमृद्धियोगेन पितृपैतामह योगित्वेन व हेतुना राज्ये भरतस्य लोभेन सभावनाशङ्काकरणात् इतर- राज्यापेक्षया पित्र्यं राज्यमुत्कृष्ट राज्ञामिति प्रदर्शनम्
तत्र उद्योगपर्वणि भगवद्वचनसंमति कथनम्
अत एव च पितृपितामहराज्यलोभवशेन सत्यसंधोऽपि धर्मपुत्रः धर्मं परित्यज्य असत्यमुक्तवानिति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि, इति तत्रत्यश्लोकानां प्रदर्शनम्
समृद्धनूतन राज्यप्राप्त्या ऐश्वर्यावलेपेन धार्मिकोऽपि नहुष. धर्म-
परित्यागं कृतवानिति, उद्योगपर्वस्थ नहुषवृत्तान्तप्रदर्शनम् राज्यलक्ष्म्या अवस्थाः विचित्रा दृश्यन्ते, तया गृहीतस्य राज्ञः सत्यधर्मादिपरित्यागपूर्वमुन्मार्ग प्रवृत्तिः सुलभतया भवतीत्ये- तन्निरूपणाय कादम्बरीस्थ शुकनासोपदेशस्य विस्तरशः
कथनम्
पुट-संख्या
[[३८९]]
[[३९०]]
३९१-३९४
तस्मादेतादृशराजलक्ष्मीपरिगृहीतानामतिधार्मिकाणामपि राज्ञां सत्य- धर्मात्परिच्युति दर्शनेन भरते रामेण राज्यलोभाशङ्का या कृता सा युक्तैवेति प्रदर्शनम्
संगत्या भरतः श्रीमान् राज्येनार्थी स्वयं भवेदिति रामवचनेन
विषयपरिचये सति तस्मिन् वाञ्च्छा भवतीति सूचनम् अत्र च ‘संगात्संजायते कामः’ इत्यादि गीतावचन प्रदर्शनम् अतो मारुते ! सर्वं विज्ञाय क्षिप्रमागच्छेति प्रेषणम् नन्वत्र रामो भरतस्य राज्यासक्त्यनासक्तिविचारणाय दूर एव स्थित्वा
हनूमन्तं प्रेषितवानित्यवगम्यते, तदसगतम्,
स्वेनैव गत्वा तदभिप्राय विचारणे बाधकाभावादित्याशंक्य, साक्षादमने संभा- व्यमानान् दोषान् प्रदर्श्य तत्परिहरणाय, तदभिप्रायं ज्ञातुं रामकृतं हनुमत्प्रेषणं युक्तमेवेति निरूपणम्
[[99]]
[[३९५]]
[[८६]]
fereer:
हनुमना च मानुषरूपधारिणा रामाज्ञया प्रस्थितेन शृद्धिबेरपुरं प्राप्य गुहं रामागमनवृत्तान्तकथनेन परितोष्य अयोध्यागमनम्
"
,
तत्र च दीनं, कुश, आश्रमवासिनं, जटिलं, मलदिग्धाङ्गं भ्रातृव्यसनकर्शितं फलमूलाशनम्, दान्तं तापसं धर्म- चारिणं, समुन्नतजटाभारं वल्कलाजिनवाससं, ब्रह्मर्षि- समतेजसं, पादुके ते पुरस्कृत्य वसुन्धरां शासतं, शुचिभिः अमात्यै पुरोहितै बलमुख्यैश्च काषायाबरधारिभिः उपस्थितं भरतं मारुतिर्ददर्शति कथनम्
प्रांजलिना मारुतिना तं प्रति - रावणवधान्तं सर्वं रामवृत्तं निवेद्य,
अद्य रामः समृद्धार्थः महाबलैर्मित्रे सहोपयाति इति निवेदनम्
हनुमता एवमुक्तो भरतः सहसा भूमौ पपात, हर्षान्मोहं च
जगामेति कथनम्
अनेन, हर्षातिशयेन प्रतिवचनासमर्थो भवतीति सूचनम्
अत्र, वनपर्वणि युधिष्ठिरवचन संमति प्रदर्शनम्
ततो भरतः मुहूर्तादुत्थाय प्रियवादिनं पवननन्दन आनन्दाश्रुभि-
रभिषिच्य परिष्वज्य च सौम्य ! प्रियाख्यानस्य ते गवां शत- सहस्रं ग्रामाणां शतं कुलजाः शुभाचाराः षोडशकन्याश्च ददामीत्याह
अनेन प्रियार्थशंसिने स्ववैभवानुगुण्येन बहुमतिः कर्तव्येति सूचितं
भवतीति कथनम्
तथैव, नलः समागच्छतीति प्रियाख्यातुः पर्णादस्य दमयन्ती
अभीष्टं दत्तवतीति वनपर्वकथा प्रदर्शनम्
तदनु, स्वसन्दिष्ट विष्टरोपविष्टं हनुमन्तं प्रति भरतेन राम-
सुग्रीवयोः कथं समागम इत्यादि प्रश्नकरणम्
पुर-संख्या
[[३९६]]
[[३९७]]
"
[[३९८]]
विषयाः
हनुमता च रावणवधान्तं सर्वं रामचरितमुपवर्ण्य अनन्नरं देवतानां महेश्वर स्वयंभू दशरथाना च समागमं कथयित्वा पुष्पकमारुह्य गङ्गातीरस्थित भरद्वाजाश्रममागत्य तिष्ठति वो रामं द्रष्टुमर्हसीति
कथनम्
ततः परमानन्दभरितेन भरतेन शत्रुन प्रति देवतानामर्चनाय
नगरालंकरणाय च आज्ञाप्य, सूनाः स्तुतिपुराणज्ञाः वैतालिकाः राजदाराः अमात्या. ब्राह्मणादयः सर्वे रामस्य शशिनिभाननं द्रष्टुं अभिनिर्यान्तु इति निदेशकरणम् अनेन राज्ञो नगरप्रवेशे नगरीमलंकुर्यात्, पुरवासिभिः राजा
प्रत्युद्गम्यश्चति सूचनम्
अत्र हरिवंशकथा संमति प्रदर्शनम्
ततः समलंकृत गजवाजिरथारूढै. महारथैरनुगम्यमानः पुत्रदर्शन- लालसाः स्वमातृः वसिष्ठप्रमुखान् पुरोहितान्, सुमन्त्रप्रमुखान् मन्त्रिमुख्याश्च पुरस्कृत्य आर्यपादौ शिरसा गृहीत्वा भरतो राम प्रत्यय इति कथनम्
ततो विमानस्थं रामं सर्वे ददृशुः भरतश्च प्रहृष्टः प्राञ्जलिर्भूत्वा
मेरुस्थं भास्करमिव रामं प्रणतो ववन्दे
ततो रामेण विमानमवतार्य सादरमङ्कमारोप्य गाढमाश्लिष्टो भरतः सौमित्रिमासाद्य, समभिवाद्य जानकी, सुग्रीवविभीषणादीन् स्वागत कुशलप्रश्नादिना यथोचितं मानयामासेति कथनम् रामश्च शोककर्शिता मातरं प्रणम्य प्रसाद्य, यशस्विनी कैकेयी
सुमित्रां च अभिवाद्य पुरोहितमुपागमदिति कथनम्
अत्र सकललोककण्टक रावणवधहेतुत्वप्रयुक्तातिशयितयशः-
शालित्वेन ’ यशस्विनी ‘मिति कैकेयीविशेषणस्त्र युक्तत्व - प्रदर्शनम्
पुट संख्या
[[३९८]]
[[३९९]]
[[59]]
[[८८]]
विषयाः
अत्र विषये पूर्वमेवायोध्याकाण्डे मातृनिन्दापरं भरतं प्रति भगवता
भरद्वाजेन ‘रामनत्राजनं ह्येतत् शुभोदके भविष्यती’ ति कथित- मिति प्रदर्शनम्
भरतेनापि निखिल राजोपचारपूजिते पादुके रामपादयोः सयोज्य
कृताञ्जलिना - ‘एतत्ते रक्षित राजन् राज्यं निर्यातितं मया अद्य जन्म कृतार्थं मे सवृत्तश्च मनोरथः ॥ अवेक्षतां भवान् कोशं कोष्ठागारं पुरं बलम् । भवतस्तेजसा सर्वं कृतं दशगुणं मया ॥ इति निवेदनम्
अनेन स्वस्य प्राप्तं राज्यं गुरवे निवेदनीयं इति सूचितं भवति
इति कथनम्
अत एव च राजधर्मे स्वस्य प्राप्तं राज्यं धर्मराजेन धृतराष्ट्राय
निवेदितमित्युक्तमिति प्रदर्शनम्
ततो रामेण विमानादवतीर्य भरतेन सह तदाश्रमं गत्वा पुष्पकं
वैश्रवणवहनाय प्रेषयामासेति कथनम्
अनेन यदीयं यद्वस्तु अन्येन हृत तत्स्वयं निर्जितं चेदपि तस्मै
दातयमिति सूचितमिति कथनम्
अत एव विरोचनहृन विष्णु किरीटं स्वपराक्रमनिर्जितमपि विष्णवे
दत्तवान् वैनतेयः इति प्रतिपादितं हरिवशे
कृष्णश्च जाम्बवन्तं जित्वा स्यमन्तकं सत्राजिते ददौ इति च
प्रदर्शनम्
ततो रामेण पुरोहितस्य पादौ निपीड्य शुभे पृथगासने तेन
सहोपवेशनम्
ततः कैकेय्यानन्दवर्धनेन भरतेन शिरस्यंजलिमाधाय ज्येष्ठं रामं प्रति- ‘‘पूजिता मामिका माता दत्तं राज्यमिदं मम । तद्ददामि पुनस्तुभ्यं यथा स्वमददा मम " ॥ इति कथितम् ।
पुट- संख्या
[[४०१]]
[[39]]
[[39]]
[[४०२]]
"
દર
विषया
अत्र भरताय दत्ते राज्ये तस्य स्वत्वं वा उत निक्षेपरूपत्वं
婴
वा इत्याशक्य, उद्योगपर्व स्थिन गालव कथाप्रदर्शनेन
་་
अष्टाश्वगती संपादनपर्यन्तं ययातिदत्ताया माव्यां गालव- स्वत्ववत् एकैकपुत्रोत्पत्तिपर्यन्तं च हर्यश्व दिवोदास- औशीनर विश्वामित्राणा स्वत्ववच्च, संकेतितकालापगमे पुनः प्रदानेन निक्षेपरूपत्ववच भरतस्य चतुर्दश सवत्सर पर्यन्तं
राज्ये स्वत्वं तत्कालापगमे यथावत्पुनः प्रदानेन निक्षेपरूपत्वं
擘
चेत्युभयरूपत्वमप्युपपन्नमेवेति कथनम् ॥
पुट-संख्या
४०३-०४०८
राम ! समर्थेन त्वया भक्तभृत्यपरिपालनार्थं राज्यपरिपालनाकरणे सति यत्नेन संवर्धितस्य फलकाले विशीर्णस्य वृक्षस्येव जन्म व्यर्थं भवेदिति भरतेन प्रदर्शनम्
अनेन राज्ञां प्रजापरिगलनं मुख्यो धर्म इति प्रदर्शनम्
अत्र च आपस्तम्ब, विष्णुपुराण वचन संमति कथनम्
ततो राज्याभिषेकाय भरतप्रार्थितेन रामेण तदङ्गीकरणम् ततः शत्रुत्रवचनात् सुखहस्ते व रात्रसेवनम् ततो भरतसुग्रीवादिषु खातेषु, विशोधितजटः स्नातो वस्त्रमाल्यानु- लेपनः । महार्हवसनो रामः तस्थौ तत्र श्रिया ज्वलन् । इति
कथनम्
संप्राप्तं सुखं भ्रातृभिः सह भोक्तव्यं, उत्सवदिने बन्धुभिः सह
मङ्गलखान गन्धमाल्य वस्त्रभूषण वारणादिकं कर्तव्यमिति प्रदर्शनम्
अत्र राजधर्मवचन समति कथनम्
सर्वा दशरथस्त्रियः सीताया मनोहरं प्रतिकर्म चकुरिति कथनम् पुत्रवत्सला कौसल्या सर्वासां वानरपत्नीनां शोभनं चकार
ततः सुमन्त्रेणानीतं सर्वाङ्गशोभनं रथमारुरोह रामः
D. Y. xii।
*
"
[[४०९]]
"
[[४१०]]
"
८.०
विषयाः
सुग्रीवो हनुमाचा दिव्याम्बरधरौ तमनुजग्मतुरिति कथनम् सुग्रीवपत्न्यः सीता च नगरं द्रष्टुमुत्सुका ययुरिति कथनम्
जग्राह भरतो रश्मीन् शत्रुन. छत्रमाददे’ इत्यादिना भरतादिभि
भ्रातृभि रामसेवन कथनम्
अनेन ज्येष्ठमेकमेव राजान विधाय इतरे राज्यस विभागाह भ्रातरः तदधीनाः सन्तः ज्येष्ठं परिचरेयु इति सूचितं भवतीनि कथनम्
अत्र राजधर्मवचनसंमति कथनम्
एवं महता चैमवेत अयोध्यापुरी प्रति गमनसमये रामेण मन्त्रिषु
सुग्रीवांजनेय विभीषणादोना प्रशसनम्
अत्र कार्यकर्तॄणां प्रयासस्य इनरेषु प्रशंसनात् अन्यैरपि स्वकार्ये प्रयासं कुर्वनां प्रत्यवायपरिहाराय स्वेष्टजन मध्ये श्लाघनं कार्यं इति सूचनम्
अत्र द्रोणपर्ववचन संमनि कथनम्
ततो राम कथितवृत्तान्तेन विस्मयं गतेषु पौरेपु, रामः हृष्टपुष्ट जनाकीर्णामयोध्या प्रविवेश । पौराश्च प्रतिगृहं पताकाः अभ्युच्छ्रयन् । रामश्च ऐक्ष्वाकाध्युषितं रम्यं पितुर्गृहमासाद्य कौसल्यां सुमित्रां कैकेयी चाभ्यवादयत् इति कथनम्
अनेन उत्सवे गुरुजननमस्कारः कर्तव्य इति सूचनम्
रामेण भरतं प्रति, सुग्रीवस्य निवासाय मद्भवनं निदर्शयेति
कथनम्
भरतेन च सुग्रीवं पाणौ गृहीत्वा स्वालयगमनम्
अनेन स्वगृहमागतस्येष्टजनस्य निवासार्थं गृहप्रदर्शनादिना उपचारः
कर्तव्य इति सूचनम् ।
पुट संख्या
[[४१०]]
[[77]]
[[४११]]
梦梦
[[४१२]]
[[४१३]]
7,
[[४१४]]
"
[[४१५]]
अत्र सभापर्ववचनसंमतिकथनम्
[[२१]]
विषयाः
तन, भरतप्रेरितेन सुग्रीवे गाज्ञापिते. वानरप्रवीरैः रामाभिषेकाय
समुद्रेभ्यो जलानयनम्
ततो भृतिभिः अभिकाय जलमानीत संप्रेक्षण, शत्रुघ्नः सचिवैः सह रामं रत्नमये पीठे सहमीतं न्यवेशयत् ततो वसिष्ठप्रभृतयो महर्षयः प्रसन्नेन सुगन्धिता सलिलेन नव्या श्रीरामं अभ्यषिञ्चत् सहस्राक्षं वासवं वसवो यथा । ततो ऋत्विग्भि. ब्राह्मणैः कन्याभिः मंत्रिभिश्व अभ्यषिच्यत इति वर्णनम् ।
अनेन उत्तमासने महिष्या सह राजानमुपवेश्य नदीनदसमुद्देभ्यः समाहृतैः पुण्यैर्जलै मंत्रिपुरोहितप्रभृतयः अभिषिञ्चेयुरिति प्रदर्शनम् ।
अत्र बोधायनोक्त अभिषेक विधिप्रदर्शनम्
अत्र च रत्नमये पीठे उपवेशनात् प्राक् कर्तव्या देवताप्रार्थना-
ग्निहोत्रोपवासादयः सर्वेऽपि अत्र रामस्य कारिता अपि अयोध्याकाण्डे विस्तरेणोक्ता इति अत्र न निरूपिता भगवता वाल्मीकिना इति कथनम् ।
ततो ब्रह्मणा निर्मिनस्य रत्नभूषितस्य परंपरागतस्य किरीटस्य
रामेण धारणम्
शत्रुघ्नः छत्रं जग्राह सुग्रीवो विभीषणश्च वालव्यजने जगृहतुः

वासवेन प्रचोदितो वायुः ज्वलन्तीं काञ्चनीं शतपुष्करा मालां सर्वरत्नसमायुक्तं एकं मुक्ताहारमपि राघवाय ददौ इति
कथनम्
सर्वरत्नसमायुक्तमित्यनेन नवविधरत्नसमलंकृतत्वं मुक्ताहारस्योक्तं तथा च रत्नशास्त्रोक्तप्रकारेण रत्नाना नवविधत्वकथनम्
पुट संख्या
[[४१५]]
[[४१६]]
婴
[[४१७]]
""
[[17९२]]
पुट संख्या
शास्त्रोक्तप्रकारेण रत्नस्पत्तिस्थान निरूपणम्
नवरस्नेषु, प्रत्येकं लक्षणविशेषाणां, रत्नगुणानां तद्दोषाणां
सप्तद्धारणे धर्तुः जायमान फलभेदाना, वर्ध्यावर्ण्यरत्नानां, अभ्येषां चैतत्संबद्ध विषयाणा विस्तरेण निरूपणम्
[[४१७]]
४१८-४२२
महापुरुषस्य रामस्य पट्टाभिषेकसमये इन्द्रेण माला प्रेषितेति प्रति- पादनात् अभ्यैरपि सामन्तैरिष्टजनैश्च राजाभिषेकसमये उपाय- नानि दातव्यानीति सूचितं भवतीति कथनम् ।
अत्र सभापर्व वचनसंमति प्रदर्शनम्
श्री रामस्य पट्टाभिषेकसमये देवगन्धर्वाः प्रजगुः अप्सरोगणा
ननृतुः भूमिः सत्यवती पादपा. फलवन्त पुष्पाणि च गन्ध वन्ति बभूवुरितिवर्णनम्
अनेन यस्मिन् राज्ये धार्मिको राजाभिषिच्यते तद्राज्यं वर्धत
इति सूचितम्
अत्र विष्णुपुराणवचनसंमति कथनम्
ततो मनुजर्षभ, अश्व गो वृष हिरण्यादीन् महार्हाणि नानाभरण-
वस्त्राणि च ब्राह्मणेभ्यो ददौ इति वर्णनम्
अर्करश्मिप्रतीकाशां काञ्चनीं दिव्यां स्रजं सुग्रीवाय, वैडूर्य-
मणिचित्रे वज्ररत्नविभूषिते अङ्गदे अङ्गदाय च ददौ राम अनेन अभिषेकसमये ब्राह्मणेभ्यो बहुविधानि दानानि स्वष्टजनानां वस्त्राभरणदानादिना बहुमतिश्च कर्तव्येति सूचित भवतीति प्रदर्शनम्
एवमेव अभिषिक्तेन युधिष्ठिरेणापि दत्तमिति राजधर्मवचन प्रति-
पादनम्
मणिप्रवरजुष्टं अनुत्तमं मुक्ताहारं रामः सीतायै प्रददौ
ዴ ፆ
[[४२३]]
,,
[[४२४]]
,,
"
[[९३]]
विषयाः
सीता च अरजे दिव्ये वाससी शुभान्याभरणानि च वायुसूनवे दत्वा, आत्मनः कण्ठात् हारमवमुच्य हरीन् भर्नारं च मुहुर्मुहुर वैक्षतेति कथनम्
अनेन स्वकीयस्यापि वस्तुन. भर्तुरनुज्ञया दानं स्त्रीणां प्रशस्तमिति
सूचितमिति कथनम्
तत्र कात्यायनवचनसंमति कथनम्
इतिज्ञेन रामेण जनकात्मजां प्रति भामिनि ! यस्य तुष्टासि,
पौरुषं विक्रमो बुद्धिश्च यस्मिन् सर्वदा तिष्ठन्ति तस्मै हार प्रदेहि इति कथनम्
सीतया च वायुपुत्राय तस्य हारस्य प्रदानम्
अत्र ‘पौरुषं विक्रमो बुद्धिरिति रामवचनेन उत्तमबहुमानः गुणाढ्यस्य उत्तमपुरुषस्यैव कर्तव्य इति सूचितं भवतीति
कथनम्
अत्र मनुवचन संमति कथनम्
ततो वासोभिर्भूषणैश्चैव विभीषण सुग्रीवादयः सर्वेऽपि रामेण
यथार्हं प्रतिपूजिता इति कथनम्
ततः प्रहृष्टमनसः सर्वे सुग्रीव विभीषणादयः राममनुज्ञाप्य यथा-
गतं जग्मुरिति कथनम्
ततः रामेण सर्वात्मना पर्यनुनीयमानोऽपिं लक्ष्मणः यदा यौव- राज्यं नाङ्गीचकार तदा रामः यौवराज्ये भरतं अभ्यषिञ्चत् इति कथनम् ।
ज्येष्ठं भरतं विहाय कनिष्ठं लक्ष्मणं यौवराज्यं अङ्गीकर्तुं प्रथमं
आह्वानं अयुक्तमित्याशङ्कय तत्परिहारार्थं खतन्त्रराज्यार्हाय भरताय परतन्त्र यौवराज्य प्रदानं अयुक्तमिति मत्वैव तद्यौव-
पुट-संस्था
[[४२४]]
罗多
"
[[४२५]]
"
[[४२६]]
राज्यं अङ्गीकर्तुं लक्ष्मणं प्रथमं आजुहावेति कथनम् । परच वनगमनोत्तरकालमेव रामेण लक्ष्मणं प्रति ‘मया सार्धं ’ इमां भूमि शाधीत्युक्तत्वात् लक्ष्मणाय यौवराज्यं पूर्वमेव दत्तं स्वात् इति कारणात् अधुना तद्यौवराज्यं लक्ष्मणात् अपहृत्य भरताय प्रदानं दत्तापहार दोषाधायकं इति कारणादपि यौव- राज्य प्रदानविषये लक्ष्मणानुनयनं युक्तमिति च समर्थनम्
श्रीरामः भ्रातृभिस्सह अकण्टकं राज्यं दशसहस्राणि वर्षाण्यपालयत्
अश्वमेघादियज्ञैश्च देवान् अयजत् इति कथनम् ।
तत्र राज्यं प्राप्य राजानः यज्ञैः यजेयुः इति सूचितस्य धर्मस्य
राजधर्मादि प्राक्तनवचनैः उदाहरणम् ।
रामे राज्यं प्रशासति नार्यः सर्वा अविधवाः बभूवु । व्याधिजं भयं तस्करभयं च नैवासीत् । बालमरणपुत्रापि नासीत् । सर्वे जनाः राममेव अनुपश्यन्त परस्परं मित्रभावेन धर्ममार्गेण च बभूवुः ।
1 प्रजाः वर्षसहस्रजीविनः पुत्रपौत्रसह स्त्रिणश्च बभूवुः । सर्वे स्वधर्मनिरता तुष्टाश्च आसन् । तरव नित्य- फलपुष्पाश्च बभूवुः । पर्जन्यश्च कालवर्षी बभूव इति कथनम् । श्रीरामः एकादशसहस्रवर्षाणि राज्यं भ्रातृभिस्सहा- पालयत् इति कथनम् ।
तत्र रामराज्ये प्रजानां चिरजीवित्व निगमयत्व धार्मिकत्व निर्मत्स- रत्व स्वधर्मनिरतत्व धनधान्य समृद्धित्व तरूणां सदा पुष्प फल- वत्वादिकं कृतयुग वर्तमानं कथं त्रेताया रामराज्ये समभवत् इति पृष्ट्वा तत् उपब्रह्मण रूपेण कृतादियुगस्थिति वर्णनं । राजधर्म, मानव, पराशरमाधवीय, वनपर्व, विष्णु- पुराण, कूर्मपुराणादिषु विस्तरशः प्रोक्तां कृतादियुग धर्मस्थिति दर्शयित्वा प्रश्न परिहाररूपेण राजधर्मप्रोक्तं ’ राजा
पुट-संख्या
[[४२७]]
"
[[४२८]]
"
[[९५]]
विषया.
कालस्य कारणं’ इति प्रसिद्ध वाक्य प्रमाणीकुर्वन् कृतादि- युगेषु वेनाद्यधार्मिक राजेषु शासत्सु कलियुगधर्म प्रवृत्तिः अभवत् इति पुराणकथाः निदर्शनरूपेण कथयित्वा राम- राज्ये त्रेताया सत्यामपि रामस्य धार्मिकत्वेन लोकस्य प्रजानाञ्च कृतयुग सौंख्य अभूदिति वाल्मीकि प्रोक्त सर्वधो- पपन्नं इति समर्थनम्
पुट- संख्या
४२९-४४८
ततः फलश्रुति कथनम् । महर्षि वाल्मीकिना प्रणीतस्य धर्म- प्रधान भूतस्य आदिकाव्यस्य श्रवणात् यशश्च आयुश्च वर्धेते पापाश्च नश्यन्ति इति कथनम्
तथैव इतरमहर्षिप्रणीत महाकाव्याना श्रवणस्य फलश्रुतीना उदाहरणार्थं कथनम् । यथा वनपर्वणि धुन्धुमारचरितस्य पर्वसु श्रवणात् पुत्रलाभ आयुर्वृद्धि. व्याविनाशश्च भवन्ति तस्मिन् उपाख्याने श्रीविष्णुप्रभावकीर्तनात् इति कथनम्
अपि च स्वर्गारोहणिक पर्वणि श्रीमन्महाभारतस्य श्रद्धया श्रवणेन
आयुर्वृद्धि सुगति च प्राप्नोति इत्युक्तस्य कथनम् । अपि च आदिपर्वणि गरुडोपाख्यानभूत सौपर्णपर्व श्रवणात्
पठनाच्च स्वर्गमाप्नोतीत्युक्तस्य कथनम्
तत्रैव पुण्यचरिताना वशकीर्तनं श्रुत्वा आयुर्वृद्धि धनधान्यवृद्धि, पठनात् पुत्रलाभञ्च ऐहिकामुष्मिक सुखञ्च प्राप्नोतीत्युक्तस्य
कथनम्
श्रीरामपट्टाभिषेक श्रवणात् पुत्रलाभः धनलाभश्च राज्ञः विजयश्च
भवन्तीति कथनम्
अस्य श्रीरामपट्टाभिषेक श्रवण फलस्य श्रीमद्रामायणस्य प्रतिभाग श्रवणफल प्रवचन विस्तार ग्रन्थभूत उमासहिता प्रोक्त वचनेन दृढीकरणम् । यथा श्रीरामस्य वनात्पुनरागमन वृत्तान्ते श्री
[[४४९]]
[[11]]
}}
[[९६]]
विषयाः
भरद्वाजाश्रमागमनप्रभृति पट्टाभिषेक पर्यन्तभागश्रवणात् पुत्रलाभः राज्ञो विजयश्च भवन्तीत्युक्त कथनम्
श्रीमद्रामायण श्रवण फलश्रुतिरनुवर्तते । यथा - श्रीमद्रामायणस्य श्रद्धया जितक्रोवतया श्रवणात् दीर्घायु. सर्वदुर्गातितरणं च लभते इति कथनम्
अनेन पुण्यकथाश्रवणे श्रद्धा च यमनियमौ च अवश्याङ्गानि इति सूचितं इति कथनम् । अस्य महाभारत वाक्यैः दृढीकरणम् ।
पुनः फलश्रुति सुतिर्यथा । श्रीमद्रामायण श्रवणात् प्रवासान्ते
बान्धवैस्सह समागमं लभत इति कथनम्
अनेन धर्मार्थं चिरकाल बन्धुविप्रयोगात्परं विजयेन पुनरागतस्य श्रीरामस्य चरित्र श्रवणात् विप्रयुक्तबन्धुभि सह समागच्छति इति प्रतिपादनात् महापुरुषाणा यादृशं चरित्रं शृणोति तादृशं फलं प्राप्नोतीति सूचितं इति कथनम् ।
अस्य विष्णुपुराणोक्त ध्रुवचरित्र श्रवणात् ध्रुववत् स्वर्गादि उचै- स्थानं प्राप्य प्राप्तस्थानात् भ्रंशं न प्राप्नोति इति फलश्रुति निदर्शनम्
किंच अत्रैव ऐहिक सुम्ब लोभेन तपोनीत्वा गार्हस्थ्यं प्राप्य ततो विरक्तस्य सौभरि महर्षेश्वरितं श्रुत्वा असन्मति निरासपूर्वकं वैराग्यसंपदं प्राप्नोति इत्युक्तस्य निदर्शनम्
किंच सत्पुरुषाणां संतति चरितश्रवणेन संतत्यभिवृद्धिर्भवतीति
विष्णुपुराण वचन निदर्शनम् ।
किंच आश्रमवासिक पर्वोक्तस्य भगवच्या सानुग्रहात् युद्धे मृत- वीराणां पुनरागमनचरितश्रवणेन बन्धुसमागम फलं भवती- त्यस्य निदर्शनम्
पुट- संख्या
[[४५०]]
"
"
[[४५१]]
#1
[[૨૭]]
पुट- संख्या
किंच विष्णुपुराणोक्त निरतिशयज्ञानवतः जीवन्मुक्तस्य जडभरतस्य कथाश्रवणात् ज्ञानं प्राप्य ऐहिक आमुष्मिक सुखं प्राप्नोतीति फलश्रुतेः कथनम्
श्रीमद्रामायण श्रवण फलश्रुति अनुवर्तते । श्रीरामस्य चरित-
श्रवणात् श्रीरामस्य प्रसादात् प्रार्थिनान् सर्वान् वरान् प्राप्नोतीति कथनम्
अनेन यद्देवतायाः चरितं शृणोति तद्देवतायाः प्रसादेन सर्वान्
इष्टकाभ्यान् प्राप्नोतीति सूचितं इति कथनम्
अस्य मार्कण्डेयपुराणोक्त देवीमाहात्म्यान्तर्गन श्रीदेवीस्तोत्र श्रवणात् श्रीदेवी प्रसादात् सर्वानिष्टान् प्राप्नोतीत्युक्तस्य निदर्शनम्
पुनः श्रीमद्रामायण श्रवण फलश्रुतिः । अस्य श्रवणेन राज्ञः विजयं प्रवासिनः स्वस्ति गर्भधारणयोग्य स्त्रीणां पुत्रोत्पत्तिश्च जायंत इति कथनम् । अनेन श्रोतुः अधिकारानुगुणं फलं भवतीति सूचितं इति कथनम् । अस्य महाभारत कर्ण- पर्वोक्तस्य वर्णानुसारेण फलं भवतीत्युक्तस्य निदर्शनम् ।
अस्य इतिहासस्य ब्राह्मणमुखात् श्रवणेन राज्ञः पापशमनम् दीर्घायुः ऐश्वर्यं पुत्रलाभश्च भवन्तीति कथनम् । अनेन श्रीमद्रामायण श्रवणं राज्ञा ब्राह्मणमुखेनैव कर्तव्यं इति सूचितं इति कथनम्
अस्य स्कन्दपुराण स्वर्गारोहणिकपर्व सम्मति कथनम् । पुनः फलश्रुतिः । श्रीमद्रामायणश्रवणेन श्रीरामः यः साक्षात् विष्णुः आदिदेवः महादेवः सनातनः प्रसीदति इति कथनम् । अनेन श्रीमहाविष्णु नामोच्चारण स्मरण कथा श्रवणैः यत्फलं प्राप्यते तत्फलं श्रीरामनामोच्चारण तत्स्मरण तत्कथाश्रवणैः प्राप्यते इति सूचितं इति कथनम् Dy. xiii.
[[४५१]]
[[19]]
એ આવી છે.
[[४५३]]
[[९८]]
विषयाः
पुट-संक्या
अस्य उमासंहितोक्त ‘श्रीराम राम रामेति’ इत्यादिप्रसिद्ध
वचनेन उपब्रह्मणम् ।
अस्य विष्णुपुराणोक्त सुप्रसिद्धवचनैः विष्णुभक्ति, विष्णु- नामोचारण फलस्य मुख्यप्रमाणतया आस्तिकैः अंगीकृतेः उपत्रह्मगं यथा यन्नामकीर्तनं भक्तया – इत्यादि
४५३–४५६
फलश्रुत्युपसंहारः यथा - नियमेन श्रीमद्रामायणपठनश्रवणेन कुटुंबवृद्धिः धनधान्यवृद्धि. मुख्याः स्त्रियः सर्वार्थसिद्धिश्व भवन्तीति कथनम् । श्रीमद्रामायणाख्य ग्रन्थः आयुष्यः आरोग्यकरः यशस्यः सौभ्रातृकः बुद्धिकरः शुभश्व इति कथनम् । श्रीमद्रामयाणस्य भक्त्या श्रवणेन त्रिविष्टपवासः भवतीति कथनम् ।
अथ श्रीमद्रामायणस्य व्याख्यानरूप धर्माकूतस्य कर्तुः त्र्यंबक- रायमखिनः अस्य व्याख्यानस्य उपोद्धात उपसंहाररूपः अंतिमभागः आरभ्यते । प्रथमतः मंगळलोके श्रीरामः स्तूयते ततः श्रीरामेण कृनानि सर्वाणि कर्माणि लोक- संग्रहाख्य धर्मतात्पर्येणैव कृतानि इति प्रदर्शनार्थं तानि कर्माणि संगृह्यन्ते ।
श्रीरामस्य धर्माऽपरित्यागेनैव दुःसाध्यानि समुद्रप्लवन सेतुबन्धरावण- वधादिरूपाणि फलानि लब्धानि इत्युक्त्वा धर्मफलं दर्शयति । धर्मसंस्थापनार्थ अवतारं कृतवान् भगवान् श्रीरामः रावण- बधानन्तरं स्वस्मिन् राज्ये पट्टाभिषिक्तः वर्षसहस्राणि धर्मं स्वाचारेणैव दर्शनार्थं राज्यं धर्मेण पालयित्वा अन्ते अयोध्यायां वसतः स्थावरान्तसर्वान् जीवान् स्वेनसह स्वर्ग आरोपितवान् इति कथयति ।
[[1]]
[[४५६]]
[[४५७]]
१"
[[१९]]
freer:
सथैव तपस्साधित परमेश्वर प्रसादात् अनितरलभ्यवरान् लब्ध्वापि स्वस्य अधर्मेण स्वचन्धुभिस्सह वधं प्राप्तवान् रावणः इत्युक्त्वा अधर्मफल दर्शयति । अतः धर्माधर्मफलानि दर्शयितुमेव भगवान् श्रीवाल्मीकि : श्रीरामचरितरूपेण श्रुति- स्मृत्युक्तधर्माधर्मोदाहरणकाव्येन लोकं शिक्षितवान् इति कथयति ।
धर्मसंस्थापनरूप श्रीरामचरितवर्णनेन भगवता वाल्मीकिना विरचित श्रीमद्रामायणस्य मुख्यतात्पर्यरूपं धर्मं तत्र तत्र व्यंग्यमर्यादया कथावर्णने दर्शितं प्रदर्शयितुं धर्माकूताख्यं एतद्रामायणव्याख्यानं श्रीत्र्यंबकरा यमखी श्रीरामानुग्रहरूपं बलं
पुट- संख्या
[[४५८]]
आश्रित्य कृतवान् श्रीरामपादयोः समर्पितवान् इत्युपसंहरति । ४५८-४६०
*
॥ श्री ॥
॥ श्री गणेशाय नम’ ॥ ॥ श्री सरस्वत्यै नमः ॥ ॥ श्री गुरुभ्यो नमः ॥
॥ धर्माकूतम् ॥
त्र्यंबकरायमरखीया श्रीमद्रामायणव्याख्या ।
युद्धकाण्डः ।
हनुमन्मुखेन सीतासद्भावरावणबलादि विचारणानन्तरं भाविसेनानयनप्रभृति पट्टाभि- षेकान्तरामचरितवर्णनमुखेन सेनासन्नाहरक्षणनयनव्यूह नशत्रुपुर निरोधनयुद्धप्रकारतत्काल- समागतशत्रुपक्षीयसंग्रहणप्रकारशत्रुवधराज्याभिषेकराज्यपरिपालनादीन् राजधर्मान् प्रतिपाद- यितुं युद्धकाण्डमारभते भगवान् वाल्मीकिः ।
श्रुत्वा हनुमतो वाक्यं यथावदभिभाषितम् । रामः प्रीतिसमायुक्तो वाक्यमुत्तरमब्रवीत् ॥
कृतं हनुमता कार्य सुमहद्भुवि दुर्लभम् । मनसाऽपि यदन्येन न शक्यं धरणीतले ॥ भृत्यकार्य हनुमता सुग्रीवस्य कृत महत् । यो हि भृत्यो नियुक्तस्सन् भर्ता कर्मणि दुष्करे ॥ कुर्यात्तदनुरागेण तमाहुः पुरुषोत्तमम् । नियुक्तो नृपते कार्यं न कुर्याद्यस्समाहितः ॥ भृन्यो युक्तः समर्थश्च तमाहुः पुरुषाधमम् । तन्नियोगे नियुक्तेन कृतं कृत्यं हनूमता ॥ न चात्मा लघुतां नीतः सुग्रीवश्चापि तोषितः । अहं च रघुवंशश्च लक्ष्मणश्च महाबल ॥ वैदेह्या दर्शनेनाद्य धर्मतः परिरक्षिताः ।धर्माकूते
अत्र सीतादर्शनकार्ये नियुक्तेन हनूमता तत्कार्याविरोधेन लंकापुरोदहनराक्षस निग्रहा- दिकमपि कृतं परीवमानेन आत्मापि लघुतां न नीतः, अह च रघुवंशश्च रक्षित इत्युक्ता उत्तमो दूतः उत्तमे कार्य नियोक्तव्य इति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः-
त्रिविधाः पुरुषा राजन्नुत्तमाधममध्यमाः । नियोजयेद्यथावत्ता स्त्रिविधेष्वेव कर्मसु ॥ इति । सभापर्वणि युधिष्ठिरं प्रति नारदप्रश्नोऽपि -
उत्तमानुत्तमेष्वेव मध्यमेषु च मध्यमान् । जघन्येषु जघन्यांस्त्व नियोजयसि कर्मसु ॥ इति । ततः,
इद तु मम दीनस्य मनो भूयः प्रकर्षति । यदिहास्य प्रियाख्यातुर्न कुर्मि सदृशं प्रियम् ॥ इत्युक्त्वा प्रीतिहृष्टांगो रामस्तं परिषस्वजे । हनूमन्तं महात्मानं कृतकार्यमुपागतम् ॥
अनेन कृतकार्यस्य स्तुतिर्बहुमतिश्च कर्तव्येति सूचितम् । तथाच सभापर्वणि युधिष्ठिरं प्रति नारदः-
कच्चित्कृतं विजानीषे कर्तारं च प्रशंससि । सता मध्ये महाराज सत्करोषि च पूजयन् ॥ इति । राजधर्मेऽपि -
मन्त्रिणं प्रेरयेत्कार्यं तस्मिन्नधिकसाधके । समानं च स्वय कुर्यात्प्रशंसां च विशे- षतः ॥ इति । कृते कर्मणि राजेन्द्र पूजयेद्धनसंचयैः । मानेन च यथार्हेण सांत्वेन विविधेन च ॥ इति ॥
द्वितीये ॥
तदनु तपनतनयः वरुणालयत (रु) [र]णोपाय चिंताकुलितहृदयं कौसल्यातनय मित्थ-
माश्वासयामास ।
किं त्वं संतप्यसे वीर यथान्यः प्राकृतस्तथा ।
अनेन प्राकृत एव कठिने कार्ये संतापं प्राप्नोति न धीर इति सूचितम् । तथाच- द्रोणपर्वण्यश्वत्थामानं प्रत्यंजनपर्व वचनं-
किमहं कातरो द्रोणे पृथग्जन इवाहवे । यन्मा भीषयसे वाग्भिरसदेतद्वचस्तव ॥ इति ।
मैवं भूस्त्यज संतापं कृतघ्न इव सौहृदम् ।
।
अनेन कृतघ्नः स्नेहं परित्यजतीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
युद्धकाण्डः ।
[[३]]
इति ।
सत्यधर्मव्यपेतेन न संदध्यात्कथंचन । सुसंहितोऽप्यसाधुत्वमचिराद्याति विक्रियाम् ॥
धृतिमान् शास्त्रवित्प्राज्ञः पंडितश्चासि राघव ।
त्यजेमां पापिकां वृद्धि कृतात्मेवात्मदूषणीम् ॥
अनेन धैर्यादिकं शोकनिवर्तकमिति सूचितम् । धैर्यविषये गीतायां -
धीरस्तत्र न मुह्यतीति । आपद्धर्मेऽपि-
धृतिर्नाम सुखे दुःखे यथा नाप्नोति विक्रियाम् । ता भजेत सदा प्राज्ञो यदीच्छेद्- भूतिमात्मनः ॥ इति । शास्त्रविषये कामंदके–
शास्त्राय गुरुसयोगः शास्त्र विनयवृद्धये । विद्याविनीतो नृपतिने कृच्छ्रेष्ववसीदति ॥ इति । स्त्रीपर्वणि धृतराष्ट्रं प्रति संजयः-
श्रुतवानसि मेधावी सत्यवाश्चैव नित्यदा । न मुह्यंतीदृशा संतो बुद्धिमंतो भवादृशाः ॥ इति । प्राज्ञविषये गीतायां-
विद्वासस्तत्र न मुह्यन्तीति । पण्डितविषये गीतायां -
गतासूनगतासूश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ इनि । स्त्रीपर्वण्यपि -
असंतुष्टा प्रमुह्यन्ति संतोषं यान्ति पण्डिताः । शोकस्थानसहस्राणि भयस्थान- शतानि च । दिवमे दिवसे मूढमाविशन्ति न पण्डितम् ॥ इति ।
निरुत्साहस्य दीनस्य शोकपर्याकुलात्मन’ ।
सर्वार्था व्यवसीदन्ति व्यसनं चाधिगच्छति ॥
अनेन अनुत्साहदैन्यशोका
सर्वार्थिनाशका व्यसनप्रदाश्चेति सूचितम् ।
तत्र
अनुत्साहविषये कामंदकः–
सत्त्वबुद्धयुपपन्नोऽपि व्यसनग्रस्तमानसः । स्त्रीभिष्षण्ड इव श्रीभिरलसः परिभूयते ॥ इति । दैन्यविषये गीतायां-
क्लैब्यं मास्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते । क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परंतप ॥ इति । शोकविषये द्रोणपर्वणि-
शोचतो हि महाराज घमेवाभिवर्धते । तस्माच्छोकं परित्यज्य श्रेयसे प्रयतेत् बुधः ॥ इति । स्त्रीपर्वण्यपि -
न शोचन् शुभमाप्नोति न शोचन् विन्दते सुखम् । न शोचन् श्रियमाप्नोति न शोचन् विन्दते जयम् ॥ इति ।
धर्माकृते
इमे शूराः समर्थाश्च सर्वे नो हरियूथपाः ।
स्वत्प्रियार्थं कृतोत्साहाः प्रवेष्टुमपि पावकम् ॥
अनेन समर्थाश्शूराः प्राणानप्यविगणय्य स्वामिकार्य साधयन्तीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
यस्य राज्ञ· सुसंदृष्टास्त्यक्तप्राणाः सुनिश्चिता । अपि पञ्चशत शूराः निघ्नंति परवाहिनीम् ॥ अथवा पञ्चषट्सप्तसहताः कृतनिश्वयाः । कुलीनाः पूजिताः सम्यग्विजयन्तीह शात्रवान् ॥ इति । कामन्दकेऽपि -
प्रियेण दानेन च संगृहीतास्त्यक्षन्ति रक्ष्याण्यपि जीवितानि । इति ।
येषां हर्षेण जानामि तर्कश्वास्मिन् दृढो मम ।
विक्रमेण समानेष्ये सीतां हत्वा यथा रिपुम् ॥
अनेन सैनिकानां हर्ष - राज्ञः कार्यसिद्धिज्ञापक इति सूचितम् । तथा च राजधर्मे- उदीर्णमनसो योधा बाहनानि च भारत । यस्यां भवन्ति सेनायां ध्रुवस्तस्य फलो- दयः ॥ इति ।
तदलं विक्लबा बुद्धी राजन् सर्वविनाशिनी । पुरुषस्य हि लोकेऽस्मिन् शोक. शौर्यापकर्षणः ॥
शूराणां च मनुष्याणां त्वद्विधानां महात्मनाम् । विनष्टे वा प्रणष्टे वा शोकस्सर्वार्थिनाशनः ॥
अनेन शोकः सर्वार्थनाशक इत्युक्तम् ॥ तथा च स्त्रीपर्वणि -
अर्थान्न शोचन् प्राप्नोति न शोचन् बिंदते फलम् । न शोचन् श्रियमाप्नोति न शोचन् विंदते परम् ॥ इति ।
तदलं शोकमालव्य क्रोधमालंय भूपते ।
निश्चेष्टाः क्षत्रिया मंदाः सर्वे चण्डस्य बिभ्यति ॥
अनेन क्षत्रियेण शत्रुषु कोपः कर्तव्य इति सूचितम् । तथा चोद्योगे-
मा धूमाय ज्वलात्यन्तमाक्रम्य जहि शात्रवान् । ज्वल मूर्धन्यमित्राणां मुहूर्तमपिवा क्षणम् ॥ एतावानेव पुरुषो यदमषी यदक्षमी । क्षमावान्निरमर्षो हि नैव स्त्री न पुनः पुमान् ॥ इति । तदिह भवानम्भोधेस्तरणाय सञ्चिन्तयतु निदानम् ।
हृतमित्येव तं मन्ये युद्धे समितिनंदन ।
किमुक्त्वा बहुधा चापि सर्वथा विजयी भवान् ॥ निमित्तानि च पश्यामि मनो मे संप्रहृष्यति ।
युद्धकाण्डः ।
अनेन मनः प्रहर्षः कार्यसिद्धिज्ञापक इत्युक्तम् । तथा च ज्योतिषिके निमित्तराशिरेकतो नृणां मनस्तथैकतः ॥ इति । एतच्च प्राक् प्रपञ्चितम् ॥ तृतीये ॥
ततस्तद्वचनाकर्णन संतुष्टहृदयो रामभद्रः हनूमन्तमिदमाह-
तपसा सेतुबंधेन सागरोच्छोपणेन वा । सर्वथा सुसमर्थोऽस्मि सागरस्यास्य लंघने ॥ कति दुर्गाणि दुर्गाया लंकायास्तद्रवीहि मे । बलस्य परिमाणं च द्वारदुर्गक्रियामपि ॥ गुप्तिकर्म च लङ्कायां रक्षसां सदनानि च ।
सर्वमाचक्ष्व तत्वेन सर्वथा कुशलो ह्यसि ॥ इति ।
*
अनेन शत्रुबलं दूतमुखान्निश्चित्य कार्यमारंभणीयमिति सूचितम् ॥ कामन्दके-
तथाच
सर्वसंपत्समुदयं सर्वावस्थाविचेष्टितम् । चरेण द्विषतां विद्याद्वलं देशं च सर्वतः ॥ इति ।
/
अतएव धृतराष्ट्र कार्यकाले विचारितवान् इति प्रतिपादितमुद्योगे - गावल्गणे ब्रूहि सारं च फल्गु त्वं सेनयोर्यावदिहास्ति किंचित् । पाण्डवानाच निपुणं वेत्थ सर्वं किमेष ज्यायः किमु तेषां कनीयः ॥ त्वमेतयोस्सर्वविचारदर्शी धर्मार्थयोर्निपुणो निश्चयज्ञः । स मे पृष्ट सजय ब्रूहि सर्व युध्यमाना कतरे वै न संति ॥ इति । इति पृष्टो हनूमान् रामभद्राय दशवदननगरीवृत्तान्तमित्थमकथयत् ।
हृष्टप्रमुदिता लङ्का मत्तद्विपसमाकुला ।
वाजिभिश्च सुसंपूर्णा सा पुरी दुर्गमा परै ॥ eeharara महापरिघवति च । द्वाराणि विपुलान्यस्याश्चत्वारि सुमहांति च ॥ व [ तत्रे] षूपलयंत्राणि बलवन्ति महांति च । आगतं प्रतिसैन्यं तैस्तत्र प्रतिनिवार्यते ॥ द्वारेषु संस्कृता भीमा कालायसमयाः शिताः । शतशो रचिता वीरैः शतघ्न्यो रक्षसां गणैः ॥ सौवर्णश्च महांस्तस्याः प्राकारो दुष्प्रधर्षणः । मणिविद्रुमवैडूर्यमुक्ताविरचितान्तरः ॥
सर्वतश्च महाभीमाः शीततोयवहाः शुभाः ।
धर्माकूते
अगाधा ग्राहवत्यश्च परिधा मीनसेविताः ॥ द्वारेषु तासां चत्वारः संक्रमाः परमायताः । यन्त्रैरुपेता बहुभिर्महद्भिर्गृहपंक्तिभिः ॥ त्रायन्ते संक्रमास्तत्र परसैन्यागमे सति । यस्तैरवकीर्यते परिधासु समन्तत ॥ एकस्त्वकंप्यो बलवान् समः सुमहान् दृढः । कांचनैर्बहुभिः स्तंभैर्वेदिकाभिश्च शोभितः ॥ लङ्कापुरी निरालंबा देवदुर्गा भयावहा । नादेय पार्वत वन्यं कृत्रिमं च चतुर्विधम् ॥ स्थिता पारे समुद्रस्य दूरपारस्य राघव । नौपथोऽपि च नास्त्यत्र निरादेशश्च सर्वतः ॥ शैलाग्रे रचिता दुर्गा सा पूर्देवपुरोपमा । वाजिवारणसं पूर्णा लङ्का परमदुर्जया ॥
परिघाश्च शतश्च यन्त्राणि विविधानि च ।
शोभयन्ति पुरीं लङ्कां रावणस्य दुरात्मनः ॥
अनेन राजा गजतुरगादिबलैः स्पूर्णा प्राकारपरिघादिभिः परैर्दुर्गमां पुरीमातिष्ठेदिति सूचितम् । तथा राजधर्में-
यत्पुरं दुर्गसंपन्न धान्यायुधसमन्वितम् । दृढप्राकारपरिध हस्त्यश्वरथसंकुलम् ॥ विद्वांसः शिल्पिनो यत्र निचयाश्च सुसंचिताः । धार्मिकश्च अनो यत्र दाक्ष्यमुत्तममास्थितः ॥ ऊर्जस्वि नरनागाश्व चत्वरापणशोभितम् । प्रसिद्धव्यवहारं च प्रशान्तमकुतोभयम् ॥ प्रसभ सानुनादं च सुप्रशस्तनिवेशनम् । शूरान्यजनसंपन्नं ब्रह्मघोषानुनादितम् ॥ समाजोत्सव - संपन्नं सदा पूजितदैवतम् । वश्यामात्यबलो राजा तत्पुरं स्वयमाविशेत् ॥ इति । तथा
द्वारेषु च पुरस्यैवं यन्त्राणि स्थापयेत्सदा । आरोपयेच्छतघ्नीश्व स्वार्थ नाश्चैवकारयेत् ॥ कुलिङ्गद्वारकाणि स्युरुच्छ। सार्थे पुरस्य च । तेषा च द्वारकागुप्तिः कार्या सर्वात्मना भवेत् ॥ इति । कामन्दकेऽपि -
समाविशेच्छैलसरिन्मरुस्थलवनाश्रयम् ॥
पृथुसीम महाखातमुच्चप्राकारगोपुरम् । जलवद्धान्यघनवदुर्गं कालसहं महत् । दुर्गहीनो नरपतिर्वाता श्रावयवैस्समः ॥ औदकं पार्वत वाक्षमैरिण धन्वन तथा । प्रशस्तं शस्तमतिभिः दुर्गं दुर्गोपचिन्तकैः ॥ जलान्नायुध- यन्त्राढ्यं वीरयोधैरधिष्ठितम् । गुप्तिप्रधानमाचार्या दुर्ग समनुमेनिरे । सारासाराणि दुर्गाणि भुवः सानूपजांगलाः । निवासाय प्रशस्यन्ते भूभुजां भूतिमिच्छताम् ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
स्वयं प्रकृतिमापन्नो युयुत्सू राम रावणः ।
उत्थितश्चाप्रमत्तश्च बलानामनुदर्शने ॥
अनेन राजा कोशबलादिकं स्वयमेव विश्वारयेदिति सूचितम् ॥ तथा चोद्योगे
विदुरः-
इति ।
अमोघक्रोधहर्षस्य स्वयं कृत्यान्ववेक्षिणः । आत्मप्रत्ययकोशस्य स्वाधीनेयं वसुन्धरा ॥
अयुतं रक्षसामव पूर्वद्वारं समाश्रितम् । चर्मखड्गधरास्सर्वे तथा सर्वास्त्रकोविदाः ॥ शूलहस्ता दुराधर्षा. सर्वे खड्गाप्रयोधिनः । नियुत रक्षसामत्रत्र दक्षिणद्वारमाश्रितम् ॥ चतुरङ्गेण सैन्येन योधास्तत्राप्यनुत्तमाः । प्रयुतं रक्षसामत्र पश्चिमद्वारमाश्रितम् ॥ रथिनश्चाश्ववाहाश्च कुलपुत्राः सुपूजिताः । शतशोऽथ सहस्राणि मध्यमं गुल्ममाश्रिताः ॥
यातुधाना दुराधर्षा साकोटिश्च रक्षसाम् ।
अनेन राज्ञा पुरगुप्त्यर्थं द्वारादिषु बल स्थापनीयमिति सूचितम् ॥ तथाच राजधर्मे-
न्यसेत गुल्मान् दुर्गेषु संधौ च कुरुनन्दन । नगरोपवने चैव पुरोधाने तथैव च ॥ संस्थानेषु च सर्वत्र द्वारेषु नगरस्य च । मध्ये च नरशार्दूल तथा राजनिवेशने ॥ इति ।
इत्थं बहुविधरक्षोगणरक्षितापि राक्षसनगरी मयैकेन रक्षोगणचैत्यप्राकारप्रमदावनभञ्जनेन विनाशिता । किमुत महाप्रभावैजबवत्प्रमुखैस्तद्विजये विचारः । तदिदानीमाज्ञापय क्षिप्रं सेनाप्रस्थानमिति ॥
चतुर्थे ॥
श्रुत्वा हनुमतो वाक्यं यथावदनुपूर्वशः । ततोऽब्रवीन्महातेजा रामः सत्यपराक्रमः ॥ अस्मिन् मुहूर्ते सुग्रीव प्रयाणमभिरोचये । युक्तो मुहूर्तो विजयः प्राप्ते मध्यं दिवाकरे ॥
अत्र मध्याह्ने अभिजिन्मुहूर्ते प्रयाणं प्रशस्तमित्युक्तम् ॥ तथा च ज्यौतिषरत्म- मालायाम्-
धर्माकृते
अष्टम भिजिदाह्वयः क्षणो दक्षिणाभिमुखयानमन्तरा । कीर्तितोऽपरककुप्सु सूरिभिर्यायिनामभिमतार्थसिद्धिदः ॥ इति । उत्पातविष्टिव्यतिपातपूर्वान्निहन्ति दोषानभिजिन्मुहूर्तः ।
करोति यामीमपहाय काष्ठां दिगन्तराणि व्रजतोऽर्थसिद्धिम् ॥ इति च ।
अत्र यद्यपि दक्षिणदिग्याने उदाहृतवचनाभ्या अभिजिन्मुहूर्तस्य निंदा श्रूयते । तथापि किष्किन्धातः प्रस्थितस्य रामस्य लंकाऽऽग्नेय दिगवस्थितेति न दोषः ।
सीता श्रुत्वाभिधानं मे आशामेष्यति जीविते । जीवितांतेऽमृतं स्पृष्ट्वा पीत्वा विषमिवातुरः ॥
अनेन अमृतसेचनं मृतस्यापि सञ्जीवनकरमिति सूचितम् ॥ कृतघ्नोपाख्याने
तथा चापद्धर्मे
तदय तस्प वचनान्निहतो गौतमेन वै । तेनैवामृतसिक्तश्च पुन. सञ्जीवितो बक ॥ इति । सित्वामृतेन तं विप्रं गौतमं जीवयत्तदा ॥ इति च ।
उत्तराफाल्गुनी ाद्य वस्तु हस्तेन योक्ष्यते ।
अभिप्रयाम सुग्रीव सर्वानीकसमावृताः ॥
अत्र मुहूर्ते नक्षत्रादिविचारपूर्वकमेव प्रस्थान करणादितैरैरपि मुहूर्तादिकं विचार्येव गन्तव्यमिति सूचितम् । अत एव विचारेण प्रस्थितम्य फलावाप्तिर्घुणाक्षर तुल्येत्युक्तम् । ज्योतिर्निबन्धे-
यात्राविधानं कथयाम्यथातः सर्वैरुपेतस्य गुणैर्जिगीषोः ।
अतर्किते जन्मनि तस्ययाने फलाप्तिरुक्ता घुणवर्णतुल्या ॥ इति ।
यात्रायां प्रशस्तनक्षत्राणि - हस्तेन्दुमैत्रश्रवणाश्वितिष्यपौष्णश्रविष्ठाश्च पुनर्वसू च । प्रोक्तानि धिष्ण्यानि नव प्रयाणे त्यक्त्वा त्रिपञ्चादिमसप्तताराः ॥ मध्यमानि वर्ज्याणि च नक्षत्राणि । चित्राविशाखानलयाम्यसार्पवायव्य पित्र्येश्वरदैवतानि । यात्रास्व निष्टान्यपराणि भानि प्रोक्तानि नेष्टानि न निन्दितानि ॥
ननु रामः प्रयाणस्य उदाहृतवचनेन हस्तनक्षत्रे वो भाविनि प्रशस्ते सति मध्यमे उत्तरफल्गुनी नक्षत्रे कथं प्रयाणं कृतवानिति चेदुच्यते । हस्तनक्षत्रस्य प्रयाणे प्रशस्तत्वे- ऽपि पुनर्वसु नक्षत्रोत्पन्नस्य रामस्य सप्तमत्वेन नैधनतारत्वात् तत्परित्यागेन प्रयाणे मध्यमम पि उत्तरफल्गुनीनक्षत्र साधनतारत्वात् तत्र प्रयाणमुचितमेव सप्तमनक्षत्रस्य तत्रैव निषिद्ध- त्वात् त्यक्त्वा त्रिपञ्चादिमसप्ततारा इति । अथ शूलनक्षत्राणि । शतमखेन्दुहुताशनरक्षसां यमजलेश समीरणशूलिनाम् । दिवि भुवि क्रमशः परिवर्तते सिततिथिप्रथमादिषु योगिनी ॥
युद्धकाण्डः ।
अथ शूल नक्षत्राणि । शतमखेन्दु हुताशनरक्षसां यमजलेशसमीरणशूलिनाम् । दिवि भुवि क्रमशः परिवर्तते सिततिथिप्रथमादिषु योगिनी ॥
प्रकारान्तरेणापि योगिनी अमावास्यया सह षोडशदिनात्मकं पक्ष द्वेधा विभज्य प्रथमाप्रभृति नवमीप्रभृति च तिथिद्वयम्यैकैकस्यां दिशि योगिनी द्रष्टव्या । प्रथमानवम्यो. पूर्वस्यां, द्वितीया दशम्योः उत्तरस्यां तृतीयैकादश्योराग्नेय्यां चतुर्थीद्वादश्योर्दक्षिणम्यां, पञ्चमीत्रयोदश्योनैऋत्यां षष्ठीचतुर्दश्यो पश्चिमायां सप्तमी पौर्णमास्योर्वायव्यां अष्टम्य- मावस्यो ऐशान्यामिति तत्संमुखतया यात्रा वर्जनीया ।
"
योगिन्यभिमुखे मृत्युः सा वामे कलहप्रदा । दक्षिणे बहुलाभः स्यात् पृष्ठे सर्वशुभा- वहः ॥ इति ॥
वारशूलोsपि, सोमे शनौ न यायात्पूर्वा काष्ठा न वाक्पतौ याम्याम् । कवित्र्यो- रपरान्ता नोदीचीं भौमसौम्ययोः ॥
नक्षत्रयोगिन्यपि : नैद्री मैंद्रे यमदिशमियान्नाजपादे प्रतीचीं नो रोहिण्यां न धनद- दिश फल्गुनीषूत्तरासु । शूलानीति स्फुटमभिहितान्येषु ये याति तेषां प्रत्यावृत्तिर्गगन- कुसुमोदकालो यदि स्यात् ॥
। ।
पृष्ठे दक्षे योगिनी राहुयुक्ता यस्मै ( को ) [मो]ऽयं शत्रुलक्षं निहन्ति । योगिन्यभिमुख गच्छन् यात्रायां मरणं धुत्रम् । इति । चन्द्रप्राबल्य प्रशंसा च रत्नमालायाम् -
आधार इन्दोर्बलमुक्तमादौ आधेयमन्यद्ग्रहजं च वीर्यम् । आधारशक्तौ परिनिष्ठितायां आधेयवन्तूनिच वीर्यवती [ति] ॥
प्रयाणे इन्दोर्बलं सर्वापेक्षया प्रधानं तदानुकूल्येन सर्वं सम्यगेव भवताति । पुनर्वस्वो- रुत्पन्नम्य रामस्य उत्तरफल्गुनी नक्षत्रमतश्चन्द्रस्तृतीयचन्द्रत्वाच्छुभप्रद एव । तृतीयचन्द्रस्य
शुभप्रदत्व च रत्नमालायाम्-
जन्मन्यन्नं दिशति हिमगुर्वितनाश द्वितीये दद्याद्दव्यं सहजभवने कुक्षिरोग चतुर्थे । कार्यभ्रंशं तनयगृहगो वित्तलाभं च षष्ठे द्यूने द्रव्यं युवतिसहितं मृत्युसंस्थश्च मृत्युम् ॥ नृपभयं कुरुते नवमे शशी दशमधामगतस्तु महत्सुखम् । विवि[ ध] मायगतः कुरुते घनं व्ययगतस्तु रुजं सघनक्षयम् ॥
लग्नबलं रत्नमालायां करोति राशिगमने फलं च चरो विलग्ने शुभदृष्टियुक्ते । इनि जन्मराशिरुत जन्मविलग्नं तत्पती उदयगौ यदि वा स्तः । स्व्याय कर्म रिपुभान्युत ताभ्यां शत्रुसंक्षयमेव हि तदानीम् ॥ य स्वजन्मनि शुभग्रहाश्रितो यश्च राशिरिह वेसि सज्ञक. । यस्खशत्रुभवनाच्च नैधने लगत स गमने शुभावहः ॥ योगाधियोग फलं तत्रैव-
D. Y 2
[[१०]]
धर्माकूते
एकेनापि ज्ञास्फुजिद्वाक्पतीनां योगः प्रोक्तः केंद्रधर्मात्मजेषु । द्वाभ्यामेतैश्चाधियोगा- भिधानो नूनं सर्वैरेव योगाधियोगः ॥
योगेन ये नृपतयोऽरिपुरं त्रजन्ति क्षेमेण ते गमनमागमनं च कुर्युः । क्षेमं यशो रिपु- विनाशमथाधियोगे योग्गा घियोगगमनेन जयेद्धरित्रीम् ॥ इति ।
निमित्तानि च धन्यानि यानि प्रादुर्भवन्ति च । निहत्य रावणं सीतामानयिष्यामि जानकीम् ॥
अनेन शुभानि निमित्तानि विजयसूचकानीत्युक्तम्— तानि च प्राक्प्रपंचितानि ।
उपरिष्टाद्धि नय[न] स्फुरमाणमिदं मम ।
विजयं समनुप्राप्तं शसन्तीव मनोरथम् ॥
अनेन नयनोपरिभागस्फुरणं विजयसूचकमित्युक्तम् । तथा च शकुनरत्नमालायां- नेत्रस्याध स्फुरणमसकृत्संगरे भीतिहेतुनेत्रोपाते हरति च धन नेत्रमूले च मृत्युः । नेत्र- म्योर्ध्वं हरति सकलं मानसं दुःखजात वामे चैतत्फलमविकलं दक्षिणे वैपरीत्यम् ॥ इति
अग्रे यातु बलस्यास्य नीलो मार्गमवेक्षितुम् । वृतश्शतसहस्रेण वानराणां तरस्विनाम् ॥
अनेन सेनापति युवराजो ब्रा कतिपयसेनासहितः सेनामुखे योजनीय इति सूचितम् । तथाच कामन्दके-
सेनापति चाप्यथवा कुमारं बलैकदेशेन पुरो निदध्यात् । इति फलमूलवता न्रील शीत काननवारिणा । यथा मधुमता चाशु सेना सेनापते नय ॥
अनेन समृद्धभोज्यपानादियुक्तमार्गेण सेना नेतव्येति सूचितम् । तथा च राजधर्मे - जलवास्तृणवान्मार्गः समो गम्यः प्रशस्यते । इति । कामन्दकेपि -
तस्माद्यतो भूरिजलस्तु पंथा घनोदपाचोपचितो विशोकः । तेनाभियायाज्जनयन् प्रतापं शनैरशनैरश्रमयन् बलानि ॥ न चातितोय न च तोयहीनं युक्तं च सम्यग्य व सैघवेन । उत्पाद्य मार्ग हुतयज्ञयुक्तः सुखप्रयाणो रिपुमभ्युपेयात् ॥ इति ।
दूषयेयुर्दुरात्मानः पथि मूलफलोदकम् ।
राक्षसाः परिरक्षेथास्तेभ्यस्त्व नित्यमुद्यतः ॥
अनेन स्थायिना यायिनो मार्गे विध्यमान फलमूलान्नपानादिदूषणेन मार्गे दूषणीय इति सूचितम् - तथाच राजधर्मे-
(घोषान् ) [ योधान् ] न्यसेत मार्गेषु मार्गानुत्थापयेदपि । प्रवेशयेच्च तान् सर्वान् शाखा नगरकेष्वपि ॥ ये दुर्गाश्चैव गुप्ताश्च देशास्तेषु प्रवेशयेत् । धनिनो बलमुख्यांश्च सा-
युद्धकाण्डः ।
[[११]]
स्वयित्वा पुनः पुनः ॥ सर्वापहारं कुर्वीत स्वयमेव नराधिपः । असंभवे प्रवेशस्य दाहये दग्निना भृशम् ॥ क्षेत्रस्थेषु च सस्येषु शत्रोरुपज ( ये ) [पे ]न्नरान् । विनाशयेद्वा तत्सर्वं बले- नाथ स्वकेन वै ॥ नदीमार्गेषु च तथा सक्रमानवमादयेत् । जलं निस्रावयेत्सर्वमनिस्रान्यं च दूषयेत् ॥ तदात्वेनायतीभिश्व चैत्यवृक्षान्विवर्जयेत् । प्रवृद्धानां द्रुमाणां च शाखाः प्रच्छे- दयेत्तथा ॥ चैत्यानां सर्वथा वर्ज्यमपि पत्रस्य पातनम् । देवानामाश्रयाश्चैत्या यक्षराक्षस- भोगिनाम् ॥ पिशाच पन्नगाना च गन्धर्वाप्सरसामपि । रौद्राणां चैव भूतानां तम्मात्तान्परि- वर्जयेत् ॥ श्रूयते हि निकुंभेन सौदासस्य बलं हतम् । महेश्वरगणेशेन वाराणस्यां नराधिप । इति ।
निम्नेषु वनदुर्गेषु वनेषु च वनौकसः ।
अभिप्लुत्याभिपश्येयुः परेषां निहितं बलम् ॥
अनेन यायिना स्थायिदूषितं मार्ग सशोध्यैव गंतव्यमिति सूचितम् । तथाच कामन्दके- विशुद्धपृष्ठः पुरतो विचिन्वन् भयप्रदेशान् परकर्मवेदी । सुशोधितासारविशुद्धमार्गो विशद्धरित्री द्विषतोऽप्रमत्तः ॥ समे प्रदेशे विषमे च भूमौ मिश्रस्थले वा सुमुखेन यायात् । अनातुरम्सन्नभयो हि विद्वान् संनद्धगुल्मो विहितान्नपेयः ॥ सम्यक् सुसस्यं विषयं परस्य यायात् प्रमृगन्विजयाय राजा । सस्योपघातेन परस्य वृत्तिच्छेदं स्वसैन्योपचयश्च साधुः ॥ इति ।
यच फल्गुबलं किंचिदत्रैवोपयुज्यताम् ।
एतद्धि कृत्यं घोरं नो विक्रमेण प्रयुज्यताम् ॥
अनेन अभियाने तुच्छं बलं क्वचिन्निक्षिप्य सारवलेन गन्तव्यमिति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
दुर्बला क्षतसाराश्च तिष्ठंतु शिबिरेषु ते । इति ।
सागरौघनिभं भीममग्रानीकं महाबलाः । कपि सिक्षाः प्रकर्षतु शतशोऽथ सहस्रशः ॥ गवश्च गजसंकाशो गवयश्च महाबलः । गवाक्षश्चाग्रतो यातु गवां दप्ता इवर्षभाः ॥ यातु वानरवाहिन्याः वानर. प्लवतां वरः । पालयन् दक्षिणं पार्श्वमृषभो वानरर्षभ ॥ गन्धहस्तीव दुर्धर्ष स्तरस्वी गन्धमादमः । यातु वानरवाहिन्याः सव्यं पार्श्वमधिष्ठितः ॥ यास्यामि वलमव्येऽहं बलौघमभिहर्षयन् ।१२
धर्माकूते
अधिरुह्य हनूमन्तं ऐरावतमिवेश्वरः ॥ अङ्गदेनैष संयातु लक्ष्मणश्चान्तकोपमः । जांबवांश्च सुषेणश्च वेगदर्शी च वानरः ॥
ऋक्षराजो महासत्त्वः पृष्ठं रक्षन्तु ते वयः ।
अनेन मध्यमगुल्मे स्थितो राजा परितो बलाध्यक्षान् स्थापयित्वा व्यूह्य गच्छेत् - इति सूचितम् । तथाच मनुः—-
दण्डव्यूहेन तं मार्ग यायात्तु शकटेन वा । बराह मकराभ्यां वा सूच्यावा गरुडेन वा ॥ यतो भवेद्भयाशङ्का ततो विस्तारयेद्बलम् । पद्मेन चैव व्यूहेन निविशेत तदा स्वयम् ॥ सेनापतिबलाध्यक्षौ सर्वदिक्षु निवेशयेत् । यतो भवेद्रयाशङ्का प्राचीनां कल्पयेद्भृशम् । गुल्माश्च स्थापयेदाप्तकृतसंज्ञान् समंततः ॥ स्थाने युद्धेच कुशलानभीरूनविकारिणः । सहतान् योधयेत्कल्पान्कामान् विस्तारयेन् ॥ इति ।
ततो यथानिदेशं प्रस्थितेषु स्वस्व सेनापरिवृतेषु वानरयूथपेषु,
दरीमुखः प्रजङ्घश्च दम्भोऽथ रभसः कपिः । सर्वतश्च ययुर्वीरा स्त्वरयन्तः प्लवङ्गमान् ॥ रामस्य शासनं ज्ञात्वा भीमकोपस्य भीतवत् । वर्जयन्नगराभ्याशांस्तथा जनपदानपि ॥ सागरौघनिभं भीमं तद्वानरबलं महत् ।
freeसर्प महाघोष भीमवेग इवार्णवः ॥
अनेन स्वकीय सेना नयन समये अवस्थापन समये च देशोपद्रवो यथा न भवति तथा कर्तव्यमिति सूचितम् । तथाच भारते-
परिहृत्य श्मशानानि देवतायतनानि च । आश्रमांश्च महर्षीणां तीर्थान्यायतनानि च ॥ निवेशं कारयामास कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ॥ इति ।
ततो रामशासनात् जनपद नगराभ्याशं वर्जयन्त्यां वाहिन्यां दक्षिणां दिशमभिगा- मिन्यां तन्मध्यतः प्रतर्पतमिव विवस्वन्तं राममालोक्य लक्ष्मण एवमुवाच ।
महांति च निमित्तानि दिवि भूमौ च राघव । शुभानि तव पश्यामि सर्वाण्येवार्थसिद्धये ॥ अनुवाति शुभो वायुः सेनामृदुहितः सुखः । पूर्ण वल्गु स्वराश्चेमे प्रवदन्ति मृगद्विजाः ॥ utara दिशस्सर्वा विमलश्व दिवाकरः ॥
युद्धकाण्डः ।
अनेन अनुकूलवात दिक्प्रसाद दिवाकर वैमल्यादिकं विजयज्ञापकमिति सूचितम् - तथा च होरामकरन्दे -
मृदुर्नभस्वान् विरजस्कमम्बरं बलाहका स्निग्धरुचो दिवौकसः । स्वस्था मुहूर्ता यदि सुप्रशस्ताः पापं तदायाति विनाशमाशु ॥ इति । तथा समरसारेऽपि-
वायुः पृष्ठे दक्षिणे च वहन् सूचयते बलम् । संमुखीनश्च वामश्च भटानां भङ्ग- दायकः ॥ इति । राजधर्मेऽपि-
अन्वेतान् वायवो यांति तथैवेन्द्रधनूंषि च । अनुधावन्ति मेघाश्च तथ दित्यम्य रश्मयः ॥ गोमायवश्चानुकूला बला गृध्राश्च सर्वशः । अन्वगेयुर्यदा सेना तदा सिद्धिरनुत्तमा ॥ मङ्गल्य- शब्दान् शकुना बदन्ति हंसाः क्रौञ्चाः शतपत्त्राश्च भासा इति । तोडरानन्दे-
अमल विपुल वक्त्रमण्डल. स्फुट विपुलामल दीर्घदीधितिः । अविकृततनुवर्ण चिह्नभृत् जगति करोति शुभं दिवाकरः ॥ इति ।
उशना व प्रसन्नाचिरनु त्वां भार्गवो गतः ।
अनेन शुक्रं पुरतः कृत्वा न क्वचिदपि प्रयाणं कर्तव्यमिति सूचितम् ॥ तथा च रत्नमालायां-
स्वल्पोऽपि नार्थः प्रतिशुक्रयाने यियासतां सिद्धिमुपैति नन्दन ।
कामं व्रजेद्वा प्रतिशुक्रमस्तंगते तु यायान्न जिगीषुरत्र ॥ नीच ग्रह जिते प्रतिलोमे भार्गवे कलुषितेऽस्तंगते वा ।
प्रस्थितो नरपतिः प्रबलोऽपि क्षिप्रमेव वशमेति रिपूणाम् ॥
उदयति दिशि यस्यां याति यत्र भ्रमाद्वा विचरति च भचक्रे येषु दिग्वारभेषु । त्रिविधमिह सितस्य प्रोच्यते सन्मुखत्वं मुनिभिरुदय एव त्यज्यते तेषु यत्नात् ॥ एवं विधे स्यात् स्फुजिति प्रयायाद् बुधो यदि स्यादनुकूलवतीं ।
प्रतीन्दुजं भूमिपतेर्गतस्य नान्ये ग्रहास्त्राणविधौ समर्थाः ॥
प्रतिशुक्रं प्रतिबुधं प्रत्यङ्गारकमेव च । अपि शक्रसमो राजा गत्वा तु न निवर्तते ॥ इति । मुहूर्तमार्ताण्डे-
प्रतिशुक्रापवादः । स्वग्रामैकपुरात्मसद्मसु चतुर्वक्त्रं चतुश्शान के तूद्राहेषु वधूप्रवेश नृप- भीदुर्भिक्ष पीडासु च । तीर्थस्वामि निदेशयोर्भृगुवसिष्ठात्र्यङ्गिरः कश्यपे भारद्वाजजवात्स्ययो- र्हितकरं यानं सितज्ञोन्मुखम् ॥ लल्लोऽपि -
स्वभुव पुर प्रवेशे देशानां विप्लवे तथोद्वाहे इति ।
ક
धर्माकूते
ब्रह्मराशिविशुद्धश्च शुद्धाश्च परमर्षयः । अष्मिन्तः प्रकाशन्ते धूवं सर्वे प्रदक्षिणम् ॥
अनेन अगस्त्यस्य सप्तर्षीणां च प्रसादः शुभफलप्रदः अप्रसादः क्लेशप्रद इति ।
सूचितम् -
स्वागस्त्य विषये अगस्त्य स्त्वरुणो रूक्षः शावो रेणुकया हतः । एवं विधे धुवे- चैव त्रैलोक्यमपि पीड्यते ॥ शुभलक्षणम् ।
शातकुम्भसदृशः स्फटिकाभः तर्पयन्निव महीं किरणायैः ।
दृश्यते यदि ततः प्रचुराना भूर्भवेत् सुजन सत्त्वजनाढ्या ॥ इति - ऋषि विषये उल्कयामिहता रूक्षस्फुरणा रजसा हताः । ऋषयः सर्वलोकानां विनाशाय च भूभृताम् ॥ वराहसंहितायाम्-
उल्काश निधूमाद्यैर्हता विवर्णा विरश्मयो ह्रस्वाः । हन्युः स्वस्व वर्ग विपुलाः स्निग्धा- श्चतद्ध्यै ॥ उल्कया केतुना वापि धूमेन रजसाऽपिवा । हता विचर्णा स्वरूपा वा किरणैः परिवर्जिताः ॥ स्वं स्वं वर्ग हन्युः मुनयः सर्व एवैते विपुलाः स्निग्ध वर्णाश्च स्ववर्ग परितोषकाः ॥ इति । स्ववर्गाश्च वराहसंहितायाम् -
गन्धर्व देवदानव मन्त्रौषध पक्षिसिद्ध नागानाम् । पीडाकरो मरीचिः ज्ञेयो विद्याधराणां च ॥ इति । विष्णुधर्मोत्तरेऽपि -
उल्कयाऽभिहता रूक्षस्फुरणा रजसा हताः । ऋषयस्सर्वलोकानां विनाशाय च भूभृताम् ॥ इति ।
बिंबप्रकाशे शुभफलं तत्रैव - बिंबान्यमीषां स्निग्धानि शुभानि विमलानि च । अर्चि- मंति प्रसन्नानि तानि कुर्युः प्रजाहितम् ॥ इति ।
दृढव्रतस्त्रिशंकुश्च आज्यो वैश्वानरो मृगः । अरुहश्चैकदन्तश्च याम्यायां स्थावरा मताः ॥ उत्तरस्यामपि स्थावराः - गौतमोऽत्रिर्वसिष्ठश्च विश्वामित्रश्च कश्यपः । ऋषिपुत्र- क्रमाज्ज्ञेयो भरद्वाजश्च वीर्यवान् ॥ इति ।
विमले च प्रकाशे ते विशाखे निरुपद्रवे ।
नक्षत्र परमस्माकमिक्ष्वाकूणां महात्मनाम् ॥
अनेन इक्ष्वाकुवंशस्य सूर्यवंशत्वात् सूर्यजन्म नक्षत्रमेव तत्कुलीनाना जन्मनक्षत्रम् । अतस्तत्प्रसादः तत्कुलीनानां अस्माक शुभसूचक इत्युक्तया यन्नक्षत्र निर्दुष्टं प्रसन्नं तस्य पुरुषस्वार्थ सिद्धिर्भवतीति सूचितम् - सूर्यादि ग्रहाणा जन्मनक्षत्राणि मुहूर्तमार्ताण्डे-
द्विविशाखाम्यब्जजभाग्यभानि गुरुभं पौष्णात के सार्पभं जन्मऋक्षाणि रवे – इति ।
युद्धकाण्डः ।
जन्मक्षमिदं येषां प्रसन्नभं शुभं तेषां पीडितमेषां पीडेति च । तोडरानन्दे-
[[१५]]
एतदपवादोऽपि - स्निग्धरश्मिर्विशालश्च प्रकृतिस्थश्च यो ग्रहः । ग्रहयुद्धरजो धूम- निर्धातोल्काभिराहतः ॥ स्वमन्यथा हंति नित्यं जननाशं करोति च । नृपाणां भयद प्रोक्तः सुवृष्टिभयकारकः ॥ इति ।
नैर्ऋतं नैर्ऋतानां च नक्षत्रमभिपीडयते । मूलं मूलवता स्पृष्टं धूप्यते धूमकेतुना ॥ सर्व चैतद्विनाशाय राक्षसानामुपस्थितम् । काले काले गृहीतानां नक्षत्रं ग्रहपीडितम् ॥
अत्र नैर्ऋताना कुलनक्षत्र मूलं मूलवता पुच्छवता धूमकेतुना धूप्यते सञ्जात तापं क्रियते । अतो राक्षसाना हानिकाल इत्युक्त्या यदीयजन्मनक्षत्रस्य ग्रहपीडा तस्याऽचिराद्वि- नाशो भवतीति सूचितम् । मूल नक्षत्र राक्षसानामित्येतत्तु निघण्टौ -
मूलं निशाचरं प्रोक्तमासुर नैर्ऋतं तथा ॥ इति । नक्षत्रस्य ग्रहपीडायां दोषः तोडरानन्दे-
ग्रनक्षत्रं धूमकेतुराक्रमेत बलाद्यदा । तदा विपत्तिं जानीयात्तन्नक्षत्रोद्भवस्य तु ॥ येषां नक्षत्रविषये रूक्ष सज्वालरोहितः । दृश्यते बहुमूर्तिश्च तेषां विद्यान्महद्भयम् ॥ अवर्षं शस्त्रकोप च व्याधिर्दुर्भिक्षमेव च । कुर्यान्नृपति पीडां च स्वचक्रपरचक्रतः ॥ यत्र तिष्ठति नक्षत्रे प्रवासं यत्रगच्छति । भूमयेद्वास्पृशेद्वापि हन्याद्देशांस्तथाश्रयान् ॥ इति ।
तत्रैव धूमकेतुलक्षणं - एकोत्तरशतत्वेके सहस्रमपरे विदुः । एकस्तु बहुधा भाति प्राह वै नारदो मुनिः ॥ अहुताशेऽनलरूपं यस्मिन् तत्वे तुरूपमेवोक्त खद्योत पिशाचालय- मणिरत्नादीन् परित्यज्य । धूमध्वजो धूम शिखो धूमार्चिर्धूमकेतुता एवं तावडूमकेतो- लक्षणं समुदाहृतम् ॥ नक्षत्रग्रहपीडायां दोषः । अयोध्याकाण्डेऽपि-
अवष्टब्धं च मे राम ’ नक्षत्र दारुणैर्ग्रहैः । आवेदयति दैवज्ञाः सूर्यागारकराहुभिः ॥ प्रायेण हि निमित्तानां ईदृशाना समुद्भवे । राजा वा मृत्युमाप्नोति धोरा वा पदमृच्छति ॥ इति ।
प्रसन्नासुरसाश्चापो वनानि फलवन्ति च ।
प्रवांत्यभ्यधिकं गन्धान्यथर्तुकुसुमा द्रुमाः ॥
अनेन यस्य सेनायां महाभूतानुकूल्यं तस्य जो भवतीति सूचितम् । तथाच भीष्मः - प्रसन्नभाः पावक ऊर्ध्वरश्मिः प्रदक्षिणा ऊर्ध्वशिखाविधूमाः ।
पुण्या गन्धाश्चाहुतीना प्रवान्ति जयस्यैतद्भाविनो रूपमाः ॥
[[१६]]
धर्माकूते
शब्दरूपरसस्पर्श गन्धाश्चाविकृताश्शुभाः । सदा हर्षश्च योधानां जयतामिह लक्षणम् ॥ शब्द स्पर्शा तथा गन्धा विचरन्ति मनः प्रियाः । धैर्यं च विंशतेयोधान् विजयस्य मुख
हि तत् ॥ इति ।
[[1]]
व्यूढानि कपिसैन्यानि प्रकाशन्तेऽधिकं प्रभो ।
taraafna सैन्यानि संग्रामे तारकामये ।
अनेन सैन्यकान्तिर्विजयप्रदेति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
शस्त्रे पत्रैः कवचैः केतुभिश्च स्वभानुभिर्मुखवर्णैश्च यूनाम् । भ्राजिष्मती दुष्प्रति- वीक्षणीया येषां चमूस्तेऽभिभवन्ति शत्रून् ॥ इति ।
एवमा समीक्ष्यैतान् प्रीतो भवितुमर्हसि ॥ अथावृत्य महीं सर्वा जगाम महती चमूः । हृष्टाः प्रमुदितास्सर्वे सुग्रीवेणाभिपालिताः ॥ आप्लवंतः प्लवन्तश्च गर्जतश्च प्लवङ्गमा ।
वेलंतोऽपि नदन्तस्ते जग्मुर्वे दक्षिणां दिशम् ॥ ते हृष्टमनसः सर्वे जग्मुर्मारुतरंहसः । हर्ष वीर्य बलोद्रेकान् दर्शयन्तः परस्परम् ॥ महानादान् विमुंचन्ति वेलामन्ये प्रचक्रिरे । सास्मयाति दिवारात्रं महती हरिवाहिनी ॥ हृष्टा प्रमुदिता सेना सुग्रीवेणाभिरक्षिता ।
अत्र सेनाहर्षादिक आगामिजयज्ञापकमिति सूचितम् ॥ तथाच राजधर्मे- उदीर्णमनसो योधा वाहनानिच भारत । यस्या भवन्ति सेनायां तस्यां च न पराजयः ॥ दृष्टा योधा प्रस्थिता. खड्गवन्तो जयस्यैतद्भाविनो रूपमाहुः । परम्परं सौहृदमास्थिताश्च शुश्रूषवश्चाऽनभिमानिनश्च ॥
येषां योधाः सुहृदमन्वतिष्ठन् जयस्यैतद्भाविनो रूपमाहुः । अल्पायां वा महत्यां वा सेनायामिति निश्चयः । हर्षो योधगणस्यैको जयलक्षणमुच्यते ॥ इति
तथाच पुरतः पार्श्वतश्च शनैस्संतरन्त्या गिरिवर वनावमाहिन्या कपियूथपवाहिन्या सहितो रामचन्द्रो विन्ध्यमन्दरादि भूधरानाक्रम्य मृगविहगानोकहसमूह भूषितौ सह्य- मलयावतीत्य महेन्द्रमासाद्य तत्प्रान्त निर्मल सलिलाशय कल्लोल परंपरा प्रधौतोपलतला- मुदधिवेला संप्राप्य सुग्रीवमेवमुवाच-
एते वयमनुप्राप्तास्सुग्रीव वरुणालयम् ।
अतः परमतीरोऽयं सागरः सरितां पतिः ॥
युद्धकाण्डः ।
न चायमनुपायेन शक्यस्तरितुमर्णवः ।
तदिहैव निवेशोऽस्तु मन्त्रः प्रस्तूयतामिति ॥
[[१७]]
अनेन दुष्करमपि कर्म उपायेन साधयितुं शक्यमिति सूचितम् । तथाच कामन्दके- उपायेन पदं मूर्ध्नि न्यस्यते मत्तहस्तिन । न किंचित्क्वचिदस्तीह वस्त्वसाध्यं विपश्चितः ॥
[[4]]
अयो भेद्यमुपायेन द्रवतामुपनीयते । लोकप्रसिद्धमेवैतद्वारि वह्नेर्विनाशकम् ॥
उपायेन गृहीतेन तेनैव परितोष्यते । इति ।
एवमुदीर्य महावीर्यधैर्यशाली रामः सागरमवलोक्य तद्वेलाया वानरयूधपानपि स्वां स्वां सेनां समुत्सृज्य मा च कश्चित्कुतो व्रजेत् ।
गच्छन्तु वानरा शूरा ज्ञेयं छन्नं बलं च नः ॥
इत्याज्ञापयामास । अनेन रिपुप्रयुक्तभयसंभावनायां सेनानायकेन स्वसैन्यं विहायान्यत्र न ’ गन्तव्यमिति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
सेनानिवेशे संप्राप्ते शत्रुपक्षभये सति । अन्यत्र हि न गन्तव्यं स्वस्थानाद्युद्धचारिणा ॥ इति ।
ततः
पञ्चमे ॥
रामस्य वचनं श्रुत्वा सुग्रीवः सहलक्ष्मणः । सेनां न्यवेशयत्तीरे सागरस्य द्रुमायुते ॥ सा वानराणां ध्वजिनी सुग्रीवेणाभिपालिता । त्रिधा निविष्ठा महती रामस्यार्थपराऽभवत् ॥ सा महार्णवमासाद्य हृष्टा वानरवाहिनी । हसन्तमिव फेनौघैर्नृत्यंतमिव चोर्मिभिः ॥ चन्द्रोदय समाधूत प्रतिचन्द्रं समाकुलम् । खागरं चांवरप्रख्यम् अंबर सागरोपमम् ॥ सागरं चांबरं चेति निर्विशेषमदृश्यत । ताइपेरम दृश्येते तारारत्नसमाकुले ॥ समुत्पतितमेघस्य वीचीमालाकुलस्य च । विशेषो न द्वयोरासीत्सागरस्याम्बरस्य च ॥ ददृशुस्ते महात्मानं वाताहतमपां पतिम् ।
सा तु नीलेन विधिवत् स्वारक्षा सुसमाहिता । सागरस्योत्तरे तीरे साधु सेना निवेशिता ।
D-Y 3
[[१८]]
धर्माकूते
अनेन सेनानिवेशस्थले यथा शत्रुकृतोपद्रवेण विना सेनायाः सौख्यं भवति तथा सेना निवेशनीयेति सूचितम् ।
अत एव धर्मपुत्रेण उक्तरीत्या सेनानिवेशः कृत इत्युक्तमुद्योगे -
मधुरेऽनूषरे देशे शुचौ पुण्ये महामति । निवेशं कारयामास कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ॥ शिविरं स्थापयामास दृष्टद्युम्नश्च पार्श्वतः । खानयामास परिखां केशवस्तत्र भारत ॥ गुप्त्यर्थमपि चोद्दिश्य बलं तत्र न्यवेशयत् । विधिर्यः शिबिरस्यासीत्पाण्डवानां महात्मनाम् तद्विधानि नरेन्द्राणा कारयामास सर्वतः । प्रभूतजलकाष्ठानि दुराधर्षतराणि च ॥ भक्ष्यभोज्योपपन्नानि शतशोऽथ सहस्रश । तत्रासन् शिल्पिनः प्राज्ञा शतशो दत्तवेतना ॥ सर्वोपकरणैर्युक्ता वैद्याच सुविशारदा । ज्याधनुर्वर्मशस्त्राणा तथैव मधुसर्पिषो ॥ ससर्ज ग्सयूपाना’ राशयः पर्वतोपमाः । बहुकंदं सवयसं तुषागारसमन्वितम् ॥ शिबिरे शिबिरे राजा स चकार युधिष्ठिरः । महायन्त्राणि नाराचास्तोमराणि परश्वधाः ॥ धनुषि कवचादीनि संबभूवुस्तृणास्तदा । गजा’ कण्टकसन्नाहा लोहवर्मोत्तरच्छदाः ॥ अदृश्यंस्तत्र गिर्याभाः सहस्रशतयोधिनः ॥ इति ॥ कामन्दकेऽपि -
+
यायाद्वैरिपुराभ्याश भूभागे साधुसंमतम् । स्कंधावारनिवेशज्ञः स्कन्धावारं निवेशयेत् ॥ चतुरश्रं चतुर्द्वारं नातिविस्तारसंकटम् । सादृप्रतोलीप्राकारं महाखनिसमावृतम् ॥ शृङ्गाटमचन्द्र वा मण्डलं दीर्घमेव वा । भूमिप्रदेशसामर्थ्यादाकारमुपकल्पयेत् ॥ विभक्तैश्वाविभक्तैश्च पाष्णिभिश्च समन्वितम् । गुप्तं पक्षपुटाकारं महामात्रसमन्वितम् ॥ तस्य मध्ये मनोहादि महाबलसमावृतम् । अन्तः कोशबलोपेतं कारयेद्राजमन्दिरम् । मौलं भृतं श्रेणि सुहृद्विषदाटविकं बलम् । राजहर्म्यं समावृत्य क्रमेण विनिवेशयेत् ॥ अन्त श्वगणिनश्शूरान् लुब्धकान् दुष्टकर्मण । पर्याप्तवेतनानाप्तान् मण्डले विनिवेशयेत् हस्तिनो लब्धमानास्तु तुरङ्गाम्तु मनोजवाः । ग्रहोपकण्ठे नृपतेर्वसेयुस्त्वाप्तरक्षिताः ॥ यामवृत्या सुसन्नद्धान् रात्रिं दिवमुदाहृतम् । अन्तर्वेशिक सैन्यं च तिष्ठेत्तारातिगुप्तये ॥ युद्धयोग्यो महामन्त्री संनद्धः सत्त्वसंस्थित । तिष्ठन्नरपतेर्द्वारि वेगवाश्च तुरंगमः ॥ परसैन्यप्रचारं च सद्वाहाः शीघ्रयायिन । वार्त्तिकाश्च विजानीयुर्द्धरसीमान्तपातिन• ॥ तोरणाबद्धमाल्येषु यन्त्रवत्सु पताकिषु । द्वारेषु परमा गुप्ति कारयेदाप्तकारिभिः ॥ उच्छे विशेश्वापि सर्व एवोपलक्षितः । तिष्ठेयुः परदूताश्च राजशासनगोचराः ॥ वृधा कोलाहलाद्धास्यात्कुत्सनाच्च निवारितः । सज्जोपकरणस्तिष्ठेत्सर्वकार्योन्मुखो जन ॥ बहिश्च खातात्सैन्यानामुक्तसञ्चारमापतन् । परसैन्यविनाशार्थ सर्वां भूमि विनाशयेत् ॥

1. पांसूनां इति पाठांतरम् । 2. ऋष्टयस्तूणसंयुता. इति चित्रशालामुद्रिते ।
   युद्धकाण्डः ।
   [[१९]]
   क्वचित्कण्टकशाखाभिः क्वचित्कलेर योमुखैः । दूषयेत्परितो भूमिं प्रच्छदः प्रदरैरपि ॥ निर्वृक्षे क्षपया बाणस्थाणुवल्मीक निहवे । कारयेत्करणैश्च त्यैस्सैन्यव्यायाममन्वयम् ॥ यस्मिन्देशे यथाकालं सैन्यव्यायामभूमयः । यत्र मध्यम्स उद्दिष्टो देश शास्त्रार्थचितकै ॥ अरातिसैन्यव्यायाम सुपर्याप्तमहीतलम् । आत्मनो विपरीत च स देशोऽथाधम स्मृतः ॥ नित्यमुत्तममाकांक्षे तदभावे तु मध्यमम् । अधर्म बद्धमागारं नोपसेवेत सिद्धये ॥ तन्मूलत्वात्मजाना तु राजा स्कन्ध इति स्मृतः । अरातौ मान्यदण्डादि वृत्तिरावार उच्यते भूतानां भूतनिष्पत्तिरपायेन महीयसा । आवृत्तस्तु यतम्स्कंध स्कंधावारस्ततः स्मृतः ॥ इति ।
   मैदश्च द्विविदश्वोभौ तत्र वानरपुंगवौ ।
   विचेरतुश्च तां सेनां रक्षार्थं सर्वतो दिशम् ॥
   अनेन सेनानिवेशानन्तर तत्र क्षणार्थ शूरै परितः संचार कर्तव्य इति सूचितम् । अत एष सेनानिवेशानन्तरं तद्रक्षणाय पार्थेन सह कृष्ण. संचारं कृतवानित्युक्त- मुद्योगे -
   विद्राव्य शतशो गुल्मान् धार्तराष्ट्रस्य सैनिकान् । पर्यक्रामत्समंताच्च पार्थेन सह केशवः ॥ इति । कामन्दकेऽपि -
   [[1]]
   सैन्यैकदेशे संनद्धः सेनापतिपुरस्मरः । प्रयत्नवान् परिपतेन्मण्डलेन बहिर्निशि ॥ इति । ततस्समीपस्थं लक्ष्मणं काकुस्थ एवमुवाच -
   शोकश्च किल कालेन गच्छता ह्यपगच्छति । मम चापश्यतः कान्तामहन्यहनि वर्धते ॥ न मे दुःखं प्रिया दूरे न मे दुःखं हृतेति वै । एतदेवानुशोचामि वयो ह्यस्यातिवर्तते ॥
   वाहि वात यतः कांता तां स्पृष्ट्वा मामपि स्पृश । त्वयि मे गात्रसंस्पर्श. चन्द्रे दृष्टिसमागमः ॥ तन्मे दहति गात्राणि विषं पीतमिवाशये । हा नाथेति प्रिया सा मा ही रमाणा यदब्रवीत् ॥ बतत्कामयानस्य शक्यमेतेन जीवितुम् । यदहं सा च वामोरेकां धरणिमाश्रितौ ॥ केदारस्येव केदार सोदकस्य निरूदकः । उपस्नेहेन जीवामि जीवन्तीं यच्छणोमि ताम् ॥ कदा नु खलु सुश्रोणीं शतयजायतेक्षणाम् ।
   [[२०]]
   धर्माकूते
   विजित्य शत्रून् द्रक्ष्यामि सांतां स्फीतामिव श्रियम् ॥ अनेन इष्टजनदर्शनेनापि दुखनिवृत्तिर्भवतीति सूचितम् ॥
   तथा च प्राचीनाः-
   सुस्निग्धबंधुजनदर्शनहानिः दुःखम् । इति ॥
   कदा नु चारुविंबोष्ठ तस्या’ पद्ममिवाननम् । sugate पास्यामि रसायनमिवातुरः ॥
   अनेन आतुरम्य रसायने पीते सर्वरोगनिवृत्तिर्जायत इति सूचितम् । तथाच वाग्भटे- ब्रह्मणा विहित धन्यमिद प्राश्य रसायनम् । वैखानमा बालखिल्यास्तथैवान्ये तपोधनाः ॥ तन्द्राश्रमक्लम जरा पलितामयवर्जिता । मेधाम्मृतिबलोपेता बभूवुरमितायुषः ॥ दीर्घमायुः स्मृति मेघा आरोग्य तरुणं वयः । प्रभावर्णखरौदार्यदेहेन्द्रियबलोदयम् ॥ वाक्शुद्धिवृषतां कान्तिमवाप्नोति रसायनात् ॥ इति ।
   कदा शोकमिम घोर मैथिली विप्रयोगजम् । सहमा विमोक्ष्यामि वासशुक्लेतरं यथा ॥
   अनेन मलिनवस्त्र न धार्यं परित्यक्तव्यमिति सूचितम् । तथा च गौतम - न जीर्णमलवामाम्म्यादिति । आपस्तस्वोऽपि -
   सर्वान् रागान् वार्सासि वर्जयेत् कृष्ण च स्वाभाविकमिति । अप्रतिकृष्टं च शक्ति- विषय इति च ।
   एवं विलपतस्तस्य तस्य रामस्य धीमतः ।
   दिनक्षयान्मन्दरुचिर्भास्करोऽस्तमुपागमत् ॥
   अत्र सीताविरहितस्य रामभद्रस्य पूर्वकालापेक्षया सानिध्यागमनेन मन्मथोद्रेका तिशयस्य धैर्यच्युतेरप्यवगमादितरेषामपि विरहिणां विशेषेण सान्निध्यप्रयुक्ततया मन्यथोद्रेकः धैर्यच्युतिश्च भवतीति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः-
   तत्रम्य संतापो न तथादौ बाघते तथासन्ने ।
   तपति प्रावृषि नित अभ्यर्णघनागमो दिवस ॥ धैर्यच्युतिविषये-
   जागर्ति लोक ज्वलति प्रदीपः सखीजन पश्यति कौतुकं मे । मुहूर्तमात्र रुत [भ] कात धैर्यं बुभुक्षित किं द्विकरेण भुक्ते ॥ जागर्तु लोको ज्वलतु प्रदीप सखीजनः पश्यतु कौतुकानि । धैर्य कुत. कामिनि कामुकानां पिवेत् तृषार्तः करसपुटेन ॥ इति ।
   युद्धकाण्डः ।
   [[२१]]
   षष्ठे ॥
   दशमुखः केनापि वानरवराकेण देवदानवदुष्प्रवेशा लंकापुरी चैत्यप्रासादनिषूदनगृह- दाहाक्षकुमारप्रमुखराक्षसहननादिभिराकुलीकृतेति मनसि विचिन्त्य तत्कालोचितमित्थ- ममात्यानवोचत् ।
   उच्यतां नः समर्थ च यत्कृतं सुकृतं भवेत् । मन्त्रमूलं हि विजयं प्राहुरार्या मनस्विनः ॥
   तस्माद्वै रोचये मन्त्रं रामं प्रति महाबलाः ।
   अनेन शत्रोरसमागमे सति स्वहितार्थतया मन्त्र कर्तव्य इति सूचितम् ।
   तथा च राजधर्मे-

मन्त्रमूल हि विजय प्राहुरार्या मनीषिण ॥ इति । कामन्दकेऽपि - इति मन्त्रबलान्महीपतिर्महतो दुष्टभुजंगमानिव । विनयेन्नयमार्गमास्थितो वशमुद्योगसमन्वितो रिपून् ॥ इति ।
त्रिविधाः पुरुषा लोके उत्तमाधममध्यमाः । तेषां तु समवेताना गुणदोषौ वदाम्यहम् ॥ मन्त्रिभिर्हितसंयुक्तै समथैर्मन्त्रनिर्णये । मित्रैर्वापि समानार्थबांधवैरपि वा हितैः ॥ सहितो मन्त्रयित्वा यः कर्मारम्भान् प्रवर्तयेत् । दैवे च कुरुते यत्नं तमाहुः पुरुषोत्तमम् ॥ एकोऽर्थान् निमृशेदेको धर्मे प्रकुरुते मनः । एक कार्याणि कुरुते तमाहुर्मध्यमं नरम् ॥ गुणदोषावनिश्चित्य त्यक्त्वा दैवयपाश्रयम् । करिष्यामीति यः कार्य उपेक्षेत्स नराधमः ॥
अनेन कार्यकर्ता राजानः उत्तमाधममध्यमभेदेन त्रिविधा उक्ताः ॥ अयमेव प्रकारो नीतिमयूखे-
भारते-
त्रिविधाः पुरुषा लोके उत्तमाधममध्यमाः । तेषा च समवेताना गुणदोषान् वदाम्यहम् ॥ मन्त्रिभिर्हितसंयुक्तैः समर्थैरर्थनिश्चये । मित्रैर्वापि समानार्थबन्धवैरप्यगर्हितै ॥ स मन्त्रयित्वा यत्कर्मप्रारम्भे संप्रवर्तते । चैर्याच्च कुरुते यत्नं तमाहु पुरुषोत्तमम् ॥ एकोऽर्थान् विमृशत्येको धर्मे वै कुरुते मतिम् । एक कर्माणि कुरुते तमाहुर्मध्यम नरम् ॥२२
धर्माकूते
गुणदोषावनिश्चित्य दैवमेव व्यपाश्रित । करिष्यामीति यः कार्योपेक्षकः स नराधमः ॥
इति ।
एव मन्त्रा हि विज्ञेया उत्तमाधममध्यमाः । ऐकमत्यमुपागम्य शास्त्रदृष्टेन चक्षुषा ॥ मन्त्रिणो यत्न निरतास्तमाहुर्मन्त्रमुत्तमम् । बन्यो विमतयो गत्वा मन्त्रिणो हार्थनिर्णये ॥ पुनर्यत्रैकतां प्राप्ताः स मन्त्रो मध्यम’ स्मृत’ । अन्योन्यमतिमास्थाय यत्र संप्रतिभाष्यते ॥ rasad raiseत मन्त्रस्सोऽघम उच्यते ।
अनेन मन्त्रोऽपि उत्तमादिभेदेन त्रिविध इत्युक्तम् । तत्रोत्तममन्त्र कामन्दके-
यत्र मन्त्रिमनसाम्यं यत्र चेतो न शङ्कते ।
यच सन्तो न निन्दन्ति तत्परीयाच्चिकीर्षितम् ॥
अपश्चात्तापकृत्सम्यगनुरक्तिफलप्रदः । अदीर्घकालोऽभीष्टश्च प्रशस्तो मन्त्र इष्यते ॥
इति ॥
तस्मात्सुमन्त्रितं साधु भवन्तो मन्त्रिसत्तमाः ॥
कार्य संप्रतिपद्यन्तां एतत्कृत्यतमं मम ।
अल सुमन्वितमित्युक्तम्या मन्त्रे संभावितदोषवर्जनेन कृत गैरुपेतो मन्त्रः कार्यसाधको भवतीत्युक्तम् ॥ तथा च कामन्दके-
पश्यदभिर्द्वरतोऽपायानुपायप्रतिपत्तिभिः । भवन्ति च फलायैवं भवद्भिश्चिन्तिता क्रियाः॥ इति । मन्त्राङ्गानि च कामन्दके-
सहायसाधनोपाया. विभागो देशकालयो । विपत्तेश्च प्रतीकारो मन्त्रः पञ्चाङ्ग इष्यते ॥ इति । मन्त्रदेशाश्च मानवे-
[[1]]
विसृज्य च प्रजास्सर्वा मन्त्रयेत्सह मन्त्रिभिः । गिरिपृष्ठं समारुह्य प्रासादे वा रहोगतः ॥ अरण्ये निशलाके वा मन्येताविभावितः ॥ इति । भारतेऽपि -
आरुह्य वा, वेश्म तथैव शून्यं स्थूलं प्रकाश कुशकाशहीनम् ।
वागङ्गदोषान् परिहृत्य सर्वान् समन्त्रयेत्कार्यमहीनकालः ॥
सुतं मन्त्रगृह स्थलं चारुह्य मन्त्रयेत । अरण्ये निश्शलाके वा वने रात्रौ कथंचन ॥ निस्तम्भे निर्गवाक्षे च निर्मित्यंतर सश्रये । प्रासादोपर्यरण्ये वा मन्त्रयेताविभावितः ॥ इति । मन्त्रकाल मनुराह -
मन्त्रिसंख्याऽपि तत्रैव-
युद्धकाण्डः ।
[[२३]]
सचिवान् सप्त वाष्टौ वा कुर्वीत सुपरीक्षितान् । अपि यत्सुकरं कर्म तदप्येकेन दुष्करम् ॥ विशेषतोऽसहायेन किमु राज्यं महोदयम् ॥ इति । भारतेऽपि -
पौरजानपदा यस्मिन् विश्वास धर्मतो गताः ।
मन्त्रिण सुकृतज्ञाः स्युस्त्र्यवरा महदीप्सवः ॥ इति ।
कामन्दकेऽपि -
द्वादशेति मनु प्राह षोडशेति बृहस्पतिः । उशना विंशतिरिति मन्त्रिणां मन्त्रिमण्डलम् ॥ यथा समूहमित्यन्ये तत्प्रविश्य यथाविधि । मन्त्रयताऽऽहितमनाः कार्यसिद्धिविवृद्धये ॥ इति ॥
तत्र ब्राह्मणोऽपि मन्त्रणे कश्चित् स्थापनीयः ।
तथा च मनु. -
[[1]]
सर्वेषा तु विशिष्टेन ब्राह्मणेन विपश्चिता । मन्त्रयेत परं मंत्र राज्ञा षाड्गुण्यसंयुतम् ॥ नित्यं तस्मिन् समाश्वस्त. सर्वकार्याणि निक्षिपेत् ।
तेन कार्ये विनिश्चित्य ततः कर्म समारभेत् ॥ इति ।
मन्त्रिणा सपत् कामन्दके-
इति ।
स्मृतिस्तत्परतार्थेषु वितर्को ज्ञाननिश्चयः । दृढता मन्त्रगुप्तिश्च मन्त्रिसंपत् प्रकीर्तिता ॥
स च मन्त्रो गुप्तः कर्तव्य इति मानवे-
यस्य मन्त्रं न जानाति समागम्य पृथग्जनः । स कृत्स्नां पृथिवीं भुंक्ते कोशहीनोऽपि पार्थिवः ॥ इति ।
भारतेऽपि -
नास्य छिद्र परः पश्येच्छिद्रेषु परमन्वियात् । गृहेत्कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद्विवरमात्मनः ॥ इति । कामन्दकेऽपि -
मन्त्रो हत क्रियागूढो नातिक्रामति मन्त्रिणम् ।
यम्मिन् भिन्ने धूव भेदः गुप्ते गुप्तिरनुत्तमा ॥
क्रियमाणं सकुल्यास्तु विधुरस्य परे कृतम् ॥ इति । मन्त्रितोऽप्यथे काले कर्तव्यः । तथा च कामन्दके-
नातीयात्कार्यकाल हि कृत्वा मन्त्रविनिश्वयम । अतिक्रान्तं तु संभूय यथायोग प्रकल्पयेत् ॥
ક
धर्माकूते
न कार्यकाल मतिमानतिक्रामेत्कदाचन । कथंचिदेवातिक्रान्ते कार्य योगम्सुदुर्लभः ॥
सतां मार्गेण मतिमान् काले कर्म समाचरेत् ।
काले समाचरन् साधु, रसवत्फलमश्नुते ॥ इति । तत्तन्मन्त्रिमतानि च अश्लाघनेनैव गृह्णीयात् ।
तदुक्तं च कामन्दके-
अकत्थनेन कार्याणि संप्रधार्य पुनः पुनः । प्रविशेत्स्वहितान्वेषी मतमेषा पृथक् पृथक् ॥ इति । स्वार्थापीडनेन मन्त्रितोर्थः प्रयोक्तव्यः ।
तथा च मनुः-
तेषा स्वस्वमभिप्रायमुपलभ्य पृथक् पृथक् ।
समस्ताना च कार्येषु विदध्याद्धितमात्मनः ॥ इति । कामन्दकेऽपि -
तोऽपि मन्त्रे मन्त्रज्ञैस्वयं भूपो विचारयेत् ।
तथा वर्तत तत्त्वज्ञो यथा स्वार्थ न पीडयेत् ॥ इति ।
सानुजस्सरामो वानरानीकपरिवृतो नूनं तरसा पारावारमेनं तरिष्यति शोषयिष्यति वीर्योत्सेकेन किंचान्यत्करिष्यतीति चिन्ताकुल मे मनः ॥
अस्मिन्नेवं गते कार्ये विरोधे वानरैस्सह । हितं पुरे च सैन्ये च सर्व संमन्त्रयतां मम ।
सप्तमाष्टमनवमेषु
ततो महेन्द्रप्रमुखलोकपाल विजेतुः स्ववशीकृतभोगवतीनिलयवासुकीपुरोगमोरगराज- कुलस्य निजभुजविचलित कैलासादेर्विजयसंप्राप्तपुष्पकस्य दशाननस्य भवतः अक्षय्य शौर्य - निक्षेपेष्वस्मासु सत्सु,
राजन्नापदयुक्तेयमागता प्राकृताजनात् ॥
हृदि नैव त्वया कार्य त्वं विनेष्यसि राघवम् । इत्यभिदधानान् गृहीतायुधान् यातुधानान्निवार्य विभीषणो रावणमेवमत्रादीत् ॥
अप्युपायैस्त्रिभिस्तात योऽर्थः प्राप्तुं न शक्यते ॥
तस्य विक्रमकालांस्तान् युक्तानाहुर्मनीषिण. ।
अनेन उपायान्तरासाध्य एव दण्ड प्रयोक्तव्य इत्युक्तम् ॥ तथा च राजधर्मे-
अयुद्धेनैव विजयं (वर्जयेद्व) [वाछे व] सुधाधिपः ।
इति ।
युद्धकाण्डः ।
जघन्यमाहुर्विजयं यद्युद्धेन नराधिप । इति । कामन्दकेऽपि - सामादीनामुपायाना त्रयाणा विफले नये । विनयेन्नयसंपन्नो दंड दंडयेषु धर्मवत् ॥
प्रमत्तेष्वभियुक्तेषु दैवेन प्रहृतेषु च ।
विक्रमास्तात सिध्यन्ति परीक्ष्य विधिना वृताः ॥
[[२५]]
अनेन प्रमत्तादिध्वेव शत्रुषु कृतो विक्रम सिध्यतीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे- प्रमादो नैव कर्तव्यस्तात भूतिमभीप्सता । प्रमादिन हि राजानं सर्वे परिभवन्त्युत ॥ इति । कामन्दके-
असत्यता निष्ठुरताऽकृतज्ञता भयं प्रमादोऽलसता विषादिता । तथाभिमानो यतिदीर्घसूत्रता तथाङ्गनाक्षादि विनाशनं श्रियः ॥
इति स्म दोषान्वितमाशु विद्विष त्रिशक्तियुक्तो विजिगीषया व्रजेत् । अतोऽन्यथा साधुजनस्य समतः करोति विद्वानुपघातमात्मनः ॥ इति । दैवोपहत कश्चैव दैवचिन्तक एव च । दुर्भिक्षव्यसनोपेतो बलव्यसनसंकुलः ॥ एतैस्संधिं न कुर्वीत विगृह्णीयात् तु केवलम् ।
एते विगृह्यमाणा हि क्षि याति रिपोर्वशम् ॥ इति च ।
इति ।
अप्रमत्तं कथं त्वंतु “विजिगीषं बले स्थितम् ।
जितरोषं दुराधर्षं प्रधर्षयितुमिच्छसि ॥
अनेन अप्रमादादिगुणविशिष्टः परैः असाध्य इति सूचितम् । तथा च कामन्दके- कुलोद्गतं सत्यमुदारविक्रम स्थिरं कृतज्ञं धृतिमन्तमूर्जितम् । अतीव दातारमुपेतवत्सल सुदुष्प्रसाध्य प्रवदन्ति विद्विषम् ॥ इति ।
बलान्यपरिमेयानि वीर्याणि च निशाचराः ।
परेषां सहसावज्ञा न कर्तव्या कदाचन ॥
अनेन रिपोरवज्ञा न कर्तव्या इति सूचितम् । तथा च पुराणसारे - नावज्ञेयो रिपुः कश्चिद्दुर्बलोsपि बलीयसा । उद्देजयति सूक्ष्मोऽपि चरण कण्टकांकुरः ॥
*
किंच राक्षसराजस्य रामेणापकृतं पुरा । आजहार जनस्थानाद्यस्यभार्या यशस्विनः ॥ खरो यद्यतिवृत्तस्तु रामेण निहतो रणे । अवश्यं प्राणिनां प्राणा रक्षितव्याः कथंचन ।
’ तंतु’ इति पाठभेदः
D-Y. 4
[[२६]]
धर्माकृते
अनेन आत्मरक्षणं सर्वप्रकारेण कर्तव्यं इति सूचितम् ।
तथा च गौतमः –
सर्वत एवात्मानं गोपायेत् । इति । भारतेऽपि -
द्रव्याणि संततिश्चैव सर्वं भवति जीवतः । सर्वोपायैरुपायज्ञो दीनमात्मानमुद्धरेत् ॥ एतां बुद्धिं समास्थाय जीवितव्य सदा भवेत् ॥ इति ।
इति ।
अयशस्यमनायुष्यं परदाराभिमर्शनम् ।
अर्थक्षयकरं घोर पापस्य च पुनर्भवम् ॥
अनेन परदाराभिमर्शनं विनाशकरयिति सूचितम् ।
तथा च पुराणसारे -
अभिलाषः परस्त्रीषु विनाशायैव जायते । तेनैव निधनं यातो दशास्यः सह बन्धुभिः ॥
एतन्निमित्तं वैदेह्या भयं नः सुमहद्भवेत् ।
आहृता सा परित्याज्या कलहार्थे कृतेन किम् ॥
अनेन कलहनिमित्तं वस्तु परित्यज्य कलहशातिः कर्तव्येति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
इति ।
राज्यस्त्री स्थानदेशाना दानेन दमनेन च । विग्रहस्य तु युक्तिज्ञैरिति प्रशमनं स्मृतम् ॥
न नःक्षमं वीर्यवता तेन धर्मानुवर्तिना ।
वैरं निरर्थकं कर्तु दीयतामस्य मैथिली ॥
अनेन बलवद्विशेषं धार्मिकविरोधं शुष्कविरोधं च वर्जयेदिति सूचितम् ।
तथा च कामन्दके-
समाक्रान्तस्य बलिना सर्वयत्नवतोऽपि हि । हरिणस्येव सिन शरणं नैव दृश्यते ॥
[[1]]
ईषदायच्छमानोऽपि सो मत्तानिव द्विपान् ।
हिनस्ति बलवान् तस्मात् सन्धेयः शुभमिच्छता ॥
बलिना सह योद्धव्यमिति नास्ति निदर्शनम् ।
प्रतिवातं न हि घनः कदाचिदुपसर्पति ॥ इति । धार्मिक विरोधविषये कामन्दके-
धार्मिकस्यापि युक्तस्य सर्व एव हि युध्यते ।
प्रजानुरागाद्धर्माच्च दुरुच्छेद्यो हि धार्मिकः ॥ इति । शुष्कवैरविषये, मनुः-
शुष्कवैरं विवादं च न कुर्यात्केनचित्सह ॥ इति । विष्णुपुराणेऽपि -
नारभेत कलिं प्राज्ञः शुष्कवैर च वर्जयेत् ।
युद्धकाण्डः ।
अप्यपहानिः सोढव्या वैरं पार्थाहवं त्यजेत् ॥ इति ।
त्यजस्व सेषं सुखधर्मनाशं भजख धर्म रतिकीर्तिवर्धनम् ।
प्रसीद जीवेम सपुत्रबांधवाः प्रदीयतां दाशरथाय मैथिली ॥
[[२७]]
ta haiसुखधर्म नाशकत्वात् परित्याज्यः (अधर्म ) [ धर्म ] रतिकीर्तिवर्धनत्वात् सेव्य इत्युक्तम् । तत्र रोषवर्जनं विष्णुपुराणे-
स्वर्गापवर्ग (व्यसेऽथ) [नाशेऽथ ] कारण परमर्षयः । वर्जयति महाक्रोधं तात मा तद्वशो भव ॥ इति । धर्मसेवनं भारते-
।
धर्मादश्च कामश्च स किमर्थं न सेव्यते ॥ इति ।
इति तद्वचनं निशम्य,
विसर्जयित्वा तान् सर्वान् प्रविवेश स्वकं गृहम् ।
इति ॥
दशमे ॥
[[77]]
ततो विचित्रतरं रावणभवनं प्रविश्य विभीषणः ।
पुण्यान् पुण्याहघोंषांश्च वेदविद्भिरुदाहृतान् ।
शुश्राव सुमहातेजा भ्रातुर्विषय । संश्रितान् ॥
पूजितान् दधिपात्रैश्च सर्पिभिः सुमनोऽक्षतैः । मन्त्रवेदविदो विप्रान् ददर्श सुमहाबलः ॥
अनेन राज्ञा ब्राह्मणा नित्यं पूज्याः सन्तोषणीया इति सूचितम् । तथा च मनु. - उत्थाय पश्चिमे यामे कृतशौचस्समाहितः ।
हुत्वाऽग्नि ब्राह्मणाश्वाच्य प्रविशेच शुभा सभाम् ॥
दानसंमानसत्कारैः श्रोत्रियान् मानयेत्सदा ॥ इति च ।
ततो दिनकरकोटिसमप्रभा भ्रातृसभा प्रविश्य समुन्नतदिव्यासनासीनं दशानन-
मभिवाद्य
[[1]]
स राजदृष्टिसंपन्न आसनं हेमभूषितम् । जगाम समुदाचारं प्रयुज्यावारकोविदः ॥
‘विजय संस्थितान्’ इति पाठान्तरम् ।
[[२८]]
धर्माकूते
अनेन राजसभायां स्तंभचापलादीन् वर्जयित्वा राज्ञोऽवसरप्रेप्सुर्विनीतस्सन् उचित- स्थाने तिष्ठन् सुवेषवान् । यथाकालमुपासीत राजानं विनयान्वितः ॥ इति । सूचितम् ।
स रावणं महात्मानं विजने मन्त्रिसंनिधौ । उवाच हितमत्यर्थं वचन हेतुनिश्चितम् ॥
प्रसाध्य भ्रातरं ज्येष्ठ सांत्वेनोपास्थितक्रमः ।
अनेन गुर्वादेर्धर्मव्यतिक्रम रहस्येव सात्वपूर्वकं बोधनीयः नतु सभायामिति सूचितम् । तथाचापस्तम्भ
प्रमादादाचार्यम्य बुद्धिपूर्वं वा नियमातिक्रमं रहसि बोधयेत् । इति -
यदा प्रभृति वैदेही संप्राप्तेह पुरीं तव ।
तदा प्रभृति दृश्यन्ते निमित्तान्यशुभानि नः ॥ सस्फुलिङ्गः सधूमार्चिः सधूमकलुषोदयः । मन्त्रसघुक्षितोऽप्यग्निर्न सम्यगभिवर्धते ॥
अनेन होमकाले अग्निजातं मधूमकलुषज्वालादिकं अशुभनिमित्तमित्युक्तम् ।
तथा च भीष्मपर्वणि-
[[1]]
अशुभनिमित्तान्युपक्रम्य । नीललोहितपीतश्च भवत्यग्निर्हतो द्विजै । वामाचिर्दुष्टगन्धश्च मुंचन् वै दारुणं खनम् ॥ इति । मौसलेऽपि - विभावसु. प्रज्वलितो बामं विपरिवर्तते । नीललोहितमाजिष्ठान् सृजन्नर्चिषः पृथक् ॥ इति -
अग्निष्ठेष्वग्निशालासु तथा ब्रह्मस्थलीषु च । सरीसृपाणि दृश्यन्ते हव्येषु च पिपीलिकाः ॥
अनेन गृहे सर्पदर्शनं हविष्षु पिपीलिकादर्शन चाशुभनिमित्तमित्युक्तम् । तथा च बोधायनगृह्ये-
सर्पदर्शनं शातिनिमित्ततया उत्पातत्वेनोक्तम् ।
अथ यथागारे स्थूणा विरोहेत् कपोतो वागारमध्येऽधिपतेद्वायसो वा गृहं प्रविशेत् गौर्चा गृहमारोहेद्गौर्वा गांधेयेद् गौर्वात्मानं प्रत्यग्धयेदनड्वा दिवमुल्लिखेदनग्नौ वा धूमो जायेतानग्नौ वा दीप्येत मधुवाजायेत वल्मीकं वोपजायेत मण्डूकोवा न भ्रपो (2) वाशयेत् श्येनः प्रसूतो वा श्वानो गृहमारोहेत् सर्पोत्रा गृहपति जायाबोत्पतेत् देवतान्येषु चाद्भुतोत्पातेषु । इति ।
एवमेव यादवकुलक्षयकरा उत्पाता हविष्षु जाता इत्युक्तम् मौसले -
युद्धकाण्डः ।
[[२९]]
महानसेषु सिद्धेषु संस्कृतेषु हविष्षुच । आहार्यमाणे क्रिमयो व्यदृश्यत सहस्रशः ॥ इति ।
गवां पयांसि स्कन्नानि विमदा वीरकुञ्जराः । दीनमश्वाः प्रहेषंते न च ग्रासाभिनन्दिनः ॥ खरोष्ट्राश्वतरा राजन् भिन्नरोमाः स्रवतिनः । न स्वभावेऽवतिष्टं विधानैरपि चितिताः ॥ वायसाः सङ्घशः क्रूरा व्याहरति समन्ततः । समवेताश्च दृश्यन्ते विमानात्रेषु सङ्घशः ॥ गृधाश्च परिलीयन्ते पुरीमुपरि पिण्डिताः । उपपन्नाश्च सन्ध्ये द्वे व्याहरत्यशिव शिवाः ॥ क्रव्यादानां मृगाणां च पुरद्वारेषु संघश ।
श्रयन्ते विपुला घोरा सविस्फूर्जितनिखनाः ॥
अत्र पक्षिमृगाणा सन्घीभूताना क्रूरव्याहरणादिकमशुभनिमित्तमित्युक्तम् । तथा च
अन्यत्रापि अनिष्टसूचकानि प्रतिपादितानि ।
तथा
वीचीकूचीति वारयन्त• शारिका वेश्मसु स्थिताः ।
पतंति ग्रथिताश्चापि निर्जिताः कलहैषिणः ॥
पक्षिणश्च मृगास्सर्वे प्रत्यादित्यरुदन्ति
I
व्याला गोमायवो गृधा बाश्यन्ति च सुभैरवम् ॥ प्रविश्य लङ्कामनिशं समवायाश्च कुर्वते । पाण्डरा रक्तपादाश्च विहगाः कालचोदिताः ॥ राक्षसाना विनाशाय कपोता विचरन्ति च ।
उत्पातान् विविधान् दृष्ट्रा घोरान् बहुविधांस्तथा । विनाशमनुपश्यामि सर्वेषा रक्षसामहम् । खराभिस्तनिता घोरा मेघाः प्रतिभयकरा । शोणितेनाभिवर्षति लङ्कामुष्णेन सर्वतः । रुदता वाहनाना च प्रपतन्त्यास विन्दवः ॥ ध्वजाध्वस्ता विवर्णाश्च न प्रभाति यथा पुरा ॥ कालिकाः पाण्डरैर्दन्तैः प्रहसंत्यग्रत स्थिताः । स्त्रियः स्वप्नेषु मुष्णत्यो गृहाणि प्रतिभाष्य च ॥
गृहाणां बलिकर्माणि श्वानः परिभुञ्जते । मार्जारा द्वीपिभिस्सार्धं सूकराशुनकै सह ॥
[[३०]]
धर्माकृते
किनरा राक्षसैश्चापि समैयुमानुषैस्सह । करालो विकटों ‘मुण्डः पुरुषः कृष्णपिङ्गलः ॥
कालो गृहाणि सर्वेषा काले कालेऽन्ववैक्षते ।
एतान्यन्यानि दुष्टानि निमित्तान्युत्पतति च ॥
ज्ञात्वा त्वया कर्माणि क्रियतामायतक्षम् । इति ॥
अत्र क्रव्यादाना पक्षिमृगाणा वाहनाना च क्रूरखरादिकमशुभनिमित्तमित्युक्तम् । तथा च भीष्मपर्वणि
+
दिक्षु प्रज्वलितास्याश्च व्याहरन्ति मृगद्विजा । अत्याहितं दर्शयन्ति वेद्रयन्ति महद्भयम् ॥ एकपक्षाक्षिचरणः शकुनिः खचसे निशि । रौद्रं वदति संरब्धः शोणितं छर्दयन्निव । कोकिलाः शतपत्राश्च चाषभासाः शुकास्तथा । सारसाश्च मयूराश्च वाचो मुति दारुणाः ॥
इति च । उद्योगेऽपि-
एकपक्षाक्षिचरणा नर्दन्तो घोरदर्शनाः । पक्षिणो व्यसृनन् घोरं तत्पराभवलक्षणम् ॥ शिवाश्च वाशते घोरं तत्पराभवलक्षणम् । कृष्णग्रीवाश्च शकुना नीलमादा भयङ्कराः ॥ सन्ध्याभिमुखमायांति तत्पराभवलक्षणम् । अपसव्या मृगास्सेधे शिवाश्चैव खरखनाः ॥ गृध्रा कँकाबकाः श्येनाः यातुधानास्तथावृक्ाः ।
माक्षिकाणां च सन्घाता अनुगच्छन्ति कौरवान् ॥
f
तथैवान्याश्च दृश्यन्ते स्त्रियो वै ब्रह्मवादिनाम् । वैनतेयान्मयूरांश्च जनयन्ति पुरे तव ॥ गोवत्स बडवा सूते श्वसृगालं महीपते । कुक्कुरान् करभार चैत्र शुकांचाशुभवादिनः ॥ वाहनाना च रुदता निपतन्त्यश्रुबिन्दवः । उत्पातमेघा रौद्रश्च रात्रौ वर्षति शोणितम् ॥ धूमं ध्वजाविमुञ्चन्ति कंपमानामुहुर्मुहुः । मौसलेsपि -
[[1]]
पाण्डरा रक्तपादाश्च विहगा. कालचोदिताः । वृष्ण्यंधकाना गेहेषु कपोताच्यचरंस्तदा ॥ श्येनागृध्राश्च काकाश्च कङ्काश्च सहिता बलैः । संपतन्ति नगाग्रेषु समवायांश्च कुर्वते ॥ वीचीकूचीति वाशन्ति शारिका वृष्णिवेश्मसु । नोपशाम्यति शब्दः स सदिवारात्रमेव हि ॥ अग्निहोत्रनिकेतेषु वास्तुमध्येषु वेश्मसु । वृष्ण्यंधकानाखादन्त स्वप्नेगृप्राभयानका . ॥ अन्वकुर्वन्नुलूकानां सारसा बिरुतं तथा । अजाः शिवाना विरुतमन्वकुर्वत भारत ॥ व्यजायंत खरा गोषु करभाश्वतरीषु च । शुनीष्वपि बिडालाश्च मूषिका नकुलीषु च ॥ मार्जारा द्वीपिभिस्सार्धं कुक्कुरा शुनकैस्सह । किन्नरा राक्षसैश्चापि समेयुर्मानुषैः सह ॥ काली स्त्री पाण्डरैर्दन्तैः प्रविश्य हसती निशि ।
स्त्रियः स्पप्नेषु मुष्णन्ति द्वारका परिधावति ॥
युद्धकाण्डः
[[३१]]
करालो विकटो मुण्डः पुरुषः कृष्णपिङ्गलः ।
कालो ग्रहाणि सर्वेषां परिक्रामति नित्यशः ॥
उद्योगेsपि-
निःश्वसन्ति च मातङ्गा मुचत्यश्रूणि वाजिन’ । अल्पे भुक्ते पुरीषं च प्रभूतमिह दृश्यते ॥ वाजिनां वारणानांच मनुष्याणा च केशव । इति ।
तदेव प्रस्तुते कार्ये प्रायश्चित्तमिदं क्षमम् । रोचते यदि वैदेही राघवाय प्रदीयताम् ॥
अनेन यन्निमित्तं भयमुपस्थित तद्भयनिवृत्तये तन्निमित्तं अवश्यं त्यक्तव्यमिति सूचितम् ॥ तथा च मोक्षधर्मे-
यन्निमित्त भवेच्छोक स्तापो वा दुखमेव वा । आयासो वा यतो मूलं तदेकांगमपि त्यजेत् ॥ इति ।
इदं च यदि वा मोहाल्लोभाद्वा व्याहृतं मया ।
तत्रापि च महाराज न दोष कर्तुमर्हसि ॥
अनेन महत्सु अप्रियमुक्त्वा क्षमापनं कुर्यादिति सूचितम् । तथा च विराटपर्वणि
इति ।
एव सर्वे सहामात्याः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् । प्रसादयामो भद्रं ते सानुजं पाण्डवर्षभम् ॥ यदस्माभिरजानद्भि किचिदुक्तो नराधिपः । क्षन्तुमर्हति तत्सर्वं घर्मात्मा ह्येष पाण्डवः ॥
अयं हि दोषः सर्वस्य जनस्याप्युपलक्ष्यते । क्षयाय राक्षसानां च पुरस्यांतःपुरस्य च ॥ अनेन राजदोषात्प्रजाना क्लेशो भवतीति सूचितम् - तथा च राजधर्मे
पार्थिवानामधर्मत्वात्प्रजानामभवस्सदा । राजदोष भयादेव प्रजाः क्लिश्यं त्ययत्नत ॥ इति
श्रावणे चास्य मन्त्रस्य निवृत्तास्सर्वमन्त्रिणः ।
अवश्यं च मया वाच्यं यद्दष्टमपि वा श्रुतम् ॥ संप्रधार्य यथान्यायं तद्भवान् कर्तुमर्हति ।
अनेन प्रभोस्तात्कालिकाप्रीतिकरत्वात्परैरनिवेदितमपि हितैषिणा आप्तेनापृष्टेनापि स्पष्ट वक्तव्यमिति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
अपृष्टोऽपि हितान्वेषी ब्रूयात्कल्याणभाषितम् ।
प्रियं तथ्यं च पथ्य च वदेद्धर्मार्थमेव च ॥ इति । हरिवंशे इन्द्रं प्रति नारदः -३२
धर्माकूते
कामं प्रियाणि राजानो वक्तव्या नात्र संशयः । प्राप्तकाल हि वक्तव्यमिदमप्रियमप्युत ॥ अनियुक्तः पुरा यो वै विनियुक्तं हितं वदेत् । स लोकगतितत्त्वज्ञो नयविज्ञानकोविदः ॥ अनुक्तेनापि सुहृदा वक्तव्य जानता हितम् । न्याय्यं च प्राप्तकाल च पराभवमनिच्छता ॥ वक्तव्यं सर्वदा सद्भि. प्रियं चापि प्रियाद्धितम् । आनृण्यमेव स्नेहस्य सदभिरेवाहत पुरा ॥ इति ।
ततश्च तद्वचनश्रवण संजात संज्वरो निशाचरेश्वरः ।
भयं न पश्यामि कुतश्चिदप्यहं न राघवः प्राप्स्यति जातु मैथिलीम् । सुरैः सुरेन्द्रैरपि सङ्गतः कथं ममाग्रतः स्थास्यति लक्ष्मणाग्रजः ॥ इतीदमुक्त्वा सुरसैन्यनाशनो महावलः सयतिचण्डविक्रमः । दशाननो भ्रातरमाप्तवादिनं विसर्जयामास तदा विभीषणम् ॥
एकादशे ॥
स वभूव कृशो राजा मैथिलीकाममोहित. ।
असंमानाच्च सुहृदां पापः पापेन कर्मणा ॥
अनेन काममोहित पापिष्ठ सुहृन्निन्दकश्च कृशो भवतीति सूचितम् - तत्र काम मोहितस्य कृशत्वं… पुराणे-
यद्यत्त्यजति कामानां तत्सुखेनाभिपूर्यते । कामानुसारी पुरुष तस्मादेव कृशो भवेत् ॥ इति । अधर्मिष्ठस्य कृशता कामन्दके-
सदा धर्मबलीयस्त्वा देव ब्राह्मणनिन्दकः । विशीर्यते स्वयं चैव दैवोपहतकस्तथा ॥ इति ततो रथवरमास्थाय सभाप्रस्थितं रावणम् ।
असिचर्मधरायोधाः सर्वायुधधरास्तदा । राक्षसा राक्षसेन्द्रस्य पुरस्तात्संप्रतस्थिरे ॥ पार्श्वतः पृष्ठतश्चैव परिवार्य ययुस्तदा ।
अनेन प्रस्थितं राजानं गृहीतायुधा भृत्या परिवार्य गच्छेयुरिति सूचितम– तथा च भीष्मपर्वणि-

पदातयश्च त्वरिता नखरप्रासयोधिनः । परिव कुर्महेष्वासा धार्तराष्ट्रं महारथम् ॥ आत्तशस्त्राश्च सुहृदो रक्षणार्थं महीपते । प्रादुर्बभूवुस्सहिताश्शक्रस्येवामरा दिवि ॥ इति
ततस्तूर्यसहस्राणां सञ्जज्ञे निस्वनोमहान् ।
विमलं चातपत्राणं प्रगृहीतमशोभत ॥
चामरव्यजने चास्य चेरतुस्सव्यदक्षिणम् ।
युद्धकाण्ड
ते कृतांजलयस्सर्वे रथस्थं पृथिवीस्थिताः ॥ राक्षसा राक्षसश्रेष्ठ शिरोभिस्त ववन्दिरे । राक्षसैः स्तूयमानस्सन् जयाशीर्भिरग्मिः ॥
आससाद महातेजाः सभा विरचिता शुभाम् ।
अनेन निखिलराजोपचारयुक्त एव बहिर्निर्गच्छेदिति सूचितम् ।
•
[[३३]]
तच्च प्राक् प्रपचितम् । तदनु च षडुभि पिशिताशशतैरभिगुप्तां शातकुंभस्तंभवातायन- शोभिता सभा प्रविष्टेन राज्ञा समानीता मन्त्रिण प्रविश्य राजसभाम् ।
राज्ञः पादौ गृहीत्वा ते राज्ञा ते प्रतिपूजिताः । पीठेष्वन्ये वसीष्वन्ये भूमौ केचिदुपाविशन् ॥ विभीषणोऽपि प्रविश्य राजसभां-
स पूर्वआयावरज शशंस नामाऽथ पश्चाश्चरणौ ववन्दे । सुवर्णनानामणिभूषणानां सुवाससां संसदि राक्षसानाम् ॥
तेषां परार्थ्या गरुचन्दनानां स्रजां च गन्धाश्च ववुस्समन्तात् । अनेन राजसभायां सुवेषै सुगन्धैश्च भृत्यैः स्थातव्यमिति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
प्रविष्ट सम्यगुचिते स्थाने तिष्ठन् सुवेषवाक् । यथाकालमुपासीत राजान विनयान्वितः ॥ इति ।
न चुकुशुर्नानृतमाह कश्चित् सभासदो नैव जजल्पुरुच्चैः । संसिद्धार्थाः सर्व एवोग्रवीर्या भर्तुस्सर्वे तेऽभ्यपश्यन् मुखानि ॥
अनेन राजसभाया स्थितैरुच्चैर्भाषणादिकमकृत्वा स्वामिमुखावलोकनपरैः स्थेयमिति सूचितम् ।
तदनु
तथा च कामन्दके-
उच्चैः प्रहसनं कासष्ठीवनं कुत्सनं तथा । जृम्भणं गात्रभङ्गं च पर्वस्फोटं च वर्जयेत् ॥ ब्रूयात्किमयमित्यस्य तिष्ठेदास्यं विलोकयन् । इति ॥
द्वादशे ॥
सेनापतेर्यथा ते स्यु’ कृतविद्याश्चतुर्विधाः । योधा नगररक्षायां तथा व्यादेष्टुमर्हसि ॥
इति दशवदन समादिष्टः
DY. 5
[[३४]]
धर्माकूते
स प्रहस्तः प्रहृष्टात्मा चिकीर्षन् राजशासनम् । विनिक्षिप्य बलं सर्व बहिरन्तश्च मन्दिरे ॥
ततो विनिक्षिप्य बलं पृथड्नगरगुप्तये ।
विहितं बहिरन्तश्च बल बलवतस्तव । कुरुष्वाविमनाः क्षिप्रं यदभिप्रेतमस्ति ते ॥
अनेन परैरभियुक्तो राजा मन्त्रालोचनाय प्रधानानामानयनावसरे पुरगुप्त्यै पूर्वं स्थापनीया इति सूचितम् ।
तथा च वनपर्वणि– सौभवधे
वृष्ण्यंधकपुरे राजन् तदा सौभसमागमे । अनुरथ्यासु सर्वासु चत्वरेषु च कौरव ॥ बलं बभूव राजेन्द्र प्रभूतगजवाजिमत् ॥ इति ।
तदनु सभासदोऽमात्यानवलोक्य दशग्रीव इत्थमकथयत् ।
प्रियाप्रिये सुखं दुःखं लाभालाभौ हिताहिते ।
धर्मकामार्थकृच्छ्रेषु यूयमर्हथ वेदितुम् ॥
अनेन राज्ञा धर्मार्थकुशलैर्मन्त्रिभिरसह मन्त्रः कर्तव्य इति सूचितम् ।
तथाचाश्रमवासे-
मन्त्रिणश्चैव कुर्वीथ द्विजान् विद्याविशारदान् ।
विनीतांश्च कुलीनाश्च धर्मार्थकुशलानृजून् ॥
तैः सार्धं मन्त्रयेथास्त्वं नात्यर्थं बहुभिस्सह ॥ इति -
सर्वकृत्यानि युष्माभिः समारब्धानि सर्वदा ।
मन्त्रकर्म नियुक्तानि न जातु विफलानि मे ॥
अनेन समीचीनेन मन्त्रिणा सम्यक् मन्त्रितोर्थो न विफलो भवतीति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
इति स्म राज्यं सकलं समीरित परा प्रतिष्ठाऽस्य धन सुसाधनम् । गृहीतमेतन्निपुणेन मन्त्रिणा त्रिवर्गनिष्पत्तिमुपैति शाश्वतीम् ॥ इति ।
स सोमग्रहनक्षत्रैः मरुद्भिरिव वासवः ।
भवद्भिरहमत्यर्थ कृतः श्रियमवाप्नुयाम् ॥
अनेन समीचीन परिवारस्य श्रीरभिवृद्धा भवतीति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
[[1]]
मन्त्रिणो यस्य कुलजा असंहार्याः सहोषिताः । नृपतेर्मतिदास्संति संबन्धज्ञानकोविदा. ॥ अतिक्रान्तमशोचन्तः स राज्यफलमश्नुते ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
अदेया च यथा सीता वध्यौ दशरथात्मजौ । भवद्भिमंत्र्यां मन्त्रः सुनीतं चाभिधीयताम् ॥ तस्य कामपरीतस्य निशम्य परिदेवितम् । कुंभकर्णः प्रचुक्रोध वचनं चेदमब्रवीत् ॥
यदा तु रामस्य सलक्ष्मणस्य प्रसह्य सीता खलु सा इहाहृता । सकृत्समीक्ष्यैव सुनिश्चितं तदा भजेत चित्त यमुनेव यामुनम् ॥
[[३५]]
अत्र यदा प्रसा सीता हृता तदेव खलु अस्माभिस्सह सकृत्समीक्ष्यैव सुनिश्चय सीता- हरणमनर्थसंपादकमिति शोभननिश्चययुक्तं मनो भवान् नियमेन भजेत यमुनायामुन- हृदमिव । इदानीं तु विचारो निष्फलः अतः मन्त्रस्य कालातिक्रमो न कर्तव्य इति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
इति ।
न कार्यकाल मतिमानतिक्रामेत् कदाचन । कथंचिदेव भवति कार्ययोगः सुदुर्लभः ॥
सर्वमेतन्महाराज कृतमप्रतिमं तव ।
विधीयेत सहास्माभिरादावेवास्य कर्मणः 11
अनेन विचार्य कार्यमारंभणीयमिति सूचितम् ॥ तथा च प्राचीनाः– चिन्तनीया हि विपदामादावेव प्रतिक्रिया । न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे ॥
इति ।
न्यायेन राजकार्याणि यः करोति दशानन ।
न स संतप्यते पश्चान्निश्चितार्थमतिर्नृपः ॥
अनेन कार्यकर्ता राजा कदाऽपि न सीदतीति सूचितम् । तथा च कामन्दके- न्यायप्रवृत्तो नृपतिरात्मानमथच प्रजाः । त्रिवर्गेणोपसंघते निहति ध्रुवमन्यथा ॥ इति ।
अनुपायेन कर्माणि विपरीतानि यानि च ।
क्रियमाणानि दुष्यन्ति हविष्य प्रयतेष्विव ॥
अनेन मन्त्रिभिस्सह उपाय विचारमन्तरा स्वयमेव हठाद्यान्यन्याय्यकर्माणि कृतानि तानि निष्फलानि भवन्ति । प्रत्युत कर्तुर्विपरीतकानि भवन्ति । अप्रयतेषु हवीन्यपि निष्फलानि भवन्तीति सूचितम् । तत्राद्येऽनयोः राजधर्मे-
अनीतिजं यस्य विधानजं सुखं ठात्प्रणीतं विधिवत्प्रदृश्यते ।
न विद्यते तस्य गतिर्महीयते न विद्यते राष्ट्रजमुत्तमं सुखम् ॥ इति । अप्रयतेषु हवीषि निष्फलानीत्यत्र । मनुः -
[[३६]]
इति ।
धर्माकूते
ब्राह्मणो ह्यनधीयानस्तृणाग्निरिव शाम्यति । तम्मै हव्यं न दातव्यं नहि भस्मनि हूयते ॥ यथेरिणे बीजमुप्त्वा न वप्ता लभते फलम् । तथाऽनृचे हविर्दत्त्वा न दाता लभते फलम् ॥
यः पश्चात्पूर्वकार्याणि कर्माण्यभिचिकीर्षति ।
पूर्व चापरकार्याणि न स वेद नयानयौ ॥
अनेन कार्यकालो नातिक्रामणीय इति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
न कार्यकालं मतिमानतिक्रामेत्कदाचन । कथंचिदेव भवति काये योगस्सुदुर्लभः ॥ इति ।
चपलस्य तु कृत्येषु प्रसमीक्ष्याधिक बलम् ।
क्षिप्रमन्ये प्रपद्यते क्रौंचस्य खमिव द्विजाः ॥
अनेन महाबलवतोऽपि चापल्याद्विनाशो भवतीति सूचितम् । तथा चोद्योगे - चलचित्त मलात्मानमिन्द्रियाणां वशानुगम् । अर्थाः समतिवर्तन्ते हंसाः शुष्कसरो यथा ॥ इति । आपद्धर्मेऽपि -
आत्मनश्चपलो नास्ति कुतोऽन्येषा भविष्यति ।
तस्मात्सर्वाणि कार्याणि चपलो हन्त्यसंशयम् ॥ इति ।
त्वयेदं महदारब्ध कार्यमप्रतिचिन्तितम् ।
दिष्ट्या त्वां नावधीद्रामो विषमिश्रमिवामिषम् ॥
अनेन प्रबल विरोधिन, अविचारेण नाशो भवतीति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः–
अनुचितकर्मारंभः खजनविरोधो बलीयस स्पर्धा ।
प्रमदाजनविश्वासो मृत्योर्द्वाराणि चत्वारि ॥ इति ।
तस्मात्त्वया समारब्धं कर्म प्रतिम परै ।
अहं समीकरिष्यामि हत्वा शत्रूंस्तवानघ ॥
अनेन राज्ञोऽतिक्रमो मन्त्रिणा समाधेय इति सूचितम् । कामन्दके- तस्मिन्धर्मार्थयोर्व्य तथा चास्वस्थ चेतसि । सर्वमेतदशेषेण मन्त्री सन्धातुमर्हति ॥ इति ।
हत्वा तु रामं सहलक्ष्मणेन खादामि सर्वान् हरियूथमुख्यान् । रमस्व कामं पिब चायवारुणीं कुरुष्व कार्याणि हितानि विज्वरः ॥ मया तु रामे गमिते यमक्षयं चिराय सीता वशगा भविष्यति ॥
इति समाश्वासयामास ।
त्रयोदशे ॥
रावण क्रुद्ध मालोक्य महापार्श्वो महाबलः ।
युद्धकाण्ड” ।
मुहूर्तमनुसंचिन्त्य प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् ॥ यः खल्वपि वनं प्राप्य मृगव्यालसमाकुलम् । न पिवेन्मधु संप्राप्तं स नरो बालिशो भवेत् ॥
अनेन प्रयासलब्धार्थम्य अनुपभोगो निन्दित उपभोगश्च प्रशस्त इति सूचितम् । तथा च राजधर्मे -
श्रमेण प्राप्तमपि राज्यमभुञ्जानं धर्मपुत्र प्रति भीम ।
[[३७]]
अधिरुह्य महावृक्षमपहृत्य ततो मत्रु । अप्राश्य मरणं गच्छेत्कर्मेद नस्तथोपमम् ॥ इति । प्राचीनाः- उपभोगे ।
सिद्धमन्नं फलं पक्वं नारीं प्रथमयौवनाम् । सुभाषितं च तांबूलं सद्यो गृह्णाति बुद्धिमान् ॥ इति ।
बलात्कुक्कुटवृत्तेन वर्तयख महाबल ।
आक्रम्याक्रम्य सीतां वै भुंक्ष्व च रमख च ॥
अत्र शास्त्रप्रतिषिद्धम्य अकामयमानस्त्रीगमनप्रतिपादनात् क्षुद्रामात्याः धर्मविरुद्ध- बोधनेन राजानं नाशयन्तीति सूचितम् । तत्राकामयानस्त्रीगमनं प्रतिषेधति मनु -

प्रेष्यासु चैकभक्तासु रह प्रव्रजितासु च । योऽकामां दूषयेत्कन्या स सद्योवधमर्हति ॥ इति । उद्योगे अम्बोपाख्यानेऽपि-
को जातु परभात्रा हि नारीं व्यालीमिव स्थिताम् ।
वासयेत्स्वगृहे जानन् स्त्रीणा दोषान् महातपाः ॥ इति ।
भीष्मं प्रत्यबावचनमपि —
कथं मामन्यकामा त्वं राजन् शास्त्रमधीत्य वै 1
वामयेथा गृही भीष्म कौरवस्सन् विशेषतः ॥
मया साल्वपतिवीर मनसाभिवृत पतिः । न मामर्हसि धर्मज्ञ दातुं भ्रात्रेऽन्यमानसाम् ॥ इति । माधवे व्याघ्रोपि-
ब्राह्मणो ब्राह्मणी गच्छेदकामां यदि कामतः । कृच्छ्रचान्द्रायणे कुर्यादर्धमेव प्रमादतः ॥ इति ।
अकामास्त्रिय गच्छत आमयोद्भवो वाहटे -
स्त्रीव्यवाय निवृत्तम्य सहसा भजतोऽथवा । दोषाध्युषितसकीर्णमलिनाणुरज पथाम् ॥ अन्ययोनिमनिच्छन्ती अगम्या नवसूतिकाम् । दूषितं स्पृशतम्तोयं रतांतेष्वपि नैव वा ॥ क्विर्धयिषया तीव्रान् प्रलेपादीन् प्रयच्छतः । मुष्टिदन्तनखोत्पीडा विषवच्छ्रकपातनैः ।
}
[[३८]]
धर्माकृते
वेग निग्रह दीर्घाति स्वरस्यर्शातिघट्टनै । दोषादुष्टगता गुह्य वयोविशतिमामयान् ॥ इति । ग्राम्यधर्मे त्यजेन्नारीमनुत्ताना रजस्वलाम् । अप्रियामप्रियाचारां दुष्टसंकीर्ण मेहनाम् ॥ अतिस्थूलां कृशा सूता गर्मिणीमन्ययोषितम् । वर्णिनीमन्ययोनिं च गुरुदेवनृपालयाम् ॥ चैत्यश्मशानायतनचत्वरांबुचतुष्पथाम् । पर्वण्यनगदिवसं शिरोहृदयताडनम् ॥ अत्याशतो धृतिक्षुब्धो दुस्थितांगः पिपासितः ।
बालो वृद्धोऽन्यवेगार्तः त्यजेद्रोगी व सङ्गमम् ॥ इति च दौर्मंत्र्याद्विनाशे च प्राचीनाः-
दौर्मंत्र्यान्नृपतिर्विनश्यति यतिस्संगात्सुतो लालनात्
विप्रोऽनध्ययनात्कुलं कुतनयाच्छीलं खलोपासनात् । ही द्यादनवेक्षणादपि कृषिः स्नेहः प्रवासाश्रयात्
मैत्री चाप्रणयात्समृद्धिरनयात्त्यागात्प्रमादाद्धनम् ॥ इति ।
उपप्रदानं सांत्वं वा भेदं वा कुशलैर्वृतम् । समतिक्रम्य दण्डेन सिद्धिमर्थेषु रोचय ।
अन उपायत्त्रयं परित्यज्य दण्डेोपायादेव कार्यं साघनीयमिति नीतिशास्त्रप्रतिषिद्धार्थ- कथनात् क्षुद्रा नीतिविरुद्धकथनेन राजानं नाशयन्तीति सूचितम् । सामाद्युपाय संभवे दण्डं निषेधति मनु-
साम्ना दानेन भेदेन समस्तैरुत वा पृथक् । विजेतु प्रयतेच्चारीन युध्येत कदाचन ॥ त्रयाणामप्युपायाना पूर्वोक्तानामसंभवे । तथा युद्ध्येत संयुक्तो विजयेन रिपून् यथा ॥ इति । नीतिशात्रेऽपि -
सामादिदण्डपर्यन्तो नयो दृष्टश्चतुर्विध । तेषां दण्डस्तु पापीयान् तस्मात परिवर्जयेत् । इति ।
सामादिदण्डपर्यन्तं नयो दृष्टश्चतुर्विधः । संख्यामात्रं फल तेषां सिद्धिस्साम्नि व्यवस्थिता ॥ इति । राजधर्मेऽपि -
सामादीनामुपायाना त्रयाणा विफले नये । विनयेन्नयसंपन्नो दण्डं दण्डयेषु दण्डवत् ॥ इति ।
तदधुना सर्वानपि शत्रुवर्गान् समाक्रम्य पीत्वा च वरवारुणीं अभीष्टमविशंक्यैव त्वं साधय । कुंभकर्ण मेघनाद सहायस्य तव न भयस्थानं न किंचित्पश्यामीति ॥ अत्र अकार्ये प्रवृत्तस्य राज्ञः दोषोद्घाटनेन अकार्यान्निवृत्तिं प्रतिपादयतो विभीषणस्य वचनेन अनुद्धा-
युद्धकाण्डः ।
[[३९]]
य्यैव दोषं उन्मार्गप्रवृत्तस्य राजमतानुसारिणो महापार्श्वस्य वचनेन च उत्तममध्यमाधम- भेदेन मन्त्रिणः त्रिविधा उक्ताः । तेषु उत्तममन्त्रिणो विभाषणस्य मन्त्रमशृण्वतो रावणस्प विनाशदर्शनेन उत्तममन्त्रिवचनमतिक्रम्य अधममन्त्रिवचनश्रोता नश्यतीति सूचितम् । तथा चोद्येगे कृष्णः –
इति ।
सतां मतिमतिक्रम्य योऽसता वर्तते मते । शोचन्ते व्यसने तस्य सुहृदो नचिरादिव ॥ मुख्यानमात्यानुत्सृज्य यो निहीनान्निषेवते । सुघोरामापदं प्राप्य नोत्तरं सोऽधिगच्छति ॥
तदनु तद्वचनाकर्णनसन्तुष्टहृदयो दशवदनः पुंजिकस्थला बलात्करण कुपितहृदयेन पितामहेन प्रयुक्तम् ।
अद्य प्रभृति यामन्यां बलान्नारीं गमिष्यसि ।
तदा ते शतधा मूर्धा फलिष्यति न संशयः ॥
इति शापं च संस्मृत्य नारोपये बलात्सीता वैदेहीं शयने शुभे । इत्यवदत् ।
चतुर्दशे ॥
निशाचरेन्द्रस्य निशम्य वाक्यं स कुंभकर्णस्य च गर्जितानि ।
विभीषणो राक्षसराज मुख्यं उवाच वाक्यं हितमर्थयुक्तम् ॥
अत्र दुर्मन्त्रिभि अनर्थं ग्राहितस्य राज्ञः अपृष्टेनापि सन्मन्त्रिणा असन्मार्गान्निवर्त- नाय तत्कालाप्रियमपि शुभोदर्क वक्तव्यमिति सूचितम् । तथा च हरिवंशे-
[[1]]
वक्तव्य सर्वदा सद्भिरप्रिय चापि यद्धितम् । आनृण्यमेतदेवं स्यात्सद्भिरेवमुदाहृतम् ॥ इति ।
कामं प्रियाणि राजानो वक्तव्या नात्र संशय । प्राप्तकालं हि वक्तव्य हितमप्रियमित्युत ॥ इति च । कामन्दकेऽपि -
आपधुमार्गगमने कार्यकालात्ययेषु च । अपृष्टोऽपि हितान्वेषी ब्रूयात्कल्याणभाषितम् ॥ प्रियं तथ्य च पथ्य च वदेद्धर्मार्थमेव च ॥ इति ।
वृतो हि बाह्रन्तरभोगराशिः चिन्ताविषः सुस्मिततीक्ष्णदंष्ट्र । पञ्चांगुली पञ्चशिरोतिकायः सीतामहाहिस्तव केन राजन् ॥ पुरा शरान् सूर्यमरीचिसन्निभान् सुवर्णपुस्खान् सुदृढान्नृपात्मजः । सृजत्यमोधान् विशिखान् वधाय ते प्रदीयतां दाशरथाय मैथिली ॥ यावन लङ्कां समभिद्रवन्ति वलीमुखा पर्वतकूटमाता । दष्ट्रायुधाश्चैव नखायुधाश्च प्रदीयतां दाशरथाय मैथिली ॥
કેવ
धर्माकृते
यावन्न गृह्णन्ति शिरांसि बाणा रामेरिता राक्षसपुङ्गवानाम् । asोपमा वायुसमानवेगाः प्रदीयतां दाशरथाय मैथिली ॥ न कुम्भकर्णेन्द्रजितौ न राजंस्तथा महापार्श्वमहोदरौ च । निकुम्भकुम्भौ च तथातिकायः स्थातुं न शक्ता युधि राघवस्य ॥ जीवंस्तु रामस्य न मोक्ष्यसे त्वं गुप्तः सवित्राप्यथवा मरुद्भिः । न वासवस्यांकगतो न मृत्योर्नभो न पातालमनुप्रविष्टः ॥
अनेन मन्त्री समये हित ब्रूयात् तत्पराङ्मुखश्चेत्तदा भावि दुःखभीत्या वा अनिष्ट- कृत्यान्निवर्तेतेति बुद्धया भाव्यनिष्टं निवेदयेदिति सूचितम् । अत एव हितवचनम- शृण्वतो दुर्योधनस्य भीष्मद्रोणादिभिर्भाविदुःखं निवेदितमुद्योगे -
धृतराष्ट्रवचः श्रुत्वा भीष्मद्रोणौ समेत्य तौ । दुर्योधनमिदं वाक्यमूचतुः शासनातिगम् ॥ यावत्कृष्णावसन्नद्धौ यावत्तिष्ठति गाण्डिवम् । यावद्धौम्यो न सेनाग्नौ जुहोतीह द्विषद्बलम् यावन्न प्रेक्षते क्रुद्धः सेनां तव युधिष्ठिरः । ह्रीनिषेधो महेष्वासम्तावच्छाम्यत वैशसम् ॥ यावन्न दृश्यते पार्थः स्वेष्वनीकेष्ववस्थितः । भीमसेनो महेष्वासस्तावच्छाम्यतु वैशसम् ॥ यावन्नचरते मार्गान् पृतनामभिहर्षयन् । यावन्न शातयत्याशु शिरासि गजयोधिनाम् ॥ गदया वीरघातिन्या फलानीव वनस्पतेः । कालेन परिपक्वानि तावच्छाम्यत वैशसम् ॥ नकुलः सहदेवश्च धृष्टद्युम्नश्व पार्श्वत । विराटश्च शिखण्डी च शैशुपालिश्च दंशितः ॥ यावन्न प्रविशंत्येते नक्रा इव महार्णवम् । कृतास्त्राः क्षिप्रमम्यन्तस्तावच्छाम्यतु वैशसम् ॥ यावन्न सुकुमारेषु शरीरेषु महीक्षिताम् । गार्धपत्त्राः पतंत्युग्रास्तावच्छाम्यत वैशसम् ॥ चन्दनागरुदिग्धेषु हरिनिष्कधरेषु च । नोरस्तु यावद्येोधाना महेष्वासैर्महेषव ॥ कृतार्थै क्षिप्रमस्यद्भिर्दूरपातिभिराशुगाः । अभिलक्ष्यैर्निपात्यते तावच्छाम्यतु वैशसम् ॥ यावन्न निशिता बाणा. शरीरेषु महीक्षिताम् । गृधपत्त्रा पतत्युग्रास्तावच्छाम्यत वैशसम् ॥ इति । तत्रैव दुर्योधनं प्रति गांधार्याप्युक्तम्-
ऐश्वर्यकामदुष्टात्मन् वृद्धाना शासनातिगम् । ऐश्वर्यजीवितं हित्वा पितरं हसि बालिश ॥ वर्धयन् दुर्हृदा प्रीतिं मां च शोकेन वर्धयन् । निहतो भीमसेनेन स्मर्ताऽसि वचनं पितुः ॥ इति ।
तदनु राजमतानुवर्तनेन पुनरनर्थमेव वदन्तं प्रहस्तं निर्भर्त्स्य विभीषण एवमवोचत् ।
प्रहस्त राजा च महोदरश्च त्वं कुम्भकर्णश्च यथार्थजातम् ।
वीत राम प्रति तन्न शक्यं यथा गतिः स्वर्गमधर्मबुद्धेः ॥
अत्र धर्मिष्ठस्य स्वर्गगतिर्दुर्लभेत्युक्तम् । तच्च प्रागुक्तम्-
वधस्तु रामस्य मया त्वया वा प्रहस्त सर्वैरपि राक्षसैर्वा ।
युद्धकाण्डः
कथं भवेदर्थविशारदस्य महार्णवं तर्तुमिवाप्लवस्य ॥ धर्मप्रधानस्य महारथस्य इक्ष्वाकुवंशप्रवरस्य राज्ञ’ ।
प्रहस्तदेवाश्च तथाविधस्य कृत्येषु शक्तस्य भवन्ति मूढाः ॥
अनेन बलवान् धार्मिकः शत्रुभिरसाध्यो भवतीति सूचितम् । तथा च कामन्दके- कुलोद्धतं सत्यमुदारविक्रमं स्थिरं कृतज्ञं स्मृतिमन्तमूर्जितम् ।
अतीव दातारमुपेतवत्सलं सुदुष्प्रसाध्यं प्रवदन्ति विद्विषम् ॥ इति ।
तीक्ष्णा न तावत्तव कङ्कपत्रा दुरासदा राघव विप्रमुक्ताः ।
[[४१]]
भित्वा शरीरं प्रविशन्ति बाणाः प्रहस्त तेनैव विकत्थसे त्वम् ॥ अनेन असन्मार्गोपदेष्टा दुर्मंत्री विविधभविष्यदापन्निवेदनेन भीषयितव्य इति सूचितम् । अत एव कर्णपर्वणि कर्णे प्रति शल्यवचनम् ।
यदा त्वां वै फाल्गुनवे गनुन्ना ज्याचोदिता हस्तवता विसृष्टाः । अन्वेतारः कंकपत्रा शिताग्रास्तदा तप्स्यस्यर्जुनस्यात्मयोगात् ॥ यदा दिव्य धनुरादाय पार्थं प्रतापयन्पृतना सव्यसाची । त्वमर्दयिष्यन्निशितैः पृषत्कैस्तदा पश्चात्तप्स्यसे सूतपुत्र ॥ बालश्चन्द्रं मातुरके शयानो यथा कश्चित्प्रार्थयतेऽपहर्तुम् । तद्वन्मन्ये द्योतमाने रथस्थं सप्रार्थयस्यर्जुनं जेतुमद्य ॥ इति ।
अयं हि राजा व्यसनाभिभूतो मित्रैरमित्रप्रतिमैर्भवद्भिः ।
अन्वास्यते राक्षसनाशनार्थे तीक्ष्णः प्रकृत्या ह्यसमीक्ष्यकारी ॥
[[1]]
अनेन उन्मत्तो राजा वञ्चकैर्दुष्टमन्त्रिभिः परिवृतो नश्यतीत्युक्तम् ॥ तथा चोद्योगे - नृशंसः पापभूयिष्ठः क्षुद्रकर्मसहायवान् । पापैः सहायैः संहृत्य पापं कर्म चिकीर्षसि ॥ तमिमं पुण्डरीकाक्षमप्रधृष्य दुरासदम् । पापैः सहायैः संहृत्य निगृहीतुं त्वमिच्छसि ॥ इति । कामन्दकेऽपि -
निरुन्धानास्सतां मार्गं भक्षयन्ति महीपतिम् ।
क्रूरात्मानस्तु सचिवास्तस्मात्सुसचिवो भवेत् ॥ इति ।
अनन्तभोगेन सहस्रमूर्ध्नि नागेन भीमेन महाबलेन ।
बलात्परिक्षिप्तमिम भवन्तो राजानमुत्क्षिप्य विमोचयन्तु ॥
अनेन उन्मार्गः आपद्वतो राजा सम्मन्त्रिभिर्मोचनीय इति सूचितम् ॥ तथा च कामन्दके-
नृपस्य ते हि सुहृदस्त एव गुरवो मताः । य एनमुत्पथगतं वारयन्ति निवारिताः ॥ इति । भारतेऽपि -
D-Y 6કર
धर्माकृते
आपद्गतं कश्चन यो विमोक्षेत्सबान्धवः स्नेहयुक्तः सुहृच्च ।
एवं पुराणे ऋषयो वदन्ति धर्मस्सदा सद्भिरनुष्ठितश्च ॥ इति ।
यावद्वि केशग्रहणाद्भवद्भिः समेत्य सर्वैः परिपूर्णकामैः । निगृह्य राजा परिरक्षितव्यो भूतैर्यथा भीमबलैर्गृहीतः ॥
अत्र भूतगृहीतो जनः केशग्रहणादिना सम्यक् शिक्षयित्वा यथा तद्विमोचनेन रक्षणीयः तथा अनर्थपर्यवसायि दुराग्रहग्रस्तो राजाऽपि केशग्रहादिना अवमत्यापि सन्मार्गे प्रवर्त- नीयः । कामन्दके-
आकेशग्रहणाद्वाच्य इति पूर्वमुदाहृतम् ॥
अथवा केशग्रहणादिना राजकृतावमानमपि सोढा राजा रक्षितव्य इति सूचितम् -
अत एव विराटराजेन अक्षताडितस्तन्मन्त्रिभूतो युधिष्ठिरः रुधिरस्य भूपतनं परिहरन् तद्धितमेव कृतवानिति प्रतिपादितं विराटपर्वणि- चिरं क्षातमिदं राजन्नमन्युर्विद्यते मम ।
यदि ह्येतत्पतेद्भूमौ रुधिरं मम नम्ततः । सराष्ट्रत्वं महाराजन् विनश्येथा न संशयः । न दूषयामि ते राजन् यद्वै हन्या अदूषकम् ॥ इति ।
अथवा आडू मर्यादायां राज्ञः शत्रुकृत केशग्रहणादिरूपावधिर्यावद्भवेत् तावत्पर्यन्तं हितोपदेश कर्तव्य इति सूचितम् । अत एव भीष्मद्रोणादीनां हननानन्तरमपि दुर्योधनस्य साक्षादवमते. प्राक् अश्वत्थाम्ना हितोपदेशः कृतः । कर्णपर्वणि-
प्रसीद दुर्योधन शाम्य पाण्डवैरलं विरोधेन धिगस्तु विग्रहम् । हतो गुरुर्ब्रह्मसमो महास्त्रः तथैव भीष्मप्रमुखा महारथाः ॥ न चेद्वचः श्रोष्यसि मे नराधिप ध्रुवं प्रतप्ताऽसि हतोऽरिभिर्युधि ॥ इति ।
पञ्चदशे ॥
इदं पुरस्यास्य सराक्षसस्य राज्ञश्च पथ्यं च सुहृज्जनस्य । सम्यग्धि वाक्यं स्वमतं ब्रवीमि नरेन्द्रपुत्राय ददाम पत्नीम् ॥ परस्य वीर्य स्वबलं च बुध्वा स्थानं क्षयं चैव तथैव वृद्धिम् । तथा स्वपक्षेऽप्यनुदृश्य बुद्धया वदेत्क्षमं स्वामिहितं च मन्त्री ॥
ततः अस्मत्कुलानुचितं भीरुजनसेवितं मार्गमासाद्य ज्ञातपराक्रमोऽपि भवन्तं भीषयतेऽय विभीषणः तदहमेव सपरिवारं राघवं जेष्यामीति सगर्व रावणं प्रति वदन्तं मेघनादं विभीषण एवमुवाच ।
युद्धकाण्डः ।
न तात मन्त्रे तव निश्चयोऽस्ति बालस्त्वमद्याप्यविपक्कबुद्धि. । तस्मात्त्वया ह्यात्मविनाशनाय वचोऽर्थहीनं बहुविप्रलप्तम् ॥ त्वमेव वध्यश्च सुदुर्मतिश्च स चापि वध्यो य इहानयत् त्वाम् । बाले दृढं साहसिकं च योऽद्य प्रावेशयन्मन्त्रकृतां समीपे ॥
मूढः
प्रगल्भोऽविनयोपपन्नस्तीक्ष्णस्वभावोऽल्पमतिर्दुरात्मा । मूर्खस्त्वमत्यर्थसुदुर्मतिश्च त्वमिन्द्रजिद्बालतया नवीषि ॥ पुत्रप्रवादेन तु रावणस्य त्वमिन्द्रजिन्मित्र मुखोऽसि शत्रुः । rederi raani fवनाशं निशम्य मोहादनुमन्यसे त्वम् ॥
[[४३]]
अत्र बाल्यसाहसादि दोष प्रयुक्तो मन्त्र समये आगत्य चापल्यात्स्वयमपि किंचिद्वदन् वध्य । तादृशं दुष्टममात्य मन्त्रे य. प्रवेशयति सोऽपि वध्य इत्युक्तया बाल्य साहसादिदोषप्रयुक्तस्य मन्त्रकाले न प्रवेश. कार्य स्वकीय मन्त्रोऽपि तच्छ्रवण- पथं यथा न प्राप्नोति तदा गोपनीयस्तदीयमन्त्रश्रवणे सपरिवारो राजा नश्यतीति च सूचिनम् ।
तत्र मन्त्रसमये वर्ज्या मानवे-
क्रूरं व्यसनिनं स्तब्धमप्रगल्भममानुषम् । मूर्खमन्यायवृत्तं च मन्त्रकार्ये विवर्जयेत् " अलस दुर्मुखं स्तब्धं बालमप्रियवादिनम् । असन्तुष्टमभक्तं च मन्त्रेष्वेतान् विवर्जयेत् ॥ जडांधमूकबधिरान् तैर्यग्योनीन् वयोऽधिकान् ।
स्त्री म्लेच्छव्यथितव्यग्रान् मन्त्रकालेऽवसेधयेत् ॥
निदन्त्यवमता मन्त्रं तिर्यग्योना स्तथैव च । स्त्रियश्चैव विशेषेण ( तस्मात्तत्राहतो ) ( तच- त्यादृतो ] भवेत् ॥ इति । आश्रमवासिकेऽपि -
वानराः पक्षिणश्चैव ये मनुष्यानुसारिणं । सर्वमन्त्र वर्ज्या ये चापि जडपङ्गव। ॥ इति । राजधर्मे-
न बामना कुब्जकृशा न खञ्जा नांघो जडः स्त्रीच नपुंसकं च । न चात्र तिर्यड् न पुरो न पश्चान्नोर्ध्व च नाधः प्रचरेत कश्चित् ॥
अनृजुम्वनुरक्तोऽपि सम्पन्नश्चेतरैर्गुणैः । राज्ञः प्रज्ञानियुक्तोऽपि न मन्त्रं श्रोतुमर्हति ॥ यो मित्रसह संबधो न पौरान् बहुमन्यते । असुहृत्तादृशो राज्ञो न मन्त्रं श्रोतुमर्हति ॥ अविद्वान शुचिः स्तब्धः शत्रुसेवी विकत्थनः । अशुद्धः क्रोधनो लुब्धो न मन्त्र श्रोतुमर्हति ॥ विधर्मतो विप्रकृतः पिता यस्याभवत्पुरा ।
[[४४]]
धर्माकूते
सत्कृतः स्थापितस्सोऽपि न मन्त्रं श्रोतुमर्हति ॥
आगंतुश्चानुरक्तोऽपि काममस्तु बहुश्रुतः । सत्कृत सविभक्तोऽपि न मन्त्रं श्रोतुमर्हति ॥ यस्तु तुल्येन कार्येण सकृदावारितोऽपि सन् ।
पुनरन्यैर्गुणैर्युक्तो न मन्त्रं श्रोतुमर्हति ॥ इति ।
तादृशस्य मतानुसारेण नश्यतीत्यत्र । उद्योगे विदुरः-
यत्र स्त्री यत्र कितवो बालो यत्रानुशासिता । मज्जन्ति तेऽवशा राजन्नद्यामश्मप्लवा इव ॥ इति ।
षोडशे ॥
इति विभीषणभाषणमाकर्ण्य दशवदन परुषतरमेवमभाषत ।
वसेत्सह सपत्नेन कुद्धेनाशीविषेण वा ।
न तु मित्रप्रवादेन संवसेच्छत्रुसेविना ॥
अनेन मित्रवेषधारिणा शत्रुणा सह स्नेहो न कर्तव्य इति सूचितम् ।
तथा चापद्धमें-
यो मित्रैस्सह संबद्धो नात्मीयान् बहुमन्यते । शत्रुर्मित्रमुखो यश्च जिह्मप्रेक्षी विलोचनः ॥ कृतघ्नश्वाघमो लोके न सन्धेयः कदाचन ॥ इति ।
जानामि शीलं ज्ञातीनां सर्वलोकेषु राक्षस । हृष्यति व्यसनेष्वेते ज्ञातीनां ज्ञातयस्सदा ॥ प्रधानं साधकं वैद्यं धर्मशीलं च राक्षस । ज्ञातयो ह्यवमन्यते शूरं परिभवति च ॥ नित्यमन्योन्यसंहृष्टा व्यसनेष्वाततायिनः । प्रच्छन्नहृदया घोरा ज्ञातयस्तु भयावहाः ॥ श्रूयते हस्तिभिर्गीता श्लोकाः पद्मवने क्वचित् । पाशहस्तान् नरान् दृष्ट्वा शृणु तान् गदतो मम ॥ नाग्निर्नान्यानि शस्त्राणि न नः पाशा भयावहाः । घोरा स्वार्थप्रयुक्ताश्च ज्ञातयो नो भयावहा ॥ उपायमेते वक्ष्यति ग्रहणे नात्र संशयः । कृत्स्नाद्भयाद्ज्ञातिभयमुत्कृष्टं विदितं च न ॥
अग नूतनगजग्रहणाय प्रयुक्तेषु विनीतगज अग्निशस्त्रपाशेषु मध्ये मर्मज्ञो विनीत- गज एवातिभयावह इत्युक्त्या मर्मज्ञम्य ज्ञातेर्भीतिर्दुप्परिहरेति सूचितम् । तथा च पाद्मे-
युद्धकाण्डः ।
[[४५]]
ज्ञातिभ्यश्चैव बुध्येथा मृत्योरिव भयं सदा । उपराजेव राजाधिं ज्ञातिन सहते सदा ॥ ऋजो दो बदान्यस्य ह्रीमंतः सत्यवादिनः ।
नान्यो ज्ञातेर्महाबाहो विनाशमभिनन्दति ॥ इति । कामन्दकेऽपि -
विष विषेण व्यथते वज्र वज्रेण भिद्यते । गजेन्द्रो दृष्टसारेण गजेन्द्रेणैव बध्यते ॥ मत्स्यो मत्स्यं समादत्ते ज्ञातिं ज्ञातिरसंशयः ॥ इति ।
विद्यते गोषु संपन्नं विद्यते ब्राह्मणे दमः ।
विद्यते स्त्रीषु चापल्यं विद्यते ज्ञातितो भयम् ॥
अनेन गवादीना समृद्धिकरत्ववत् ज्ञातीनां भयंकरत्वं स्वाभाविकमित्युक्तम् ॥ तत्र गोषु सपत्तिरानुशासनिके-
गावः प्रतिष्ठा भूतानां गावः स्वस्त्ययनं महत् ।
गावो लक्ष्म्या स्तथा मूलं गोषु दत्तं न नश्यति ॥
अन्न हि परम गावो देवाना परमं हविः । स्वाहाकारवषट्कारौ गोषु नित्य प्रतिष्ठितौ ॥ सायं प्रातश्च सततं होमकाले महाद्युते । गावो ददति वै होम्यं ऋषिभ्यः पुरुषर्षभ ॥ इति । ब्राह्मणे दम इत्येतद्गीतायाम्-
शम दमस्त शौचं क्षातिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्राह्मं कर्म स्वभावजम् ॥ इति । सौप्तिकेऽपि -
ब्राह्मणे दममयं तु क्षत्रिये तेज उत्तमम् । दाक्ष्यं वैश्ये च शूद्रे च सर्ववर्णानुकूलता ॥ अदातो ब्राह्मणोऽसाधु निस्तेजाः क्षत्रियोऽधमः ।
अदक्षो निन्यते वैश्यः शूद्रस्तु प्रतिकूलवान् ॥ इति । राजधर्मेऽपि -
दमो यज्ञः क्षमा विद्या भैक्ष्यमिन्द्रियसंयमः । ध्यानमेकांतशीलत्वं तुष्टिर्दानं च शक्तितः ॥ ब्राह्मणाना महाराज चेष्टा संसिद्धिकारिका ॥ इति । स्त्रीषु चापल्य अनुशासिके - चलस्वभावा दुस्सेव्या दुर्ब्राह्या भावतस्तथा ।
प्राज्ञस्य पुरुषस्येह यथा वाचस्तथा स्त्रिय ॥ इति ।
ज्ञातितो भयमित्येतच्च राजधर्मे-
ज्ञातिभ्यश्चैव बुध्येथा मृत्योरिव भयं सदा ॥ इति । विदुरनीतावपि -
सभाव्यं गोषु सपन्नं सभाव्यं ब्राह्मणे तपः ।
संभाव्य चापल स्त्रीषु समान्य ज्ञातितो भयम् ॥ इति ।
तव नेष्टमिदं सौम्य यदद्द लोकसत्कृतः ।
ऐश्वर्यमभिजातश्च रिपूणां मूर्ध्नि च स्थितः ॥
[[४६]]
धर्माकूते
यथा पुष्करपर्णेषु पतितास्तोय बिन्दवः । न श्लेषमुपगच्छन्ति तथाऽनार्येषु सङ्गतम् ॥ यथा पूर्व गजः स्नात्वा गृह्य हस्तेन वै रजः । दूषयत्यात्मनो देहं तथाऽनार्येषु सङ्गतम् ॥ यथा मधुकरस्तपसं विंदन सज्जते । तथा त्वमपि तत्रैव तथाऽनार्येषु सौहृदम् ॥
यथा शरदि मेघानां सिंचतामपि गर्जताम् । नाभवत्यम्बुसंक्लेदस्तथाऽनार्येषु सङ्गतम् ॥
अत्र पुष्करपर्ण गज मधुकर शरन्मेघदृष्टान्तेन स्नेहानिष्पत्ति तद्दषण कृतघ्नतानिष्फल- त्वादि प्रतिपादनात् दुष्टेषु स्नेहो न भवत्येव भवन्नपि स्नेहोऽस्थिरः सत्यपि स्नेहे कृत- घ्नतया प्रीतिं न करोति प्रीत्या संभाषणमावसत्त्वेऽपि वा फलपर्यवसानं न भवत्येवेति सूचितम् । तथा च आपद्धर्में -
कुमित्रे सङ्गतं नास्ति नित्यमस्थिर सौहृदे ॥ इति - विष्णुपुराणेऽपि -
न बबन्धावरे स्थैर्ये विद्युदत्यतचञ्चला । मैत्रीव प्रवरे पुंसि दुर्जनेन प्रचोदिता ॥ इति । उद्योगे विदुरः-
निवर्तमाने सौहार्दै प्रीतिनींचे प्रणश्यति । या चैव परनिर्वृत्ति सौहादे चैव यत्सुखम् ॥ यतते चापवादाय यत्नमातिष्ठते क्षये । स्वल्पेऽप्यपकृते मोहान्न शान्तिमुपगच्छति ॥ तादृशैः सङ्गतं नीचैर्नृशंसैरकृतात्मभिः । निशम्य निपुणं बुद्ध्या विद्वान् दूराद्विवर्जयेत् ॥ इति । प्राचीना अपि-
आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण लध्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् । दिनस्य पूर्वार्धपराधभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ॥ इति । सरलयोः सखि सख्यमुदाहृतं कुटिलयोर्घटनैव न जायते ।
यदि भवेत्सरलेन खलेन वा न चिरमस्ति धनुश्शरयोरिव ॥ इति च ।
अन्यस्त्वेवं विधं ब्रूयाद्वाक्यमेतन्निशाचर ।
अस्मिन् मुहूर्ते न भवेत् त्वां तु चिक्कुलपांसनम् ॥
अत्र अन्यस्त्वं ब्रुवन् वध्य एवं त्वं तु प्रातेति धिगिति त्वां निंदामीत्युक्तया ज्ञाती- नामबध्यत्वमुक्तम । तथा चोद्योगे विदुरः-
अवध्या ब्राह्मणा गावो ज्ञातयश्शिशव. स्त्रियः ।
येषा चान्नानि भुंजीत ये च स्युरशरणागताः ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
इत्युक्तः परुषं वाक्यं न्यायवादी विभीषणः । उत्पपात गदापाणिश्चतुर्भिस्सह राक्षसैः ॥ अब्रवीच तदा वाक्यं जितक्रोधो विभीषणः । अन्तरिक्षगतः श्रीमान् भ्रातरं राक्षसाधिपम् ॥
स त्वं भ्राताऽसि मे राजन् ब्रूहि मां यद्यदिच्छसि । ज्येष्ठो मान्यः पितृसमो न च धर्मपथे स्थितः ॥
[[४७]]
अनेन उन्मार्गगामी ज्येष्ठ भ्रात्रादिभिरुपालब्धोऽपि न प्रतिवदेनेषु क्षमामेव कुर्यादिति सूचितम् । तथाच कामन्दके-
पुत्रान् भ्रातॄंश्च बन्धूंश्च सामार्थेनैव साधयेत् । साम तेषु प्रयुजीत दैवात्प्रस्खलितेष्वपि ॥ इति
इदं तु परुषं वाक्यं न क्षमाम्यनृतं तव ।
अनेन प्रभुहितं वदन्नमात्यस्तेजस्वी अज्ञानात्प्रभुकृतमवमानं वाक्पारुष्यं च न सहत इति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
कुलीनान्नावमन्येत सम्यग्वृत्तमनस्विनः । त्यजन्ते तेऽवमन्तारं घ्नन्ति वा मानहेतवे ॥ गौरवेण परित्यक्तं निस्नेहं परिवर्जयेत् । सोदर्यं भ्रातरमपि किमुतान्यं पृथग्जनन् ॥ वाक्पारुष्यविषये कामन्दके-
वाक्पारुष्य परं लोके उद्वेजनमनर्थकम् । न कुर्यात् प्रियया वाचा प्रकुर्याज्जगदात्मसात् ॥ हृदये वागसिस्तीक्ष्णो मर्मच्छेदी पतन्मुहुः । तेजस्विनो दीपयति स दीप्तो याति वैरताम् इति ।
सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः ।
अप्रियस्य च पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥
अनेन राज्ञां तत्काले अप्रियस्य उदर्के हितस्योपदेष्टा मन्त्री तद्वचनश्रोता राजा च दुर्लभ इति सूचितम् । तथा च सभापर्वणि -
लभ्यते खलु पापीयान् नरः सुप्रियवागिह । अप्रियस्य च पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥ इति । उद्योगेऽपि -
I
यस्तु धर्मपरश्च स्याद्धित्वा भर्तु · प्रियाप्रिये । अप्रियाण्याह पथ्यानि तेन राजा सहायवान् ॥ इति ।
बद्धं कालस्य पाशेन सर्वभूतापहारिणा ।
न नश्यन्तमुपेक्षेयं प्रदीप्तं शरणं यथा ॥
છૂટ
धर्माकूते
दीपावकसंकाशैः शितैः कांचनभूषणैः ।
न त्वामिच्छाम्यहं द्रष्टुं रामेण निहतं शरैः ॥
अनेन दुर्बुद्ध्या आपन्नो राजा नोपेक्षणीय इति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
राजानं ये ह्यपेक्षन्ते सज्जमानं विकर्मसु । ते गच्छंत्यक्कृतात्मानः सह तेन पराभवम् ॥ इति ।
शूराश्च बलवंतश्च कृतास्त्राश्च रणाजिरे ।
कालाभिपन्नाः सीदन्ति यथा वालुकसेतवः ॥
अनेन सकलदृष्ट साधनसंपत्तिरपि दैवहतस्य व्यर्था भवतीति सूचितम् ॥ तथा च द्रोणपर्वणि-
निकृत्या वंचिताः पार्था विषयोगैश्च भारत । दग्धा जातुगृहे चैव द्यूतेन च पराजिताः ॥ राजनीतिं समाश्रित्य प्रहिताश्चैव काननम् । यत्नेन च कृतं तत्तत् दैवेन विनिपातितम् ॥ बहूनि तव सैन्यानि योधाश्च बहवस्तव । न तथा पाण्डुपुत्राणामेवं युद्धमवर्तत ॥ तैरल्पैर्बहवो यूयं क्षयं नीता प्रहारिणः । शके देवस्य तत्कर्म पौरुष येन नाशितम् ॥ दैवोपसृष्टः पुरुषो यत्कर्म कुरुते नृप । कृतं कृतं हि तत्तस्य दैवेन विनिपात्यते ॥ इति । प्राचीना अपि-
प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता ।
अवलम्बनाय दिनभर्तुरभून्न पतिष्यतः करसहस्रमपि ॥ इति । अन्यत्रापि - नेता यस्य बृहस्पतिः प्रहरणं वज्रं सुराम्सैनिकाः
स्वर्गे दुर्गमनुग्रहः खलु हरेरैरावतो चाहनम् ।
इत्याश्चर्यबलान्वितोऽपि बलभिद्भग्न परैसंगरे
तद्व्यक्तं न तु दैवमेव शरणं धिग्धिम्वृथा पौरुषम् ॥ इति ।
तन्मर्षयतु यच्चोतं गुरुत्वाद्धितमिच्छता ।
अनेन क्रुद्धो गुरुः प्रसादनीय इति सूचितम् । तथा चानुशासनिके-
गुरुणा चैव निर्बन्धो न कर्तव्यः कदाचन ।
अनुमान्यः प्रसाद्यश्च गुरु’ क्रुद्धो युधिष्ठिर ॥ इति ।
आत्मान सर्वदा रक्ष पुरीं चेमां सरक्षसाम् ।
स्वस्ति तेऽस्तु गमिष्यामि सुखी भव मया विना ॥
अनेन उत्पथं प्रतिपन्नो गुरुः स्वस्मिन् निरपराधे अतिशंकते यः स परित्याज्य इति
सूचितम् । तथा च मनुः-
युद्धकाण्ड
उत्पथं प्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते इति ।
निवार्यमाणस्य मया हितैषिणा न रोचतैते वचनं निशाचर । परेतकल्पा हि गतायुषो नरा हिनं न गृह्णति सुहृद्भिरीरितम् ॥
अनेन मृत्युगृहीताना हितवचने न रोचत इत्युक्तम् ।
तथा चोद्योगे कर्ण प्रति कृष्णः —
उपस्थितविनाशेयं नूनमद्य वसुन्धरा । तथा हि मे वचः कर्ण नोपैति हृदयं तव ॥ सर्वेषा तात भूतानां विनाशे समुपस्थिते ।
अनयो नयसंकाशो हृदयान्नापसर्पति ॥ इति ।
सप्तदशे ॥
इत्युक्त्वा परुष वाक्यं रावणं रावणानुजः ।
आजगाम मुहूर्तेन यत्र रामस्सलक्ष्मणः ॥
[[૨]]
अब विभीषणः रावणं परित्यज्य तच्छत्रुं रामं प्रत्यागत इति प्रतिपादितम् । तदयुक्तम् । स्वामिनः ज्येष्ठभ्रातु पोषकम्य आपदि परित्यागे दोषश्रवणात्, अभियुक्ताचार विरोधाच्च । तथाहि स्वामिपरित्यागे दोषः । कामन्दके-
निर्गुणं ह्यपि भर्तारमापत्सु न परित्यजेत् । ततः परतरो नास्ति य आपत्सूपतिष्ठते ॥ इति ।
ज्येष्ठभ्रातुः परित्यागविषये माधवीये-
ज्येष्ठ पितृसमं चापि भ्रातरं योऽवमन्यते । सोऽपि मृत्युमवाप्नोति क्रौंचयोनौ प्रजायते ॥ त्यागिनो बांधवानां च त्यागिनश्शरणार्थिनाम् ।
अमेध्ये कृमयम्सर्वे मृगव्याधा भवन्ति च ॥ इति । पोषकपरित्यागे दोषश्च शांतिपर्वणि-
कर्णवाक्यानुवादके युधिष्ठिरवचने । न हि शक्ष्यामि तं त्यक्तुं दुर्योधनमहं रणे । अनार्यत्वं नृशंसत्वं कृतघ्नत्वं च मे भवेत् ॥ इति-
अपरित्यागे भीष्मप्रभृतीनामाचारोऽपि । भीष्मपर्वणि- अर्थस्य पुरुषो दासो नार्थो दासोऽस्ति कस्यचित् ।
इति सत्य महाराज बद्धोऽस्म्यर्थेन कौरवैः ॥ इति । उद्योगे कर्णवचनेऽपि
न पृथिव्या सकलया न सुवर्णस्य राशिभिः । हर्षाद्भयाद्वा गोबिन्द मिथ्याकर्तुं तदुत्सहे ॥ धृतराष्टकुले कृष्ण दुर्योधनसमाश्रयात् । मया त्रयोदश समा भुक्तं राज्यमकण्टकम् ॥
D-Y 7
[[५]]
धर्माकूते
इष्टं च बहुभिर्यज्ञैः सह सूतैर्मया कृताः । वधाद्वैधाद्भयाच्चापि लोभाद्वापि जनार्दन । अनृतं नोत्सहे कर्तुं धार्तराष्ट्रस्य माधव । त्यक्तप्राणं हि मा विद्धि दुर्योधनहितैषिणम् ॥ इति । भीष्मपर्वण्यपि -
न विप्रियं करिष्यामि धार्तराष्ट्रस्य माधव । त्यक्तप्राणं हि मा विद्धि दुर्योधनहितैषिणम् ॥ इति ॥
शास्त्रनिन्दितकृतन्नस्य दोषापत्या च परित्यागोऽनुचितः । कृतघ्नस्य निन्दा च । द्रोणपर्वणि - कृष्णं प्रति युधिष्ठिरवचने । तत्कृतस्य कृतज्ञाश्च मित्राणा न भवन्ति ये
तन्मृतानपि क्रव्यादाः कृतघ्न्नन्नोपभुञ्जते ॥
विदिता मे महाबाहो धर्माणां परमागतिः । ब्रह्महत्याफलं तस्य यः कृतं नावबुद्धयते ॥ गोधने चैव सुरापेच चोरे भग्नवते तथा ।
निष्कृतिर्विहिता सद्भि कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः ॥ इति । लुब्धकपोतीयेऽपि - कुतः कृतघ्नस्य सुखं कुतः स्वस्ति कुतो धनम् ।
अश्रद्धेयः कृतघ्नो हि कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः ॥ इति । अपि च,
इत्यनेन रावणवधेऽपि प्रवृत्त इत्यवगम्यते तदययुक्तं तस्य निषिद्धत्वात् । तथा चोद्योगे-
अवध्या ब्राह्मणा गावो ज्ञातयः शिशवः स्त्रिय ।
येषा चान्नानि भुंजीत येच स्युश्शरणागताः ॥ इति । गारुडेऽपि -
गुरुमित्रहः पापा ये च स्वामिद्रुहो जना. 1
द्विजशिष्टगुहश्चैव कृतघ्ना नास्तिकास्तथा ॥
अमेध्ये कृमयस्सर्वे मृगव्याधा भवन्ति च । उरोरोगगणोपेता जायन्ते जंबुका जले ॥ इति-
तस्माज्ज्येष्ठभ्रातुः पोषकम्य स्वामिनः आपदि परित्यागस्तद्वधे च व्यापार धार्मिकस्य विभीषणस्य अनुपपन्न एवेति चेत्, उच्यते- सत्यमुक्तरीत्या दोषास्सभवन्ति । तथापि राजा अङ्गीकृत्यापि तान् दोषान् स्वधर्मपरिपालनाय राज्यमवश्य सपादनीयमेव -
तथाच आरण्यके - धर्मपुत्रं प्रति भीष्मः-
स्वधर्माद्धि मनुष्याणा चलनं न प्रशस्यते । धर्ममूलं जगद्राजन् नान्यद्धर्माद्विशिष्यते ॥ अनुबुध्यस्व राजेन्द्र वेत्थ धर्मान् सनातनान् । क्रूरकर्माभिजातोऽसि यस्मादुद्विजते जनः ॥ प्रजापालनसंभूत फलं तव न गर्हितम् । एष ते विहितो राजन् धात्रा धर्मस्सनातन ॥
युद्धकाण्डः ।
[[५१]]
तस्मादपचितः पार्थ लोके हास्य गमिष्यसि । स्वधर्माद्धि मनुष्याणां चलनं न प्रशस्यते ॥ एवमेतन्मनुष्येन्द्र धर्मं त्यक्त्वाऽल्पकं नरः । बृहन्न धर्ममाप्नोति सबुद्ध इति निश्चितम् ॥ न हि केवलधर्मात्मा पृथिवी जातु कश्चन । पार्थिवो व्यजयद्राजन्न भूति न पुन श्रियम् जिह्वा दत्वा बहूना हि लुब्धाना क्षुब्धचेतसाम् । निकृत्या लभते राज्यमाहारमिव शल्यक भ्रातर पूर्वजाताश्च सुसंवृद्धाश्च सर्वेश । निकृत्या निर्जिता देवैरसुराः पार्थिवर्षभ ॥ इति । तस्मात्प्रसक्तं पापमङ्गीकृत्य राज्याशया विभीषणागमनं युक्तम् ।
ननु विभीषणः रावण परित्यज्य राज्याशयैव समागत इति कथमवगत इति चेत् उच्यते ।
पितृपैतामहं राज्य कस्य नावर्तयेन्मन । इति रामभद्रवचनपर्यालोचनया धार्मिकेऽपि भरते राज्यलोभशंका वगमेन राक्षसजातीये विभीषणे राज्यलोभसंभवात् । पराभिप्रायाभि- ज्ञाने कुशलाना श्रीरामहनुमत्प्रभृतीना वचनात् साक्षाद्विभीषणवचनाच्च तस्य राज्याऽशयै वागमनमित्यवगम्यते । तथा हि रामवचनम् –
$
न वयं तत्कुलीनाश्च राज्यकाक्षी च राक्षस । पण्डिता हि भविष्यन्ति तस्माद्ग्राह्यो विभीषणः ॥ इति हनुमद्वाक्येऽपि -
वालिनश्च वध श्रुत्वा सुग्रीवं चाभिषेचितम् । राज्य प्रार्थयमानश्च बुद्धिपूर्वमिहागतः ॥ साक्षाद्विभीषणवाक्येन राज्याशावगमोऽपि
भवद्गतं च मे राज्यं जीवितं च सुखानि च ॥ इति । नागपाशप्रकरणेऽपि
ययोर्वीर्यमुपाश्रित्य प्रतिष्ठा काक्षिता मया । तावुभौ देहनाशाय प्रसुप्तौ पुरुषर्षभौ । जीवन्नद्य विपन्नोस्मि नष्टराज्यमनोरथः । इति ।
विभीषणं प्रति सुग्रीववचनेऽपि राज्यं प्राप्स्यसि धर्मज्ञ लङ्कायां नात्र संशयः । इति । रामभ्य प्रतिज्ञावाक्येsपि_
अहं हत्वा दशग्रीवं सप्रहस्तं सबाधवम् । राजानं त्वा करिष्यामि सत्यमेतद्रवीमि ते ॥ इति । नन्वेवमपि ।
किं मे धर्माद्विहीनस्य राजधर्मः करिष्यति । इति । भरतवचनेन राज्यापेक्षया ज्येष्ठ- भ्रात्रनुसरणस्यैवावश्यकत्वावगमेन तत्परित्यज्य धार्मिको विभीषणः तच्छत्रु रामं कथ- माश्रितवान् धार्मिकत्वं च विभीषणस्य उत्तरकाण्डे विभीषणस्तु धर्मात्मा प्रोवाच प्रणतो वचः । परमापद्भुतस्यापि धर्मे मम मतिर्भवेत् ॥
या या मे जायते बुद्धिर्येषु तेष्वाश्रमेष्विह । सा सा भवतु धर्मिष्ठा तं तं धर्मं च पालये ॥ एवं मे परमोदारो वरः परमको मतः । न हि धर्मानुरक्तानां लोके किचित्सुदुर्लभम् ॥५२
धर्माकूते
पुनः प्रजापतिः प्रीतो विभीषणमुवाच ह । धर्मिष्ठस्त्वं यथावत्स तथा चैतद्भविष्यति ॥ यस्य ते राक्षसे योनौ जातस्यामित्रकर्शन । नाधर्मे जायते बुद्धिरमरत्वं ददामिते ॥ इति । तथा कैकसी स्वभार्यां प्रति विश्रवसो वचने-
अथाब्रवीन्मुनिस्वत्र पश्चिमो यत्तवात्मजः । मम वशानुरूपश्च धर्मात्मा च भविष्यति ॥ इति ।
विभीषणस्तु धर्मात्मा कैकस्याः पश्चिमस्सुतः ॥ इति च ।
तथा च धर्मिष्ठो विभीषणः ज्येष्ठभ्रात्रानुसरणरूपं धर्मं कथं परित्यक्तवानितिचेदुच्यते- क्षत्रियाणा धर्मो द्विविधः । मुख्यो गौणश्चेति । उत्र गुर्वादिनिरोधे राज्यलाभं परित्यज्य गुरोराज्ञापरिपालनादिना सपाद्यो घर्मो मुख्यः । गुर्वादिनिग्रहेण राज्यं संपाद्य प्रजापालना- दिना संपाद्येो धर्मो गौण ।
•
आद्य मुख्यधर्मस्तु श्रीरामेण भरतेन चानुष्ठित । अत एव तादृशं मुख्यधर्मानुष्ठान अति दुष्करं कैश्चिदेव महाबलैः पुरुषधौरेयै रनुष्ठीयते न सर्वैरित्यभिप्रायकम् ।
न सर्वे भ्रातरस्तात भवन्ति भरतोपमा । मद्विधा वा पितुः पुत्राः इति रामवचनादपि संगच्छते । अत एव शत्रुसकाशादागतो विभीषणः राजधर्मरीत्या न संग्राह्य इति सुग्रीवेण बहुधा प्रतिबोधितोऽपि रामः-
अङ्गुल्यग्रेण तान् हन्यामिच्छन् हरिगणेश्वर इति । स्वम्मिन्त्रप्रमेय सामर्थ्यं जानन् । शरणागत संरक्षणरूपमुख्यधर्मपरित्यागे प्रत्यवायो भवेत् इति सुग्रीवोक्त गौणधर्म परि- त्यज्य मुख्यधर्मं शरणागतविभीषणरक्षणमेव कृतवान् ; गौणस्तु विभीषणेनानुष्ठित इति ।
ननु धार्मिकस्य विभीषणस्य मुख्य धर्मं परित्यज्य गौणधर्मानुष्ठान तद्धेतुभूताभिरुचिश्व नोपपद्यते मुख्यधर्मं परित्यज्य गौणधर्मानुष्ठानस्य प्रत्यवायकरत्वात् । तथा च मनुः-
प्रभुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्तते । न सापरायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलम् ॥ इति चेदुच्यते ।
[[1]]
विभीषणस्य मुख्यधर्मानुष्ठानासमर्थस्य गौणधर्मानुष्ठानमेव युक्तम् । तथा हि । विभी षणस्तावत् ज्येष्ठानुवर्तनरूपं मुख्यधर्मं परिपालयितुं सीतापहरणाद्य कार्यप्रवृत्ताय ज्येष्ठाय हितं वचनमुक्तवान् ।
)
तेन च शत्रुपक्षगतोऽयमित्याशंक्यमानेन दासवदवमानित अतः एतस्य समीपे ममावस्थानमनुचितम् ।
युद्धकाण्ड’ ।
[[५३]]
सता माने म्लाने मरणमथवा दूरगमनम् इति प्रसिद्धेः । अकार्यप्रवृत्तस्य रावणस्य जयोऽपि दुर्लभः अत्याहितसूचकानां निमित्तानामपि एतस्मिन् बहुलमुपलम्भात इति निश्चित्य ज्येष्ठसमीपान्निर्गत निर्गतेन च तेन धार्मिकेण स्वधर्मपरिपालनाय स्वोपभोगाय च अर्थ संपादनीयाः राजन्यस्य तस्य न याचनाऽर्थसंपादनोपायः राजन्ययाच्या धर्म- शास्त्रनिषिद्धत्वात् ।
f
तथा चोद्योगे - कृष्ण प्रति कुन्तीवचनम् -
ब्राह्मण प्रचरेद्भैक्ष्यं क्षत्रियः परिपालयेत् । वैश्यो धनार्जनं कुर्यात् शूद्रः परिचरेश्च तान् भैक्ष्यं विप्रतिषिद्धन्ते कृषिनैवोपपद्यते । क्षत्रियोऽसि क्षतात् त्राता बाहुवीर्योपजीविता ॥ पित्र्यमश महाबाहो निमग्न पुनरुद्धर । इति । वनपर्वणि-
धर्मश्वार्थेन महता शक्यो राजन्निषेवितुम् । न चार्थो भैक्ष्यचर्येण नापि क्लेशेनकर्हिचित् प्राप्तुं शक्यः सदा राजन् केवलं धर्मबुद्धिना ।
प्रतिषिद्धो हि ते याच्या यया सिध्यन्ति वै द्विजा ॥
[[1]]
तेजसैवार्थलिप्साया यतख पुरुषर्षभ । भैक्ष्यचर्या न विहिता न च विट्शूद्रजीविका ॥ क्षत्रियम्य विशेषेण धर्मस्य बलमौग्सम् । उदारमेव विद्वांसो धर्म प्राहुर्मनीषिणः ॥ उदारं प्रतिपद्यख नावरे स्थातुमर्हसि । इति ।
तस्माद्राजन्यस्य या नार्थसपादनोपायः तच्च प्राप्ते राज्ये संभवति ।
तच राज्य ज्येष्ठद्रोहाचरणं विनैव स्वभुजबलेन रामानुमत्या सामंतान्निर्जित्य यद्यपि सपादयितु न्याय्यम् । तत्तु न संभवति स्वैकशूराणा सामन्ताना मुपरोधभयेन अनन्यपूर्वे सद्योनिर्मितग्राम नगर प्राकाराद्यलंकृते देशविशेषे स्वपुत्राणामप्यभिषेक्तरि चक्रवर्तिनि रामे जाग्रति सति विभीषण कर्तव्यस्य सामन्तराज्यग्रहणस्य असंभावितत्वात् स्वतः सामर्थ्याभावेन राममरिगणय्यापि राज्यं सपादयितुं न शक्यते । लङ्काराज्यं तु लब्ध्वा कुलधन राजा लङ्का प्रायाद्विभीषणः । इति वचनेन राक्षसाना कुलधनत्वेनावगत मातामहेन प्रथममुपभुक्तं तदनु ज्येष्ठभ्रात्रा उपभुज्यमानं न्यायतः स्वीय धर्म्यच तस्मात्तदेव लङ्काराज्य सपादनीयम् । अत एव इतर राज्यापेक्षया स्वराज्यमेव विशिष्टं तत्सपादने प्राणपरित्यागो- sपि श्लाघ्य इति । उद्योगे - सञ्जयं प्रति भगवद्वाक्यं -
भागः पुनः पाण्डवाना विशिष्ट तन्नोकस्मादाददीरन् परे वै 1
अस्मिन् पदे युध्यता नो वधोऽपि श्लाघ्यः पित्र्यं परराज्याद्विशिष्टम् ॥ इति ।
एतच्च लंकाराज्य रावणनिग्राहकम्य रामस्यानुवर्तनं विना न प्राप्तु शक्यते । न च रावण निग्रहोत्तरकालमपि रामसमीपागतेनापि विभीषणेन रामं प्रसाद्य लंकाराज्यं प्राप्तु
[[५४]]
धर्माकृते
"
शक्यत्वात् तन्निग्रहात्पूर्वमागत्य च रामानुसरणाय स्वस्य ज्येष्ठरावणस्य मर्माणि प्रदश्य द्रोहाचरणमनुपपन्नमिति वाच्यम् । तथा सति समुद्रतरणप्रभृति, रावणवधपर्यन्तं साहाय्य कृतबते यस्मै कस्मैचित् स्वकार्यनिर्वाहकाय रामो राज्यं दाम्यामीति प्रतिज्ञा कुर्यात् । कृतायां च प्रतिज्ञाया विभीषणस्य लंकाराज्यप्राप्तिर्न स्यात् रावणवधात्पूर्वमागमने तु धार्मिको रामः रावणं निहत्य तत्कुलीनाय विभीषणायैव राज्यं दास्यति शत्रुहननोत्तरकालं तद्राज्ये तत्कुलीने प्रतिष्ठापनस्यैव धर्म्यत्वात् । तथा च मनुः-
जित्वा संपूजयेद्देवान् ब्राह्मणांश्चैव धामिकान् । प्रदध्यात्परिहारांश्च ख्यापयेदभयानि च ॥ सर्वेषा तु विदित्वैषां समासेन चिकीर्षितम् । स्थापयेत्तत्र तद्वश्य कुर्याव समयक्रियाम् ॥ इति ।
तस्माद्रावणवधात्पूर्वं विभीषणस्य रामसमीपागमनं युक्तम । अत एव रामोऽपि शत्रु- हननोत्तरकालं तद्राज्ये तत्कुलीनप्रतिष्ठापन धर्म इति जानान ।
अह हत्त्वा दशग्रीव सप्रहस्त सबान्धवम् । राजानं त्वा करिष्यामि समेत्य तद्ब्रवीमि ते इति । आगताय विभीषणाय राज्याभिषेकं प्रतिज्ञातवान् । तदनन्तरं स्वागमनप्रयोजने सिद्धे अव्याजपरोपकारनिरतस्य रामस्य समये साहाय्याकरणे कृतघ्नतादोष स्यात् इति मत्वा ।
राक्षसाना बधे साहचं लङ्कायाश्च प्रघर्षणम् ।
करिष्यामि यथाप्राण प्रवेक्ष्यामि च वाहिनीम् ॥ इति । रामकार्यसाहाय्यकं प्रति- श्रुतवान् ।
एव च क्षत्रियैः प्रतिज्ञायाः अवश्यपरिपालनीयत्वात् युद्धार्थमागते गुर्वादिभिस्सह युद्धरणे दोषश्रवणाच विभीषणकृतं रावणद्रोहाचरण युक्तमेव । अत एव गुर्वादिवधे - नाऽपि प्रतिज्ञा परिपालनीयेति प्रतिपादितम् । कर्णपर्वणि - कृष्णं प्रति अर्जुनेन-
•

अन्यस्मै देहि गाडीवमिति मां य प्रचोदयेत् । छिन्द्यामह शिरस्तस्य इत्युपांशुव्रतं मम । तस्मादेनं वधिष्यामि राजानं धर्मचारिणम् ।
प्रतिज्ञा पालयिष्यामि हत्वनं नरसत्तमम् ॥ इति ।
युद्धार्थमागतैः गुर्वादिभिस्सह युद्धाकरणे दोषश्च यज्ञीयाश्वसंरक्षणाय आगतेन स्वेन सहयोद्धमनागतं पुत्रं बभ्रुवाहन प्रति अर्जुनोक्तनिन्दावचनादवगम्यते । आश्वमेधिके-
धिक् त्वामस्तु सुदुर्बुद्धे क्षत्रधर्म बहिष्कृतम् ।
यो मा युद्धाय संप्राप्तं साम्नैव प्रत्यगृहथा ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
༣.༣
एवं च रावणेनावमानितस्य ज्येष्टसमीपे अवस्थानानौचित्येन ज्येष्ठानुवर्तनादिरूपमुख्य- धर्मानुष्ठाने अशक्तत्वात् ज्येष्ठद्रोहाचरणपूर्वक रामप्रसादलभ्य राज्यसंपादन लूपगौणधर्मानु ष्ठानं युक्तमेव ॥ यच्चोक्तं धार्मिकस्य विभीषणस्य गौणधर्मे अभिरुचिरनुपपन्नेति तन्न राक्षसयोनावुत्पन्नस्य मातृदोषवशानुवृत्त्या अधार्मिकत्वस्य ब्रह्मणो वरमहिम्ना धार्मिकत्वस्य सत्त्वेन केवलधर्ममार्गं च परित्यज्य गौणधर्मे अभिरुचेरुपपत्तेः । प्रजासु मातृदोषानुवृत्तिश्च आरण्यकाण्डे राम प्रति लक्ष्मणवचनेन -
न पित्र्यमनुवर्तन्ते मातृकं द्विपदा इति । विष्णुपुराणे- सुनीथा नाम या कन्या मृत्योः प्रथमजाऽभवत् । अगस्त्यभार्या सा दत्ता तस्या वेनो व्यजायत ॥
स मातामहदोषेण तेन मृत्योम्सुतात्मजः । निसर्गादेव मैत्रेय दुष्टभावो व्यजायत ॥ इति । एव च मुख्यधर्मानुष्ठाने असमर्थस्य गौणधर्मानुष्ठान तत्त्राभिरुचिश्च उपपद्यत एव । प्रभुः प्रथमकल्पस्येति मनुवचनविरोधोऽपि न । तन प्रथमकल्पानुष्ठाने असमर्थस्य गौण धर्मानुष्ठान तत्त्राभिरुचिश्च उपपद्यत एव । एव च गौणधर्मानुष्ठाने अवश्यकर्तव्ये नदर्थ- तया राज्यसंपादने प्रसक्तानां गुर्वादिद्रोहजनिताना पापानां राज्यप्राप्त्यनन्तरं यज्ञादिना परिहारसंभवात् । गुर्वादिद्रोहेणापि राज्यसपादनं युक्तम् । तथा च वनपर्वणि-
यदेनः कुरुते किचिद्राजा भूमिमवाप्नुवन् । सर्वं तन्नुदते पश्चाद्यज्ञैर्विपुलदक्षिणै ॥ ब्राह्मणेभ्यो ददन् ग्रामान् गाश्च राजन् सहस्रशः ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यस्तमोभ्य इव चन्द्रमाः ॥ इति
अत एव राज्यप्राप्त्यनन्तरं गुर्वादिवधजनितपापेन सन्तप्यमानं युधिष्ठिरं प्रति यज्ञादिना परिहारं कुर्विति व्यासेनोक्तं राजधर्मे-
न विमुञ्चति मा शोको ज्ञातिघातिनमातुरम् । राज्यकामुकमत्युग्रं स्वर्वशोच्छेदकारकम् ॥ यस्यां क्रीडमानेन मया वै परिवर्तितम् । स मया राज्यलुब्धेन गागेयो विनिपातितः ॥ येन संवर्धिता बाला येन स्म परिरक्षिता । स मया राज्यलुभ्धेन पापेन गुरुघातिना । अल्पकालस्य राज्यस्य कृते मूढेन पातितः । आचार्यश्च महेष्वासः सर्वपार्थिवपूजित ॥ अभिगम्य रणे मिथ्या पापेनोक्तं सुतं प्रति । तन्मे दहति गात्राणि यन्मे गुरुरभाषत ॥ किं नु लोक गमिष्यामि कृत्वा कर्म सुदुष्करम् । अघातयं च यत्कर्ण समरेष्वपलायनम् ॥ ज्येष्ठ भ्रातरमत्युग्र कामत पापकृत्तम । अभिमन्यु च यद्वालं जातं सिह्नमिवाद्रिषु ॥ प्रावेशयमह युद्ध बाहिनी द्रोणपालिताम् । सोऽहमागस्करः पापः पृथिवीनाशकारक ॥ आसीन एवमेवेदं शोषयिष्ये कलेबरम् । [ इति विलपमानं प्रति व्यास उवाच । ]
•
[[५६]]
धर्माकूते
त्वं तु शुक्लाभिजातीयः परदोषेण कारितः । अतिमानः कर्मेद कृत्वा च परितप्यसे ॥ सोऽश्वमेधो महायज्ञः प्रायश्चित्तमुदाहृतम् । तमाहर महाराज विपाप्मैव भविष्यसि ॥ इन्द्रो वै ब्रह्मणः पुत्रः क्षत्रियः कर्मणाऽभवत् । ज्ञातीनां पापवृत्तीनां जघान नवतीनेबा ॥ तच्चास्य कर्म पूज्यं च प्रशस्तं च विशांपते । तेन चेन्द्रत्वमापेदे देवानामिति न श्रुतम् ॥ जितारिः क्षत्रधर्मेण प्राप्य राज्यमकंटकम् । विनीतात्मा मनुष्येन्द्र यज्ञदानपरो भव ॥ सत्व यज्ञैर्बहुविधैर्यजस्व बहुदक्षिणै । यथैवेन्द्रो मनुष्येन्द्र चिराय विगतज्वरः ॥ इति ।
[[1]]
एवं सति धार्मिकैर्युधिष्ठिरादिभिः गुर्वादिवधेनापि राज्य संपाद्य तज्जनितपापपरिहाराय अश्वमेधस्य कृतत्वात् धार्मिकस्य विभीषणस्यापि ज्येष्ठद्रोहादिना राज्य संपाद्य तत्प्राप्ति - भूतानां पापानां अनन्तरं यज्ञादिना पापपरिहारस्य कर्तुं शक्यत्वात् ।
आदौ राज्यार्थं रामसमीपागमनं युक्तमेव ।
तमात्मपंचमं दृष्ट्वा सुग्रीवो वाहिनीपतिः । वानरैस्सह दुर्धर्षश्चितयामास बुद्धिमान् ॥
सालानुद्यम्य शैलांश्च इदं वचनमब्रुवन् ।
शीघ्र व्यादिशं नो राजन् वधायैषां दुरात्मनाम् ॥ निपतन्तु हतांश्चैते धरण्यामल्पचेतसः ।
अनेनापरिचितस्य विचारेण विना आश्रयो न देय इति सूचितम् ।
तथा च प्राचीनाः —
नवविज्ञातशीलाय गृहे दद्यात्प्रतिश्रयम् । इति ।
ततोऽयमस्मान् हंतु समागतो विभीषण इति विचारेण निश्चिन्वानं तपनतनयमन्वीक्ष्य वानरप्रमुखाः ।
अनेन राजाज्ञयैव युद्धे सैनिकैः प्रवर्तितव्यमिति सूचितम् ।
अत एव दुर्योनाज्ञयैव तद्भृत्यानां युद्धे प्रवृत्ति प्रतिपादिता । भीष्मपर्वणि- समं व्यूढेष्वनीकेषु सन्नद्धा रुचिरध्वजाः । अपारमिव संदृश्य सागरप्रतिम बलम् ॥ तेषा मध्ये स्थितो राजा पुत्रो दुर्योधनस्तव । अब्रवीत्तावकान् सर्वान् युध्यध्वमिति दर्शिताः ते मनः क्रूरमास्थाय समभित्यक्तजीविताः । पाण्डवानभ्यवर्तत सर्व एवोच्छ्रतध्वजाः । ततो युद्ध समभवत्तुमुल रोमहर्षणम् ॥ इति ।
तेषां संभाषमाणानामन्योन्यं सविभीषण ।
उत्तरं तीरमासाद्य खस्थ एव व्यतिष्ठत ॥ इति ।
अत्र तेषु सुग्रीवप्रमुखेषु स्वस्मिन् शकावशात् परस्परं संभाषमाणेषु अधुना झटिति
युद्धकाण्डः ।
[[५७]]
प्रवेशोऽम्माकमनुचित इति आकाश एव स्थितवानिति प्रतिपादनात् परेषां स्वस्मिन् अवि- श्वासकाले न गन्तव्यमिति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
न विश्वासाज्जातु परम्य गेहं गच्छेन्नरश्चेतयानो चिकाले ॥ इति ।
उवाच च महाप्राज्ञः स्वरेण महता महान् । सुग्रीव तांश्च संप्रेक्ष्य सर्वान् वानरयूथपान् ॥ रावणो नाम दुर्वृतो राक्षसो राक्षसेश्वरः । तस्याहमनुजो भ्राता विभीषण इति श्रुत ॥
तेन सीता जनस्थानाद्भूता हत्वा जटायुषम् । रुद्धा च विवशा दीना राक्षसीभिः सुरक्षिता ॥ तमहं हेतुभिर्वाक्यैर्विविधैश्च न्यदर्शयम् । साधु निर्यात्यतां सीता रामायेति पुनः पुनः ॥ स च न प्रतिजग्राह रावण’ कालचोदितः । उच्यमानं हितं वाक्यं विपरीत इवौषधम् ॥ सोऽहं परुपितस्तेन दासवच्चापमानितः । त्यक्त्वा पुत्रांश्च दारांश्च राघवं शरणं गतः । सर्वलोकशरण्याय राघवाय महात्मने ।
निवेदयत मां क्षिप्रं विभीषणमुपस्थितम् ॥
अत्र विभीषणेन स्वस्मिन् सुग्रीवादीना विश्वासोत्पादनाय रावणनिन्दापूर्वकं रामस्तुति- करणात् सर्वत्र चेष्टस्तुतिद्वेष्यनिन्दाभ्यामेव विश्वासो जायत इति सूचितम् ।
अत एव विश्वासोत्पादनायेष्टस्तुतिद्वेष्यनिन्दा च सीतां प्रति हनुमता कृतेति प्रति- पादितं सुन्दरकाण्डे -
इक्ष्वाकूणां वरिष्ठस्य रामस्य विदितात्मनः ।
श्रावयिष्यामि सर्वाणि मधुरां प्रब्रुवन् गिरम् ॥
श्रद्धास्यति यथा सीता तथा सर्व समादधे । एवं बहुविधां चिन्ता चिन्तयित्वा महाकपि• संश्रवे मधुरं वाक्यं वैदेह्या व्याजहारह । राजा दशरथो नाम रथकुञ्जरवाजिमान् ॥ इत्यादिना
कृत्वा मूर्ध्नि पदं न्यासं रावणस्य दुरात्मनः । त्वां द्रष्टुमुपयातोऽहं समाश्रित्य पराक्रमम् ॥ इत्यनेन चेति ।
तदनु तपनतनयः विभीषणवचनाकर्णनेन सञ्जाताशंकः स्वप्रतिभानुगुणतया रामभद्र- मित्थमकथयत्त् ।
D-Y 8
[[५८]]
धर्माकूते
रावणस्यानुजो भ्राता विभीषण इति श्रुत’ । चतुर्भिसह रक्षोभिर्भवन्तं शरणङ्गतः ॥
मन्त्रे व्यूहे नये चारे युक्तो भवितुमर्हसि ।
अत्र विभीषणस्य शरणागतत्वेनाभयदानेन रक्षणीयत्वात् शत्रुपक्षीयस्य चाविश्वसनीय - त्वेनासंग्राह्यत्वात् संग्राह्यत्वासग्राह्यत्व निर्णयाय मन्त्रविचारः कर्तव्यः व्यूह्य बलस्थापना - दिना राजापि रक्षणीय इति सूचितम् । तथाच कामन्दके-
परस्मादागतं यद्यत्तत्सर्वं परीक्षयेत् । सदा स्वेभ्यः परेभ्यश्च रक्ष्यो राजा हि रक्षिणा ॥
इति ।
प्रणिधी राक्षसेन्द्रस्य रावणस्य भवेदयम् ।
अनुप्रविश्य सोऽस्मासु भेदं कुर्यान्न संशय. ॥
अनेन भेदन दूतकृत्यमिति सूचितम् ॥ तथा च कामन्दके-
रिपो पक्षपरिच्छेदं सुहृद्बन्धुविभेदनम् । दूतः पक्षोपजातं च कुर्यादनभिलक्षित ॥
इति ।
अथवा स्वयमैवेषः छिद्रमासाद्य बुद्धिमान् ।
अनुप्रविश्य विश्वस्ते कदाचित्प्रहरेदपि ॥
अनेन विश्वाससंपादनद्वारा परैर्हन्तव्या इति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
विश्वासेनैव संशाम्यो वशे कृत्वा रिपोः प्रभो ।
अन्तरैर्वेदयित्वारिं बिल्व बिल्वेन घातयेत् ॥
परैर्वा संविदं कृत्वा बलमप्यस्य घातयेत् । इति । कामन्दकेऽपि -
बलीयमाऽभिसन्धाय तत्प्रविश्य प्रतापवान् । तथा साम्वनुगन्तव्यो यथा विस्रभमाप्नुयात् विसंभी नित्यमुद्युक्तो निगूढाकारचेष्टितः । प्रियाण्येव हि भाषेत यत्कार्य कार्यमेव तत् विस्रम्भप्रियतामेति विखम्भात्कार्यमृच्छति । विस्रम्भेण हि देवेन्द्रो द्वितेर्गर्भमघातयत् ॥ इति ।
fearedaaलं चैव मौलं भृत्यं बलं तथा ।
सर्वमेतदूवल ग्राह्य वर्जयित्वा द्विषबलम् ॥ प्रकृत्या राक्षसेन्द्रत्य भ्राताऽमित्रास्यते विभो ।
आगतश्च रिपोः पक्षात् कथमस्मिन् हि विश्वसेत् ॥
रावणेन प्रणिहितं तमवेमि विभीषणम् ।
तस्याहं निग्रहं मन्ये क्षमं क्षमवतां वर ॥
नवा द्विषल वर्जयित्वेत्युक्तं तदयुक्तम् । उपगृह्यास्पद चैव चरान् सम्यग्विधाय च ।
युद्धकाण्डः ।
सशोध्य विविधं मार्ग षडूविधं च बलं खकम् ॥
सांपरायिककल्पेन यायादरिपुरं प्रति ॥ इति मनुवचनेन ।
[[66]]
षड्विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्ग्जजीषया " इति कालिदासवचनेन च -
[[५९]]
" मौल भृतं सुहृच्छ्रेणिर्द्विषद/विक बलम् " इत्यमरकोश प्रसिद्ध षड्विध बल- स्यापि संग्राह्यत्वावगमादिति चेन्न । शत्रोर्बलहान्यर्थतया द्विषबलं ग्राह्यमित्येतदभिप्रायत्वात् उदाहृतमन्वादिवचनाना वर्जयित्वा द्विषले इति वचनं तु शत्रुबलहान्यर्थतया गृहीतमपि द्विषद्बलं बहि. संस्थाप्य कण्टकशोधनादिभि. क्लेशयेदित्यभिप्रायकं नत्व- संग्राह्यमेवेति । द्विषद्द्बलम्य बहि स्थापनादिकं च कामन्दके-
अभ्युत्थितं कोपभयादभ्यासेन रिपोर्बलम् । वासयेत्करीयेच्चैतद् र्गकण्टकशोधनैः ॥ इति ।
I
अत एवाविश्वसनीयवल्वर्जनेन पञ्चविधमेव संग्राह्यत्वेनोक्तम् । आश्रमवासिके— आददीत बल राजा मौलं भृत्यबलं तथा । अटवीबलं भृतं चैव तथा श्रेणीबलं प्रभो ॥ तत्र मित्रबलं राजन् मौल चैव विशिष्यते ॥ इति ॥
राक्षसो जिाया बुद्धया संदिष्टोऽयमिहागतः ।
प्रहर्तु मायया छन्नो विश्वस्ते त्वयि राघव ॥
अनेन प्रच्छन्नवैरेषु कुटिल बुद्धिषु विश्वासो न कर्तव्य इति सूचितम् । तथा चापद्धर्मे -
ब्रह्मदत्तपूजनीसवादे –
उशना चैव गाथे द्वे प्रह्लादायाब्रवीत्पुरा । ये वैरिणश्श्रद्दधते सत्ये सत्येतरेऽपि वा ॥ वध्यन्तं श्रद्धधानाम्तु मधुशुष्कतृणैर्यथा । न हि वैराणि शाम्यन्ति कुले दुख गतानिच आख्यातारश्च विद्यन्ते कुले वै धियते पुमान् । उपगूह्यतु वैराणि सात्वयति नराधिपाः ॥ अथैनं प्रतिपिषन्ति पूर्ण घटमिवाश्मनि । स तान्न विश्वसेद्राजा पापं कृत्वेह कस्यचित् अपकृत्य परेषा हि विश्वासाः खमश्नुते ॥ इति ।
कृतवैरेण विश्वासः कार्यस्त्विह सुहृद्यपि । छन्न सन्तिष्ठते वैरं गूढोऽग्निरिव सागरे ॥ सान्त्वे प्रयुक्ते सततं कृतवैरे न विश्वसेत् । क्षिप्रं स बध्यते मूढो न हि वैरं प्रशाम्यति अन्योन्यकृतवैराणां पुत्रपौत्र नियच्छति । पुत्रपौत्रविनाशे च परलोकं नियच्छति ॥ परेषां कृतवैराणा अविश्वासः सुखोदयः । एकांततो न विश्वासः कार्यो विश्वासघातकैः इति च -
[[६०]]
धर्माकूते
प्रविष्टशत्रुसैन्यं हि प्रातरशत्रुर तर्कितः ।
निहन्यादन्तरं लब्ध्वा उलूक इव वायसान् ॥
अत्र सहजशत्रोः काकोलूकस्य दृष्टान्तत्वेनोपादानान् निसर्गशत्रुः न कदाऽपि विश्वस- नीय इत्युक्तम् । तथा चापद्धर्मे-
मूषिकमार्जार सवादे - त्वं हि नो जातित शत्रु · सामर्थ्यान्मित्रतां गतः । तत्कृत्यमभिनिर्वृत्त प्रकृतिं शत्रुतां गतः ॥ नावयोर्विद्यते सन्धि । इति । उलूकैर्वायसहननं च सौप्तिके-
क्रोधामर्षवशं प्राप्तो द्रोणपुत्रस्तु भारत । अपश्यत महाबाहुन्यग्रोधं वायसैर्युतम् ॥ तत्र काकसहस्राणि ता निशा पर्यणामयन् । सुखं स्वपन्ति कौरव्या पृथक् पृथगुपाश्रयः तेषु सुप्तेषु काकेषु विस्रब्धेषु समन्ततः । सोऽपश्यत्सहसायान्तं उलूकं घोरदर्शनम् ॥ सोऽथ शब्दं मृदुं कृत्वा लीयमान इवाण्डजः । न्यग्रोधस्य ततरशाखा प्रार्थयामास भारत॥ सन्निपत्य तु शाखाया न्यग्रोधम्य विहंगमः । सुप्तान् जघान सुबहून् वायसान् वायसांतकः तास्तु हत्वा ततः काकान् कौशिको मुदितोऽभवत् ॥ इति ।
अन्यत-
काककुलप्रध्वंसिन उलूककुलस्य वधोपार्थं चिन्तयद्भिः काकैरेव पक्षौ प्रच्छिद्य (कोटरेव पक्षौ प्रच्छिद्य) कोटरे प्रक्षिप्तेन उलूकैस्सह विश्वासमुपगतेन वृद्धकाकेन काला स्पुनरुत्पन्नेषु पक्षेषु करीषेण गुहाद्वारं विधाय चञ्चू पुटाहृतेन वह्निना उलूका दग्धा इत्युक्तम् । प्राचीनैः-
न विश्वसेत्पूर्वविरोधितस्य शत्रोश्च मित्रत्वमुपागतस्य ।
दग्धां गुहा पश्य दिवाधपूर्णा काकप्रणीतेन हुताशनेन ॥
महताऽप्यर्थजातेन यो विश्वसति शत्रुषु विरक्तासु च भार्यासु तदन्त तस्य जीवितम् इति च ।
सुग्रीवस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा रामो महाबलः ।
समीपस्थानुवाचेदं हनुमत्प्रमुखान् हरीन् ॥
अत्र सुग्रीवमतपरिज्ञानानन्तरमितरमतपरिज्ञानाय प्रश्नकरणात् राज्ञा बहुभिरालो- च्यैव कर्मारभणीय न त्वेकचिन्तनेनेति सूचितम् ।
अत एव चतुर्दशराजदोषेषु दोषत्वेन एक चिन्तनमपि परिगणितम् । भारते- एक चिन्तनमर्थानामनर्थज्ञैश्च चिन्तनम् ॥ इति बहुभिर्मंत्रण च । कामन्दके — द्वादशेति मनुः प्राह षोडशेति बृहस्पतिः । उशना विशतिरिति मन्त्रिणां मन्त्रिमंडलम्
युद्धकाण्डः ।
[[६१]]
[[1]]
यथा समूहमित्यन्ये तत्प्रविश्य यथाविधि । मन्त्रयेताहितमनाः कार्यसिद्धिविवर्धये ॥ इति । मानवेऽपि -
सचिवान् सप्त वाऽष्टौ वा कुर्वीत सुपरीक्षितान् । अपि यत्सुकरं कर्म तदप्येकेन दुष्करम् विशेषतोऽसहायेन किमु राज्यं महोदयम् ।
तैस्सार्धं चिन्तयेन्नित्यं सामान्यं सन्धिविग्रहम् ॥
स्थानं समुदय गुप्ति लब्धप्रशमनानि च ॥ इति ।
तथा हनुमत्प्रमुखानिति विशेषणेन हनुमत्पुरस्कारावगमाद्राज्ञा गुणविशिष्टो मन्त्री पुरस्कर्तव्य इति सूचितम् ॥ तथा चोद्योगे विदुर
गुणैर्विशिष्टाश्च पुरो दधीत विपश्चितस्तस्य नयाः सुनीताः । इति ।
सुहृदा हार्थकृच्छ्रेषु युक्तं बुद्धिमता सता । समर्थेनापि संदेष्टुं शाश्वतीं भूतिमिच्छता ॥
इत्येवं परिपृष्टास्ते स्वं स्वं मतमतन्द्रिताः । सोपचारं तदा राममूचुर्हितचिकीर्षवः ॥ अज्ञातं नास्ति ते किचित् त्रिषु लोकेषु राघव । आत्मानं पूजयन् राम पृच्छस्यस्मान् सुहृत्तया ॥ त्वं हि सत्यव्रतः शूरो धार्मिको दृढविक्रमः । परीक्ष्यकारी स्मृतिमान् निसृष्टात्मा सुहृत्सु च ॥
अनेनाभिज्ञेनापि सचिवेन राज्ञा पृष्ठेनैव सोपचारं वक्तव्यमिति सूचितत् । तथा च कामन्दके-
तन्नियोगेन च ब्रूयादर्थं सुपरिनिश्चितम् । जयाज्ञापय जीवेति नाथ देवेति चादरात् ॥ इति ।
तस्मादेकैकशस्तावद्ध्रुवन्तु सचिवास्तव ।
अत्र सचिवाः राजानं प्रति एकैकश एवं ब्रुवन्त्वित्युक्तया राज्ञाऽपि पृथक् पृथगेव मन्त्रिमत विज्ञाय स्वहित कर्तव्यमिति सूचितम् ॥ तथा च मनुः-
तेषां स्वं स्वमभिप्रायमुपलभ्य पृथक् पृथक् । समस्तानां च कार्येषु विदध्याद्धितमात्मनः इति । कामन्दकेऽपि -
अकत्थनेन कार्याणि सप्रधार्यः पुनः पुनः । प्रविशेत्स्वहितान्वेषी मतमेषां पृथक् पृथक् इति ।६२
धर्माकूते
इत्युक्ते राघवायाथ मतिमानंगदोऽग्रतः । विभीषण परीक्षार्थमुवाच वचन हरिः ॥ विश्वासयोग्यः सहसा न कर्तव्यो विभीषणः । छादयित्वाऽऽत्मभावं तु चरन्ति शठवुद्धयः ॥
प्रहरन्ति च रन्धेषु सोऽनर्थस्सुमहान् भवेत् ।
अनेन अविश्वसनीये विश्वासोऽनर्थाधायक इति सूचितम् । तथा च राजधर्मे- पञ्चोपधव्यतीताश्च कुर्याद्राजार्थकारिणः । देशकालविधानज्ञान् भर्तृकार्यहितैषिणः ॥
इति ।
गुणतः संग्रहः कुर्याद्दोषतस्तु विवर्जयेत् ।
यदि दोषो महान् तस्मिस्त्यज्यतामविशक्तिम् ॥ गुणान्वापि बहून् ज्ञात्वा संग्रह’ क्रियतां नृप ।
अत्र केवल गुणवतः केवलदोषवतश्च असभावितत्वात् । अल्पगुणो बहुदोष परित्याज्यः अल्पदोषः बहुगुणे दोषाधायको न भवतीति सूचितम् ॥
तत्र बहुदोषविषये कामन्दकः-
अहिते वर्तमानानि मित्राण्यपि परित्यजेत् । मित्र विचार्य बहुशो ज्ञातदोषं विवर्जयेत् ॥ अधार्मिकांश्च क्रूरांश्च दृष्टदोषा निराकृतान् । परेभ्योऽभ्यागताश्चैव दूरतः परिवर्जयेत् ॥ इति । अल्पदोष विषये कालिदास -
अनन्तरत्नप्रभवस्य तस्य हिम न सौभाग्यविलोपिजातम् । एकोऽपि दोषो गुणसन्निपाते निमज्जतीदोः किरणेष्विवाक ॥ इति ।
शरभस्त्वथ निश्चित्य सार्थ वचनमब्रवीत् ॥ क्षिपमस्मिन्नरव्याघ्र चारः प्रतिविधीयताम् ।
प्रणिधाय हि चारेण यथावत्सूक्ष्मबुद्धिना । परीक्ष्य च तत. कार्यो यथान्यायं परिग्रहः ॥
अनेन तत्तद्देशकालोचिताभिज्ञेन सूक्ष्मबुद्धिना चारेण पराभिप्रायो विचार्य इति सूचितम् । तथा च मानवे-
वने वनचराः कार्याः श्रमणा आटविकादय । परप्रवृत्तिज्ञानार्थं शीघ्राश्चारपरंपरा. ॥ इति ।
परस्य चैते बोद्धव्यास्तादृशैरेव तादृशाः ॥ इति च । कामन्दकेऽपि - सर्वसंपत्समुदयं सर्वावस्थाविचेष्टितम् । चारेण द्विषता विद्याद्भूदेशप्रार्थनादिकम् ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
जांबवांस्त्वथ संप्रेक्ष्य शास्त्रबुद्ध्या विचक्षणः । वाक्यं विज्ञापयामास गुणवद्दोषवर्जितम् ॥ बद्धवैराच्च पापाच्च राक्षसेन्द्राद्विभीषणः । अदेशकाले संप्राप्तः सर्वथा शक्यतामयम् ॥
[[६३]]
अनेन पापिष्ठस्य शत्रो सकाशात् स्वप्रयोजनरहिते देशे स्वामिपरित्यागानहें काले च समागतो विभीषणः सर्वथा न विश्वसनीय इत्युक्तत्या दुष्टसेवा, प्रयोजनरहिते देशे वासः, आपदि स्वामिपरित्यागश्च न कर्तव्य इति सूचितम् । दुष्टसेवा न कर्तव्येत्येतत् कामन्दके–
द्रव्यप्रकृतिहीनोऽपि सेव्य. सेव्यो गुणान्वितः । भवत्युज्जीवनं तस्माच्छ्राध्यं कालातरादपि ॥
अपि स्थाणुवदासीनः शुष्यन् परिगतक्षुधः ।
न त्वेवानात्मसपन्नाद्वृत्तिमीहेत पण्डित ॥ इति । प्रयोजनरहितदेशे वास विषये प्राचीनाः-
यत्र विद्यागमो नास्ति यत्र नास्ति धनागमः । यत्र चात्मसुखं नास्ति न तत्र दिवस वसेत् इति ।
आपत्काले खामी न परित्याज्य इत्यत्र कामन्दकः-
इति ।
निर्गुणं ह्यपि भर्तारं आपत्सु न परित्यजेत् । ततः परतरो नास्ति य आपत्सूपतिष्ठते ॥
ततो मैदस्तु सप्रेक्ष्य नयापनयकोविदः । वाक्यं वचनसंपन्नो बभाषे हेतुमत्तरम् ॥ वचनं नाम तस्यैव रावणस्य विभीषणः । पृच्छतां मधुरेणाय शनैर्नरवरेश्वर ॥ भावमस्य तु विज्ञाय तत्ततस्तं करिष्यसि । यदि दुष्टो न दुष्टो वा बुद्धिपूर्व नरर्षभम् ॥
अनेन स्वस्मिन् परस्य द्वेष स्नेहो वा तदीयैरिंगिताकारैर्ज्ञातव्य इति सूचितम् ।
तथा च मनुः-
आकारैरिगितैर्गत्या चेष्टया भाषितेन च । नेतवक्त्राविकारैश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मतम् ॥ इति ।
अथ संस्कार संपन्नो हनुमान् सचिवोत्तमः । उवाच स्वचनं श्लक्ष्णं अर्थवन्मधुरं लघु ॥
[[६४]]
धर्माकृते
न भवन्तं मतिश्रेष्ठं समर्थ वदतां वरम् ।
अतिशाययितुं शक्तो बृहस्पतिरपि ब्रुवन् ॥
अनेन मन्त्रसमये खामिनं प्रति सविनयं स्तुतिं कृत्वैव वक्तव्यमिति सूचितम् । तच्च प्राक् प्रपंचितम् ।
-न वादान्नापि संघर्षान्नाधिक्यान व कामतः ।
वक्ष्यामि वचनं राजन् यथार्थ रामगौरवात् ॥
अत्र तर्ककौशल्लक्षणाद्वादात् सचिवेषु स्पर्धा लक्षणात्सघर्षादहं मतिमान् वाग्मी चेत्यभिमानलक्षणादाधिक्यात्स्वैर भाषणेच्छालक्षणाद्विभीषणानुरागलक्षणाद्वा रागान्न वदामि कितु स्वामिकार्यगौरवाद्यथार्थमेव वदामीत्युक्तच्या कामक्रोधादिरहितमन्त्रियुक्तस्य राष्ट्रं बर्धत इति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
इति ।
सकलशास्त्रार्थतत्त्वज्ञं सहिष्णुं सहजं तथा । कृतज्ञं बलवन्तं च क्षान्तं दान्तं जितेन्द्रियम् ॥ सततं युक्तमनसं हितैषिणमतन्द्रितम् । अस्तव्धं प्रसृतं श्लक्ष्ण मृदुवादिनमेव च ॥ सचिव यः प्रकुरुते न चैनमवमन्यते । तस्य विस्तीर्यते राष्ट्रं ज्योत्स्ना ग्रहपतेरिव ॥
अर्थानर्थनिमित्तं हि यदुक्तं सचिवैस्तव ।
तत्र दोषं प्रपश्यामि किया न ह्यपपद्यते ॥ ऋते नियोगात्सामर्थ्यमुपयोक्तुं न शक्यते ।
सहसा विनियोगो हि दोषवत् प्रतिभाति माम् ॥
अत्रापरिचितः सहसा कार्ये न विनियोक्तव्य इति हेतुना कार्य विनियोगात्सामर्थ्यं दृष्टसंग्रहः कर्तव्य इत्यङ्गदम तदूषणेन अपरिचितः चिरकालव्यवहारादिना सशोध्य कार्य विनियोक्तव्य इति सूचितम् । संशोधनप्रकारच कामन्दके-
परिकर्मिषु दाक्ष्य च विज्ञानं धारयिष्णुताम् । गुणत्रयं परीक्षेत प्रागल्भ्यं प्रतिभा तथा ॥ उत्साहं च प्रभावं च तथा क्लेशसहिष्णुताम्। धृतिं चैवानुरागं च धैर्यं चापदि लक्षयेत् ॥ भक्ति मैत्रीं च शौच च जानीयाद्व्यवहारतः । संवासिभ्यो क्लं सत्त्वमारोग्यं शीलमेव च अस्तब्धतामचापल्यं वैराणां चाप्यकर्तृताम् । प्रत्यक्षतो विजानीयाद्भद्रता क्षुद्रतामपि ॥
चारप्रणिहितं युक्तं यदुक्तं सचिवैस्तव । अर्थस्यासंभवात्तव कारणं नोपपद्यते ॥
अत्र व्यवहिते अप्रकटितवृत्तान्तं एव चारप्रेषण न तु पुरस्थिते प्रकटितवृत्तान्तं इति हेतुना चारमुखाद्विचारणीय इति शरभमतदूषणेन स्वच्छन्दवृत्तेर्व्यवहितस्य गूढाभिप्राय परि- ज्ञानाय चार प्रेषणीय इति सूचितम् । अत एवादिपर्वणि-
युद्धकाण्डः ।
[[६५]]
गूढचारिणां पाण्डवानां प्रवृत्तिपरिज्ञानाय भार्गवशालायां द्रुपदराजेन पुरोहितः प्रेषित इति प्रतिपादितम् ।
ततस्स राजा द्रुपदः प्रहृष्टः पुरोहितं प्रेषयामास तेषाम् ।
विद्यामायुष्मानिति भाष्यमाणो महात्मानः पाण्डुसुता स्थ कच्चित् ॥
इति । कामन्दकेऽपि -
दूरे सधानमायत्तं चरे चर्या प्रतिष्ठिता । चराश्चरेयुर्नृपतेश्चक्षुर्दूरतरं हिते ॥ इति ।
अदेशकाले संप्राप्त इत्ययं यद्विभीषणः ।
विवक्षा तल मेऽस्तीति तान्निबोध यथामति ॥
स एव देश कालश्च भवतीह यथा तथा । पुरुषात्पुरुषं प्राप्य यथा दोषगुणावपि ॥
दौरात्म्यं रावणे दृष्ट्वा विक्रम च तथा त्वयि ।
युक्तमागमनं तस्य सदृशं तस्य धीमतः ॥
।
अत्र रावणस्य सीतापहरणदौरात्म्याद्विनाशकालं रामस्य पराक्रमातिशयादुद्भव कालं च ज्ञात्वा रामसमीपे श्रियः प्रार्थनया आगमनादयमेव देशः कालश्चेति जाबवन्मनदूषण प्रतिपादनाच्छ्रेयोर्थी क्षयिष्णुं परित्यज्य भूष्णु सेवेतेति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः-
क्षयामपास्य महतमपि वर्तमानामागामिनीं जगृहिरे च लतास्तरूणाम् । सर्वोहि नोपगतमप्यपहीयमानं वर्धिष्णुमाश्रयमनागतमित्युपैति ॥ इति । निरूपितं च परिमृष्टो [देशस्ते ] नेत्येतद्व्याख्यानावसरे-
अज्ञातरूपैः पुरुषै. स राजन् पृच्छयतामिति । यदुक्तं तत्र मे प्रेक्षा काचिदस्ति समीक्षिता ॥ पृच्छमानो विशंकेत सहसा बुद्धिमान् वच । तत्र मित्रं प्रदुष्येत मिथ्यापृष्टं सुखागतम् ॥ अशक्यस्सहसा राजन् भावो बोद्धुं परस्य वै ।
अन्तः स्वभावै स्तै स्तैश्च नैपुण्यं पश्यता भृशम् ॥
॥
अत्र साधुभावेन समागतस्य धीमतो अभिप्रायः सहसा प्रश्नादिभिर्ज्ञातुमशक्य. प्रश्ने
च कृते मित्रमपि दूष्येंत अतो ज्ञातरूपैः पुरुषैः पराभिप्रायो विचारणीय इति मैन्दमत निराकृतम् ।

• ‘भिधैस्तै ’ इति पाठान्तरम् ।
  D-Y 9
  [[६६]]
  धर्माकृते
  अत्र प्रथमश्लोके मिथ्याप्रश्नेन शकया मित्र प्रदुष्येतेत्युक्तचा हृदयरञ्जनैर्वचनैमिंत्र संगृह्णीयादिति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
  दूरादेवाभिगमनं स्पष्टार्थहृदयानुगा । वाक् सत्कृत्य प्रदानं च त्रिविधो मित्रसंग्रहः ॥ इति । राजधर्मेऽपि -
  यस्तस्यार्थो न रोचेत न तत्तस्य प्रकाशयेत् । न हि राज्ञा प्रमादो वै कर्तव्यो मित्ररक्षणे ॥ इति ।
  द्वितीयश्लोके पराभिप्राय सहसा ज्ञातुमशक्य इत्युक्त्या गूढ पराभिप्रायः उपायेनैव [ ज्ञातव्य इति ] सूचितम् । तदुपायाश्च कामन्दके —
  कथायोगेन बुध्येत वाग्मित्वं स्पष्टवादिता । सुजनीयो विजानीयात्कुलं स्थानमवग्रहम् ॥ परिकर्मसु दाक्ष्यं च विज्ञानं धारयिष्णुताम् । गुणत्रयं परीक्षेत प्रागल्भ्य प्रतिभां तथा ॥ उत्साहं च प्रभावं च तथा क्लेशसहिष्णुताम् । धृति चैवानुरागं च स्थैर्य चापदि लक्षयेत् भक्ति मैत्री च शौचं च जानीयाद्व्यवहारतः । प्रत्यक्षतो विजानीयाद्भवना क्षुद्रतामपि ॥ इति ।
  नत्वस्य ब्रुवतो जातु दृश्यते दुष्टभावता ।
  प्रसन्नं वदनं चापि तस्मान्मे नास्ति संशयः ॥ अशंकितमतिः स्वस्थो न शठः परिसर्पति ।
  न चास्य दुष्टावाक्चापि तस्मान्नास्तीह संशय ॥
  अत्र सद्यः पराभिप्रायनिर्णयानुपयुक्तत्वेन अङ्गदादिमत निरसनपूर्वक सद्य एव पराभि- प्राय निर्णायकमुखात् प्रसादादिप्रतिपादनात् झटिति पराभिप्रायनिर्णये मुखप्रमादादिकं मुख्यं साधनमित्युक्तम् । अत एव भरतस्य राज्यासत्यनासक्ति झटिति परिज्ञातुं रामः आकारें गितादिकमेव हेतुत्वेनोक्तवान्-
  इति ।
  एतच्छ्रुत्वा यमाकारं भजते भरतस्तदा । स च ते वेदितव्यः स्यात् सर्वं यच्चापि मां प्रति ॥ ज्ञेयः सर्वे च वृत्तान्ता भरतस्येगितानिच । तत्त्वेन मुखवर्णेन दृष्ट्याद्याभाषणेन च ॥
  आकारः छाद्यमाबोऽपि न शक्यो विनिगूहितुम् । बलाद्धि विवृणोत्येव भावमन्तर्गतं नृणाम् ॥
  अनेन आकारगोपनमशक्यमित्युक्तम् । तथा च द्रोणपर्वणि - नाकारो गूहितु शक्यो बृहस्पतिमतैरपि । इति ।
  देशकालोपपन्नं च कार्य कार्यविदां वर ।
  इति ।
  युद्धकाण्ड ।
  सफलं कुरुते क्षिमं प्रयोगेणाभिसंहितम् ॥
  [[६७]]
  अनेन देशकालानतिक्रमेण कृतं कार्य सम्यक् फलतीति सूचितम् । तथा च कामन्दके- न कार्यकाल मतिमानतिक्रामेत्कदाचन । कथंचिदेव भवति कार्ये योगसुदुर्लभः । सता मार्गेण मतिमान् काले कर्म समाचरेत् । काले समाचरन् साधु रसवत्फलमश्नुते ॥
  उद्योगं तव संप्रेक्ष्य मिध्यावृत्तं च रावणे ।
  वालिनश्च वधं श्रुत्वा सुग्रीवं चाभिपेचितम् ॥
  इत्यनेन च महापुरुषं बलवन्तं समाश्रयेन्नतु दुर्बलमिति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
  उच्छिद्यमानो बलिना निरुपायप्रतिक्रियः । कुलोद्गतं सत्यमार्ग आश्रयेत बलोत्कटम् ॥ इति ।
  तथा स्वकार्यनिर्वहणे सामर्थ्य परीक्ष्यैव समाश्रयेदिति सूचितम् । अत एव बालिहनन- सामर्थ्य सालभन्ञ्जनादिना परीक्ष्यैव रामभद्रमाश्रितवान्सुग्रीव इति प्रतिपादितं किष्किन्धा- काण्डे ।
  अत्र उद्योग संप्रेक्ष्येत्यादिना सद्वृत्तमुद्योगिनं त्वां मिथ्याप्रवृत्तं रावणं चावेक्ष्य वालिनो वधं सुग्रीवाभिषेकं च विच ये बुद्धिपूर्वकं राज्याशया समागत अतोऽयं संग्राह्य इति प्रति- पादिनम् । अनेन सद्वृत्तियुक्तस्योद्योगिनो मित्राण्यपि स्वत आगच्छन्ति असाध्यमपि सिद्ध्यति व्यसनिना तु सकलमपि कार्य विनश्यतीति सूचितम् ।
  सद्वृत्ताना कार्य सिद्धिव्र्व्यसनिना कार्यहानिरित्युभयमपि कामन्दके-
  अन्वीक्षणं च विद्याना स्ववर्णाश्रमलक्षणम् । ग्रहणं शस्त्रशास्त्राणा युद्धमार्गोपशिक्षणम् ॥ व्यायामः शास्त्रविज्ञानं कर्मणां लक्षणानि च । गजाश्वरथपृष्ठेषु यथावत्सप्रवर्तनम् ॥ नियुद्धकुशलं माया परचित्तप्रवेदनम् । धूर्तताऽसाधुयुक्तेषु सत्सु सद्वृत्तदर्शनम् ॥ मन्त्रोद्योगौ तु मन्नित्वं तद्रक्ष्याम्वास्थ्यमेव च ।
  उपेक्षा सामदानं च भेदो दण्डश्च साधनम् ॥
  प्रशस्ताध्यक्ष सेनानी मन्त्र्यमात्यपुरोधनम् । सम्यक् प्रचारविज्ञान दुष्टानां चावरोधनम् ॥ गतागतपरिज्ञानं ततः संप्रेषणानि च । गुरूणामनुवृत्तिश्च पूज्याना चाभिपूजनम् ॥ धर्मासनप्रतिष्ठान राज्यकण्टकशोधनम् । दूतादूतपरिज्ञानं कृताकृतपरीक्षणम् ॥ तुष्टातुष्टविवेकश्च सर्वेषामनुजीविनाम् । मध्योदासीनचरितज्ञान तत्सिद्धिपालनम् ॥ परिग्रहन्तु मित्राणाममित्राणां च निग्रहः । पुत्रदारादिगुप्तिश्च बन्धुवर्गपरिग्रहः ॥
  [[६८]]
  धर्माकूते
  स्ववृत्तियवनादीनां श्ववृत्तीना प्रवर्तनम् । असता च परिक्लेशः सतां च परिगूहनम् ॥ अहिसा सर्वभूतानामधर्माणा च वर्जनम् । अकार्यप्रतिषेधश्व कार्याणा च प्रवर्तनम् ॥ प्रदान च प्रदेयानामादेयाना च संग्रहः । अदण्डयता प्यदण्डयानां दण्ड्याना चापिदण्डनम् अग्राह्याग्रहणं चैव ग्राह्माणा ग्रहणं तथा । अर्थयुक्तम्य करणमनर्थस्य च बर्जनम् ॥ न्यायतश्च करादान स्वपक्षाप्रतिमोक्षणम् । संवर्धन प्रदानानां निरस्याना च निष्कृतिः ॥ वैषम्याणा प्रशमन भृत्याना चाविरोधनम् । अविज्ञातस्य विज्ञानं विज्ञातस्य च निश्चय. ॥ आरंभः कर्मणा शश्वदारब्धम्यांतदर्शनम् । अलब्धलिप्सान्यायेन लब्धम्य परिवर्धनम् ॥ परिवृद्धस्य विधिवत्पात्रे संप्रतिपादनम् । अधर्मप्रतिषेधश्व न्यायमार्गानुवर्तनम् ॥ उपकार्योपकारित्वमितिवृत्तं महीपतेः । एतत्सर्वममात्यादि राजामात्यपुरस्सरः ॥ नयत्युन्नतिमुद्युक्तो व्यसनी क्षयमेव तु ॥ इति ।
  मित्राणि सिध्यन्तीत्यपि तत्रैव सद्भावेन हरेन्मित्रं सभ्रमेण च बान्धवान् । स्त्रीभृत्यान् प्रेमदानाभ्यां दाक्षिण्येनेतराञ्जनान् ॥ इति ।
  इति पथि विनिवेशितात्मनो रिपुरपि गच्छति साधुमित्रताम् । इति च ।
  यथाशक्ति मयोक्तं तु राक्षसस्यार्जवं प्रति ।
  त्वं प्रमाणं तु शेषस्य श्रुत्वा बुद्धिमतां वर ॥
  अनेन सचिवः राज्ञो हितं स्वयमुक्त्वा स्वस्मिन्नियंतृत्वशकापरिहाराय कार्य स्वा तन्त्र्यं खामिन एवेति निवेदयेदिति सूचितम् ।
  अत उद्योगे दुर्योधन प्रति कर्तव्याभिधानानन्तर द्रोणस्य वचनम् । एतते सर्वमाख्यातं यथेच्छसि तथा कुरु ॥ इति ।
  नन्वत्र युवराजेनागदेन जांबवत्प्रभृतिभिर्मन्त्रिमुख्यैश्व अन्यमत निराकरणेन विना स्व- स्वमतमुपन्यस्तम् । हनूमता तु इतरमतदूषणाभिधानपूर्वकं स्वमतमभिहितं तदसङ्गतम् । इतरदूषणाभिधानस्य परस्परभेदकत्वेन राजकार्यहानिकरत्वात् । भेदस्य कार्यहानिकरत्वं च कामन्दके —
  अन्योन्यमेव निर्भिन्नं भिन्नगर्भ न युध्यते ॥ इति ।
  प्रत्युत कार्यकाले प्रोत्साहनाय विद्यमानानपि दोषानाच्छाद्य अविद्यमानैरपि गुणैस्तो- तव्या एव । एतदपि कामन्दके-
  कार्यस्य हि गरीयस्त्वान्नीचानामपि कालवित् ।
  सतोऽपि दोषानाच्छाद्य गुणानप्यसतो वदेत् ॥ इति ।
  युद्धकाण्ड ।
  [[६९]]
  राज्ञाऽपि च सर्वसंमत एवार्थोऽनुसर्तव्य नत्वेकमात्राभिमतः । तत्र सर्वमन्त्रिसंमतार्थो अनुसर्तव्य इत्येतत् । कामन्दके-
  यत्र मन्त्रिमनस्साम्यं यन्न चेतोऽनुशंकते ।
  यच सन्तो न निर्दति तत्परीयाच्चिकीर्षितमिति ॥ एक मात्रभिमतोऽर्थो न ग्राह्य इत्येतत् । राजधर्मे-
  नैकमिच्छेद्रणं हित्वा इति । जैमिनि मुनिरपि-
  विप्रतिषिद्धधर्माणा समवाये भूयसा स्यात् स्वधर्मत्वम् । इति सूत्रेण भूयोनुग्रहो न्याय्य
  इत्याह-
  तथा च हनुमत्कृतबहुजन तिरस्कारः रामकृततदङ्गीकारश्चायुक्त एवेति चेत् उच्यते । नात्र हनुमतः इतरमततिरम्करणे तात्पर्यमस्ति किंतु राजकार्यसिद्ध्यर्थतयैव इतर पक्ष- दूषणाभिधानम् । तथा च इतरकोपपरिहारपरं तस्यैव हनूमतो वाक्यम् ।
  न वादान्नापि सघर्षान्नाधिक्यान्न च कामतः ।
  वक्ष्यामि वचन राजन् यथार्थं रामगौरवात् ॥ इति राजहितमिच्छता मन्त्रिणाऽपि कार्यकालात्यये प्राप्ते युक्तं वक्तव्यम् । तथा च कामन्दके-
  आपद्युन्मार्गगमने कार्यकालात्ययेऽपि च ।
  अपृष्टोऽपि हितान्वेषी ब्रूयात्कल्याणभाषितम् ॥ इति ।
  अत एव इतरेषा युक्तमेवानेनोक्तमिति न कोप परस्परभेदो वावगम्यते । तत्रापि च इतरमतगुणदोषानुद्घाटने न स्वमतमात्रोपन्यासे तद्वदिदमप्येकं मतमिति साधारणत्वबुद्ध्या स्वमतमप्रतिष्ठित स्यात् । व्यवहरन्ति च शास्त्रकाराः । यावत्परमतं न निराक्रियते ताव- स्वमतमप्रतिष्ठितम् इति प्रत्युत बहुपक्षविरुद्धत्वादयमेव पक्षस्त्याज्यो भवेत् तथा च राज्ञः कार्य हीयेत । राज्ञाऽपि च सर्वेषा मन्त्रिणा मतं विचार्य युक्तियुक्त मत ग्राह्यं परस्पर- विरोधे बहुपरित्यागेनापि बुद्धिमत एकस्यापि पक्षो ग्राह्यः । तथा च राजधर्मे -
  यस्त्वेको बहुभिः श्रेयान् कामं तेन गणं त्यजेत् । इति ।
  [[1]]
  सहस्रमपि मूर्खाणामेकं क्रीणाति पण्डितम् । पण्डितो ह्यर्थकृच्छ्रेषु कुर्यान्निश्रेयसं महत् ॥ इति च ।
  शतमप्यधानां न पश्यतीति न्यायादेकेनापि बहूना प्रतिबन्धसंभवाच्चेति ।
  तथा च स्वमतनिर्धारणेन राजकार्यसिद्ध्यर्थतया हनुमत्कृतमितरमतदूषण रामकृतं युक्तियुक्तहनुमत्पक्षस्या विचारेण परिग्रहणं चोपपन्नमेवेति ॥
  [[७०]]
  अष्टादशे ॥
  धर्माकूते
  अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायुसुतस्य ह । प्रत्यभाषत दुर्धर्ष श्रुतवानात्मसंस्थितम् ॥
  ममापि तु विवक्षाऽस्ति काचित्प्रति विभीषणम् ।
  श्रुतमिच्छामि तत्सर्वं भवद्भि श्रेयसि स्थितैः ॥
  अनेन मन्त्रिवाक्यश्रवणानन्तरं रामेण स्वकीयहृदयप्रतिपादनात् अन्यैरपि राजभि- मन्त्रिणा मतं विज्ञाय स्वमतमपि गुणदोषज्ञानार्थ प्रकाशनीयमिति सूचितम् ।
  अत एव कृष्ण यादवाना मत विज्ञाय स्वमत तेभ्यो निवेदितवान् इति प्रतिपादित । हरिवंशे –
  ब्रुवता वः श्रुतं वाक्यं हेतुतः क्रमशस्तथा । न्यायतश्शास्त्रतश्चैव दैव चानुपश्यत ॥ श्रूयतामुत्तरं वाक्य मम बुद्धया च गृह्यताम् ॥ इति ।
  मित्रभावेन संप्राप्तं न त्यजेयं कथचन ।
  दोषो यद्यपि तस्य स्यात्सतामेतदगर्हितम् ॥
  अनेन मित्रभावेन संप्राप्तो दुष्टोऽपि सद्भिर्न परित्याज्य इत्युक्तम् । तथा चानुशासनिके-
  अमित्रमपि चेद्दीन शरणैषिणमागतम् । व्यसने योऽनुगृह्णाति स वै पुरुषसत्तमः ॥ याचमान महादीनमनासक्तम किचनम् । यो नार्चति यथाशक्ति स नृशंसो युधिष्ठिर ॥ इति । [ तच्छु वा सुग्रीव उवाच ]
  सुदुष्टो वाऽप्यदुष्टो वा किमेप रजनीचरः । fai व्यसनं प्राप्तं भ्रातरं यः परित्यजेत् ॥
  को नाम स भवेत्तस्य यमेष न परित्यजेत् ।
  अत्र आपदि ज्येष्ठ भ्रातरं परित्यज्य समागतो विभीषण. क वा न परित्यजेदिति सुग्रीवेण प्रतिपादनात् व्यसने स्वामिपरित्यागो न कर्तव्य इति सूचितम् ॥ तथा च कामन्दके-
  निर्गुणं हन्यपि भर्तारमापत्सु न परित्यजेत् । तत. परतरो नास्ति य आपत्सूपतिष्ठते ॥ इति ।
  वानराधिपतेर्वाक्यं श्रुत्वा सर्वानुदीक्ष्य च । ईषदुत्स्मयमानस्तु लक्ष्मण पुण्यलक्षणम् ॥
  इति होवाच काकुत्स्थो वाक्यं सत्यपराक्रमः ।
  युद्धकाण्डः ।
  [[७१]]
  अत्र ईषदुत्स्मयमान इत्यनेन इतरमन्त्रिभिर्निराकृतमपि पक्ष उपपत्त्या समर्थयत इति सुग्रीवे सन्तोषाविष्करणात् अन्येनापि समर्थे श्रेयस्करे मन्त्रिणि प्रीतिः कर्तव्येति सूचितम् । मन्त्रिणः श्रेयस्करत्व च उद्योगे-
  एकोप्यमात्यो मेधावी शूरो दक्षः प्रियंवदः । राजानं राजमात्रं वा प्रापयेन्महती श्रियम् ॥ इति ।
  अथवा हनूमता उपपत्त्या निराकृतमपि पक्ष तदाशयमविज्ञाय सुग्रीवो वदतीति रामेण हासकरणात् समर्थ पण्डित एव पराभिप्राय जानातीति सूचितम् । तथा चाभियुक्ता -
  उदीरितोऽर्थ पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वदन्ति चोदिताः । अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥ इति ।
  ननु सुग्रीवस्य अनभिज्ञत्वेन परिहासकरणमयुक्तं अनधीत्य च शास्त्राणीत्यग्रिमश्लोकेन तस्यैवाभिज्ञत्वेन स्तुतिकरणादिति चेन्न,
  कार्यगौरवेण दोषाच्छादनपूर्वकं स्तुतिकरण संभवात् । तथा च कामन्दके-
  कार्यस्प गरीयस्त्वान्नीचानामपि तत्त्ववित् । सतोऽपि दोषान् प्रच्छाद्य गुणानप्यसतो वदेत् इति ।
  तथा धार्मिकस्य मम शरणागतपरिपालन परमो धर्म शरणागतपरित्यागश्च गर्हित इति जानन्नपि सुग्रीवः धर्मविरोधेन केवलार्थपरा नीतिमवलंब्य वदतीति हासकरणात् धार्मिकस्य धर्मप्रधानैव नीति संमता भवतीति सूचितम् ।
  अत एवार्थापेक्षया धर्म एव ममाभिमततरमित्युक्त मारण्यके भीम प्रति धर्मपुत्रेण- मम प्रतिज्ञा च निबोध सत्या वृणेय धर्मममृताज्जीविताच्च ।
  राज्य च पुत्रश्च यशोधनं च सर्व न सत्यस्य कलामुपैति ॥ इति ।
  अनधीत्य च शास्त्राणि वृद्धाननुपसेव्य च ।
  न शक्यमीदृशं वक्तुं यदुवाच हरीश्वरः ॥
  अत्र अयुक्तमपि वदतः सुग्रीवस्य स्तुतिकरणात् युक्तिरहितमपि मन्त्रिणां मत न दूषयेत् अपि तु सादरमिव शृणुयादिति सूचितम् ॥ तथा च कामन्दके-
  विदुषा शासने तिष्ठेन्नावमन्येत कंचन । सर्वस्य चोक्तं शृणुयात्सुभाषितजिदृक्षया ॥
  इति । उद्योगे विदुरोऽपि —
  न निवं मन्त्रगतस्य गच्छेत् ससृष्टमन्त्रस्य कुसंगतस्य ।
  न च ब्रूयान्नाश्वसिमि त्वयीति सकारणं व्यपदेश च कुर्यात् ॥ इति ।७२
  धर्माकूते
  अत एव सुग्रीवमुखभङ्गमकृत्वा तस्य स्तुतिपूर्वकं स्वमतेन तन्मतं पर्यायेण निरा-
  करोति ।
  अस्ति सूक्ष्मतरं किंतु यदत्र प्रतिभाति मा ।
  प्रत्यक्षं लौकिकं वापि विद्यते सर्वराजसु ॥
  ।
  अमित्रास्तत्कुलीनाश्च प्रातिदेश्याश्च कीर्तिताः । व्यसनेषु प्रहर्तारस्तस्मादयमिहागतः ॥
  अत्र अमित्रा रिपव तत्कुलीना ज्ञातयः ।
  अरिर्मित्रम रेर्मित्र मित्र मित्रमतः परम् । तथारिमित्र मित्रं च विजिगीषोः पुरस्सराः ॥ इति नीतिशास्त्र प्रसिद्ध द्वादश राजमण्डलान्तर्गत स्वदेश समीपवर्तिनो राजानः प्रातिदेश्याः । एते प्रबलतर रिपुकृतमवमानादिकं सोढा कालकाक्षिण समागते काले रिपुं प्रहरेयुरित्युक्तम् ॥ तथा च कामन्दके-
  •
  कौर्मं संकोचमास्थाय प्रहारमभिरोचयेत् । काले प्राप्ते तु मतिमानुतिष्ठेत्रसर्पवत् ॥ वहेदमित्रं स्कन्धेन यावत्कालस्य पर्ययः । ततः पर्यागते काले भिन्द्याद्धमिवाश्मनि ॥ इति ।
  तथा अरिः प्रातिदेश्यो ज्ञातयश्चेत्येते सहजशत्रवः समये प्रबलमाश्रित्य प्रहरंति । अतोऽस्य राज्यकामुकस्य रावणं प्रहर्तुमस्मत्समाश्रयपरस्य विभीषणस्य परिग्रहे रावणः सुखच्छेद्यो भवतीत्यवगमात् शत्रुसकाशात्प्राप्तेन सहायेन शत्रुः सुखच्छेद्यो भवतीति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
  विषं विषेण व्यथते वज्रं वज्रेण भिद्यते । गजेन्द्रो दृष्टसारेण गजेन्द्रेणैव बध्यते ॥ मत्स्यो मत्स्यं समादत्ते ज्ञाति ज्ञातिरसशयः । रावणोच्छित्तये रामो विभीषणमपूजयत् ॥ इति ।
  अपापास्तत्कुलीनाश्च मानयन्ति स्वकान् हितान् ।
  एव प्रायो नरेन्द्राणां शङ्कनीयस्तु शोभनः ॥
  अत्र अपापा परस्परानिष्टचिन्तारहितास्तत्कुलीना ज्ञातयः हितान् स्वकामान् नयत्ये वेत्ययमर्थ . सर्वसाधारण’ । राज्ञा तु राज्यैश्वर्यलोभवशादुपजापवशाद्वा शोभनोऽपि ज्ञातिः शङ्कनीय एव भवतीति प्रतिपादनात् राज्ञां ज्ञातिभ्यो भयं नियतमिति सूचितम् ।
  तथा च राजधर्मे-
  ज्ञातिभ्यश्चैव बुद्धथा मृत्योरिव भय सदा । उपराजेव राजधिं ज्ञातिर्न सहते सदा ॥ ऋजोर्मृदोर्वदान्यस्य ह्रीमतः सत्यवादिनः । नान्यैर्ज्ञातेर्महाबाहो विनाशमभिविन्दति ॥ इति ।
  युद्धकाण्डः ।
  यस्तु दोषस्त्वया प्रोक्तो ह्यादानेऽरिवलस्य च । तव ते कीर्तयिष्यामि यथा शास्त्रमिदं शृणु ॥
  न वयं तत्कुलीनश्च राज्यकांक्षी च राक्षसः ।
  पण्डिता हि भविष्यन्ति तस्माद्ग्राह्यो विभीषणः ॥
  [[७३]]
  अत्र वालिवधेन सुग्रीवराज्याभिषेक इव रावणवधेन स्वस्य राज्याभिषेको भविष्यतीति
  समागतः ।
  स्थापयेत्तत्र तद्वश्यं कुर्याच समयक्रियाम् इति मनुवचनेन शत्रुवधानन्तरं तद्राज्ये तत्कुलीनस्थापनस्य धर्मत्वावगमात् अस्मासु तत्कुलीनत्वाभावेन स्वीयराज्याहरणशंकारहितः हिताहितविवेकश्चास्य संभाव्यते, अतः सग्राह्यो विभीषण इति प्रतिपादनात् । यदधीनं यस्य राज्यादिकं स तस्य द्रोह न करिष्यतीति तस्मिन् विश्वासं कुर्यादिति सूचितम् ।
  तथा च राजधर्मे-
  यं मन्येत ममाभावादस्याभावो भवेदिति । तस्मिन् कुर्वीत विश्वासं यथा पितरि वै तथा ।
  वै
  इति ।
  तथा राज्यकांक्षी चेति चकाराद्रावणादुच्छेदशंकया तं परित्यज्य अस्मान् प्राप्त इत्य- र्थातरस्याप्यवगमात् अन्योऽपि राजसकाशादुच्छेदशङ्काया तस्मादुत्थायान्यं बलोत्कटमाश्रये- दिति सूचितम् ॥ तथा च कामन्दके-
  उच्छिद्यमानो बलिना निरुपायप्रतिक्रियः । कुलोद्गतं सत्यमार्गमाश्रयेत बलोत्कटम् ॥ इति ।
  ननु जात्या मूर्खेषु राक्षसेषु उत्पन्नस्य विभीषणस्य हिताहितविवेकसंभावना कथमिति चेन्न हिताहितविवेकस्य मूर्खजातिष्वपि क्वचिदर्शनात् । अत एवासुरपुत्रेष्वपि प्रहा- दस्यैव विवेक उक्तो विष्णुपुराणे-
  हिरण्यकशिपोः पुत्रश्वत्वारः प्रथितौजसः । अनुह्रादश्च ह्रादश्च प्रह्लादश्चैव धर्मवान् ॥ संहारच महावीर्यो दैत्यवश विवर्धनाः । तेषां मध्ये महाभागः सर्वत्र समहम्वशी ॥ प्रह्लादः परमां भक्तिं च उवाह जनार्दने । धर्मात्मा सत्यशौचादिगुणानामाकरस्तथा ॥ उपमानमशेषाणा साधूना यस्सदा भवेत् ॥ इति ।
  एवं प्रभावो दैत्योऽसौ मैत्रेयासीन्महामतिः । इति च । एवं बलेरपि ज्ञानमुक्तं मोक्षधर्मे-
  न हीदृशमहभावमवशः प्राप केवलम् । यदेवमभिजानामि का व्यथा मे विजानतः ॥ इति ।
  D-Y 10
  [[७४]]
  धर्माकूते
  तथा चतुर्मुखजातावुत्पन्नस्यापि विभीषणस्य प्रह्लादादिवत् हिताहितविवेकः संभवतीत्य- भिप्रायेण श्रीरामेणोक्तं " पण्डिता हि भविष्यन्तीति । "
  अव्यग्राश्च प्रहृष्टाश्च न भविष्यति सङ्गताः ।
  प्रवादश्च महानेष ततोऽस्य भयमागतम् ॥
  अत्र ज्ञातयः स्वीयेषु विभूति दृष्ट्वा अभ्यसूयया स्नेह न कुर्वन्तीत्युक्तम् । अत एव धर्मैपुत्रस्य प्रज्वलितां श्रियं दृष्ट्रा सन्तप्तो दुर्योधन अभ्यसूयया धर्मपुत्रस्य राज्यापहरणाय वधकरणाय च यत्नं कृतवानिति प्रतिपादित सभापर्वणि-
  दृष्टेमां पृथिवी कृत्स्ना युधिष्ठिरवशानुगाम् । जितामस्त्रप्रतापेन श्वेताश्वस्य महात्मनः ॥ तं च यज्ञ तथाभूतं दृष्ट्रा पार्थस्य मातुल। श्रिय तथाविधा दृष्ट्रा ज्वलन्तीमिव पाण्डवे अमर्षवशमापन्नो दह्यामिति तथोचितः । कृतो यत्नो मया पूर्वं विनाशे तस्य सौबल ॥ तच्च सर्वमतिक्रम्य संबृद्धोऽस्विव पंकजम् । इति ।
  इति भेदं गमिष्यन्ति तस्माद्ग्राह्यो विभीषणः ।
  इत्यनेन स्वतः संप्राप्तस्य विभीषणस्य अभयदानराज्याभिषेकादिना संग्रहे कृते अनेनैव न्यायेन श्रेयोर्थिनोऽन्येऽपि शत्रुपक्षीयास्तस्माद्भिन्नाः संतः स्ववशा भविष्यति अतोऽस्य संग्रहः कर्तव्य इत्युक्तत्या निखिलशत्रुबल भेदनाय मर्मज्ञो ज्ञातिः सग्राह्य इति सूचितम् ।
  आपदि भ्रातरं परित्यक्तवतः को वा न परित्याज्य इत्यस्येदमुत्तरम् ।
  न सर्वे भ्रातरस्तात भवन्ति भरतोपमाः ।
  मद्विधा वा पितुः पुत्राः सुहृदो वा भवद्विधा ॥
  अत्र राज्यलोमेन पितृभ्रात्रादीनवमत्यापि लोके तैस्तैः राज्यसुखस्य अनुभूयमानत्वात् प्राप्तमपि राज्यं परित्यज्य भ्रातृचित्त नुवृत्तिं कृतवतो भरतस्य पिलाज्ञया प्राप्तराज्यं परित्यज्य वने वसतो मम प्राप्तं राज्यसुखमननुभूय मित्रर्थे क्लेशमङ्गीकृतवतस्तव सदृशः कोऽपि नास्तीति प्रतिपादनात् ।
  केषाचिदेवाभिज्ञाना महापुरुषाणां राज्यसुख व्यामोहकरं न भवतीतरेषां भवत्येवेति सूचितम् । तथा च मोक्षधमें-
  न पण्डितः क्रुध्यति नोपसज्जते न चापि संसीदति न प्रहृष्यति । न चार्थकृच्छ्रव्यसनेषु शोचते स्थितः प्रकृत्या हिमवानिवाचलः ॥ यमर्थसिद्धिः परमा न हर्षयेत्तथैव काले व्यसनं न मोहयेत् ।
  सुखं च दुःखं च तथैव मध्यमं निषेवते यः स धुरन्धरो नरः ॥ इति ।
  युद्धकाण्डः ।
  [[७५]]
  ननु भ्रातरं विरुध्य समागतोऽय विभीषणः संग्राह्य इति प्रतिपादनाय, न सर्वे आतर- स्तात भवन्ति भरतोपमाः । इत्येतत्प्रतिपादनस्य सप्रयोजनत्वेऽपि इतरांशप्रतिपादनं निष्प्र- योजनमिति चेन्न भरतसदृशो भ्राता न भविष्यतीत्येतावन्मात्रप्रतिपादने भ्रातृद्रोहिण सुग्री- वस्य मर्मोद्घाटनेन मनसि वैषम्ये सति असमाधानेन कार्यं हीयेत तन्माभूदित्येवमर्थं सुहृदो वा भवद्विधा इति सुहृत्कार्यकरणे त्वादृशो विरल एवेत्युक्तं । एवमपि अकाण्डे वस्तुतिः किमर्थं कृतेति सुग्रीवस्य पुनरपि शङ्का भवेत्तन्माभूदित्येवमर्थतया स्वतुल्यताज्ञापनार्थं मद्विधा वा पितुः पुत्रा इत्युक्तम् । एवं च भ्रात्रनुवर्तने भरतस्य पित्राज्ञापरिपालने स्वस्य सुहृत्कार्य - साधने सुग्रीवस्य सदृशोऽन्यः कोऽपि नास्तीति तस्य तस्य विशेषगुणकथनं सफलम् । एवं च सति मद्विधा वा पितुः पुत्रा इत्येतस्य रामवचनस्य आत्मप्रशंसां परगर्हामिति च वर्ज - येदिति धर्मशास्त्रप्रतिषिद्धात्मस्तुतिरूपत्वमपि परिहृतं भवति — मित्रमनस्समाधानार्थतया भूतार्थकथनरूपत्वात् भूतार्थकथने स्वगुणाविष्करणं न दोषाय । तथा च प्राचीनाः-
  स्वगुणाविष्कृतो दोषो नात्र भूतार्थशंसिनः । इति ।
  एवमुक्तस्तु रामेण सुग्रीवस्सहलक्ष्मणः । उत्थायेदं महाप्राज्ञः प्रणतो वाक्यमब्रवीत् ॥ रावणेन प्रणिहित तमवेहि विभीषणम् । तस्याहं निग्रहं मन्ये क्षमं क्षमवतां वर ॥ राक्षसो जिह्मया बुद्ध्या सन्दिष्टोऽयमिहागतः ।
  प्रहर्तुं त्वयि विश्वस्ते प्रच्छन्नो मयि वानघ । लक्ष्मणे वा महाबाहो स वध्यः सचिवैस्सह । रावणस्य नृशंसस्य भ्राता ह्येष विभीषणः ॥ एवमुक्त्वा रघुश्रेष्ठं सुग्रीवो वाहिनीपतिः ।
  वाक्यज्ञो वाक्यकुशलं ततो मौनमुपागमत् ॥
  अनेन क्रूरस्य वैश्वकस्य च नीतिमार्गानुसारेण अग्राह्यस्यापि विभीषणस्य संग्रह : कर्तव्य इति आग्रहेण वदन्तं श्री रामभद्रं प्रति न संग्राह्य इति प्रणतिपूर्वकं सुग्रीवेण निषेधकरणात् प्रभोराग्रहे सति मन्त्रिभिः प्रणामादिभिरुपायैः परावृत्तिः कर्तव्येति सूचितम् ॥
  तथा च कामन्दके —
  बोधयेयुः प्रमाद्यन्तमुपायैर्नाडिकादिभिः । आपद्युन्मार्गगमने कार्यकालात्ययेषु च ॥ अपृष्टोऽपि हितान्वेषी ब्रूयात्कल्याणभाषितम् ॥ इति ।
  सुग्रीवस्य च तद्वाक्यं रामः श्रुवा विमृश्य च । ततः शुभतरं वाक्यमुवाच हरिपुंगवम् ॥
  [[७६]]
  धर्माकूते
  अत्र, सुग्रीवोदीरितं वाक्य नीतिप्रधानत्वाच्छुभं रामवाक्यं तु धर्मप्रधानत्वाच्छुभतरमिति प्रतिपादितम् ।
  एवं च अर्थधर्मवाक्ययोः शुभशुभतरत्वप्रतिपादनेन मोक्षयुक्तवचनस्य शुभतरत्वप्रति- पादनेन मोक्षयुक्तवचनस्य शुभतरत्वं कामयुक्तवचनस्य तु अप्रशस्तत्वान्निकृष्टत्वमित्यर्था - त्सिद्धम् । तथा च सर्वपुरुषार्थापेक्षया कामः अप्रशस्तत्वान्निकृष्ट तदपेक्षया अर्थो ज्यायान् अर्थकामाभ्यां धर्मो ज्यायान् धर्मार्थकामापेक्षया मोक्षो ज्यायानिति सूचितम् ॥
  तत्र कामस्याप्रशस्तत्वं मूल एव स्फुटम् - “कामात्मता खल्वपि न प्रशस्ता” इति । भोक्तृविनाशकत्वादपि कामस्याप्रशस्तत्वम् । भोक्तृविनाशकलं च कठवल्लयां - श्वोभावा मर्त्यस्य यदन्तकैतत्सर्वेन्द्रियाणाजरयन्ति तेज अपि सर्वं जीवितमल्पमेव । इति । वनपर्वणि धर्मपुत्रं प्रति भीमोऽपि -
  तस्य धर्मार्थहीनस्य कामार्थे निधनं ध्रुवम् । कामतो रममाणस्य मीनस्येवाभसः क्षये ॥ इति ।
  अर्थस्य कामापेक्षया प्राबल्यै च कामजनकत्वात् । तथा चारण्यके द्रौपदीवाक्ये— अर्थमिच्छति कामार्थी न कामादन्यमिच्छति ॥ इति ।
  इति ।
  अर्थकामाभ्या च धर्मस्य प्राबल्यं राजधर्मे-
  धर्मत्वर्थाच्च कामाच्च धर्म एवोत्तरो भवेत् । अस्मिन् लोके परे चैव धर्मात्मा सुखमेधते ॥
  अर्थसिद्धेः परं धर्मं मन्यते यो महीपतिः । ऋभ्या च कुरुते वृद्धि स धर्मेण विराजते ॥ इति च ।
  धर्मार्थकामापेक्षया मुक्तिप्राबल्यं च मोक्षधर्मे-
  मोक्षो वा परमं श्रेय इति राजन् सुखार्थिनाम् ॥ इति ।
  अत एव तत्साधनस्यात्मतत्त्वज्ञानस्य सर्वापेक्षया उत्कृष्टत्वमुक्तं मानवे- वेदाभ्यासस्तपो ज्ञानमिन्द्रियाणां च निग्रहः । अहिंसा गुरुसेवा च नैश्रेयसकरं परम् ॥ सर्वेषामपि चैतेषां शुभानामिह कर्मणाम् । किं स्याच्छ्रेयस्करतरं कर्मोक्तं पुरुषं प्रति ॥ सर्वेषामिह चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् । तद्धययं सर्वविद्यानां प्राप्यते ह्यमृतं ततः ॥ इति । विष्णुपुराणेऽपि -
  धर्मार्थकामैः कि तस्य मुक्तिस्तस्य करे स्थिता ।
  समस्तजगता मूले यस्य भक्तिः स्थिता त्वयि ॥ इति ।
  युद्धकाण्डः ।
  सुग्रीवप्रतिपादित नीतिप्रधानार्थशास्त्रस्य रामेणाङ्गीकृतधर्मशास्त्रस्य च विरोधे सति अर्थ - प्रधानशास्त्र दुर्बलविषयं धर्मप्रधानशास्त्रं बलवद्विषयमिति शास्त्रयोर्विषयव्यवस्थां प्रतिपाद- यितुं स्वस्य बलवत्ता प्रतिपादयन्नाह -
  सुदुष्टो वाऽप्यदुष्टो वा किमेष रजनीचरः । सूक्ष्ममप्यहितं कर्तु ममाशक्तः कथंचन ।
  पिशाचान् दानवान् यक्षान् पृथिव्यां ये व राक्षसाः ।
  अङ्गुल्यग्रेण तान् हन्यामिच्छन् हरिगणेश्वर ॥
  अनेन इच्छामात्रेण शत्रुसंहारसमर्थे बलवति महापुरुषैरितरैः कापट्येन प्रयुक्तं वध- साधनं निष्फलं भवतीति सूचितम् ।
  अत एव प्रबलतरे प्रह्लादे दुष्टेन हिरण्यकशिपुना बधार्थ प्रयुक्तं विषाग्न्यायुधादिकं निष्फलमिति प्रतिपादितं । विष्णुपुराणे-
  यस्त्वेतद्भगवानाह प्रह्लादं प्रति सत्तमम् । धर्मात्मा सत्यशौचादिगुणानामाकरस्तथा ॥ उपमानमशेषाणां साधूनां य सदाऽभवत् । ददाह नाग्निर्नास्त्रैश्च क्षुण्णस्तत्याज जीवितम् जगाम वसुधा क्षोभं यत्राब्धिसलिलस्थिते । दृढबन्धोऽपि चलितो विक्षिप्तांगम्समाहितः ॥ शैलैराक्रान्नदेहोऽपि न ममार च यः पुरा । त्वयैवेतीह माहात्म्यं कथितं यस्य धीमतः ॥ श्रोतुमिच्छामि तस्यैतच्चरितं चामितौजसः ॥ इति ।
  अङ्गुल्यग्रेण तान् हन्यां इत्येतस्य प्रतिज्ञारूपत्वभ्रमो माभूदित्येतदर्थं इच्छन्निति पदं द इति ।
  श्रूयते हि कपोतेन शत्रुश्शरणमागतः ।
  अर्चितश्च यथान्यायं स्वैश्च मांसैर्निमन्त्रितः ॥
  स हि तं प्रतिजग्राह भार्याहर्तारमागतम् ।
  कपोतो वानरश्रेष्ठाः किपुनर्मद्विधो जनः ॥
  अत्र आर्त अभयप्रदानेन संरक्षणीय इति । अस्मिन्नर्थे आतिथ्यप्रधानस्य लुब्ध- कपोतीयोपाख्यानस्योदाहरणेन आतिथ्यकरणाकरणयोर्ये गुणदोषास्ते से अभयप्रधानविषये भवन्तीति सूचितम् ।
  अत एवापद्धमें लुब्धकपोतीये- आतिथ्यशरणागतसरक्षणयोः सङ्कलनेन प्रतिपादनं
  कृतम् ।
  कश्चिदस्ति समस्त जीवघातको दुरासदपराक्रमः किरातनेता स एक एव गंभीरमटवी- तटमवगाह्य गतागतपथिकजननिवहान्निहत्य तदीयस्कन्ध लबमान वसनांतरितपाथेयान्

धर्माकूते
सत्वरमेव हृत्वा भक्षयन्ननुक्षणं संवर्धमानदुर्वारगर्वभरपरवशशरीरश्चिरं संचरन् सकल- बन्धुजनैरतीव दुराचार इति निरस्तो बभूव ।
नरः पापसमाचारस्त्यक्तव्यो दूरतो बुधैः । आत्मानं योऽभिसन्धत्ते सोऽन्यस्य स्यात् कथं हितः ॥
नृशंसा दुरात्मानः प्राणिप्राणहरा नरा’ । उद्वेजनीया भूतानां व्याला इव भवन्ति ते ॥ अनन्तरमनन्तसीम्नि सगर्भनिर्भेदन पटुतरस्वाभिः सतटिल्लताभिराविर्भूय घनघटाभिर्युग- पदेव विमुच्यमानाभिः जलशिला वर्षधाराभिः भुवनभोंतराल दशदिशास्वधीकृतासु आर्ततः स्वमपि अश्रुं धारावर्षं वर्षयन्नंतर्धृत कुटिलभावं बहिरङ्गेय्वखिलेषु प्रकटयन्निव शैत्यातिशयेन कुटिलीभवदवयवः साक्षादेघ इव दीनभावं पुरोधाय पुरः पश्चात्पार्श्वयोरपि मुहुर्मुहुरा लोक- मालोकं कयाचिद्वर्तन्या शनैरशनैगच्छन् मध्येमार्गमाद्गरुत्ततिं वसुमतीतलगतपतत्रियुवतिं किमिदमिति पदांगुष्ठेन परामृश्य पक्षिजातिरिति निश्चित्य रयेण शयेन गृहीत्वा पञ्जरे निवेशयामास ।
अथ सकलेषु बलाहककुलेषु विनिर्गलित जलेषु दुरात्मनः किरातस्य वासभुवि वर्षितु- मस्यां न युक्तमिति निश्चित्येव दिशि दिशि पलायमानेषु विरहजन विषादकरैः तुहिनकर - करनिकरै सितीकृतासु दिक्षु विदिक्षु तत्क्षणमयमप्यक्षीणहर्षः क्वचिद्वनवृक्षमूलमुपाविक्षत् ।
साजलिं प्रणतिं कृत्वा वाक्यमाह वनस्पतिम् ।
शरणं यामि यान्यस्मिन् दैवतानि वनस्पतौ ॥ इत्यभिधाय,
सशिलाया शिरः कृत्वा पर्णान्यास्तीर्य भूतले । दुःखेन महताविष्ट. ततम्सुष्वाप पक्षिहा ॥ तत्र तन्महीरुहशाखायां जायावियोगजायमानतापातिरेकपरीतः कपोत इत्थं विललाप अपि स्वस्ति भवेत्तस्या. प्रियाया मम कानने । तया विरहितं हीद शून्यमद्य गृह मम ॥ पुत्रपौत्र वधूभृत्यैराकीर्ण मयि सर्वतः । भार्याहीनं गृहस्थस्य शून्यमेव गृहं भवेत् ॥ न गृहं गृहमित्याहुर्गृहिणी गृहमुच्यते । गृहं तु गृहिणीहीनं अरण्यसदृशं भवेत् ॥ न भुंक्ते मय्यभुंक्ते सा नास्नाते स्नाति सुत्रता । न तिष्ठत्युपतिष्ठेत शेते च शयिते मयि ॥ हृष्टे भवति सा हृष्टा दुःखिते मयि दुःखिता । प्रोषिते दीनवदना क्रुद्धा च प्रियवादिनी ॥ यस्य स्यात्तादृशी भार्या धन्यस्त पुरुषो भुवि ॥
एवं विलपतस्तस्य श्रुत्वा तु करुण वचः । गृहीता शकुनिघ्नेन कपोता वाक्यमब्रवीत् ॥ अहोऽतीव सुभाग्याऽहं यस्या मे दयितः पतिः । असतो वा सतो वाऽपि गुणानेवं प्रभाषते न सा स्त्री भिमन्तव्या यस्यां भर्ता न तुष्यति ।
युद्धकाण्डः ।
तुष्टे भर्तारि नारीणां तुष्टा स्युस्सर्वदेवताः
[[७९]]
अग्निसाक्षिकमित्येव भर्ता वै दैवत परम् । दावाग्निनेव निर्दग्धा सपुष्पस्तबका लता ॥ भस्मीभवतु सा नारी यस्यां भर्ता न तुष्यति ।
इति विचित्य शरणागतसंरक्षणलक्षणधर्मसंरक्षणाय वनाटकरकलित पञ्जरांतलींना सती कपोतीयं खपतिमेवमुवाच - " हे कांत । किमर्थमेकांतत शाखांतनडांतराल निषण्णो नितांत चिन्ता तातस्वातोऽत्यतश्रांतिमतोऽस्य वनेचरस्य पूजां समाचर-
यो हि कश्चिद्विजं हन्याद्वा च लोकस्य मातरम् । शरणागतं च यो हन्यात्तुल्यं तेषां च पातकम् ॥
यस्तु धर्मं यथाशक्ति गृहस्थो ह्यनुवर्तते । स प्रेत्य लभते लोकानक्षय्यानिति शुश्रुम ॥ स त्वं सन्तानवानद्य पुत्रवानसि च द्विज । यत्स्वदेहे दयां त्यक्त्वा धर्मार्थी परिगृह्य च ॥ पूजामस्मै प्रयुंक्ष्व त्वं प्रीयेतास्य मनो यथा । शरीरे मा च संतापं कुर्वीथास्त्वं विहङ्गम ॥ शरीरयात्राकृत्यार्थमन्यान्दारानुपेष्यति ।
सोऽपि तदाकर्ण्य विकृतपक्षपातोऽप्यविकृतपक्षपातः कपोतः यो मदीयमन्दिरं प्रत्या- गतः समित्रजनो वा भवत्वमित्रजनो वा भवत्वातिथ्यं दातुं तस्मै युक्तमस्माकमिति सस्मि - तमेव विस्मयवदन्यानि फलानि जलान्यादाय शाखिशाखा शिखावसतिमपहाय धरातले किरातस्य पुरस्तादवतीर्य तमेवमुवाच -
अरावप्युचितं कार्यमातिथ्यं गृहमागते । छेत्तुमभ्यागते छाया नोपसंहरते द्रुमः ॥ शरणागतस्य कर्तव्यमातिथ्यमिह यत्नत । पञ्चयज्ञप्रवृत्तेन गृहस्थेन विशेषतः ॥ पञ्चयज्ञास्तु यो मोहान्नकरोति गृहाश्रमे । तस्य नायं च परो लोको भवति धर्मतः ।
अतो भवतो मनोवाछाभिपूरणे कि करोमीत्यालपतं वियच्चरकुलपं तं शैत्यगरिमामतीब पीड्यत्येतदपनोदनाय कचिदुपायनोपायं चिन्तयेत्यकथयत्- तदनु गगनचरोऽपि अनेक- वनेभ्यो लोहकारगेहाच्च शुष्कपत्राणि वीतिहोत्रमपि पद्भ्या चचुपुटमुखादादाय प्रतिष्ठाप्य तदुच्छ्रिताभिर्ज्यालामालाभिः शाबरतनुसञ्जातशैत्यजातमुत्सार्य पुनः पुनः किं तनवानीत्युदीर्य क्षुत्समुत्क्षेपणकारणपारणामादिशेति तेनैव याचितः कपोतः अहो महीतलेऽहमहन्यहनि जीवनमेव तन्वन् कथमतिथिपूजा नियमानुबन्ध इति चिन्तातरङ्गिणी तरङ्गसङ्गतातरङ्गः चिरमालोच्य सर्वथा परित्यज्य प्राणानपि अतिथिसन्तर्पणं कर्तव्यमिति निश्चित्य हे महाभाग ! मामेव भक्षयेति स्वेन कल्पिते तस्मिन् जाज्वल्यमानतनूनपाति तनूनपात- यत् - कपोती च मदीयजठरलुठत्क्षुषमुत्सारयितुं किल चकार कार्यमेतादृक्षपक्षीति बहुधा
[[८०]]
धर्माकूते
पश्चात्तापसनाथेन व्याधेन विसृष्टा अनुभूतपरपुरुषकरस्पर्शेनामुना देहेन सह भर्तारमाप्तु- मनुचितमितीव निश्चिन्वंती स्वकीयमङ्ग कृपीटयोनौ निपात्य गृहीतदिव्यखरूपा स्वपति - समीपमवाप - पश्चाद्देवताभिराानीयमानेपि नवरत्नखचित शातकुम्भस्तंभ सभासमाने विमाने उभयपार्श्वगताप्सरस्त्रीकरतलकलितचामरमारुत किचिश्वलितकनकोत्तरीयौ विलोकनीयौ धार्यमाणदेवताकृती कपोतदंपती समीक्ष्य अतिथिपूजामाहात्म्यं स्मरन् स्वयमतिथि पूजा- नियममाहर्तुमनाः स्वयं लुब्धकोऽप्यलुब्धकः सततमतिथिपूजानिरतः सुखमास इति ।
उक्तार्थे सर्वेषा विश्वासोत्पादनाय ऋषिर्गाथामुदाहरति-
ऋषेः कण्वस्य पुत्रेण कण्डुना परमर्षिणा ।
शृणु गाथां पुरा गीतां धर्मिष्ठां सत्यवादिनीम् ॥
बद्धांजलिपुट दीनं याचन्तं शरणागतम् । न हन्यादानृशंस्यार्थमपि शत्रु परंतप ॥ आर्तो वा यदि वा दृप्तः परेषां शरणागतः । अरिः प्राणान् परित्यज्य रक्षितव्यः कृतात्मना ॥ स याद्वा मोहाद्वा कामाद्वा यो न रक्ष्यति । स्वया शक्तया यथातत्त्वं तत्पाप लोकगर्हितम् ॥
॥
अनेन शक्तौ सत्यां शरणागतस्यारक्षणे पापं भवतीति सूचितम् । तथा च गौतमः- ब्राह्मणाभिशंसने दोषस्तावान् द्विरनेनसि दुर्बलहिसाया चाविमोचने शक्तश्चेत् ॥
इति । श्येनकपोतीयेऽपि –
यो हि कश्चिद्विजान् हन्याद्गा वा लोकस्य मातरम् । शरणागतं च त्यजते तुल्यं तेषा हि पातकम् ॥ इति ।
विनष्ट पश्यतस्तस्यारक्षिण शरणागत’ । आदाय सुकृतं तस्य सर्व गच्छेदरक्षितः ॥ एवं दोषो महानत्र प्रपन्नानामरक्षणे ।
अस्वर्ग्य चायशस्य च बलवीर्य विनाशनम् ॥
अनेन विनाशं गच्छन् शरणागतः अरक्षकस्य यावज्जीवं समार्जितं सर्वमपि सुकृत- मादाय गच्छतीत्युक्तम् ।
अनेनापि शरणागतसंरक्षण आतिथ्ययोस्तुल्यत्वमवगम्यते अस्यैव फलस्य आतिथ्या- करणेsपि स्मरणात् । तथाचानुशासनिके-
इति ।
अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात्प्रतिनिवर्तते । स दत्त्वा दुष्कृतं तस्मै पुण्यमादाय गच्छति ॥
युद्धकाण्डः ।
एवमकरणे प्रत्यवायमुक्त्वा करणे फलाधिकयमाह-
करिष्यामि यथार्थ तु कण्डोर्वचनमुत्तमम् ।
धर्मिष्ठं च यशस्यं च स्वार्य स्यात्तु फलोदयम् ॥ अनेन शरणागतसंरक्षण महाफलं स्वर्यं चेत्युक्तम् ।
[[1]]
[[८१]]
अत एव शरणागतरक्षणं स्वर्ग्यं महाफलमित्युक्तमानुशासनिके । भीष्मः - इदं शृणु महाप्राज्ञ धर्मपुत्र महायशाः । इतिहासं पुरावृत्तं शरणार्थं महाफलम् ॥ काशीनामीश्वरः ख्यातस्त्रिषु लोकेषु कर्मणा । स राजर्षिर्गत स्वर्गं कर्मणा तेन शाश्वतम् ॥ शरणागतेषु चैव त्वं कुरु सर्व युधिष्ठिर । इति । आरण्यके ऽपि -
एकतः क्रतवस्सर्वे एकतः परिवासराः । एकतो भयभीतस्य प्राणिनः प्राणरक्षणम् ॥ इति ।
एवं शरणागतसंरक्षणं सर्वसाधारण धर्ममुक्त्वा स्वकीयत्रतमप्याह-
सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचते ।
अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद्व्रतं मम ॥
अत्र प्रपन्नाय तवास्मीति मनसा निश्चितवते वाचापि तवास्मीति याचमानाय अभयं ददामि सर्वेभ्यो भूतेभ्यो अभयदानं मम व्रतमिति च श्रीरामभद्रेण प्रतिपादनात् सर्वदानेष्क- भयदानमत्युत्कृष्टमिति सूचितम् ॥ तथा च मनुः-
अभयस्य हि यो दाता स पूज्यस्सततं नृपः ।
सत्र हि वर्तते तस्य सदैवाभयदक्षिणम् ॥ इति । आनुशासनिकेऽपि
अभयं सर्वभूतेभ्यो यो ददाति दयापरः । अभयं तस्य भूतानि ददातीत्यनुशुश्रुम ॥ क्षतं च स्खलितं चैव पतितं क्लिष्टमाहितम् । सर्वभूतानि रक्षन्ति समेषु विषमेषु च ॥ नैन व्यालमृगा घ्नन्ति न पिशाचा न राक्षसाः ।
मुच्यते सर्वकालेषु मोक्षयेद्यो भये नरान् ॥
प्राणदानात्परं दानं न भूतं न भविष्यति । न ह्यात्मनः प्रियतरं किंचिदस्तीति निश्चितम् अनिष्ट सर्वभूताना मरणं नाम भारत ॥ इति । अभियुक्ताऽपि -
न गोप्रदानं न महीप्रदानं न चान्नदानं न तथात्मदानम् । यथा वदन्तीह महाप्रदानं सर्वप्रदानेष्वभयप्रदानम् ॥ इति ।
आनयैनं हरिश्रेष्ठ दत्तमस्याभयं मया ।
विभीषणो वा सुग्रीव यदि वा रावणः स्वयम् ॥
D-Y. 11८२
धर्माकूले
अत्र सुग्रीवेण पूर्व प्रतिषिद्धस्य विभीषणसंग्रहस्य पुनः सुग्रीव समाधानपूर्वकं तन्मुखे- नैव करणात् परस्परवैमत्येन कार्यहानिपरिहाराय पुरातनाधिकारिणां संमत्यैव नूतनमनुष्य- संग्रहः कर्तव्यः अन्यथा कार्यहानिरिति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
मूलभृत्यविरोधेन नागंतून् प्रतिमानयेत् । नात परतोऽन्योऽस्ति राज भेदकरोऽगद’ ॥ इति ।
अत एव पुरातनानां भीष्मादीनां संमति विना संगृहीतस्य कर्णस्य सर्वदा भीष्मेण सह स्पर्धमानस्य युद्धसमये उपेक्षया भर्तृकार्यहानिर्दृष्टा । उद्योगे भीष्मः -
[[1]]
सेनापतिस्त्वहं राजन् समयेनापरेण ते । भविष्यामि यथाकामं तन्मे श्रोतुमिहार्हसि ॥ कर्णो वा युध्यता पूर्वमहं वा पृथिवीपते । स्पर्धते हि सदाऽत्यर्थं सूतपुत्रो मया रणे ॥ इति । कर्णः –
नाहं जीवति गागेये योत्स्ये राजन् कथंचन । हते तु भीष्मे योम्यामि सह गाण्डीवधन्वना इति ।
तथा साक्षादपकारिणोऽपि रावणस्याप्यभयदातुमैम तदनुजस्य विभीषणस्याभयदाने कः संशय इति प्रतिपादनात् साक्षादपकारिणोऽपि शरणागतस्य शत्रोरभयप्रदानं कर्तव्यमिति सूचितम् ॥ तथाचानुशासनिके-
इति ।
अमित्रमपि चेद्दीन शरणैषिणमागतम् । व्यसने योऽनुगृह्णाति स वै पुरुषसत्तमः ॥
रामस्य तु वचः श्रुत्वा सुग्रीवः प्लवगेश्वरः । प्रत्यभाषत काकुत्स्थं सौहार्देनाभिचोदितः ॥ fare चित्र धर्मज्ञ । लोकनाथ सुखावह ।
यत् त्वमार्य प्रभाषेथाः सत्त्ववान् सत्पथे स्थितः ॥
अत्र सत्त्ववान् बलवान् सत्पथे धर्ममार्गे स्थितः आर्यं धर्मप्रधानं वाक्यं वदसीत्युक्तं बलवता अर्थप्रधानं कार्यं परित्यज्य धर्मप्रधानमेव कार्यं कर्तव्यमित्ययमर्थः प्राक् प्रपंचितः ॥
मम चाप्यन्तरात्माऽयं शुद्धं वेत्ति विभीषणम् ।
अनुमानाश्च भावाश्च सर्वतः सुपरीक्षितः ॥
aa नीतिशास्त्रपर्यालोचनया विभीषणसंग्रहस्य सदोषत्वप्रतिभानेऽपि स्वकीय चित्तप्रसादो निर्णयहेतुरिति सूचितम् ॥ तथा च कालिदासः-
सता हि सदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः ॥ इति ।
युद्धकाण्ड ।
तस्मात् क्षिप्रं सहास्माभिस्तुल्यो भवतु राघव। विभीषणो महाप्राज्ञ सखित्वं चाभ्युपैतु नः ॥
[[८३]]
अनेन शरणागतोऽपि प्रबलो नीचपदे न स्थापनीयः कितु स्वरूपानुरूपे पदे स्थापनीय इति सूचितम् ।
अत एव गुणजात्यनुसारेणैव मनुष्यास्तत्तत्स्थाने स्थापनीया इत्युक्तमानुशासनिके- स्वजातिगुणसपन्नाः स्वेषु कर्मस्ववस्थिता । प्रकर्तव्या बुधा भृत्या नानास्थाने क्रियाक्षमाः ॥ शरभः शरभस्थाने सिहाः सिा इवोर्जितः । व्यानो व्याघ्र इव स्थाप्यो द्वीपी द्वीपी यथा तथा ॥ इति ॥
ततस्तु सुग्रीववचो निशम्य तद्धरीश्वरेणाभिहितं नरेश्वरः । विभीषणेनाशु जगाम सङ्गतं पतत्रिराजेन यथा पुरन्दरः ॥
एकोनविंशे ॥
राघवेणाभये दत्ते सन्नतो रावणानुजः ।
विभीषणो महाप्राज्ञो भूमि समवलोकयन् ॥
खात्पपातावनि हृष्टो भक्तैरनुचरैस्सह ।
अनेन अपरिचितो अभयं गृहीत्वैव प्रबलेन व्यवहरेदिति सूचितम् । तथाचोद्योगे - गृहीताभयएव उलूकः पाण्डवैर्व्यवहारेति प्रतिपादितम् ।
उलूकाद्याभयं तेऽस्ति ब्रूहि त्वं विगतज्वरः । इत्यादिना ।
स तु रामस्य धर्मात्मा निपपात विभीषणः । पादयो’ शरणान्वेषी चतुर्भी राक्षसैस्सह ॥ परित्यक्ता मया लङ्का मित्राणि च धनानि च । भवद्वतं च मे राज्यं जीवितं च सुखानि च ॥
इति शरण प्रार्थयमानस्य विभीषणस्य-
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा रामो वचनमब्रवीत् । वसा सांत्वयित्वैन लोचनाभ्यां पिबन्निव ।
अनेन सात्वयित्वैव पराभिप्रायः प्रष्टव्य इति सूचितम् ॥
अत एव हंसेन वज्रनाभसुताभिप्रायः सांत्वेनैव हृष्ट इति प्रतिपादितं । हरिवंशे- ता कदाचित्पप्रच्छ वज्रनाभसुतां सखीम् । विसंभयित्वा ता सूक्तैराख्यान कशतैर्बराम् ॥ त्रैलोक्यसुन्दरीं वेद्मी त्वामहं हि प्रभावति । रूपशीलगुणैर्देव किंचित्वा प्रष्टुमुत्सहे ॥ इति ।
[[८४]]
धर्माकूते
आख्याहि मम तत्त्येन राक्षसानां बलाबलम् । रावणस्य बलं सर्वमाख्यातुमुपचक्रमे ।
तप प्रसादित पितामह वर प्रसादादवध्यो देवादीनां उच्छेत्ता निखिलमर्यादानां विजेता पुरन्दरप्रमुखाणां देवानां उद्वेगकरो निखिलजनाना रावणाभिधो राक्षस राज । तदनुजोऽपि कुम्भकर्णनामा कृतान्तस्यापि विजेता तदात्मजश्च मेघनादनामा पाकशासनस्यापि शासिता प्रहस्ताभिधानः सेनापतिरपि संग्रामविद्रावितमाणिभद्रः अन्येऽपि यूथपा स्तिरस्कृत गीर्वाण-
गणाः ।
इति ।
इति ।
अनीकस्थास्तु तस्यैते लोकपालसमा युधि । दशकोटि सहस्राणि रक्षसां कामरूपिणाम् ॥ मांसशोणित भक्ष्याणां लङ्कापुरनिवासिनाम् ।
तदनु रामः विभीषणभाषणमाकर्ण्य ।
अन्वीक्ष्य मनसा सर्वमिदं वचनमब्रवीत् । यानि कर्मापदानानि रावणस्य विभीषण ॥ आख्यातानि व तत्वेन ह्यवगच्छामि तान्यहम् । अहं हत्वा दशग्रीवं सप्रहस्त सबान्धवम् ॥ राजानं त्वां करिष्यामि सत्यमेतद्रवीमि ते । रसातलं वा प्रविशेत् पातालं वापि रावणः ॥ पितामहसकाशं वा न मे जीवन् विमोक्ष्यते । अहत्वा रावणं संख्ये सपुत्रजनबान्धवम् ॥ अयोध्यां न प्रवेक्ष्यामि त्रिभिस्तैर्भ्रातृभिः शपे ।
अत्र रामसमीपे विभीषणेन रावणस्य पराक्रमे बहुधा प्रतिपादिते सुग्रीवप्रभृतीना रामः कथमेतादृशं रावणं हन्यात् अस्माभिर्वा कथमेतस्य साहाय्यमाचरितत्र्यं प्रबलविरोधश्चास्मकं कथं न भवेदित्येवमाशङ्का भवेत् ततो विभीषणस्यापि संशयः स्यात् कार्यहानिरपि भवेदिति विचिन्त्य तत्संशयनिराकरणाय रामेण शत्रुवधे प्रतिज्ञाशपथपूर्वकं प्रतिज्ञाकरणादितरैरपि इत्थं संशयितस्थले सर्वेषां प्रत्ययोत्पादनाय शत्रुबधे प्रतिज्ञा कर्तव्येति सूचितम् ।
अत एवार्जुनेन जयद्रथवधे संदिहानान् कृष्णयुधिष्ठिरादीन् प्रति संशयनिवृत्तये शपथ- पूर्वकं प्रतिज्ञा कृतेति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि-
युद्धकाण्डः ।
प्रतिज्ञाते तु पार्थेन सिन्धुराजवधे तदा । वासुदेवो महाबाहुर्धनं जयमभाषत ॥ भ्रातॄणां मतमाज्ञाय त्वया चापि प्रतिश्रुतम् । सैधवंश्वोऽस्मिहंतेति तत्साहसमिदं कृतम् ॥ असंमन्त्र्य मया सार्धं अतिभारोऽयमुद्यतः । कथंनु सर्वलोकस्य नापहास्या भवेमहि ॥ कर्णो भूरिश्रवाद्रौणि वृषसेनश्च दुर्जयः । कृपश्च मद्रराजश्च षडेतेस्युः पुरोगमाः ॥ अविषह्यतमाह्येते निश्चिताः पार्थषड्रथाः । एतानजित्वा षड्थान् नैव प्राप्यो जयद्रथ ॥ तेषामेकैकशो वीर्य षण्णां त्वमनुचिन्तय । सहितानि नरव्याघ्र नशक्या जेतुमञ्जसा ॥ इति कृष्णवचनमाकर्ण्य - अर्जुनः समभाषत ।
षड्रथान् धार्तराष्ट्रस्य मन्यसेयान् बलाधिकान् । तेषांवीर्यं ममार्धेन नतुल्यमिति मे मतिः अस्त्रमस्त्रेण सर्वेषामेतेषा मधुसूदन । मयाद्रक्ष्यसि निर्भिण्ण जयद्रथ वधैषिणा ॥ द्रोणस्य मिषतश्चाहं स बाणस्य विलप्यत । मूर्धानं सिन्धुराजस्य पातयिष्यामिभूतले ॥ यदि साध्याश्च रुद्राश्च वसवश्च सहाश्विनाः । मरुतश्च सहेन्द्रेण विश्वेदेवाः सहेश्वराः ॥ पितरम्सह गन्धर्वा सुपर्णास्सागरादयः । ग्राम्यारण्यानि भूतानि स्थावराणि चराणिच ॥ लातार सिन्धुराजस्य भवन्ति मधुसूदन । तथापि बाणैर्निहतं श्वोद्रष्टासि जयद्रथम् ॥ सत्येन ते शपे कृष्ण तथैवायुधमालभे । इति रामबचनमाकर्ण्य विभीषण’ ।
इत्यवदत् ।
[[1]]

राक्षसानां वधेसाह्यं लङ्कायाश्च प्रधर्षणम् । करिष्यामि यथाप्राणं प्रवेक्ष्यामि च वाहिनीम् ॥
अत्र रामे शत्रुनिग्रह सामर्थ्यावगमानंतरमेव स्वयमपि सायं करोमीतिविभीषणेना- भिधानात् प्रबलस्यैव यः कश्चित्सहायो भवति दुर्बलस्य तु न कोऽपि सहायो भवतीति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः-
वनानि दहतो वहे सखा भवति मारुतः । स एव दीपनाशाय कृशे कस्याsस्ति सौहृदम् ॥
इति ब्रुवाणं रामस्तु परिष्वज्य विभीषणम् । अब्रवीलक्ष्मणं प्रीतः समुद्राज्जलमानय ॥ तेन चाख महाप्राज्ञ अभिषिंच विभीषणम् । राजानं रक्षसां क्षिप्रं प्रसन्ने मयि मानद ॥ एवमुक्तस्तु सौमित्रि रभ्यषिंचद्विभीषणम् ।
मध्ये वानरमुख्यानां राजानं रामशासनात् ॥
अत्र रामेण विभीषणस्य राज्यप्राप्तये विश्वासोत्पादनाय शत्रुवध प्रतिज्ञापूर्वक तदभि-
[[८६]]
धर्माकूते
लषित राज्याभिषेक करणात् विभीषणेन रामप्रसाद संपादनाय साहाय्याचरण प्रतिज्ञानाच अन्येनापि महापुरुषेणानुरूप मित्रलाभे तदभिलषित पूर्तिः कर्तव्येति सूचितम् ।
अत एवादिपर्वणि कर्णदुर्योधनसख्ये स्वाभिलषित कर्णकृतार्जुन द्वन्द्व युद्ध प्रति- ज्ञया संतुष्टेन दुर्योधनेनांगराज्याभिषेकः कर्णस्य कृत इति प्रतिपादितम् -
स्वागतं ते महाबाहो दिष्ट्या प्राप्तोऽसि मानद । अहं च कुरुराज्यं च यथेष्टमुपभुज्य - ताम् । कर्ण..
कृतं सर्वच मन्येऽह सखित्वं च त्वयावृणे । द्वन्द्वयुद्धं च पार्थेन कर्तुमिच्छाम्यहं प्रियम् दुर्योधनः-
भुंक्ष्व भोगान् मया सार्धं बन्धूनां प्रियकृद्भव । दुईदा कुरु सर्वेषा मूर्ध्निपादमरिंदम ॥ ततस्तस्मिन् क्षणे कर्णः सलाजकुसुमैर्घटैः । काञ्चनैः काञ्चने पीठे मन्त्रविदुर्भिर्महारथः ॥ अभिषिक्तोऽङ्गराज्येतु श्रिया युक्तो महाबलः । इति ।
तथा मयि प्रसन्ने क्षिप्रं राजानमभिषिचेति खप्रसादसमकालमेव विभीषणस्य राज्या- भिषेक प्रतिपादनात् महापुरुष प्रसादः ॥
अमोघफलयुक्त एव जायते इति च सूचितम् । अमोघ प्रसाद इत्यत्र आरण्यपर्वणि धर्मप्रति सावित्री ।
न च प्रसादम्सत्पुरुषेण मोघो न चाप्यर्थो नश्यति नाभिमान’ । यस्मादेत नियतं सत्सु नित्यं तस्मात्संतो रक्षितारो भवन्ति ॥ इति । फलयुक्त इत्यत्र कालिदासः -
उदेति पूर्वं कुसुमं ततः फलं घनोदय. प्राक् तदनन्तरं पयः । निमित्तनैमित्तिकयोरय क्रमः तव प्रसादस्य पुरस्तु संपद ॥ इति ।
•
तत्प्रसादं तु रामस्य दृष्ट्वा सद्यः प्लवङ्गमाः । चुकुशुश्व महात्मानः साधु साध्विति चाब्रुवन् ॥
अनेन राज्ञा कृत न्याय्यं कर्म सर्वे प्रशंसन्तीति सूचितम् ।
अत एव सुग्रीवकृत अङ्गदाभिषेकं न्याय्यमिति वानरास्तुष्टुवुरिति प्रतिपादितं - किष्किन्धाकाण्डे-
अङ्गदेचाभिषिक्तेतु सानुक्रोशा • प्लवङ्गमाः । साधु साध्विति सुग्रीवं महात्मानोऽभ्यपूजयन् रामचैव महात्मानं लक्ष्मणं च पुनःपुनः । प्रीतांश्च तुष्टुवुस्सर्वे तादृशे तत्रवर्तति ॥ भीष्मपर्वणि-
युद्धकाण्डः ।
युद्धसन्नद्धेषु युद्धाभ्यनुज्ञार्थं भीष्मादिगुरुजननमस्कारे प्रवृत्तान् पाण्डवान् सैनिकास्तुष्टु- वुरिति प्रतिपादितम् साधुसाध्विति सर्वत्र निश्चेरुस्तुति संहिता । वाच पुण्याः कीर्ति- मन्ता मनोहृदयहर्षणाः ॥ इति ।
नन्वत्र शत्रुवधानन्तरं तत्कुलीनस्यैव तद्राज्यं दातव्यं शरणागत संरक्षणं च कर्तव्यमिति धर्मशास्त्र जानता रामेण शत्रुसकाशादागतस्य विभीषणस्य शत्रुपक्षप्रयुक्त संभावित भय- निवृत्तिद्वारा सन्तोषजननार्थं रावणं हत्वा तव राज्यं दास्यामीति यत्प्रतिज्ञातं तद्युक्तं यत्तु - रावणहननात्पूर्वं तदीये लंकाराज्ये विभीषणस्य पट्टाभिषेककरणं तदयुक्तं रावणहननानन्तरं तदीये स्वाधीन एव राज्ये तदभिषेककरणस्योचितत्वात् एवमेव बहुषु स्थलेषु उपलम्भात् श्रीरामेणाऽपि रावणवधानन्तरं विभीषणस्याभिषेककरणाच इति चेत् उच्यते ।
इदानीमेव विभीषणस्य राज्याभिषेकः कर्तव्यः अन्यथा विभीषणः ।
जित्वा संपूजयेद्देवान् ब्राह्मणांश्चैव धार्मिकान् । प्रदद्यात्परिहारांश्च ख्यापयेदभयानि च ॥ सर्वेषांतु विदित्वैषां समासेन चिकीर्षतम् । स्थापयेत्तत्र तद्वंश्यं कुर्याच्च समयक्रियाम् ॥ इति मनुवचनार्थं जानतः राजानं त्वा करिष्यामीति रामस्य वचनं शत्रुजय तदनन्तर देवब्राह्मणपूजन तद्राज्यस्थजनाभयख्यापन तदीय चिकीर्षित परिज्ञानानन्तर भावि राज्य- प्रदानपरतया गृह्णीयात् ।
एवं च स्वस्य राज्यप्राप्तिः एवं विलम्बितेति कृत्वा विभीषणः शिथिलितादरः सन् रावणवधकार्ये सम्यग्व्यापृतिं न कुर्यात् इदानीमेव अभिषेके कृते अद्यैव अवि- लम्बेन स्वस्यैव राज्यं प्राप्तमिति मत्वा इतः परं अस्मत्साहाय्य विलम्बे स्वम्यैव कार्या सिद्धिरिति बुध्या आदरेण त्वरया साहाय्याचारणे व्यापृतिं कुर्यात् । रावणेन अम्मद्रोहा- चरणाय प्रेषितश्चेदपि अस्मद्धितकरणे स्वस्य हितं हिताकरणे स्वस्य राज्याभाव विनिश्चित्य रावणवचनं परित्यज्य रावणवधे अस्मत्साहाय्यमेव करिष्यतीति इदानीमेव रामेण विभी- षणस्य अभिषेक. कृत-
अत एव वनगतान् पाण्डवान् हन्तु हिडिंबेन प्रेषिताऽपि हिडिंबा भीमसेने जातकामा भीमात्स्वाभिलषित प्राप्ति निश्चित्य स्वेष्टसिध्यर्थं हिडिंबमतमकृत्वा तस्य मर्माण्यभिधाय पाण्डवानुकूल्याचरणपूर्वकं तद्वधं कांक्षितवतीति प्रतिपादितं । आदिपर्वणि-
तथा हि पाण्डवाः पृथया सह निशायां जतुगृहान्निर्गत्य महता श्रमेण हिडिंबबने सुषुपुः । तत्र तेषु शयानेषु हिडिंबो नाम राक्षसः,
आघ्राय मानुषं गन्धं भगिनीमिदमब्रवीत् ।
[[८८]]
धर्माकूते
हत्वैनान् मानुषान् सर्वान् आनयस्व ममान्तिकम् ॥
भक्षयिष्याव सहितौ कुरु तूर्ण वचो मम । एवमुक्ता हिडिंबेन हिडिंबा तु तदा वने ॥ ददर्श तत्र गत्वा सा पाण्डवान् पृथया सह । शयानान् भीमसेनंच जाग्रतं त्वपराजितम् ॥ दृष्टैव भीमसेनं सा शालपोतमिवोद्यतम् । राक्षसी कामयामास रूपेणाप्रतिम भुवि ॥ अयं श्यामो महाबाहुः सिस्कन्धो महाभुजः । कंबुग्रीवो पुष्कराक्षो भर्ता युक्तो भवेन्मम ॥ नाहं भ्रातृवचो जातु कुर्या क्रूरोपसंहितम् । पतिस्नेहो हि बलवान् न तथा भ्रातृसौहृदम् मुहूर्तमिव तृप्तिश्च भवेद्भ्रातुर्ममैव च । हतैरेतैरहत्त्वा तु मोदिष्ये शाश्वतीस्समाः ॥ इति विचिन्त्य तत्क्षणमेव मानुषवचनमवलंव्य भीमसेनं सस्मितमिदमवादीत् ।
कुतस्त्वमसि संप्राप्तः कश्चासि पुरुषर्षभ । वसतित्र पापात्मा हिडिंबो नाम राक्षसः ॥ तेनाहं प्रेषिता भ्रात्रा दुष्टभावेन रक्षसा । साहं त्वामभिसंप्रेक्ष्य देवगर्भसमप्रभम् ॥ नान्यं भर्तारमिच्छामि सत्यमेतद्ब्रवीमि ते । त्रास्यामि त्वा महाबाहो राक्षसात्पुरुषादकात् वत्स्यामो गिरिदुर्गेषु भर्ता भव ममानघ ।
भीमसेन उवाच ।
[[1]]
को हि सुप्तानिमान् भ्रातृन् दत्त्वा राक्षसभोजनम् ।
मातरं च नरो गच्छेत्कामार्त इव मद्विधः ॥
तदनु प्रबोधय सत्वरमेतानेतैस्सह राक्षसाद्विमोच्य अन्यत्र समेष्यामीति वदन्तीं तां सुख- सुप्तानिमान् राक्षसभयान प्रबोधयामीत्यवदत् ।
अत्रान्तरे चिरगतां खसारमभिज्ञाय सत्वरमभियान्तं भ्रातरमवलोक्य
हिडिंबोवाच वित्रस्ता भीमसेनमिदं वचः । अहं कामगमा वीर रक्षोबलसमन्विता ॥ प्रबोधैनान् सुखं सुप्तान् मातरं च परन्तप । सर्वानेव ग्रहीष्यामि गमिष्यावो नमः प्रति ॥ तदाकर्ण्य शक्रसमपराक्रमस्य मम राक्षसापशदहननम किंचित्करमिति वदतो भीमसेनस्य पुरतो मानुषवेषमतिमनोहरमवलंब्य ममवस्थितां हिडिबां पुस्कामा शंकमानश्च चुक्रोष पुरुषादकः ।
तदनु क्रोधेन समापतन्तं त राक्षस भुजाभ्यामवलंब्य आतॄणां निद्रोपरोधशंकया सुदूर- पयाते भीमसेने तत्रैवावस्थिता हिडिंबा भीमराक्षस निनादेन सहसा पुत्रैरसह प्रबुद्धया कुन्त्या का त्वमसि किं निमित्तमिहागमनं इति पृष्टा हिडिंबा निखिलमप्युदन्तं
कथयामास-
तदाकर्ण्य तूर्णमेव भीमसेनसमीपमुपगतेषु युधिष्ठिरार्जुननकुल सहदेवेषु अर्जुनेन राक्षसवधाय प्रोत्साहितो भीमसेनः,
युद्धकाण्डः ।
बाहुभ्यां योतयित्वा तु बलवान् पाण्डुनन्दनः । मध्ये भक्त्वा महाबाहुं हर्षयामास पाण्डवान् ॥
[[૧]]
तदनु कुन्त्या समाज्ञप्तेन भीमसेनेन सङ्गता हिडिंबाऽपि घटोत्कचनामानं पुत्रं लेभे इति ॥
तस्मात् विभीषणः उक्तरीत्या स्वस्मिन् द्रोहबुद्धिं परित्यज्य आदरविशेषेण सत्वरं कार्यसिद्धिर्यथा भवति तथा साहाय्याचरणे व्यापृति कुर्यादित्येतदर्थं इदानीमेव तस्य रामेणाभिषेकः कृतो युक्त एव ।
कथमेनमपारमकूपारं एभिर्वानरपरीवारैः सह सन्तराम इति तपनपवन तनयाभ्या- मभिपृष्टः परिमृष्टसकलदूरदृष्टो विभीषणः ।
समुद्र राघवो राजा शरणं गन्तुमर्हति । खानितः सगरेणायमप्रमेयो महोदधिः ॥ कर्तुमर्हति रामस्य ज्ञातेः कार्य महोदधिः । एवं विभीषणेनोको राक्षसेन विपश्चिता ॥ आजगामाथ सुग्रीवो यव रामः सलक्ष्मणः । ततश्चाख्यातुमारेभे विभीषणवचः शुभम् ॥ सुग्रीवो विपुलग्रीवो राघवस्योपवेशनम् । प्रकृत्या धर्मशीलस्य राघवस्याप्यरोचत ॥
अत्र सगरतनयैः संवर्धितः समुद्रः तद्वंश्यस्य रामस्य कृतज्ञतासंरक्षणाय साहाय्य करिष्यति अतस्तच्छरणगमनमुचितमित्यभिप्रायेण विभीषणेनोक्तोऽर्थः प्रकृत्या धर्मशीलेन रामेणाङ्गीकृत इत्युक्त्या निग्रहसमर्थेनापि धर्मिष्ठेन पुरुषेण स्वकार्थसाधनाय पूज्येषु सात्वमेव प्रयोक्तव्यमिति सूचितम् ।
अत एव निग्रहसमर्थोऽपि धर्मपुत्रः पूज्यत्वाच्छल्यस्य प्रणतिमेव कृतवानिति प्रति- पादितम् । भीष्मपर्वणि-
सशल्यमभिवाद्याथ कृत्वा चापि प्रदक्षिणम् । उवाच राजा दुर्धर्ष आत्मनिश्रेयसं वचः ॥ इति ।
तदनु युवयो किमेतद्रोचत इति रामेण पृष्टौ मित्रसुमित्र पुत्रावेवमवोचताम् ।
free at नरव्याघ्र न रोविष्यति राघव । विभीषणेन यत्तत्तमस्मिन् काले सुखावहम् ॥ अवध्वा सागरे सेतु घोरे’ तु वरुणालये ।
D-Y 12
९e
धर्माकूते
लङ्का नासादितुं शक्या सेन्द्रैरपि सुरासुरैः ॥ विभीषणस्य शूरस्य यथार्थं क्रियतां वचः । अलं कालात्ययं कृत्वा समुद्रोऽयं नियुज्यताम् ॥
यथा सैन्येन गच्छामः पुरीं रावणपालिताम् ।
अनेन विभीषणोक्तमन्त्रः सकृच्छ्रवणमात्रेण सर्वैरङ्गीकृतत्वात् उद्यममन्त्र इति सूचितम् ।
इति ।
सर्वैरङ्गीकृतो मन्त्रः उत्तम इत्येतच्चात्रैव ।
ऐकमत्यमुपागम्य शास्त्रदृष्टेन चक्षुषा । मन्त्रिणो यत्र निरतास्तमाहुर्मन्त्रमुत्तमम् ॥
विंशे ॥
तदनु जलनिधितीरनिविष्टां वानरसेनां शार्दूलः सत्वरमभ्येत्य ;
चारो राक्षसराजस्य रावणस्य दुरात्मनः । तां दृष्ट्वा सर्वतोव्यग्रां प्रतिगृह्य सराक्षसः ॥
प्रविश्य लङ्कां वेगेन रावणं वाक्यमब्रवीत् ।
अनेन राज्ञा चारमुखेन परसेनावृत्तातो ज्ञातव्य इति सूचितम् ॥ तच्च प्राक् प्रपचितम् -
जय महाराज दशकन्धर दशदिशोऽप्याच्छाद्याच्छभल्ल गोपुच्छादयः पुरस्कृत्य दशरथा- पत्यमाया हितमादिशन्तो लङ्कायास्तदभिमुखमभिवर्तन्ते ।
तव दूता महाराज क्षिप्रमत्यवेक्षितुम् ।
उपप्रदानं सांत्वं वा भेदो वाऽत्र प्रयुज्यताम् ॥
अत्र सामदानभेदानां त्रयाणामेव प्रयोक्तव्यत्वप्रतिपादनाद्दण्ड सर्वजघन्य उपायो हठान्न प्रयोक्तव्य इति सूचितम् । तथा च नीतिशास्त्रे
इति ।
सामादिदण्डपर्यंतो नयो दृष्टश्चतुर्विधः । तेषां दण्डस्तु पापीयांस्तस्मात परिवर्जयेत् ॥
I
शार्दूलस्य वचः श्रुत्वा रावणो राक्षसाधिपः । उवाच सहसा व्यग्रः संप्रधायर्थिमात्मनः ॥ शुकं नाम तदा रक्षो वाक्यमर्थविदां वरम् । सुग्रीवं ब्रूहि गत्वा त्वं राजानं वचनान्मम ॥
युद्धकाण्ड’ ।
त्वं वै महाराजकुले प्रसूतो महाबलश्चक्षेरजस्सुतश्च ।
न कश्चिदर्थस्तव नास्त्यनर्थस्तथापि मे भ्रातृसमो हरीश ॥ अहं यद्यहरं भार्यां राजपुत्त्रस्य धीमतः ।
किं तत्र तव सुग्रीव किष्किन्धां प्रति गम्यताम् ॥
न हीयं हरिभिर्लङ्का प्राप्तुं शक्या कथंचन । देवैरपि सगन्धर्वैः किंपुनर्नरवानरैः ॥
[[११]]
अत्र अशक्यो लङ्काप्रवेश प्रवेशेऽपि न किंचित्प्रयोजनं भ्रातृस्नेहोऽपि च स्मरणीयः । अतः किष्किन्धा प्रति गम्यतामिति रावणेन सुग्रीव मेदाचरणाद्भीतिप्रदर्शन सामवचना- दिभिर्भेदः प्रयोक्तव्य इति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
स्नेहरागापनयनं सङ्घर्षोत्पादनं तथा । संतर्जनं च भेदज्ञैर्भेदस्तु त्रिविधस्मृतः ॥ इति । तदनु शुकः परित्यज्य राक्षसवेषं अङ्गीकृतविहङ्गाकृतिः उत्प्लुत्य गगनतलं वानर- वाहिन्यभिमुखो दशास्य सन्देशमाचचक्षे । तत्सम समयमेव विहायसमुत्प्लवमानैः प्लवङ्गै. परिगृह्य हस्तपादादिभिर्निप्पीड्यमाणः ।
न दूतान् घ्नन्ति काकुत्स्थ वार्यतां साधु वानराः । यस्तु हित्वा मतं भर्तुः स्वमतं संप्रभाषते ॥
अनुक्तवादी दूतस्सन् स दूतो वधमर्हति ।
अनेन भर्तुर्मत परित्यज्य स्वमतं यो वदति स दूनो बध्य इत्युक्तया यथोक्तवादी न वध्य इति सूचितम् ।
अत एव यथोक्तवादिदूतहनने दोष प्रतिपादितो राजधर्मे-
यथोक्तत्रादिनं दूतं क्षत्रधर्मरतो नृप । यो हन्यात्पितरस्तस्य भ्रूणहत्यामवाप्नुयु• ॥ इति । ततस्तत्परिदेवनश्रवणजनितकारुण्येन श्रीरामचन्द्रेण मोचितः पुनरुत्प्लुत्य,
सुग्रीव सत्त्वसंपन्न महाबलपराक्रमः ।
कि मया खलु वक्तव्यो रावणो लोकरावणः ॥
इति सुग्रीवमपृच्छत्-
अनेन दूतेन प्रत्युत्तरं गृहीत्वैव गन्तव्यमिति सूचितम् -
अत एव दूतभावेन समागत उलूकः प्रत्युत्तरं गृहीत्वा गतवानिति प्रतिपादितम् । उद्योगे -
कैतव्य गत्वा भरतान् समेत्य च सुयोधनम् ।
वदख धार्तराष्ट्रं च मयोक्तानि च यानि वै ॥ इत्यर्जुनोक्तः,९२
धर्माकृते
ततः,
उपावृत्य तु कैतव्यः पाण्डुभ्यो धृतराष्ट्रजम् । केशवार्जुनयोर्वाक्यं यथोक्तं सर्वमब्रवीत् ॥ इति ।
न मेऽसि मित्रं न तथानुकंप्यो न चोपकर्ताऽसि न मे प्रियोऽसि । अरिश्च रामस्य सहानुबन्ध समोऽसि वालीव वधाई वध्यः ॥ अनेन मित्रशत्रौ स्नेहं न कुर्यात् कि तु शत्रुभावेन वर्तयेदिति सूचितम् । अत स्वमित्रपाण्डवशत्रौ खशत्रुत्वमाह भगवान् -
अकस्माच्चैव पार्थानां द्वेषणं नोपपद्यते । धर्मे स्थिताः पाण्डवेया कस्तान् कि वक्तुमर्हति यस्तान् द्वेष्टि स मां द्वेष्टि यस्ताननु स मामनु ।
एकात्मता गतं विद्धि पाण्डवैर्धर्मचारिभिः ॥ इति ।
निहन्म्यहं त्वां ससुतं सबान्धवं सज्ञातिवर्ग रजनीचरेश । लङ्कां च सर्वा महता वलेन क्षिप्रं करिष्यामि समेत्य भस्म ॥
इति सुग्रीवेणाभिहितः अङ्गदप्रेरितैर्वानरैश्च पुनःपुनरभिपीड्यमानः शुकः सर्वलोक- शरण्यं राममेवेत्थं प्राक्रोशत् ।
लुप्येते मे बलात्पक्षौ भिद्येते च तथाऽक्षिणी । यां च रात्रि मरिष्यामि जाये रात्रिं च यामहम् ॥ एतस्मिन्नन्तरे काले यन्मया हाशुभं कृतम् । सर्वं तदुपपद्येथा जह्यां वेद्यदि जीवितम् ॥
अत्र यां च रात्रि मरिष्यामीत्यादिना जन्मप्रभृति मरणपर्यन्तं पाप दूतस्य च वर्तते
तत्पापं तद्धेतुर्भवतीति प्रतिपादितम् तदसङ्गतम् ।
यथा गवा सहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम् । एवं पूर्वकृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति ॥ इति मोक्षधर्मवचनेन -
ददाति यत्पार्थिव यत्करोति यद्वा तपस्तध्यति यज्जुहोति ।
न तस्य नाशोऽस्ति न चापकर्षो नान्यस्तदाप्नोति स एव कर्ता ॥ इति ।
उद्योगपर्ववचनेन च सुकृतदुष्कृतयोः तत्कर्तृमात्रानुभाव्यत्वावगमादिति चेन्न - एत- द्वचनवलादेव कर्तुः वत्फलानुपभोगस्याकर्तु तत्फलोपभोगप्राप्तेश्चागीकर्तव्यत्वादागामिका- र्थस्य यथागमं प्रतिपत्तव्यात् । अत एव स्वकीयस्तेयदोषं निवेदयत. स्तेनस्यादण्डनाद्राज्ञस्त- त्पापप्राप्तिस्तेनस्य तत्पापनिवृत्तिश्च प्रतिपादिता धर्मशास्त्रे - तथा चापस्तवः-
युद्धकाण्ड’ ।
[[९३]]
स्तेनः प्रकीर्णकेशों से मुसलमादाय राजानं गत्वा कर्माचक्षीत तेनैनं हन्याद्वधे मोक्षेऽनुज्ञातेऽनुज्ञातारमेन. स्पृशतीति । गौतमोऽपि -
स्तेनः प्रकीर्णकेशो राजानमियात्कर्माचक्षाणः पूतो वधमोक्षाभ्यामघ्नन्नेनःस्वी राजेति । तथा च धर्मशास्त्रे -
अज्ञानेन प्रायश्चित्तोपदेष्टु अन्यदीयपापप्राप्तिरुक्ता । मानवे-
यद्वदन्ति तमो मूढा मूर्खा धर्ममतद्विदः । तत्पापं शतता भूत्वा वक्तन् समधिगच्छति ॥ इति ।
एष एव न्यायो धर्मेऽपि तथा च पुण्यकर्तुर्नश्यतीत्यैतरेय ब्राह्मणे-
स य इच्छेदेवंवित् क्षत्रियमय सर्वाजितीर्जयेताय सर्वान् लोकान् विदेतायं सर्वेषा राज्ञा श्रष्ट्यमतिष्ठा परमता गच्छेत साम्राज्यं भौज्यं स्वाराज्यं वैराज्य पारमेष्ठ्यं राज्यं महा- राज्यमाधिपत्यमय समतपर्यायी स्यात्सार्वभौमः सार्वायुष आन्तादपरार्धात् पृथिव्यै समुद्रपर्यं- तया एकराडिति तमेते नैन्द्रेण महाभिषेकेण क्षत्रियं शापयित्वाभिर्षिचेद्या च रात्रीं मजेयाथा या च प्रेतामि तदुभयमन्तरेणेष्टापूर्तं ते लोक सुकृतमायु प्रजा वृजीयं यदिमे द्रुह्येयुरिति स य इच्छेदेववत्क्षत्रियो सर्वाजितीर्जयेयमह सर्वान् लोकान् विन्देयमहं सर्वेषां राज्ञां श्रेष्ठयमतिष्ठा परमता गच्छेयं साम्राज्यं इति स न विचिकित्सेत स ब्रूयात् सह श्रद्धया याच रात्रीपजायेह या च प्रेतास्मि तदुभयमन्तरेणेष्टापूर्तं मे लोक सुकृतमायुः प्रजा बृज्ञ्जीथा यदि ते द्रुह्येयं इति -
अन्यस्य गच्छतीत्येतत् । कौषीतकीब्राह्मणे-
तस्य पुत्रा दायमुपयंति सुहृदः साधुकृत्या द्विषन्त पापकृत्या इति । तत्सुकृतदुष्कृते विधूननस्य प्रिया ज्ञातयः सुकृतमुपयन्ति अप्रिया दुष्कृतमिति च । यमोऽपि -
प्रतिश्रुताप्रदानेन दत्तस्य हरणेन च । जन्मप्रभृति यत् पुण्यं तत्सर्वं हि प्रणश्यति ॥ इति । तथा च शास्त्रैकममधिगम्ययोर्माधर्मयोः कर्तरि फलाजनकत्वमन्यंत्र फलजन- कत्वं च शास्त्रप्रामाण्यादेव सिद्धमिति निरवद्यम् । ततः,
एकविंशे ।
नाघातयत्तदा रामः श्रुत्वा तत्परिदेवनम् ।
वानरानब्रवीद्रामो मुच्यतां दूत आगतः ॥
ततस्सागरवेलायां दर्भानास्तीये राघवः । अञ्जलिं प्राङ्मुखः कृत्वा प्रतिशिश्ये महोदधेः ॥
[[९४]]
धर्माकूते
अनेन प्राङ्मुखतया दैवं कर्म कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च बोधायनः-
प्राङ्मुखः प्रदक्षिण यज्ञोपवीती दैवानि कर्माणि कुर्वीत इति । द्राह्यायणोऽपि - प्राङ्मुखः करण चानादेशः । इति ॥
ततः मणिमय केयूरपरिष्कृत सकलसुहृज्जनानंदसंबर्धनं दक्षिण बाहुमुपधाय,
अद्य में तरणं वाऽथ मरणं सागरस्य वा । इति रामो मति कृत्वा महाबाहुर्महोदधिम् ॥
अधिशिश्ये च विधिवत्प्रयतो नियतो मुनिः ।
अनेन महाकार्य साधयता नियमवता स्थेयमिति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः- बलिनियमन हेतोर्वामनः काननेऽस्मिन् बलिनियमपरस्सन् ब्रह्मचारी चचार ॥ इति । नियमेनावस्थाने फलप्राप्तिरित्येतत् । बालकाण्डे दिति प्रति कश्यप.
पूर्ण वर्षसहस्रे तु शुचिदि भविष्यसि । पुत्रं त्रैलोक्यभर्तार मत्तस्त्वं जनयिष्यसि ॥ इति ।
ततश्च दिनत्रयमधिशयनेऽपि अनागतं महोदधिमवलोक्य कुपितहृदय पार्श्ववर्तिनं लक्ष्मणमित्थमभाषत -
प्रशमश्च क्षमा चैव ह्यार्जवं प्रियवादिता । असामर्थ्य फलस्येते निर्गुणेषु सतां गुणाः ॥
आत्मप्रशंसिन धृष्टं दुष्ट विपरिधावकम् । सर्वतोत्सृष्टदण्डं च लोकः सत्कुरुते नरम् ॥
अनेन प्रशमनप्रियवचनादय सत्पुरुषाणा गुणाः दुष्टेषु दोषा भवन्ति सता पुरुषाणा आत्मप्रशसादयो दोषाश्च दुष्टेषु गुणायन्ते इत्युक्तम् । तथा च प्राचीनाः -
गुणा गुणज्ञेषु गुणी भवन्ति ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषा । सुखादुतोयप्रभवा हि नद्य समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः ॥ इति ।
सर्वतोत्सृष्टदण्डं च लोक सत्कुरुते नरं इत्युक्तया च लोका प्रहर्तुरेव वश्या भवन्ति न तु प्रियवक्तुरिति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
अरयोऽपि हि मित्रत्वं यांति दण्डवतो घुवम् । दण्डप्रायो हि नृपतिर्भुक्ते चाक्रम्य मेदिनीम् संस्तम्भयति मित्राणि अमित्रान्नाशयत्यपि ॥ इति । प्राचीना अपि-
रामेण सांत्वनशतैरभियाच्यमानः पाथोनिधि प्रथममास बशे न तस्य । पश्चादगाद्वशमसावभितर्ज्यमानः सर्वः प्रहर्तृवचने स्थित एव लोकः ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
न साम्ना शक्यते कीर्तिर्न साम्ना शक्यते यशः ।
प्राप्तुं लक्ष्मण लोकेऽस्मिन् जयो वा रणमूर्धनि ॥
[[९५]]
अत्र क्षमायाः गुणत्त्वेऽपि समुद्र परिभूतेन रामेण क्षमायाः निन्दितत्वात् परिभवकाले क्षमां परित्यज्य पराक्रम एव कर्तव्य इति सूचितम् । अत एव प्राचीनाः-

अन्यदा भूषण पुसः शमो लज्जेव योषितः । पराक्रमः परिभवे वैयात्यं सुरतेष्विव ॥ इति ।
अत एव च सार्वकालिकी क्षमा निन्दिता । वनपर्वणि-
तत्र बलिं प्रति प्रह्लाद,
यो नित्यं क्षमते तात बहून् दोषान् स विन्दति
भृत्या परिभवन्त्येनमुदासीनास्तथा रय. ॥
इति ।
इति ।
[[4]]
सर्वभूतानि चाप्यस्य न नमते कदाचन । तस्मान्नित्यं क्षमा तात पण्डितैरपि वारिता ॥
क्षमया हि समायुक्तं मामयं मकरालय ।
असमर्थ विजानाति धिक् क्षमामीदृशे जने ॥
अनेन दण्ड्येषु सामप्रयोगे विपरीतफल भवतीति सूचितम् । तथा च प्राचीना - चतुर्थोपायसाध्ये तु शत्रौ सात्वमपक्रिया । स्वेद्यमामज्वरं प्राप्य कोऽम्भसा परिषिञ्चति ॥
न दर्शयति साम्ना मे सागरो रूपमात्मनः । चापमानय सौमित्रे शरांश्चाशीविषोपमान् ॥ सागरं शोषयिष्यामि पद्भ्यां यान्तु प्लवङ्गमाः ।
इत्युदीर्य रामः बहुलगरलकल्यकल्पानलवर्षैर्महेषुभि तूर्णमर्णवमाघूर्णिततरङ्गौघ अति- चकितकमठमकरग्राहपर्याकुलं विदलितनिखिलसत्त्वं विधातुमुद्युक्तो बभूव ।
ततस्तु तं राघवमुग्रवेग विकर्षमाणं धनुरप्रमेयम् ।
सौमित्रिरुत्पत्य विनिश्वसन्तं मामेति चोक्त्वा धनुराललम्बे ॥
अनेन दण्डेन विनाऽपि सिध्यतोऽर्थस्य हठाद्दण्डेन साधनमनुचितमित्यभिप्रायवता लक्ष्मणेन निवारणात् इठाद्दण्डादौ प्रवृत्तस्य राज्ञो निवर्तनं सुहृद्भिः कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
इति ।
अकार्यात्प्रतिषेधं च कार्य चैवानुवर्तयन् । संक्षेपादिति सद्वृत्त बन्धुमितानुजीविनाम् ॥
[[९६]]
धर्माकूते
द्वाविंशे ।
एतावताऽपि च अदर्शित खखरूपं समुद्रमवलोक्य कुपितहृदयो रामः विकलयन्निव
त्रिलोकीं ।
ब्राह्मणास्त्रेण संयोज्य ब्रह्मदण्डनिभं शरम् ।
संयोज्य धनुषि श्रेष्ठे विचकर्ष महाबलः ॥
तेन च ज्याघोषेण समाकुलो जलनिधिः ससंभ्रमं रामसमीपमागत्य,
अब्रवीत्प्रांजलिर्वाक्यं राघवं शरपाणिनम् ।
पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च राघव ॥
स्वभावे सौम्य तिष्ठन्ति शाश्वत मार्गमाश्रिताः ।
ra शाश्वतं परमेश्वरकल्पितं अनादिसिद्ध मार्गमाश्रित्य स्वभावे तिष्ठन्ति भूतानीत्यु- क्या सकलभूतव्यवस्था परमेश्वरायतेति सूचितम् । तथा च श्रुतिः-
एष सर्वेश्वर एष भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधरण एषा लोकानामस भेदायेति भीषास्माद्वातः पवते भीषोदेति सूर्यः । इति च ।
तत्स्वभावो ममाप्येष यदगाधो महार्णव’ ।
विकारस्तु भवेद्बाधः एतत्ते प्रवदाम्यहम् ॥
अनेन महात. स्वभावतो अविकारिण एव भवन्ति क्षुद्राश्च स्वभावत एव विकारिणो भवन्तीति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः-
I
गवादीना पयोऽन्येद्युः सद्यो वा विकरिष्यति । क्षीरार्णवस्तु नाद्यापि महतां विकृतिः कुतः इति ।
इति ।
संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता । उदेति सविता ताम्रः तथैवास्तमुपैति च ॥ विकारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतासि त एव धीराः । इति च ।
न कामान्न च लोभाद्वा न भयात्पार्थिवात्मज । ग्राहृनकाकुलजलं स्तंभयेयं कथंचन ॥
अत्र जलं न स्तम्भयेयमित्युक्तया वस्तुखभावं नातिक्रामेदिति सूचितम् । अत एव स्वाभावातिक्रमणे दोष उक्तो आनुशासनिके — जमदग्निः, ब्राह्मणेष्वार्जव यच्च स्थैर्यं च धरणीतले । सौम्यता चैव सोमस्य गाभीर्यं वरुणस्य च ॥
दीप्तिमग्नेः प्रभा मेरोः प्रतापं तपनस्य च । एतानतिक्रमेद्यो वै स हन्याच्छरणागतम् ॥
वै
युद्धकाण्डः ।
[[९७]]
यथेय सेना भवता सह सन्तरिष्यति तमुपायमहं प्रदर्शयामि कोपोऽयं निगृह्यतामिति ॥ तदनु तद्वचनश्रवणमुदितमानसेन रामेण
अमोघोऽय महावाण कस्मिन् देशे निपात्यताम् ।
इत्यभिहितो महोदधिरेवमुवाच - डुमकुल्याभिध कश्चिददूरत एवं उत्तरो देश : तद्देशस्थिताः ।
इति ।
आभीरप्रमुखाः पापाः पिवन्ति सलिलं मम ।
तैस्तु संस्पर्शनं पापं मम क्लेशकरं महत् ॥
अमोघः क्रियतां राम शितस्तत्र शरोत्तमः ।
अत्र सकलजनपाचनममर्थम्यापि समुद्रस्य पापिष्ठस्पर्शनं क्लेशावहमित्युक्तत्या महद्भिः पापिष्ठसङ्गति सर्वथा परित्याज्येति सूचितम् । तथा चापद्धर्मे-
नरः पापसमाचारः त्यक्तव्यो दूरतो बुधैः । आत्मानं योऽतिसघते सोऽन्यस्य स्यात्कथ हितः इति ।
अमोघः क्रियतामित्यनेन च महास्राणां निवर्तनं अशक्यमिति सूचितम् । तथा च बालकाण्डे -
परशुरामं प्रति रामभद्र वैष्णवबाणस्य अमोघतामाह-
नाय वैष्णवो दिव्य शर परपुरञ्जयः । मोघ. पतति वीर्येण परदर्पविनाशनः ॥ इति । ततः प्रदीप्तशरमोक्षणेन,
शोषयित्वा तु तं कुक्षिं रामो दशरथात्मजः । वरं तस्मै ददौ विद्वान् मखेऽमरविक्रमः ॥ पशव्यश्चाप्यरोगश्च फलमूलरसायुतः । बहुस्नेहो वहुक्षीरः सुगन्धिर्विविधौषधः ॥ एवमेतैश्च संयुक्तो बहुभिस्सततं मरुः ।
रामस्य वरदानाच्च शिव पन्था वभूव ह ॥
अत्र मखे अनपराधिने बाणपातनादिना पीडाचरणानन्तरं वरदानचरणात् अनपराधिषु निग्रहे कृते अनुग्रहोऽपि अवश्यकर्तव्य इति सूचितम् ॥
अत एवानपराधिनो भूरिश्रवसो हस्तच्छेदानन्तरं तस्योत्तम लोकप्रार्थनमर्जुनेन कृतमिति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि-
D-Y 13
[[९८]]
धर्माकूते
मया त्वं समनुज्ञातः कृष्णेन च महात्मना । गच्छ पुण्यकृतान् लोकान् शिबिरौशीनरो यथा ॥ इति ।
इत्थमनुगृहीतवन्तं रामं जलनिधि · -
अयं सौम्य नलो नाम तनूजो विश्वकर्मणः । एष सेतुं महोत्साहः करोतु मयि वानरः ॥
तदहं धारयिष्यामि तथा ह्येष यथा पिता ।
इत्युदीर्यांतरघात् । ततो नलः उदधिवचनेन विश्वकर्मवरप्रदानलब्धं आत्मनः सेतु- बन्धनसामर्थ्यं संस्मृत्य ;
समर्थश्चाप्यह सेतुं कर्तुं वै वरुणालये ।
इति राममभिधाय वानरयूथपसमानीतैर्गिरितरुपाषाणैः प्रथमदिवसे योजनानि चतुर्दश, द्वितीये विंशति, रेकविंशति स्तृतीये चतुर्थे द्वाविशतिः पञ्चमे त्रयोविंशतिरिति क्रमेण सुवेलमधिकृत्य योजनशतायामं दशयोजनविस्तीर्ण सेतुमतनोत् ॥
ददृशुर्देवगन्धर्वा नलसेतुं सुदुष्करम् । तमचिन्त्यमसह्यं च ह्यद्भुतं रोमहर्षणम् ॥ ददृशुः सर्वभूतानि सागरे सेतुबन्धनम् ।
जयस्व शत्रूनरदेव मोदिनीं ससागरां पालय शाश्वतीस्समाः । इतीव रामं नरदेवलत्कृतं शुभैर्वचोभिर्विविधरपूजयन् ॥
अनेन लोकहितकर इतरासाध्यं आश्चर्यकरं कर्म कृतवतः देवा अपि पूजां कुर्वंत इति सूचितम् ॥
अत एव निखिलगोकुलरक्षणाय विरचितगोवर्धनोद्धरणं कृष्णं अभिषेकेण पूजितवानिंद्र इति प्रतिपादितम् ॥ विष्णुपुराणे-
वातास्ताश्च त्वया गावः समुत्पाटय महागिरिम् । तेनाहं तोषितो वीर कर्मणात्यद्भुतेन ते ॥ स त्वां कृष्णाभिषेक्ष्यामि गवा वाक्यप्रचोदितः । साधितं कृष्ण देवानामहं मन्ये प्रयोजनम् ॥ त्वयायमद्रिप्रवरः करेणैकेन यद्धत ॥ इति ।
सुग्रीवस्तु ततः प्राह रामं सत्यपराक्रमम् । हनूमन्तं त्वमारोहमङ्गदं चापि लक्ष्मणः ॥ अयं हि विपुलो वीर सागरो मकरालयः । वैहायसी युवामेतौ वानरौ तारयिष्यत ॥
युद्धकाण्डः ।
[[९९]]
,
अत्र सेतुबन्धनानन्तरमपि तेनैव मार्गेण गमनसंभवेऽपि वैहायसौ युवां तारयिष्यत इति प्रतिपादनात् यद्वाहनं सुखेन अभिलषितदेशं प्रापयेत् तादृशेन सुपरीक्षितेन गच्छेत् सङ्कटप्रदेशेष्वपरिचितदेशेष्वरिभूमिषु च उपद्रवेण विना यथा सौख्यं भवति तथा गन्त- व्यमिति सूचितम् ॥ तथा कामन्दके-
यान वाहनमारोहेत् ज्ञातं ज्ञातोपपादितम् । अविज्ञाते न हि यथा सङ्कटेषु न संत्रजेत् ॥ तत्रैव,
विशुद्धपृष्ठः पुस्तो विचिन्वन्भयप्रदेशान् परकर्मवेदी । सुशोधितासारविशुद्धमार्गो विशेद्धरित्रीं द्विषतोऽप्रमत्तः ॥ समे प्रदेशे विषमे च भूमेर्मिस्थले वा सुसुखेन यावत् । अनातुरस्सन्नभयो हि विद्वान् सन्नद्धगुल्मो विहितान्नषेयः ॥ इति ।
अग्रतस्तस्य सैन्यस्य श्रीमान् रामः सलक्ष्मणः । जगाम धन्वी धर्मात्मा सुग्रीवेण समन्वितः ॥
अनेन अभियाने बलवता पुरतो मन्तव्यमिति सूचितम् । कामन्दके- सेनापति चाप्यथवा कुमार बलैकदेशेन पुरो निदध्यात् ॥ इति ।
त्रयोविंशे ।
निमित्तानि निमित्तज्ञो दृष्ट्वा लक्ष्मणपूर्वजः ।
सौमित्रि संपरिष्वज्य इदं वचनमब्रवीत् ॥
परिगृह्योदकं शीतं वनानि फलवंति च ।
बलोघं च विभज्येमं व्यूह्य तिष्ठेम लक्ष्मण ॥
॥
अनेन सेनायाः यथासुखं संरक्षण च भवति तथा सेनानिवेशः कर्तव्य इति सूचितम् । अत एव धर्मपुत्रेणापि उक्तरीत्या सेनानिवेशः कृत इति प्रतिपादितं । उद्योगे -
·
मधुरेऽनूषरे देशे शुचौ पुण्ये महामति । निवेशं कारयामास कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ॥ इत्यादि ।
लोकक्षयकर घोरं भयं पश्याम्युपस्थितम् । निबर्हणं प्रवीराणामृक्षवानररक्षसाम् ॥ वाताश्च कलुषा वांति कम्पते च वसुन्धरा । पर्वताग्राणि वेपन्ते पतन्ति च महीरुहाः ॥ मेघाः क्रव्यादसंकाशाः परुषाः परुषखनाः ।
[[१००]]
धर्माकूते
क्रूराः क्रूरं प्रवर्षन्ति मिश्र शोणितबिन्दुभिः ॥ great Garsatara परिवेषैः सुलोहितः । आदित्ये चिमले नीलं लक्ष्म लक्ष्मण दृश्यते ॥ काका श्येनाश्च गृध्राश्च नीचैः परिपतन्त्युत । शिवाश्चाप्यशिवान्नादान् मदन्ति सुमहाभयान् ॥ शैलैः शूलैश्च खड्गैश्च विसृष्टैः कपिराक्षसैः । भविष्यत्यावृता भूमिमांसशोणितकर्दमा ॥
अनेन संग्रामसूचकानि निमित्तान्युक्तानि तानि चारण्यकाण्डे खरवधप्रकरणे प्रपंचितानि इत्यभिधाय लङ्काभिमुखो रामचन्द्रः प्रतस्थे । तदनु रिपुबलप्रहरणे कृतोद्योगानाम्
चतुर्विंशे ।
हरीणां कर्मचेष्टाभिस्तुतोष हरिपुङ्गवः ।
दशवदन निषूदनाय कृतोद्योगा लङ्काभिमुखाः
ततः शुश्रुवुराकृष्ट लङ्कायाः काननौकस. । मेरी मृदङ्गसंघुष्ट तुमुलं रोमहर्षणम् ॥ बभूवुस्तेन घोषेण संहृष्टा हरियूथपाः ।
अमृष्यमाणास्ते घोष विनेदुर्घोषवत्तरम् ॥
अनेन हर्षत शत्रुकृतं गर्जनं वीरा न सहत इति सूचितम् ।
तथा च तारां प्रति वालिवचनम् -
इति ।
गर्जतोऽस्य हि संरम्भं भ्रातुः शत्रोर्विशेषतः । मर्षयिष्याम्यहं केन कारणेन वरानने ॥
[[1]]
ततो दाशरथिरपि नगाग्रनिविष्टां चैत्ररथसन्निभोपवनशोभितपरिसरां मधुपानजनित- मदपरवशविहङ्गमाकीर्णा लंकापुरीमभिवीक्ष्य विस्मयाविष्टहृदय इदमाह -
बलौघ संविभज्येममूह्य तिष्ठेम लक्ष्मण । बल च तद्वै विभजन् शास्त्रदृष्टेन कर्मणा ॥ शशास कपिसेनायां बलमादाय वीर्यवान् । अङ्गदः सह नीलेन तिष्ठेदुरसि दुर्जयः ॥ तिष्ठेद्वानरवाहिन्यां वानरौघसमावृतः । आस्थितो दक्षिणं पार्श्व ऋषभो वानरर्षभः ॥ गन्धहस्तीव दुर्धर्षस्तरस्वी गन्धमादनः ।
युद्धकाण्डः ।
तिष्ठेद्वानरवाहिन्याः सव्यं पार्श्वमधिष्ठितः ॥
मूर्ध्नि स्थास्याम्यहं यत्तो लक्ष्मणेन च संयुतः । जांबवांश्च सुषेणश्च वेगदर्शी च वानरः ॥ ऋक्षमुख्या महात्मानः कुक्षिं रक्षतु ते वयः । जघनं कपिसेनायाः कपिराजोऽभिरक्षतु ॥ पश्चार्धमिव लोकस्य प्रचेतास्तेजसा वृतः । संविभक्तमहाव्यूहा महावानररक्षिता ॥
अनीकिनी साsतिबभौ यथा द्यौ’ साभ्रमण्डला ।
[[१०१]]
अनेन युद्धकाले यथाशास्त्रं बल व्यूह्य स्थापनीयमिति सूचितम् । तथा च राजधर्मे- गजाना रथिनो मध्ये रथानामनुवाजिनः । वाजिनामन्तरा स्थाप्यं पादातमपि दंशितम् ॥ य एवं व्यूहते राजा स नित्य जयते द्विषः । तस्मादेवं विधातव्यं नित्यमेव युधिष्ठिर ॥ इति । कामन्दके-
घनूः सूची दण्डकश्च शकटो मकरध्वज । इत्यादयो महाव्यूहा तदाकारान् प्रकल्पयेत् ॥ इति । मनुरपि-
दण्डव्यूहेन तं मार्ग यायात्तु शकटेन वा । वराहसूकराभ्यां वा सूच्या वा गरुडेन वा ॥ पद्मेन चैव व्यूहेन विनिशिश्येत्तदा स्वयम् । सूच्या वज्रेण चैवैनान् व्यूहेन व्यूह्य येोधयेत् ॥ इति ।
यथानिदेश व्यूढा सेनामवलोक्य,
ततो रामो महातेजा सुग्रीवमिदमब्रवीत् ।
सुविभक्तानि सैन्यानि शुक एष विमुच्यताम् ॥
अत्र खसेनासन्नाहानन्तरं परचारो विमोक्तव्य इत्युक्त्या स्वस्य छिद्रसमये यथा परो न जानीयात्तथा गोपयेदिति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
नास्य छिद्र परः पश्येत्परम्य छिद्रमन्वियात् । एतद्वृत्त वासवस्य यमस्य वरुणस्य च ॥ राजर्षीणा च सर्वेषा तत्त्वमप्यनुपालय । इति ।
तदनु मोचनसमनन्तरमेव वेपमानहृदयः रावणसमीपं गतः शुक्रः,
कच्चिन्नानेकचित्तानां तेषां त्वं वशमागत ।
कि वान्यत्तव भीतिहेतुरिति पृष्टः, तत्रत्यवृतातमित्थमाचचक्षे ।
नैव संभाषितुं शक्याः संप्रश्नोऽत्र न लभ्यते । प्रकृत्या कोपनास्तीक्ष्णाः वानरा राक्षसाधिप ।
अनेन तीक्ष्णैः कोपनैः संभाषणमशक्यमिति सूचितम् । तथा च द्रोणपर्वणि -१०२
इति ।
धर्माकूते
समन्तकमिव क्रुद्धं निश्वसन्तं मुहुर्मुहुः । न भाषितुं शक्नुवन्ति द्रष्टु वा सुहृदोऽर्जुनम्
तदिदानी, अपारसागरमुत्तीर्य वानरवाहिनी
पुरा प्राकारमायाति क्षिप्रमेकतरं कुरु ।
सीतां वाऽस्मै प्रयच्छाशु सुयुद्धं वा प्रदीयताम् ।
इति ।
पञ्चविंशे ॥
इति ।
अमात्यौ रावणः श्रीमान् अब्रवीच्छुकसारणौ । समग्र सागर तीर्ण दुस्तरं वानरं बलम् ॥ अभूतपूर्व रामेण सागरे सेतुबन्धनम् । सागरे सेतुबन्धं तु न श्रद्दध्यां कथंचन । अवश्यं चापि संख्येयं तन्मया वानरं बलम् । भवन्तौ वानरं सैन्यं प्रविश्यानुपलक्षितौ ॥ परिमाणं च वीयं च ये च मुख्या प्लवङ्गमाः । स च सेतुर्यथा बद्धः सागरे सलिलाशये ॥ निवेशश्च यथा तेषां वानराणां महात्मनाम् । रामस्य व्यवसायं च वीर्य प्रहरणानि च ॥ लक्ष्मणस्य च वीर्यं च तत्त्वतो ज्ञातुमर्हथः । कश्च सेनापतिस्तेषां वानराणां महौजसाम् ॥ एतत् ज्ञात्वा यथातत्त्वं शीघ्रमागन्तुमर्हथः ।
अनेन राजा परस्य बल अभिप्रायः बलं स्थानं मन्त्रिणः इत्येतदखिलं चारमुखेन विचारयेदिति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
सर्वसंपत्समुदयं सर्वावस्थाविचेष्टितम् । चारेण द्विषतां विद्यात् ॥ इति ।
चारेण प्रचरेद्राजा शास्त्रेण विंगिवाध्वरे । दूरे सन्धानमायत्त चरे चर्या प्रतिष्ठिता ॥ तीक्ष्णप्रकृतिता चैव शत्रोरस्वास्थ्यमेव च । इति ।
ततो यथानिदेश अपारमर्णवं तरन्तं तर्तुकामं तीर्णं च बलार्णवं प्रविश्य प्रच्छन्नतया चरन्तौ विभीषणेन च गृहीत्वा रावणप्रहिताविभौ चारौ बलविचारणाय संप्राप्ताविति राम- समीपमानीतौ रामेणाप्यभयदानपूर्वकं यथेच्छं समग्राऽपि सेना सम्यग्विचारणीया प्रदर्श-
युद्धकाण्डः ।
[[१०३]]
यिष्यति च सर्वानज्ञातप्रदेशान् विभीषणः । मद्वचनाच्च रावण सीतापहरणजनितक्रोधेन निस्सृष्टशिलीमुखनिर्भिन्नहृदयोऽस्मत्पराक्रमं द्रष्टाऽसीति वक्तव्यः इति समादिष्टौ शुकसारणौ निर्भयमखिलमपि वानरबलं सम्यगभिवीक्ष्म लङ्कां प्रविष्टौ रावणमित्थमूचतु - महेन्द्र- समविक्रमाः रामलक्ष्मणसुग्रीवाः विनैव सेना लङ्कामुन्मूलयितुं शक्ताः कि पुनः सेनया सहिताः । अतः,
इति ।
अलं विरोधेन रामो विधीयतां प्रदीयतां दाशरथाय मैथिली ।
षड्विंशप्रभृति अष्टाविंशपर्यन्तम् ।
ततस्तद्वचनजनितामर्षो दशवदन,
को हि नाम सपत्नो मां समरे जेतुमर्हति ।
त्वं तु सौम्य परिवस्तो हरिभिस्तर्जितो भृशम् ॥
इति परुषमभिधाय ताभ्या सहैव हिमवत्पाण्डरमत्युच्छ्रितं प्रासादमारुह्य समालोक्य वानरानीकम्,
सारणाचक्ष्व में सर्व के प्रधानाः प्लवङ्गमाः ॥
इति दशाननसमाज्ञप्त सारणः अहमहमिकया मर्दितुं लङ्कां आगतान् क्ष्वेलनगर्जना स्फोटनादिभिस्त्रिभुवनमापूरयतः स्वस्व सेनापरिवृतान् नीलाङ्गदगजगवयगवाक्षगन्धमादन- नलहनुमत्प्रमुखान् वानरप्रमुखानय मेतावतामधिकारी एतम्मिश्च कार्ये नियुक्त एतस्य च तनयोऽयमिति तत्तद्वैभवं रामलक्ष्मणसुग्रीवविभीषणान् तेषां पराक्रममुद्योग चाभिहितवान् । शुकोऽपि च सेनानायकस्य नीलस्य सेनापरिमाणं हनूमतो जननप्रभृत्याचरितानि बरलाभं लङ्कादाहादिप्रभावं च विज्ञाप्य ;
इमां महाराज समीक्ष्य वाहिनीमुपस्थितां प्रज्वलितग्रहोपमाम् ।
ततः प्रयत्नः प्रथमो विधीयतां यथा जयः स्यान्नपरैः पराजयः ॥
इत्यभिहितवान् ।
अत्र शुकसारणाभ्या परबलाधिक्यप्रतिपादनपूर्वकं पराजयो यथा न स्वात्तथा यतितव्य - मिति प्रतिपादनाद्राजा स्वहिते यथा प्रवृत्तो भवेत् तथा परकीयवृत्तान्तो यथार्थतया दूतै- वक्तव्य इति सूचितम् । अत एवोद्येगे धृतराष्ट्रं प्रति सञ्जयः-
भूयो भूयो हि यद्राजन् पृच्छसे पाण्डवान् प्रति । सारासारबलं ज्ञातु तत्समासेन मे शृणु मुख्यमन्धकवृष्णीनामपश्यं कृष्णमागतम् । चेकितानं च तत्रैव युयुधानं च सात्यकीम् ॥
[[१०४]]
धर्माकूते
पृथगक्षौहिणीभ्यां तौ पाण्डवानभिसंश्रितौ । महारथौ समाख्यातावुभौ परुषमानिनौ ॥ अक्षौहिण्याऽथ पांचाल्यो दशभिस्तनयैर्वृतः । सत्यजित्प्रमुखैवीरै घृष्टद्युम्नपुरोगमैः ॥ द्रुपदो वर्धयन्मान शिखण्डी परिपालित । विराटः सह पुत्राभ्यां शंखेनैवोत्तरेण च ॥ सूर्यदत्तादिभिर्वीरैर्मद्रराजपुरोगमैः । सहितः पृथिवीपालो भ्रातृभिस्तनयैस्तथा ॥ अक्षौहिण्यैव सैन्यानां वृतः पार्श्व समाश्रितः । जारासन्धिर्मागधश्च धृष्टकेतुश्च चेदिराट् पृथक् पृथगनुप्राप्तौ पृथगक्षौहिणीवृतौ । केकया भ्रातरः पंच सर्व लोहितकध्वजाः ॥ अक्षौहिणीपरिवृताः पाण्डवानभिसंश्रिताः । एतानेतावतस्तत्र तानपश्यं स्वमागतान् ॥ ये पाण्डवार्थे योत्स्यति धार्तराष्ट्रस्य वाहिनीम् । प्रवर्षतः शस्त्रातानर्जुनस्य शितान् बहून् अध्यर्णवा विशुष्येयुः किपुनर्मासयोनयः । अस्यतां फाल्गुनः श्रेष्ठो गाण्डीवं धनुषां वरम् केशवः सर्वभूतानामायुधाना सुदर्शनम् । वानरो रोचमानश्च केतु केतुमतां वरः ॥ एवमेतानि सरथो बहन श्वेतहयो रणे । क्षपयिष्यन्ति नो राजन् कालचक्रमिवोद्यतम् ॥ तस्याद्य वसुधा राजन् निखिला भरतर्षभ । यस्य भीमार्जुनौ योधौ स राजा राजसत्तमः तथा भीमहतप्रायां मज्जन्तीं तब वाहिनीम् । दुर्योधनमुखा दृष्ट्वा क्षयं यास्यन्ति कौरवाः एकतोsवा जगत्स्नमेकतो वा जनार्दन । सारतो जगतः कृत्स्नादतिरिक्तो जनार्दनः ॥ भस्म कुर्याज्जगदिदं मनसैव जनार्दनः । न तु कृत्स्नं जगच्छक भस्म कर्तु जनार्दनम् ॥ यतस्त्य यतो धर्मः यतो हीरार्जवं यतः । यतो भवति गोविन्दो यतः कृष्णस्ततो जयः एवमेषामनीकानि प्रविभक्तानि भागशः । यत्ते कार्यं सपुत्रस्य क्रियतां तदकालिकम् ॥ इति ।
एकोनविंशे ।
•
तश्चारनिर्दिष्ट राम सेना वैभवश्रवणेन किचिदाविग्नहृदयो जातक्रोधश्च रावणः-
भर्त्सयामास तौ वीरौ कथांते शुकसारणौ । किंतु मृत्योर्भयं नास्ति मां वक्तुं परुषं वचः ॥ अपि वा दहने स्पृष्ट्वा वने तिष्ठन्ति पादपाः । राजदोषपरामृष्टास्तिष्ठन्ते नापराधिनः ॥
अनेन राजनि परुषं ब्रुवता जीवितं न भवेदिति सूचितम् । तथा च कामन्दके — पर्जन्य इव भूतानामाघार. पृथिवीपतिः । विकलेऽपि हि पर्जन्ये जीव्यते न तु भूपतौ ॥ इति । राजधर्मे-
न ब्रूयादप्रियं किंचित्परुषं स्वामिकिंकरः । कदाचित् स्खलिते राजा स्खलिते नास्ति जीवितम् ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
हन्यामहं त्वमौ पाप शत्रुपक्षप्रशंसकौ । यदि पूर्वोपकारैस्तु न क्रोधो मृदुतां व्रजेत् ॥
न हि त्वां हन्तुमिच्छामि स्मराम्युपकृतं युवाम् । हतावेव कृतघ्नौ तु मयि स्नेहपराडमुखौ ॥
अनेन पूर्वोपकारिभिरनुजीविभिः कृतोऽपराधः स्वामिना क्षन्तव्य इति सूचितम् । तथा चारण्यके पर्वणि-
[[१०५]]
पूर्वोपकारी यस्ते स्यादपराधे गरीयसि । उपकारेण तत्तस्य क्षन्तव्यमपराधिनः ॥ इति । ततश्च जयशब्देन राजानमभिनन्द्यान्यतो गतयोः शुकसारणयो रावणो महोदरमित्थ- माचक्षे परबलपरिज्ञानाय चारान् समानय ।
युद्धेष्वल्पेन यत्नेन समासाद्य निरस्यते ॥
अनेन राज्ञां अनायासेन श्रेयस्सिद्धिश्वाराधीनेत्युक्तम् । तथा च कामन्दके- चारश्चक्षुर्नरेन्द्रस्य संपत्तिस्तेन भूयसी ॥ इति ।
तदनु महोदरसमानीताः शार्दूलप्रमुखाश्वारा परबलपरिज्ञानाय रावणेन प्रेषिताः आगत्य सुवेलाभिधं शैलं सेनामभिवीक्षमाणाः स्वग्रहणाय सन्नद्धान् वानरानभिवीक्ष्य शार्दूलाति- रिक्ता सर्वे भीत्या पलायिता बभूवु । शार्दूलस्तु विभीषणगृहीतः । वानरैश्व बहुविध - मुष्टितलप्रहारादिभिरभिहन्यमानः दयानिधिना रामेण विमोचितो दीनवदनो दशवदन निकटमाजगाम ।
तदनु तन्मुखेन सुवेलनिविष्टं ससैन्य राममवगत्य जातोद्वेगो राक्षसशार्दूलः शार्दूल- मित्थमभाषत ।
अयथा वर्तसे वर्णो दीनश्वासि निशाचर । नासिकच्चिदमित्राणां क्रुद्धानां वशमागत ॥
अनेन परै परिभूतस्य विवर्णता भवतीति सूचितम् ।
अत एव दस्युपराभूतस्यार्जुनस्य मुखवैवर्ण्यमुक्तम् । विष्णुपुराणे व्यासः- उवाच पार्थं विच्छायं कथमद्य त्वमीदृशः । अगम्ययातु गमनं ब्रह्महत्याऽथवा कृता ॥ दृढाशा भंगदुखीव भ्रष्टच्छायोऽसि सामतम् । सातानिकादयो वा ते याचमाना निराकृताः अगम्यस्त्रीरतिर्वा त्वं केनासि विगतप्रभः । भुङ्क्तेऽप्रदाय विप्रेभ्य एको मृष्टमथो भवान् किं वा कृपण वित्तानि हृतानि भवतार्जुन । कच्चिन्न शूर्पवातस्य गोचरत्व गतो ह्यसि ॥ दुष्टदृष्टितो वाऽपि (कः ) [ ] श्रीकः कथमन्यथा ।
स्पृष्टो नखाभसा वाऽथ घटवाक्षितोऽपि वा ॥
D-Y 14
[[१०६]]
धर्माकृते
केनातीव विच्छायो न्यूनैर्वा युधि निर्जितः । इति । तदनु कंपमान सर्वावयवः शार्दूलः-
सर्वतो रक्ष्यते पंथा वानरैः पर्वतोपमैः । प्रविष्टमात्रे ज्ञातोऽहं बले तस्मिन्नवारिते ॥
बलाद्गृहीतो ऋक्षोभिर्बहुधाऽस्मि विदारितः । जानुभिर्मुष्टिभिर्दन्तै स्तलैश्चाभिहतो भृशम् ॥
परिणीतोऽस्मि हरिभिर्बलबद्भिरमर्षणैः ।
अनेन सेनारक्षणार्थं स्वेन स्थापितैश्वारैरागताश्वारा भीत्या पुनर्यथा नागच्छन्ति तथा शिक्षणं कर्तव्यमिति सूचितम् ॥ तथा च राजधर्मे -
चारां विद्यात्प्रहितान् परेण भरतर्षभ । आपानेषु विवाहेषु समवायेषु वीथिषु ॥ आरामेषु तथोद्याने पण्डिताना समागमे । देशेषु चत्वरे चैव सभाखावसथेषु च ॥ एवं विहन्याचारेण परचारं विचक्षणः । चारे च विहते सर्वे गतं भरतसत्तम ॥ इति ।
तदनु मया च परित्रायस्वेति याचितो रामः मां मोचयित्वा लङ्कांद्वारमभिवर्तते ।
पुरा प्राकारमायाति क्षिप्रमेकतरं कुरु ।
सीतां वास्मै प्रयच्छाशु सुयुद्धं वा प्रदीयताम् ॥
इत्यवदत् ।
लिंशे ।
ततः कीदृशा वानरा किंप्रभावास्तदाचक्ष्व ।
अवश्य बलसंख्यानं कर्तव्यं युद्धमिच्छता ।
Tera प्रतिपत्स्यामि ज्ञात्वा तेषां बलाबलम् ॥
अनेन युद्धसमये चारमुखेन शत्रुबले सारासारविचारः कर्तव्य इत्युक्तम् ॥ अत एवोद्योगे भीष्म प्रति दुर्योधनो बलसंख्यां पृष्टवानिति प्रतिपादितम्- रथसंख्या तु कार्त्स्न्येन परेषामात्मनस्तथा ।
तथैवातिरथानां च वेत्तुमिच्छामि कौरव ॥ भीष्म उवाच -
समेताः पाण्डवस्यार्थे वासुदेवपुरोगमा । एते प्राधान्यतो राजन् पाण्डवस्य महात्मन ॥ रथा वाऽतिरथाश्चैव येाप्यर्धरथा नृपम् । जेष्यंति समरे सेना भीमा दौर्योधनीं नृप । महेंद्रेणैव वीरेण पाल्यमाना किरीटिना । इति ।
युद्धकाण्ड’ ।
[[१०७]]
एवं दशवदनेन पृष्ट शार्दूल ऋक्ष राजतनयं सुग्रीवं गद्दक्षेत्रजौ जाम्बवत्तारौ धर्मपुत्रं सुषेणं सुमुखदुर्मुन्ववेगदर्शि दधिमुखान् मृत्युतुल्यान् ब्रह्मसृष्टाननलात्मज- नीलमनिलसुतं हनूमन्तमङ्गदं वालितनयमश्विसुतौ मैन्दद्विविदौ गजगवाक्षगवयशरभ- गन्धमादनान् वैवस्वतसंभवान् श्वेतज्योतिर्मुखौ भास्करात्मजौ वरुणसुतं हेमकूटं विश्वकर्म- सुतं नल दुर्धरं वसुपुत्र राक्षसराज्येऽभिषिक्त विभीषण असंख्येयगुणानन्यानपि वानरान् अप्रमेयान् रामलक्ष्मणगुणाश्चाभिधाय विरराम ।
एकविंशे ॥
ततश्चारमुखादसख्यवानरयूथपरिवृतमप्रमेयबलशालिनं सुवेलाभिषं शैलमधिष्ठितं रघु- नन्दनमुपश्रुत्य जातोद्वेगो मन्त्रिभिः संमन्त्र्य रामभद्रस्य सशरं धनुः तदीय शरश्च कृत्तमिव मायया निर्मायाऽऽनीयतामिति मायाविनं विद्युज्जिह्वं समादिश्य प्रविश्य चाsशोकवनिका दीनवदना जानकीमित्थमाचक्षत ।
भद्रे ! यमाश्रित्य गर्विताऽसि स रामः अपारं सागरमप्युत्तीर्यं सुवेलवनप्रदेशे अध्वश्रमेण सुख सुष्वाप ।
अथाध्वनि परिश्रांतमर्धरात्रे स्थितं बलम् । सुखसुप्तं समासाद्य चारितं प्रथमं चरैः ॥ तत्प्रहस्तप्रणीतेन बलेन महता मम । बलमस्य हतं रात्रौ यत्र रामः सलक्ष्मणः ॥
अथ सुप्तस्य रामस्य प्रहस्तेन प्रमाथिना ।
असक्तं कृतहस्तेन शिरश्चिन्नं महासिना ॥
तथैव निषूदिताश्च सुग्रीवहनुमत्प्रमुखा वानरप्रमुखाः ।
अनेन परस्याध्वश्रमादिसमयं विचार्य वस्मिन् समये कूटयोधिना प्रहर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च सौप्तिके-
अस्मिन्नर्थे पुरा गीता· श्रूयंते धर्मचिन्तकैः ।
श्लोका न्यायमवेक्षद्भिः तत्त्वार्थास्तत्त्वदर्शिभिः ॥
परिश्रांते विदीर्णे वा भुञ्जानेवाऽपि शत्रुभिः । प्रस्थाने वा प्रवेशे वा प्रहर्तव्यं रिपोर्बलम् निद्रार्तमर्धरात्रे वा तथा नष्टप्रनायकम् । हीनयोधवलं यच द्विधा मुक्तं च यद्भवेत् ॥ इत्येवं बहुशचक्रे सुप्तानां युधि मारणम् । इति ।
तदिदानीं विद्युजिह्नसमानीतं इदं रामस्य शिर एतत् सशरं धनुश्चावलोक्य परि- त्यज्य रामप्राप्त्याशां मम वशगा भवेति पुनः पुनरकथयत् ।
[[१०८]]
धर्माकूते
सीताऽपि मायारचित तत्तच्चिहविशेषैः रामस्येदं शिर इति निश्चिन्ती गर्हयन्ती च कैकेयीं तच्चिरः पुनः पुनरादरेण समाधाय इत्थं विललाप —
द्वात्रिंशे ।
प्रथमं मरणं नार्या भर्तुर्वैगुण्यमुच्यते ।
सुवृत्तस्साधुवृत्तायास्संवृत्तस्त्व ममानत ॥
अनेन पतिव्रतायाः भर्तृमरणात्प्रागेव मरणं श्रेयस्करमिति सूचितम् ।
तथा चाsssपर्वणि बकवधे - मदीयं शरीरमेव बकबलिर्भवत्विति वदन्तं ब्राह्मणं प्रति ब्राह्मणी — व्युष्टिरेषा परा स्त्रीणा पूर्वं भर्तु परा गतिम् । ब्रह्मन् गन्तु सपुत्राणामिति धर्मविदो विदुः ॥ इति ।
अर्चितं सततं यत्नाद्गन्धमाल्यैर्मया तव ।
इदं ते यत्प्रियं वीर धनुः कांचनभूषणम् ॥
अनेन भर्तुर्यस्मिन्प्रीतिस्तत् तद्भार्यया पूजनीयमिति सूचितम् । तथा च वनपर्वणि- द्रौपदीसत्यभामासंवादे -
प्रियांश्च रक्तांश्च भर्तुस्तान् पूजयेथा विविधैरुपायैः ॥ इति ।
अग्निष्टोमादिभिर्यज्ञैरिष्टवानाप्तदक्षिणैः ।
afrostar सस्कारं केन त्वं तु न लप्स्यसे ॥
अत्र सत्यभ्यधिकारे राज्याभिषेकेण ऐहिकं राज्यसुखमननुभवतस्तव समृद्धदक्षिणावत्त्वे- नानुष्ठितैरतिशायिताऽऽमुष्मिक सुखसाधनैरग्निष्टोमादिभिर्यज्ञैरिष्ट बतस्तत्फलानुभवप्रतिबन्धकी भूतदुरितनिवर्तकत्वेनावश्यकर्तव्यस्त्रेताग्निभिरन्त्यसम्कारः किमर्थ तब न प्राप्त इत्युक्तम् ।
अनेन समृद्धदक्षिणावत्त्वेनानुष्ठित एव यज्ञ फलसाधको भवति नान्यथेति यज्ञ- दक्षिणा प्रशसाऽवगम्यते । सा च यज्ञस्यायुष्य संपादकत्वेन तदभावे दोषश्रवणेन प्राय- श्चित्तोपदेशेन बीजवधादिहि साप्रयुक्त यज्ञवैकल्यसमाधानार्थत्वेन सोमा भिषवाज्जनिमदेववीर- हत्या निर्हरणार्थत्वेन प्राणात्मनिष्क्रयणरूपत्वेन यज्ञप्रतिष्ठारूपत्वेनाऽभिलषितसकलफलसाध- कत्वेन च तत्र तत्रावगम्यते ।
यज्ञायुष्य संपादकत्वं च दक्षिणायास्तैत्तिरीयश्रुताववगम्यते । यज्ञ आयुष्मान् सदक्षिणा- भिरायुष्मानिति दक्षिणाया अदाने दोषश्चापस्तंबेन दर्शितः यो दक्षिणेन यज्ञेन यजेत स यज्ञः प्रक्षामो नायुरिति । मात्स्येऽपि -
अन्नही नोदये राष्ट्रं मन्त्रहीनस्तथर्त्विजः । आत्मान दक्षिणाहीनो नास्ति यज्ञसमो रिपुः ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
[[१०१]]
दक्षिणाया अभावे प्रायश्चित्तमप्याश्वलायनेनेोक्तम् । दक्षिणादान उर्वरां दद्यादिति । आपस्तंचेनाऽपि -
I
यद्यादिष्टा दक्षिणामन्तरीया दुर्बरा प्रतिष्ठिता देया सा प्रायश्चित्तिरिति । बोजवधादि- प्रयुक्तयज्ञवैकल्यपरिहारार्थत्वमपि तैत्तिरीयश्रुतौ अथो दक्षिणैवास्यैषाथो यज्ञस्यैव छिद्रमपि - दधाति । यद्वै यज्ञस्य क्रूरं यद्विलिष्ट तदन्वाहार्यस्यान्वाहायत्वं इति । दक्षिणायाः सोमा- भिषवजनित देववीरहत्यापरिहारार्थत्वं प्राणात्मनिष्क्रयणरूपत्व चाह बोधायन :- द्वादशशतं दक्षिणानां विज्ञायते छन्दोगब्राह्मणं वीरहा वा एष देवाना य. सोममाभिषुणोतीति शतेन वीर निखदयते दशभिर्दश प्राणान् ऐकादशीतवात्मानं सा द्वादशी दक्षिणेति । यज्ञप्रतिष्ठा- रूपत्वमपि दक्षिणाया उक्तं- बृहदारण्यकश्रुतौ कम्मिन् यज्ञः प्रतिष्ठित इति दक्षिणा- यामिति कस्मिन् दक्षिणा प्रतिष्ठितेति श्रद्धायामिति । श्रद्धा नाम दित्सूनामास्तिक्यबुद्धिः भक्तिसहिता कथ तस्या प्रतिष्ठिता दक्षिणा यदा ह्येव श्रदधते थ दक्षिणां ददाति ना- श्रद्दधानो हि दक्षिणा ददाति तस्माच्छूद्रायामेव दक्षिणा प्रतिष्ठितेति । दक्षिणाया अभि- लषितसकलसाधनत्वमपि छांदोग्ये-
एवमेतेन दक्षिणावता यं कामं कामयते तमभ्यश्नुते शुभा वा एता यज्ञस्य यदक्षिणा यद्दक्षिणावता यजते शुभमेवास्मिन् ददातीति–
आहिताग्नेस्त्रेताग्निभि. सस्कारः कर्तव्य इत्यल बोधायनः- आहिताग्निमग्निभि- र्दहन्ति यज्ञपात्रैश्चेति विज्ञायते पुरुषाहुतियस्य प्रियतमेत्येतामनुव्या दहनस्य ब्रुवते तथा- प्युदाहरन्ति शरीरदायादा ह वा अग्नयो भवन्ति । तदपि दाशतये विज्ञायते शतमिन्नु शरदो अन्ति देवा यत्रानश्चक्राजरस तनूनां यत्र पितरो भवन्ति मा नो मध्यारीषतायु-
र्गन्तोः- इति । तथा- अथैनमुपोषति पुरस्तादाहवनीयेन दक्षिणतोन्वाहार्यपचनेन पश्चाद्गार्हपत्येनोत्तरत सभ्यावसथ्याभ्यामत्राप्यपेक्षा भवन्ति यद्याहवनीयः प्रथममभ्यज्वलेत् देवलोकमभ्युज्जिहीर्षेदित्येन जानीयादथ यदन्वाहार्यपचनः पितृलोकमथ यदि गार्हपत्यो गन्धर्वलोकमथ सभ्यावसथ्यौ सप्तर्षीणा लोकमथ यदि सर्व एव सहाभ्युज्वलेयुर्ब्रह्मलोक- मभ्युज्जिहीर्षेदित्येनं जानीयादिति । तस्य सस्कारस्य कर्मसाध्यस्वर्गादिसुखानुभवप्रतिबन्ध- निवर्तकत्वं च छान्दोग्यभाष्ये-
अथ यदुचैवास्मिन् शमं कुर्वंति यदु च नार्चिषमेवाभिसंभवन्ति इत्येतद्व्याख्यानावसरे- उक्तं यत् यदि उ च एव यस्मिन् एवविदि शव्यं शवकर्ममृते कुर्वेति यदु च न कुर्वन्ति ऋत्विजः सर्वथाप्येवंवित् तेन शवकर्मणा कृतेनापि प्रतिबद्धो न ब्रह्म प्राप्नोतीति नोनच कृतेन कर्मणा कश्चिदभ्यधिको लाभः न कर्मणा वर्धते नो कनीयानिति श्रुत्यतरात् शर्व- कर्मण्यनादरं दर्शयन् विद्यां स्तौति । न पुनः शवकर्म एवंविदो न कर्तव्यमिति । अक्रिय-
[[1]]
[[११०]]
धर्माकूते
माणे तु शवकर्मणि कर्मणां फलारंभे प्रतिबन्धः कश्चिदनुमीयतेऽन्यत्र इह विद्याफलारंभ- काले शवकर्म स्याद्वा नेति विद्यावतो प्रतिबन्धेन फलारभं दर्शयतीति । तथा परिमलेsपि उपकोसल विद्यायां अथ यदुचैवास्मिन् शव्यं कुर्वन्ति यदुच नेत्यारभ्य मार्गकथनं अक्षि पुरुषोपासकस्य पुत्रैर्दहनकर्मणोकृतत्वेपि त्वरितमेवार्चिरादिप्राप्तिरस्ति न विद्यान्तरशालि- नामिव तत्प्राप्तौ विलंबोऽस्तीति विशेषप्रदर्शनार्थत्वेन सफलमिति — आपस्तंबोऽपि- स एष यज्ञायुधी यजमानोंजसा स्वर्गं लोकमेतीति विज्ञायत इति-
अहं दाशरथेनोढा मोहात्स्वकुलपांसनी ।
आर्यपुत्रास्य रामस्य भार्या मृत्युरजायत ।
आर्यपुत्रस्य धार्मिकस्यापि रामस्य मदीयदुष्कृतवशेन इयमवस्था प्राप्तेति प्रतिपादनात् भार्याकृतं दुष्कृतं भर्ता प्राप्नोतीति सूचितम् । तथा च माधवीये-
भर्ता भार्याकृतं पापं पिता पुत्रकृतं तथा । गुरुः शिष्यकृत पापं लभते कामतश्चरन् ॥
नूनं मन्ये मया जातु वारितं दानमुत्तमम् ।
याहमद्यैव शोचामि भार्या सर्वातिथेरपि ॥
अनेन सत्पात्रे दानविघ्नकर्ता शोकमाप्नोतीति सूचितम् । तथा च माधवीये- उपस्थिते विवाहे च यज्ञे दाने महोत्सवे ।
मोहात् करोति यो विघ्नं स मृतो जायते कृभिः ॥ इति ।
मत्कृत लेशाभावेऽपि भवदीयसुकृतवशान् मम शोकेन न भवितव्य इत्यभिप्रायकेण सर्वातिथेरपीति विशेषणेन भर्तृकृतं सुकृतं भार्याया अध्यागच्छतीति सूचितम् । तथा च निर्णयसिन्धौ-
यद्देयेभ्य यच्च पित्रादिकेभ्यः कुर्याद्धर्ताऽभ्यर्चनसत्क्रियां च । तस्यै ह्यर्थं लभ्यते नान्यचित्ता नारी पुण्यं भर्तृशुश्रूषयैव ॥ इति ।
साधु पातय मां क्षिप्रं रामस्योपरि रावण ।
समानय पतिं पल्या कुरु कल्याणमुत्तमम् ॥
अनेन भर्तृभार्या संयोजनं सुकृताधायकमिति सूचितम् । तथा च किष्किन्धाकाण्डे
रामं प्रति तारा-
दारप्रदानाद्धि न दानमन्यत् प्रदृश्यते ज्ञानवतां हि लोके ।
त्वं चापि मा तस्य मम प्रियस्य प्रदास्य से धर्ममवेक्ष्य वीर ॥ इति ।
शिरसा मे शिरश्चास्य कार्य कायेन योजये ।
रावणानुगमिष्यामि गतिं भर्तुर्महात्मनः ॥
युद्धकाण्डः ।
अनेन भर्त्रनुगमनेन भार्याया उत्तमगतिर्भवतीति सूचितम् । तथा च पराशरः– तिस्र. कोट्योऽर्धकोटिश्व यानि रोमाणि मानुषे ।
तावत्काल वसेत्खर्गे भर्तारं याऽनुगच्छति ॥ हारीतोऽपि -
[[१११]]
मातृकं पितृकं चैव यत्र कन्या प्रदीयते । कुलत्रयं पुनात्येषा भर्तारं यानुगच्छति ॥ इति । ततो वानरयूथपाना अट्टहास सिह्मनादादिभिः परिकंपिनां लङ्कापुरीमभिवीक्ष्य चकित- हृदयेन प्रहस्तेन प्रेषितादात्ययिकं कार्यमुपस्थितमचिरादेव भवतो बहिरागमनमुचितमुपश्रुत्य बहिर्निर्गतो रावणः ।
शीघ्रं भेरीनिनादेन स्फुटकोणाहतेन मे ।
समानयध्वं सैन्यानि वक्तव्यं च न कारणम् ॥
इत्यभिहितवान् ।
अत्र भेरीनिनादेन सैन्यानि समानयतेति प्रतिपादनाद्राज्ञा सेनासन्नाहे सेनानिवेशे बा प्रतिपुरुषं मनुष्य प्रेरणस्याशक्यत्वात् तज्ज्ञापने साधारणो भेरीशब्दः कर्तव्य इति सूचितम् । तथा चादिपर्वणि-
सुभद्राहरणे — हियमाणा तु दृष्ट्टा सुभद्रा सैनिका जनाः ।
सभापालाय तत्सर्वं आचख्युः पार्थविक्रमम् ॥
तेषां श्रुत्वा सभापालो मेरी सान्नहिकीं ततः । स्फुटकोणाहतांश्चके इति ।
त्रयस्त्रिंशे ।
तदनु रावणकृतमायया संमोहितां शोचन्तीं जनकनन्दिनीं रावणवृत्तांता ।
आश्वासयामास सरमा मृदुभाषिणी ।
सा हि तत्र कृतं मित्र सीतया रक्ष्यमाणया ॥
अनेन विपदि मित्रमेव प्रयोजनं साधयतीति सूचितम् । तथा च कामन्दके- न तत्र तिष्ठति भ्राता न पिताऽन्योऽपि वा जनः ।
पुंसामापत्प्रतीकारे सन्मित्रं यत्र तिष्ठति ॥ इति ।
अये जनकनन्दिनि त्रिविक्रमपराक्रमस्ते भर्ता सराक्षसलकोत्सादनाय कृतोद्योगो धनु- विष्फारयन्निखिलबलीमुखबलसंवलितो लक्ष्मणेन भ्रात्रा सह लङ्कां पुरीं निरुध्य कुशली वर्तते । अयं तु दशवदनो राघवागमसंत्रस्तहृदयः सचिवै कर्तव्यजातं विचारयन् सभा- मध्यास्ते । एष राक्षससैन्योद्योगकरः सन्नाह भेरीशब्दः इमानि च गजानां बृंहितानि तुरगहेषितानि च एते च प्रासतोमरचर्मवर्मणां शब्दाः रथनेमिघोषाश्च दिवमापूरयन्निव ।
•શ્
धर्माकूते
अयुक्तबुद्धिकृत्येन सर्वभूतविरोधिना ।
इयं प्रकृत्या रौद्रेण माया मायाविना त्वयि ॥ सखिस्नेहेन तद्भीरु मया सर्व प्रतिश्रुतम् । लीनया गगने शून्ये भ्रममुत्सृज्य रावणात् ॥
तव हेतोर्विशालाक्षी न हि मे जीवितं प्रियम् ।
अनेन उत्तममित्रकार्य प्राणानविगणय्यापि साधनीयमिति सूचितम् । कामन्दके-
इति ।
अधर्मद्रोहयुक्ते मित्रजात उपेक्षितम् ।
तथा च
आत्मवान् मित्रवर्गे तु प्राणानपि परित्यजेत् । प्राणैरप्युपकारित्वं मित्रायाऽव्यभिचारिणे
I
न शक्यं सौप्तिकं कर्तुं रामस्य विदितात्मनः । वधश्च पुरुषव्याघ्रे तस्मिन्नैवोपपद्यते ॥ आगतस्य हि रामस्य क्षिप्रमंकगतां सतीम् । अहं द्रक्ष्यामि सिद्धार्था त्वां शत्रौ विनिपातिते ॥ अग्रण्यानंदजानि त्वं वर्तयिष्यसि शोभने । तस्य दृष्ट्वा मुखं देवि पूर्णचन्द्रमिवोदितम् ॥ मोक्ष्यसे शोकजं वारि निर्मोकमिव पन्नगी । रावणं समरे हत्वा नचिरादेव मैथिलि ।
त्वया समग्रं प्रियया सुखार्हो लप्स्यसे सुखत् ।
गिरिवरमभितोऽनुवर्तमानो हय इव मण्डलमाशु य’ करोति ।
तमिह शरणमभ्युपेहि देवि दिवसकरं प्रभवो ह्यय प्रजानाम् ॥
इति ।
अत्राबध्यो रामः शत्रु विनिपातयिष्यति त्वमानन्दजान्यश्रूणि मोक्ष्यसे त्वया सह रामः सुखी भविष्यति इत्यादि फलमभिधाय दिनकरं शरणं व्रजेति प्रतिपादनात् स्त्रीणा सूर्यो- पासन भर्तुरायुष्यादिबहुफलप्रदमिति सूचितम् । तथा च स्मृतिः -
प्रातः काले च या नारी दद्यादर्ध्यं विवखते । सप्तजन्मनि वैधव्यं सा नारी नैव पश्यति ॥ आदित्यस्य नमस्कारं ये कुर्वन्ति दिनेदिने । जन्मातरसहस्रेषु दारिद्यं नोपजायते ॥
अत एव विराटपर्वणि कीचकोपद्रुता द्रौपदी राक्षसप्रेषणेन कीचक निवार्य आपदि सूर्येण संरक्षितेति प्रतिपादनादापन्निवर्तकत्वमुक्तम्-
तस्यायोऽसौ तदार्केण राक्षसः सन्नियोजितः । स कीचकमपोवाहवातवेगेन भारत ।
युद्धकाण्डः ।
[[११३]]
स पपात ततो भूमौ रक्षोबलसमन्वितः । विघूर्णमानो निश्चेतश्छिन्नमूल इव द्रुमः ॥ इति । सूर्यः सर्वाभीष्टप्रद इत्यत्र धर्मं प्रति सूर्यवचनमपि -
यत्तेऽभिलषितं किचित्तत्त्वं सर्वमवाप्स्यसि । इतश्चतुर्दशे वर्षे भूयो राज्यमवाप्स्यसि ॥ इति ।
संग्रामे च जयेन्नित्यं विपुलं चाप्नुयाद्वसु । मुच्यते सर्वपापेभ्य, सूर्यलोकं स गच्छति ॥ इति च । प्रजाना प्रभवत्वेन शरण्यत्वं च भारते-
एवं भानुमयं ह्यन्नं भूतानां प्राणधारणम् । पितैष सर्वभूतानां तस्मात शरणं व्रज ॥ इति ।
चतुस्त्रिंशे ॥
ततस्तद्वचनसमाश्वासितया सीतया क्रूरतरराक्षसाभिप्रायमखिलमपि प्रच्छन्नया स्वया विचारितमिच्छामीत्यभिहिता सरमा गगनमार्गेण प्रच्छन्नतयैव रावणसभां प्रविश्य विचार्य च तदभिप्राय पुनरागत्य सीतामित्थमभाषत ।
खरदूषणप्रमुखराक्षसनिषूदनेन सागर सेतुबन्धनेन च परिचितपराक्रमे राघवे विरो- घोऽस्माकमयुक्ततरस्तदिदानीं सत्कृत्य मैथिलीप्रदानमेवोचितमस्माकमिति मन्त्रिवृद्धैबहु- प्रकारमुद्बोधितोऽपि ।
न त्वामुत्सहते मोक्तुमर्थमर्थपरो यथा ।
अत्र मन्त्रिवृद्वैम्सीताया अविमोचने महाननर्थो भवेदिति संबोधितोऽपि अवश्यं मोक्तव्या त्वामर्थपरोऽर्थमिव लोभान्न मुंचतीत्युक्तया उचितव्ययमकृत्वाऽर्थ संचयकर्ता लुब्धः पुरुषः ऐहिकामुष्मिकमनर्थं चावाप्नोतीति सूचितम् — आदाने स्मृतिः-
सीदते द्विजमुख्याय योऽर्थिने न प्रयच्छति । सामर्थ्ये सति दुर्बुद्धिर्नरकायोपपद्यते ॥ इति । कामन्दकेपि -
कामः क्रोधस्तथा लोभो हर्षो मानो मदस्तथा । षडुर्गमुत्सृजेदेनं यस्मिन्त्यक्ते सुखी भवेत् । दण्डको नृपतिः कामात् क्रोधाच्च जनमेजयः । लोभादै लस्तु राजर्षिर्वातापी हर्षतोऽसुरः ॥ पौलस्त्यो राक्षसोमानानूमदाद्दभोद्धवो नृपः । प्रयाता निधन ते शत्रुषड्वर्गमाश्रिताः ॥ इति भारतेऽपि -
लोभः प्रतिष्ठा पापस्य प्रसूतिर्लोभ एव च । अत्र ते संशयो माभूल्लोभः पापस्य कारणम् ॥ लोभा क्रोधः प्रभवति लोभाद्रोहः प्रवर्तते । लोभान्मोहश्च माया च मानो मत्सर एव च ॥ नार्थैः पूरयितुं शक्यो लोभो बहुविधैरपि । नित्यं गंभीरतोयाभिरापगाभिरिवार्णवः ॥
[[1]]
D-Y 15
[[११४]]
धर्माकूते
अष्टादश समुद्रस्य द्वीपानश्नन्पुरूरवाः । तुतोष नैव रत्नानां लोभादिति हि न श्रुतम् ॥ सर्वभूतेष्वविश्वस्तः सर्वभूतेषु हिंसकः । सर्वभूतेषु जिह्नश्व लुब्धो भवति भारत ॥ उत्पद्यते यथा भक्तिर्विष्णुपादांबुजाश्रया । तदा लोभः क्षयं याति स हि पुंसां सुदुर्लभा ॥ सुमहांत्यपि शास्त्राणि धारयन्तो बहुश्रुताः । च्छेत्तारः संशयानां च लोभग्रस्ता व्रजत्यधः ॥ लोभक्षये क्षय यान्ति सर्वपापानि देहिनाम् । लोभवृद्धौ च वर्धन्ते नृपते नात्र संशयः ॥ यदा लोभः क्षयं याति यान्ति नाशमुपद्रवाः । तदातु जायते पुसां धर्मे बुद्धिः सुदुर्लभा ॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां चतुर्णामिह साधनम् । धर्ममेव परं प्राहुर्मुनयस्तत्त्वदर्शिन. ॥ न चास्ति धर्मसंबन्धो लोभाक्रान्तस्य देहिनः । स एव धर्मविध्वसी लोभः परमदारुणः ॥ तस्मात् सर्वप्रयत्नेन त्यजेल्लोमं युधिष्ठिर । यदीच्छसि महाराज शाश्वतीं गतिमात्मनः ॥ इति । प्राचीना अपि-
[[1]]
कृपणः खलु जीवांते ऋतौ भार्या न गच्छति । कदाचिदस्पां सञ्जातो धनं मे भक्षयिष्यति इति ।
इत्येतावानेव तत्रत्यो वृत्तातः- रामोऽपि सपरीवारं रावणमभिहत्य विजयलक्ष्म्या सह त्वामचिरादेष्यतीति ।
एतस्मिन्नन्तरे शब्दो भेरीशब्दसमाकुलः ।
श्रुतो वानरसैन्यानां कंपयन् धरणीतलम् ॥
श्रुत्वा तु तद्वानरसैन्यशब्दं लङ्कां गता राक्षसराजभृत्याः । नष्टौजसो दैन्यपरीतचेष्टाः श्रेयो न पश्यन्ति नृपस्य दोषैः ॥
अनेन प्रबल शत्रुकृत भेरीताडन शङ्खध्वन्यट्टहासादि श्रवणमात्रेण दुर्बला नष्टचेष्टा भीताश्च भवन्तीति सूचितम् । अत एव गीतायां -
माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शखौ प्रदध्मतुः । स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् ॥ इति ।
नृपस्य दोषैरित्यनेन राजदोषात् सर्वविनाशः तद्गुणाच्च सर्वेषां श्रेयो भवतीति सूचितम् । कामन्दके –
न्यायप्रवृत्तौ नृपतिरात्मानमथ च प्रजाः । त्रिवर्गेणोपसंधत्ते निहन्ति ध्रुवमन्यथा ॥ इति । राजधर्मेऽपि –
चातुर्वर्ण्यं यथा वेदाश्चातुराश्रममेव च । सर्वं प्रमुद्यते ह्येतद्यदा राजा प्रमुह्यति ॥ अग्नित at विद्या यज्ञाश्च सहदक्षिणाः । सर्व एव प्रमाद्यन्ति यदि राजा प्रमाद्यति ॥ राजैव कर्ता भूतानां राजैव च विनाशकः । धर्मात्मा यः स कर्ता स्यादधर्मात्मा विनाशकः
युद्धकाण्डः ।
[[११५]]
राज्ञो भार्याश्च पुत्राश्च बान्धवास्सुहृदस्तथा । समेत्य सर्वे शोचन्ति यदि राजा प्रमाद्यति हस्तिनोऽश्वाश्च गावश्चाप्युष्ट्राश्वतरगर्दभाः । धर्मप्रवृत्ते नृपतौ सर्वे जीवन्ति जन्तवः ॥ अधर्मस्थे हि नृपतौ सर्वे शोचन्ति पार्थिव ॥ इति ।
पंचत्रिंशे ।
ततो मन्त्रिजनाभिहित सीताप्रतिपादनमसहमानेन रावणेन पराक्रमहीनाः कातरा इव च शत्रुमेव पुनः पुनः किं प्रशंसथ तदिदानीं सन्निहते शत्रौ कश्चन वीरजनोचित एव मार्ग- श्चितनीयो भवद्भिरप्रमेयबलशालिभिरित्यभिहितेषु मन्त्रिमुख्येषु तन्मातुः पिता माल्य- वान् रावणमित्थमुवाच ।
विद्यास्वभिविनीतो यो राजा राष्ट्रं नयानुगः ।
स शास्ति चिरमैश्वर्य अरींश्च कुरुते वशम् ॥
अनेन नीतिमार्गानुसारी स्थिरमैश्वर्यं प्राप्नोतीति सूचितम् । तथा च कामन्दके — जितेन्द्रियस्य नृपतेर्नीतिमार्गानुसारिणः । भवन्त्युज्ज्वलिता लक्ष्म्यः कीर्तयश्च नभस्पृशः इति । तत्रैव-
इति परिगणितार्थः शास्त्रमार्गानुसारी नियमयति यतात्मा यः प्रजा दण्डनीत्या । अपुन- रपगमाय प्राप्तमार्गप्रचाराः सरित इव समुद्रं संपदस्तं विशन्ति ॥ इति–
नयस्य विनयो मूलं विनयश्शास्त्रनिश्चयः । विनयो हीन्द्रियजयस्तद्युक्तश्शास्त्रमृच्छति ॥ तन्निष्ठस्य हि शास्त्रार्थाः प्रसीदेति ततश्रियः ।
इति च । उद्योगेऽपि - गान्धारीवचनम् -
इति ।
वश्येन्द्रियं जितामात्यं धृतदण्डं विकारिषु । परीक्ष्य कारिणं वीरं अत्यन्तं श्रीर्निषेवते ।
[[1]]
सदधानो हि कालेन विगृहंश्चारिभिस्सह ।
स्वपक्षवर्धनं कुर्वन् महदैश्वर्यमश्नुते ॥
अनेन उचितकाले कृतमेव कर्म सम्यक् फलतीति सूचितम् । तथा चापद्धर्मे - अकाले कृत्यमारब्धं कर्तुर्नार्थाय कल्पते । तदेव काल आरब्धं महतेऽर्थाय कल्पते ॥ इति । कामन्दके-
सतां मार्गेण मतिमान् काले कर्म समाचरेत् । काले समाचरन् साधु रसवत्फलमश्नुते इति ॥
[[११६]]
धर्माकृते
अकालबुद्धिसैन्यस्तु हन्यते कालयोधिना । कौशिकेन हतज्योतिर्निशीथ इव वायसः ॥
इति च ।
स्वपक्षवर्धनं कुर्वन्नित्यमेव स्वज्ञाति सेनापोषकस्य श्रीर्भवतीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
निकृतस्य परैरन्यैर्ज्ञातिरेव परायणम् । उभयं ज्ञातिवर्गेषु दृश्यते साध्वसाधु वा ॥ तन्मानयेत्पूजयेश्च वाचा नित्यं च कर्मणा । कुर्याच्च प्रियमेतेभ्यो नाप्रिय किंचिदाचरेत् य एवं वर्तते नित्यं ज्ञातिसबन्धमण्डले । मित्रेष्वमित्रमध्यस्थे चिरं यशसि तिष्ठति ॥ इति ।
गुणैरुदारैः संयुक्तान् प्रोन्नयेन्मध्यमाधमान् । महत्त्वं प्राप्नुवन्ततस्ते वर्धयन्ति नरेश्वरम् ॥ इति च ।
तम्मा रोचते सन्धिः सह रामेण रावण ।
यदर्थमभियुक्ताः स्मः सीता तस्मै प्रदीयताम् ॥
अनेन क्लेशनिमित्तं यत् तत्परित्यजेदिति सूचितम् । तथा च मोक्षधर्मे - यन्निमित्त भवेच्छोकस्तापो वा दुखमेव वा ।
आयासो वा यतो मूलमेकाङ्गमपि तत्त्यजेत् ॥ इति ।
हीयमानेन कर्तव्यो राज्ञा सन्धिः समेन च ।
न शत्रूनवमन्येत ज्यायान् कुर्वीत विग्रहम् ॥
अनेन न्यूनः समो वा परेण सन्धिमेव कुर्यात् । विग्रहं तु अधिकवल एव कुर्यादिति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
इति ।
दृढमूलस्त्वदुष्टात्मा विदित्वा बलमात्मनः । अबलानभियुञ्जीत न तु ये बलवत्तराः ॥ यदा तु हीनं नृपतिर्विद्यादात्मानमात्मना । अमात्यैस्सह संमत्र्य सधिं कुर्याद्बलीयसा ॥
असृजद्भगवान् पक्षौ द्वावेव हि पितामहः ।
सुराणामसुराणां च धर्माधर्मौ तदाश्रयौ । धर्मो हि श्रूयते पक्षो देवानां च महात्मनाम् ।
अधर्मो रक्षसां पक्षो ह्यसुराणां च रावण ॥
अत्र देवाः स्वभावतो धर्मप्रवृत्ताः असुराश्च स्वभावत एवाधर्मप्रयुक्ता इत्युक्तत्या अद्य- स्वेऽपि मनुष्येषु खतो धर्मप्रवृत्ता देववत् कृतकृत्या भवन्ति अधर्मप्रवृत्ताश्चासुखा देवाधो- गच्छन्तीति सूचितम् । तथा च गीतायाम्-
युद्धकाण्डः ।
[[११७]]
द्वौ भूतसर्गे लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च । अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यव स्थितिः दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् ।
अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम् ॥
/
दयाभूतेष्वलोलुत्वं मार्दवं श्रीरचापलम् । तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहानतिमानिता । भवन्ति संपदं दैवीमभिजातस्य भारत । दभो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च ॥ अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ संपदमासुरीम् । प्रवृति च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते । दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता इति ।
यस्य देवर्षयः सर्वे गन्धर्वाश्च जयैषिणः ।
विरोधं मागमस्तेन सन्धिस्ते तेन रोचताम् ।
अनेन देवानां ऋषीणां चानुग्रहो यस्मिन् तस्य जयो नियतः अतस्तेन संधिरेवोचित
इत्युक्तम् ॥
अत एव देवाद्यनुग्रहवतोऽर्जुनस्य नियमेन जयः प्रतिपादितः । कर्णपर्वणि- देवाश्च पितृभिस्सार्धं सगणाः सपदानुगाः । यमो वैश्रवणश्चैव वरुणश्च यतोर्जुनः ॥ ब्रह्मक्षेत्रे च यज्ञाश्च दक्षिणाश्चार्जुनं श्रिताः ॥
I
पार्थस्य विजये राजन् सर्व एवाभिसंभृताः । प्रेताश्चैव पिशाचाश्च क्रव्यादाश्च मृगांडजाः राक्षसा सह यादोभिः सृगालाश्चैव कर्णतः । दृष्टा प्रजापति देवा स्वयंभुवमचोदयन् ॥ स्वयंभो ब्रूहि नस्तथ्य एतयोर्विजयं प्रति । ब्रह्मेशानावथो वाक्यमूचतुस्त्रिदशेश्वरम् ॥ विजयो ध्रुव एवास्य विजयस्य महात्मनः । खाडवे येन हुतभुक् तोषित सव्यसाचिना स्वर्गं च समनुप्राप्य साहाय्यं येन ते कृतम् । तोषितो भगवान् येन महात्मा स वृषध्वज महात्मा फाल्गुनश्चापि सत्यधर्मरतस्सदा । विजयस्तस्य नियतं जायते नात्र संशयः ॥ कर्णस्य दानव पक्षः अतः कर्णपराजयः ॥ इति ।
धर्मो वै ग्रसतेऽधमं ततः कृतमभूद्युगम् ।
अधर्मो प्रसते धर्मं ततस्तिष्यः प्रवर्तते ॥
अत्र धर्मेणाधर्माभिभवे कृतयुगं अधर्मेण धर्माभिभवे कलिरित्युक्त्या कालस्य स्वतो अखण्डस्य न कृतत्वादिकं किं तु धर्माधर्मप्रवृत्त्यधीनम् । तथा च धर्मानुष्ठापनेन कृतप्रवर्त- कस्य राज्ञः अभिवृद्धिः अधर्मानुष्ठापनेन कलिप्रवर्तकस्य राज्ञः क्षयश्च भवतीति सूचितम् ।
तथा च राजधर्मे -
कलेः प्रवर्तनाद्राजा पापमत्यन्तमश्नुते । कृतप्रवर्तनाद्राजा पुण्यमत्यन्तमश्नुते । इति ।
[[११८]]
धर्माकूते
तत्त्वया चरता लोकान् धर्मो विनिहतो महान् । अधर्मः प्रगृहीतश्च तेनास्मद्बलिनः परे ॥
स प्रमादात्प्रवृद्धस्ते अधर्मो ग्रसते हि नः । विवर्धयति पक्षं च सुराणां सुरभावनः ॥
अत्र लोकसंचारसमये धर्मपरित्यागेन, धर्मानुष्ठानेन च परे प्रबला जाता इत्युक्तया तपोबलेन लब्धवरोऽपि नित्य धर्मप्रवृत्तश्चेदेव विजयी भवति । तथा च भारते-
इति ।
अलकमाहुर्नखर्य सन्तं सत्यव्रतं काशकरूशराजम् ।
I
विहाय राज्यानि वसूनि चैत्र नेशे बलस्येति चरेदधर्मम् ॥ इति । कामन्दकेऽपि - धर्माद्वै जयनो राजा चिराय बुभुजे भुवम् । अधर्माच्चैव नहुषः प्रतिपेदे रसातलम् ॥
विषयेषु प्रसक्तेन यत्किचित्कारिणा त्वया । ऋषीणामग्निकल्पानामुद्वेगो जनितो महान् ॥
तेषां प्रभावो दुर्धर्षः प्रदीप्त इव पावक ।
तपसा भावितात्मानो धर्मस्यानुग्रहे रताः ॥
अत्र विषयेषु प्रसक्तेन यत्किचित्कारिणा त्वया इत्युक्तया विषयलोलुपस्य अकृत्यप्रवृत्त्या आपदो भवन्तीति सूचितम् । तथा च कामन्दके -
सज्जमानो कार्येषु विषयान्त्रीकृतेक्षणः । आवहत्युग्रभयदां स्वयमेवापदं नृपः ॥ इति ।
स्निग्धस्य चेन्द्रियार्थेषु मोहान्मरणमप्रियम् । मुख्यैर्यज्ञैर्यजत्येते नित्यं तैस्तैर्द्विजातयः ॥ जुहत्यग्नश्च विधिवत् वेदांश्चोच्चैरधीयते । अभिभूय च रक्षांसि ब्रह्मघोषानुदीरयन् ॥ दिशो विप्रद्रुतास्सर्वे स्तनयित्नुरिवोष्णगे । ऋषीणामग्निकल्पानामग्निहोत्रसमुत्थितः ॥
आदत्ते रक्षसां तेजः धूमो व्याप्य दिशो दश ।
अनेन नित्यनैमित्तिककर्माणि तपः वेदाध्ययनं अग्निहोत्रधूमः इत्येवमादयः रक्षो- निवर्तका इति सूचितम् । तथा च तैत्तिरीयश्रुतिः -
यज्ञो वै विष्णुर्यज्ञादेव रक्षास्यपहंति । इति । पारक्षुद्रेऽपि - यज्ञादेव तैर्यजमान रक्षांस्यपतीति । वनपर्वणि कुमारोत्पत्ती- अप्रकीर्णेन्द्रियं दान्तं शुचिं नित्यमतन्द्रितम् ।
युद्धकाण्डः ।
[[११९]]
आस्तिकं शुद्धचारं च वर्जयन्ति सदा ग्रहाः ॥ इति देवरहस्येऽपि - श्रूयतां प्रतिघाताश्च यैर्न शक्नुम हिंसितुम् ।
गोरोचना समालिप्त वचाहस्तश्च यो भवेत् ॥
घृताक्षतं च यो दद्यान्मस्तके तत्परायणः । ये च मांसं न स्वादन्ति तान्नशक्नुम हिंसितुम् यस्य चाग्निर्गृहे नित्य दिवारात्रौ च दीप्यते । तरक्षोश्चर्मदंष्ट्राश्च तथैव गिरिकच्छपः आज्यधूमो बिडालश्च छागः कृष्णोऽथ पिंगलः ।
येषामेतानि तिष्ठन्ति गृहेषु गृहमेधिनाम् ॥ तान्यधृष्याण्यगाराणि पिशिताशैः सुदारुणैः ।
लोकानस्मद्विधा ये च विचरन्ति यथासुखम् ॥
तम्मादेतानि गेहेषु रक्षोघ्नानि विशांपते । इति । ज्यौतिषिकेऽपि-
देवब्राह्मणवन्दनाद्गुरुवचः संपादनात्प्रत्यहं
साधूनामभिभाषणाच्छ्रतिरव श्रेय कथाकर्णनात् । होमादध्वरदर्शनाच्छुचिमनोभावाज्जपाद्दानतो
नो कुर्वति कदाचिदेव पुरुषस्यैवं ग्रहाः पीडनम् ॥ इति ।
ननु विषयेषु प्रसक्तेन यत्किंचित्कारिणा त्वया इत्यादिना आदते रक्षसां तेजो धूमो व्याप्य दिशो दश इत्यन्तेन, पक्षयोर्मुखे प्रतिपदि उदगयनदक्षिणायनयोर्मुखे दक्षिणायनादौ च संवत्सरमुखे फाल्गुन पौर्णमास्या चैत्रपौणमास्यां वसन्ते वसन्ते च भवैस्तत्कालकर्त- व्यै दर्शपूर्णमास पशुचातुर्मास्यज्योतिष्टोमादिभिर्यज्ञैर्नित्यं फलकामनां विनाऽपि ये यजन्ति यथाविधि अग्निहोत्रादिकं च कर्म कुर्वति तेषामृषीणां विषयलोलुपेन त्वया महानुद्वेगो जनित. अतस्तेषामग्निहोत्रसमुत्थितो धूमः रक्षसां तेज आदत्ते इति प्रतिपाद्यते तदनुपपन्नं दर्शपूर्णमासाभ्यां खर्गकामो यजेत अग्निहोत्र तु जुहुयात्स्वर्गकामः सर्वान् लोकान्पशुबन्ध- याज्यभियजति अक्षय्य हवै चातुर्मास्य याजिनः सुकृतं भवति ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत इत्यादिबाक्यैस्तत्तत्फलसाधकत्वेनावगम्यमानानां दर्शपूर्णमासादिकर्मणां तत्कामना विना अनुष्ठानानुपपत्ते - न च फलसाधनत्वेऽपि तत्कामनां विना अनुष्ठान भवत्विति वाच्यं । मनसा त्रिः संकल्पयते त्रिरुच्चैः स्वर्गकामोऽग्नीनाधास्य इत्यग्न्याधेये स्वर्गकामो दर्शपूर्ण- मासाभ्यां यक्ष्य इति दर्शपूर्णमासयोः स्वर्गकामश्चातुर्मास्यैर्यक्ष्य इति चातुर्मास्येषु पशुकामः पशुना यक्ष्य इति पशुबन्धे स्वर्गकामः सोमेन यक्ष्य इति सोमे इत्यादि बोधायनाचार्य - वचनेन तत्तत्फलोद्देशेनैव तत्तत्कर्मारंभानुसन्धानपूर्वकं तत्तत्कर्मणां कर्तव्यत्वावगमात् इति चेत् उच्यते-
·
[[१२०]]
धर्माकूते
उदाहृतवाक्यैर्दर्शपूर्णमासादिकर्मणां तत्तत्फलार्थत्वावगमेऽपि ते फलकामन विरहेऽपि अवश्यमनुष्ठेयाः ।
[[1]]
जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिरृणवान् जायते ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः एष वा अनृणो यः पुत्री यज्वा इति श्रुत्या ऋणापकरणार्थत्वावगमात् अग्न्यादेयप्रभृत्यथैतान्यजस्राणि भवन्ति यथेदमग्न्याधेयमग्निहोत्रं दर्शपूर्णमासौ आग्रयणं उदगयनदक्षिणायनयो पशुश्चातुर्मास्यानि ऋतुमुखे षड्ढोता वसुमते ज्योतिष्टोम इत्येवं क्षेमप्रापणमित्याचार्यवचनात् अजस्राणि फलकामनायामसत्यामपि अवश्यानुष्ठेयानीत्यर्थः न तु पुनः पुनः कर्तव्यानीति । अग्न्याधेये अव्याप्तेः सोमांतान् यज्ञाननुक्रम्यनै [ [य] मिक ह्येतदृ णसस्तवादिति वशिष्टवचनाच्च । यावज्जीवमग्निहोत्र जुहोति धर्मो वा एषो शातः अहरहः प्रवृज्यते यदग्निहोत्रं तं सन्तमुत्तरेऽर्धमास आरभते तं काले काल आगते यजते अर्धमासेऽर्धमासे प्रवृज्यते षट्सु षट्सु मासेषु पशुना यष्टत्यं भवतीति तं ततोनीजानस्य पशुना सवत्सरो नातीयात् । वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत अहरहर्यजमान खयमग्निहोत्र जुहुयात् ताभ्या यावज्जीवं यजेत तेन संवत्सरे संवत्सरे यजेत यावज्जीवत्रयुक्तान्येव चातुर्मास्यानि स्युः वसन्ते वसन्ते ज्योतिष्टोमेन यजेत इत्यादिसूत्रैजीवमनिमित्तकत्वस्य अभ्यासस्य चावगम्यमानत्वाच । यस्याग्निहोत्रमदर्शपौर्णमासमनाग्रयणमतिथिवर्जितं च अहुतमवैश्वदेवम विधिनाहुतमा सप्तमांस्तस्य लोकान् हिनस्ति इति । अग्निहोत्राद्यकरणे प्रत्य- वायश्रवणात् आदर्श दर्शयागवर्जितं एवमपौर्णमासमनाग्रयणमित्यपि अतिथिवर्जितं आतिथ्यकर्मणा सत्क्रियमाणः सोमोऽतिथिः तद्वर्जित सोमयागरहितमित्यर्थः श्रौत - प्रकरणात् अहुतं कस्मिंश्चित्काले आलस्यादिना अकृतं अवैश्वदेवं चातुर्मास्यप्रकृतिभूतं पर्व । तेन चातुर्मास्यानि लक्ष्यते तद्रहित अविधिना हुतं विधिमनपेक्ष्य हुतं आसप्तमान् त्रयः पितृपितामहप्रपितामहाः त्रयः पुत्रपौत्रप्रपौत्राः आत्मा सप्तमः एतावान् सप्तलोकान् भूगदींश्च हिनस्तीति श्रुत्यर्थः । यस्याग्निहोत्रं विच्छिद्येत तद्व्यहे त्र्यहे चतुरहे वा अग्नये तुमते पुरोडाशमष्टादशकपालं निर्वपेत् अग्नये पथि कृते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेत् यो दर्शपूर्णमासयाजी सन्नमावास्यां पौर्णमासौं वातिपातयेत् वैश्वानरं द्वादशकपाल निर्वपेदमावास्या पौर्णमास्या वातिपात्याग्नये पथि कृते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेद्यो - दर्शपूर्णमासयाजीत्युक्त । यद्यमावास्या पौर्णमासीं वातीयादिष्टिरभिः पथिकृत् सप्तहोत्रा यज्ञ विभ्रष्ठ याजयेत् ज्योतिष्टोमेनामिष्टुता यज्ञविभ्रष्टोयजेत इत्यादि श्रुतिसूत्रैरकरणे प्रायश्चित्त- विधानाच्च तस्माद्दर्शपूर्णमासादीना दर्शपूर्णमासाभ्यामित्यादिवचनैः फलसाधनत्वावगमेऽपि उक्तरीत्या फलकामना बिना अनुष्ठेयत्व सिद्धमेव ।
युद्धकापड ।
[[१२१]]
ननु अवश्यकर्तव्येषु दर्शपूर्णमासादिषु सत्सु अग्निहोत्रस्य विशिष्य रक्षोनिवर्तकत्व- प्रतिपादनं कुत विशेषाभावादिति चेदुच्यते । अवश्यकर्तव्यत्वाविशेषेऽपि सर्वापेक्षया अग्निहोतस्य उत्कृष्टत्वेन विशिष्य रक्षोनिवर्तकत्वं प्रतिपादितम् । तथा हि ।
दर्शपूर्णमासादिकर्मापेक्षया अग्निहोत्रमुत्कृष्टं स भूरिति व्याहरत् स भूमिमसृजता- ग्निहोत्रं दर्शपूर्णमासौ यजूंषि सद्वितीयमतप्यत सो ताम्यत् स भुव इति व्याहरत् सौं- ऽतरिक्षमसृजत चातुर्मास्यानि सामानि तृतीयमतप्यत सो ताम्यत् स सुवरिति व्याहरत् स दिवमसृजत अग्निष्टोममुकथ्यमतिरात्रमृच इति । पारक्षुद्र श्रुतौ-
प्रजापतिर्यज्ञानसृजताग्निहोत्रं चाग्निष्टोमं च पौर्णमास चोक्थ्यंचामावास्यां चातिरात्रं चेति । तैत्तिरीयश्रुतौ च -
/
दर्शपूर्णमासाद्यपेक्षया तस्य प्रथमं सृष्टत्वावगमात् ।
ब्रह्मवादिनो वदन्ति अग्निहोत्रप्रायणा यज्ञा कि प्रायणमग्निहोत्रमिति वत्सो वा अग्नि- होत्रस्य प्रायणं अग्निहोत्र यज्ञानामिति श्रुत्या इतरापेक्षया प्रथम कर्तव्यत्वावगमात् । निवेशे वृते नैयमिकानि श्रूयन्ते अग्निहोत्रम तिथयो यच्चान्यदेवं युक्तमिति । आपतंब- सूत्रे - कर्तव्येषु नैय्यमिक कर्मसु तस्य प्रथमतः उपादानात् ।
नाग्निहोत्रात्परो धर्मो नाग्निहोत्रात्परं तपः ।
नाग्निहोत्रात् परं श्रेयो नाग्निहोत्रात् परं यशः ॥
नाग्निहोलात्परा सिद्धिर्नाग्निहोत्रात्परा गतिः ॥
नाग्निहोत्रात्परं स्थानं नाग्निहोत्रात् परं व्रतम् । इति हारीतवचनेन – अग्निहोत्रफलो वेदः षडङ्गपदक्रमः । अग्निहोत्रसमो धर्मो न भूतो न भविष्यति ॥ इति । प्रजापतिवचनेन च -
उत्कृष्टधर्मांतरप्रतिषेधात् यस्याग्निहोत्रमदर्शमित्याद्युदाहृताथर्वणश्रुतौ दर्शपूर्णमासाद्यपेक्षया तस्य प्राधान्यावगमात् यावज्जीवं नियमेन कर्तव्यत्वाच्च । न च यावज्जीवकर्तव्यत्वस्य दर्श- पूर्ण मास पशुचातुर्मास्यज्योतिष्टोमादिसाधारण्यात् कथ तावता अग्निहोत्रस्य उत्कृष्टत्वमिति बाच्यम् । त्रिशतं वा वर्षाणि जीर्णो वा विरमेत् सोमः खलु वै सान्नाय्यं य एवं विद्वान् सान्नाय्य पिबति अपुनर्भक्षोऽम्य सोमपीथो भवतीति श्रुतिकल्पसूत्राभ्यां दर्शपूर्णमासयोज्य- तिष्टोमस्य च पक्षांतरावगमात् वल्लृप्ताना पशुसोमाना निष्कृत्यर्थमसंभवे इष्टिं वैश्वानरी .. निर्वपेदब्दपर्यंत इति । पशुज्योतिष्टोमयोर्मानवे पक्षान्तरोपन्यासात् । समाप्य सोमेन यजेता- शक्तौ पशुनेत्यश्वालायनवचने इति वै खलुत्सृजमानस्याथ पुनरालभमानस्येत्यापस्तव वचने चातुर्मास्यानामपि सकृत्प्रयोगावगमात् अग्निहोत्रस्य तथा पक्षांतरानवगनात् ।
D-Y 16१ टे
धर्माते
तथा च दर्शपूर्णमासादिवत् पक्षान्तराभावात् अग्निहोत्रं तदपेक्षया उत्कृष्टमिति
सिद्धम् ।
तेषु तेषु च देशेषु पुण्येष्वेवदृढव्रतैः ।
चर्यमाणं तपस्तीव्रं सन्तापयति राक्षसान् ॥
अनेन पुण्यदेश एव तपः कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च गौतमः-
जपस्तप इत्युपक्रम्य तेषां देशमाह- सर्वे शिलोच्चयाः सर्वाः स्रवन्त्यः पुण्यदाः तीर्था- नृषि निवासो गोष्ठः परिस्कन्द इति देशः ।
देवदानवयक्षेभ्यो गृहीतश्च वरस्त्वया ।
मानुषा वानरा कक्षा गोलांगूला महाबलाः ॥
बलवन्त इहागत्य गर्जति दृढविक्रमाः ।
विनाशमनुपश्यामि सर्वेषां रक्षसामहम् ॥
अत्र वरग्रहणसमये मानुषा दुर्बला इत्यवहेलनया तेभ्योऽवध्यत्व प्रार्थनाकरणेन तेभ्य- एव वधः प्राप्त इत्युक्तया स्वरूपेऽपि अवहेलना न कर्तव्येति सूचितम् ।
उत्पातान् विविधान् दृष्ट्वा घोरान् बहुविधांस्तथा । खराभिस्तनिता घोरा मेघाः प्रतिभयंकराः ॥ शोणितेनाभिवर्षन्ति लङ्का मुष्णेन सर्वतः । रुदतां वाहनानां च प्रपतन्त्यात्र बिन्दवः ॥ ध्वजा ध्वस्ता विवर्णाश्च न प्रभान्ति यथापुरम् । व्याला गोमायवो गृध्राः वाश्यन्ति च सुभैरवम् ॥ प्रविश्य लङ्कामनिशं समवायांश्च कुर्वते । ज्ञात्वा प्रधार्य कर्माणि क्रियतामायतिक्षमम् ॥ एतानि च दुर्निमित्तानि प्रागेव व्याख्यातानि ।
इदं वचस्तत्र निगद्य माल्यवान्
परीक्ष्य रक्षोऽधिपतेर्मनः पुनः । अनुत्तमेषूत्तमपौरुषो बली
बभूव तूष्णीं समवेक्ष्य रावणम् ॥
अनेन युक्तवादी पुरुषः यत्र युक्तायुक्तविवेको नास्ति तादृशस्थले मूयो न ब्रूयादिति सूचितम् । तथाचोद्योगे- कृष्णं प्रति विदुरः-
यत्र सूक्त दुरुक्तं च सम स्यान्मसूदन । न तत्र प्रलयेत्प्राज्ञो बधिरेष्विव गायकः ।
युद्धकाण्डः ।
[[१२३]]
अविजानत्सु मूढेषु निर्मर्यादेषु मानव । न त्वं वाक्य क्षमं वक्तुं चण्डालेषु द्विजो यथा तेष्वेवमुपपन्नेषु कामक्रोधानुसारिषु । समर्थमपि ते वाक्यमसमर्थ भविष्यति ॥ इति ।
षट्त्रिंशे ।
हितकरमपि माल्यद्वचनं दैवविपर्ययेणाहितं मन्यमानो दशवदनः तमित्थमभाषत । निर्जितनिखिलदिगीश्वरं अचिन्त्यपराक्रमं राक्षसराज मामप्यवमत्य किमिति कृपणं परित्यक्त- निखिल बन्धु मित्रजनं नष्टराज्यं राममेव मानुषं पुनः पुनः प्रशंससि ।
वीरद्वेषेण वा शंके पक्षपातेन वा रिपोः । त्वयाऽहं परुषाण्युक्तः परप्रोत्साहनेन वा ॥ प्रभवन्तं पदस्थं हि परुष कोऽभिधास्यति ।
पंडितः शास्त्रतत्त्वज्ञो विना प्रोत्साहनाद्विपोः ॥
अत्र वीरद्वेषेण पक्षपातेन परप्रोत्साहनेन वा परुषाण्युक्तः इत्युक्तया वीरपुरुषेषु कान- राणां द्वेषो भवति पक्षपातेन परप्रोत्साहनेन वा वीरान्निदतीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
लुब्धानां शुचयो द्वेष्याः कातराणां तरस्विनः । मूर्खाणां पण्डिता द्वेष्या दरिद्राणां महाधनाः ॥ अधार्मिकाणां धर्मिष्ठा कुरूपाणां सुरूपिणः । ar [:] वोsपण्डिता मूर्खा लुब्धा मायोपजीविनः ॥ कुर्युर्दोषमदोषस्य बृहस्पतिमतेरपि ॥ इति ।
अत एव द्रोणपर्वणि पाण्डवेषु पक्षपातेन कर्णविषये कृपवचनम् - बाहुभिः क्षत्रियाः शूरा वाग्भिश्शूरा द्विजातय । धनुषा फाल्गुनः शूरः कर्णश्शूरो मनोरथैः ॥ इति । तावद्गर्जसि राधेय यावत्पार्थं न पश्यसि । आरात्पार्थमिमं दृष्टा दुर्लभं तव गर्जितम् ॥ इति च ।
स एव मे वरः शल्य उद्योगे यस्त्वया कृत । सूतपुत्रस्य संग्रामे कार्यस्तेजोवधस्त्वया ॥ इति युधिष्ठिरप्रोत्साहनेन कर्णप्रति शल्यवचनम् -
विरम विरम कर्ण कत्थनादतिरभसाप्यति वाक्यमुक्तवान्
क्व च हि नरो धनञ्जयः क्व च पुनरहो पुरुषधर्मो भगवान् ॥ इदमध्यपरमुपस्थितं पुनस्तव निधनाय सुयुद्धमद्य वै ।
न यदि रिपुभयात्पलायमे समरगतोऽय हतोऽसि सूतज ॥ इति ।
धर्माकूते
अत्र हितोपदेष्टुः माल्यवतो राज्ञा रावणेनाधिक्षेपणाभिधानात् दुष्टे राजनि हितोपदेष्टा चार्यते न तु बहुमतिर्भवतीति सूचितम् -
तथा च कामन्दके-
इति ।
मदोद्रिक्तस्य नृपतेः संकीर्णस्येव दन्तिनः । गच्छंत्यनावृतस्यास्य नेतारः खलु वाच्यताम्
निखिलसुरनिकरविजेतुर्मम मानुषेण रामेण कथ भय स्यात् ।
द्वन्द्वे यस्य न तिष्ठन्ति दैवतान्यपि सयुगे ।
स कस्माद्रावणो युद्धे भयमाहारयिष्यति ॥ वनादाहृताया. सीतायाः प्रदान बाहुबल इव कथमह कुर्याम् । द्विधा भज्येयमप्येवं न नमेयं तु कस्यचित् ।
एष मे सहजो दोषः स्वभावो दुरतिक्रमः ।
अनेन बलीयसि प्रणामं देवताप्रणामात्मकः श्रेयस्करः तादृशेऽपि बलवति प्रणामे विनश्वराणां बुद्धिर्न भवतीति सूचितम् ।
देवता प्रणामरूपत्वं चोद्योगे-
यदा तत्वं प्रणमति न तत्संतापमर्हति । यच्च स्वयं नतं दारु न तत्सम्पातयत्यपि ॥
[[1]]
एतयोपमया वीर सन्नमेत बलीयसे । इन्द्राय स प्रणमते नमते यो बलीयसे ॥ इति । श्रेयस्करत्वं च कामन्दकेऽपि -
समाक्रान्तम्य बलिना सर्वयत्नवतोऽपि हि । हरिणस्येव सिझन शरण्यो वै न दृश्यते ॥ ईषदायस्यमानोऽपि सिझो मत्तानिव द्विपान् ।
हिनस्ति बलवान् तस्मात् सन्धेयः शिवमिच्छता ॥
बलिना सह योद्धव्यमिति नास्ति निदर्शितम् ।
प्रतिवात न हि धनः कदाचिदुपसर्पति ॥
बलीयसि प्रणमतां काले विक्रमतामपि । संपदो नापगच्छन्ति प्रतीपमिव पन्नगाः ॥ इति ।
अत एव विनश्वरस्य दुर्योधनस्य बलीयसि प्रणामे बुद्धिर्न जायते इत्युक्तं । उद्योगे - ते वयं वीरशयनं प्राप्स्याम यदि संयुगे । अप्रणम्यैव शत्रूणां न नमस्यामि माधव । कश्चिज्जातु कुले जातः क्षत्रधर्मेण वर्तयन् । भयाद्वृत्तिं समीक्ष्यैवं प्रणमेदिह कस्यचित् उद्यच्छेदेव न नमेदुद्यमो ह्येव पौरुषम् । अप्यपर्वणि भज्येयं न नमेयं हि कस्यचित् ॥ इति मातङ्गवचनं परीप्सन्तो हितेप्सवः । इति । प्राचीना अपि-
युद्धकाण्ड’ ।
[[१२५]]
इति ।
शिलास्तंभसमां वृत्ति भजते मूढघीर्नरः । भाराक्रान्तशरीरोऽपि भिद्यते नैव नम्यते ॥
नलविरचितसेना च तीर्णार्णवोऽपि रामः जीवन्न प्रतिनिवर्तिष्यते इति वदन्तं दुष्टं. नोत्तरमब्रवीन् माल्यवान्
रावणस्तु सहामात्यो मन्त्रयित्वा विमृश्य च । लङ्कायामतुलां गुप्ति कारयामास राक्षसः ॥ सव्यादिदेश पूर्वस्यां प्रहस्तं द्वारि राक्षसम् । दक्षिणस्यां महवय महापार्श्वमहोदरी ॥ पश्चिमायामथो द्वारि पुत्रमिन्द्रजितं तथा । व्यादिदेश महामायं बहुभी राक्षसैर्वृतम् ॥ उत्तरम्यां पुरद्वारि तावुभौ शुकसारणौ । स्वय चात्र भविष्यामि मन्त्रिणस्तानुवाच ह ॥ राक्षस तु विरूपाक्षं महावीर्यपराक्रमम् ।
मध्य में स्थापयद्गुल्मे बहुभिस्सह राक्षसैः ॥
अनेन शत्रौ सन्निहिते सति प्रमादपरिहाराय राज्ञा पुरगुप्तिः कर्तव्येति सूचितम् । तथा च वनपर्वणि सौभवधे-
प्रमादं परिरक्षद्भिः उग्रसेनोद्धवादिभिः । आनर्ताश्च तथा सर्वे तथा नर्तकगायकाः ॥ बहिर्निःसारिता क्षिप्रं रक्षद्भिर्वित्तसंचयम् । सत्रमा भेदिवास्सर्वे नावश्च प्रतिषेधिताः ॥ परिधाश्चापि कौरव्या कीलैः सुरचिताः कृताः । उपायानाः कुरुश्रेष्ठ तथैवाप्यंबरीषकाः ॥ समन्तात्क्रोशमात्र च कारिता विषमा चमूः । प्रकृत्या विषमं दुर्गं प्रकृत्या च सुरक्षितम् प्रकृत्या चायुधोपेतं विशेषेण तदानघ । सुरक्षितं सुगुप्त च सर्वायुधसमन्वितम् ॥ न चामुद्रोऽभिनीयेत न चामुद्रः प्रवेश्यते । वृष्ण्यन्धकपुरो राजन् तदा सौभसमागमे ॥ अनुरथ्यासु सर्वासु चत्वरेषु च कौरव । अलंबभूव राजेन्द्र प्रभूतगजवाजिमत् ॥ दत्तवेतनभक्तं च दत्तायुधपरिच्छदम् । वृतोपधानं च तदा बलमासीन्महाभुज ॥ न कुप्य वेतनी कश्चिन्न चातिक्रान्तवेतनी । नानुग्रहभृतः कश्चिन्नचादृष्टपराक्रमः ॥ एवं सुविहिता राजन् द्वारका भूरिदक्षिणाः । आहुकेन सुगुप्ता च राज्ञा राजीवलोचन ॥ इति । तथा च राजधर्मे-
[[1]]
यदा तु पीडितो राजा भवेद्राज्ञा बलीयसा । त्रिधा वा कृष्य मित्राणि निधानमुपकल्पयेत् घोषाभ्यसेत मार्गेषु ग्रामानुत्थापयेदपि । प्रवेशयेश्च तान् राजा शाखानगर केष्वपि ॥ ये दुर्गाश्चैव गुप्ताश्च देशास्तेषु प्रवेशयेत् । बलिनो बलमुख्यांश्च सात्ययित्वा पुनः पुनः
[[१२६]]
धर्माकूते
सर्वोपहार कुर्वीत स्वयमेव नराधिपः । असभवे प्रवेशस्य दाहयेदग्निना भृशम् ॥ क्षेत्रस्थेषु च सम्येषु शत्रोरुपजपेन्नरान् । विनाशयेद्वा तत्सर्वं बलेनाथ स्वकेन वै ॥ नदीमार्गेषु च तथा सक्रमानवसादयेत् । जलं निस्रावयेत्सर्वमनिस्राव्यं च दूषयेत् ॥ तदात्वेनायतीभिश्च चैत्यवृक्षान् विवर्जयेत् । प्रावृद्धाना द्रुमाणां च शाखान् प्रच्छेदयेत्तथा प्रगण्डी’ कारयेत्सम्यक् आकाश चाननस्तथा । आपूरयेच्च परिखाः स्थाणुन झषाकुलाः ॥ कुलिग द्वारिकाणि स्युरुच्छ्रासार्थे पुरस्य च । तेषां च द्वारिगुप्तिश्च कार्या सर्वात्मना भवेत् द्वारेषु च पुरस्यैव यन्त्राणि स्थापयेत्सदा । आरोपयेच्छतघ्नीश्च स्वाधीनाश्चैवोकारयेत् ॥ सशोधयेत्तथा कूपान् कृतात्सर्वान्पयोर्थिभिः । तृणच्छिन्नानि वेश्मानि पंकेनाथ प्रलेपयेत् निर्वपेच तृणान् मासे चैत्रे वह्निभयात्पुनः । नक्तमेव च भक्तानि पाचयीत नराधिपः ॥ न दिवाग्निर्श्वद्गेहे वर्जयित्वाऽग्निहोत्रणाम् ।
[[1]]
[[1]]
यथा संभवे शैलानि चेष्टकानि च कारयेत् । मृण्मयानि च कुर्वीत ज्ञात्वा देशबलाबलम् कर्मादेरिष्टशालासु ज्वलेदनि सुरक्षितः । गृहाणि च प्रविश्याथ विचेय स्याद्धताशनः महादण्डश्च तस्या स्यादग्निर्वै दिवा भवेत् । प्रघोषयेदथैवं च रक्षणार्थ पुरस्य वै भिक्षुकान्यज काश्चैव क्लीबोन्मत्तकुशीलवान् । बाह्यान् कुर्युर्नरश्रेष्ठ दोषाय स्युर्हितेशठाः चत्वरेषु च तीर्थेषु सभाखावसथेषु च । यथार्थवर्णेति पणिधि कुर्यात्सर्वत्र पार्थिवः ॥ विशालान् राजमार्गाश्च कारयेत नराधिपः । प्रपांश्च विपणींश्चैव यथादेशं समादिशेत् ॥ भाण्डगारायुधागारान् धान्यागाराश्च सर्वशः । अश्वागारान् गजागारान् बलाधिकरणानि च परिघाश्चैव कौरव्य प्रतोलीसकटानि च । न जातु कश्चित्पश्येत गुह्यमेव युधिष्ठिर ॥ अर्किच अर्थसं निचयं कुर्याद्राजा परबलार्दितः । तैलं मधु घृत सस्यमौषधानि च सर्वशः
अङ्गारकुशमुञ्जाना पलाशरपर्णिनाम् । यवसेन्धनदिग्धाना कारयेत च संचयान् ॥ आयुधाना च सर्वेषा शक्तयष्टिप्रासचर्मणाम् । औषधानि च सर्वाणि मूलानि च फलानि च चतुर्विद्याश्व वेद्यान्वै संगृह्णीयाद्विशेषत । नराश्च नर्तकांश्चैव मल्लान् मायाविनम्तथा । सचया नेवमादीनां कारयेत नराधिप । शोभयेयु पुरवरान् मोदयेयुश्च सर्वश ॥ यतः सा भवेच्चापि भृत्यतोथापि मन्त्रिण । पौरेभ्यो नृपतेर्वापि स्वाधीनान्कारयीन तान् कृते कर्मणि राजेन्द्र पूरयेद्धनसंचयैः । मानेन च यथाहेण सात्वेन विविधेन च ॥ निवेदयित्वा च परं दत्त्वा वा कुरुनन्दन । ततो नृणो भवेद्राजा यथा शास्त्र निदर्शनम् ॥ राज्ञा सदैव रक्ष्याणि तानि चैव निबोध मे ।
[[1]]
आत्मामात्याश्वकोशाश्च दण्डो मित्राणि चैवह ॥
तथा जपदाश्चैव पुरं च कुरुनन्दनम् । एतत्सत्यात्मकं राज्यं परिपाल्यं प्रयत्नतः ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
एवंविधानं लङ्कायाः कृत्वा राक्षसपुङ्गवः ।
कृतकृत्यमिवात्मानं मन्यते कालचोदितः ॥
[[१३७]]
अत्र कालचोदितः अप्रयोजकं यत्किचिद्विधाय कृतकृत्यं मन्यत इत्युक्तया विनाश- समये शत्रुनिरसनासमर्थ खल्पमपि यत्नं कृत्वा आत्मानं कृतकृत्यं मन्यत इति सूचितम् ॥ तथाचोद्योगे विदुरः-
मध्ये तिष्ठन् हस्त्यनीकस्य मन्दो रथाश्वयुक्तस्य बलस्य मूढः ।
दुर्योधनो मन्यते वीतमन्युः कृत्स्नामयेयं पृथिवी जितेति ॥
सेनासमुच्चयं दृष्ट्टा पार्थिवं मधुसूदन । कृतार्थं मन्यते बाल आत्मानं चाविचक्षणः ॥ इति ।
सप्तत्रिंशे ॥
तदनु तारतारेयतपनतनयहनूमज्जांबवत्प्रमुखा बलीमुखा यूथपा शत्रुविषयमागताः संत नगाग्रनिविष्टेय लङ्का कथ निरोद्धव्या कथं कार्यसिद्धिरस्माकमिति चिन्ताकुलित- हृदयाः परस्परमभिवीक्ष्य,
इत्यवोचत् ।
कार्यसिद्धिं पुरस्कृत्य मन्त्रयध्वं विनिर्णये ।
तथा तेषु ब्रुवाणेषु रावणस्यावरजोऽब्रवीत् । वाक्यमग्राम्यपदवत् पुष्कलार्थ विभीषणः ॥ अनलश्चानिलश्चैव हरः संपातिरेव च । गत्वा लंकां ममामात्याः पुरीं पुनरिहागताः ॥ भूत्वा शकुनयस्सर्वे प्रविष्टाश्च रिपोर्बलम् ।
विधानं विहितं यच्च तद्दृष्ट्वा समुपस्थिताः ॥ संविधानं यदाहुस्ते रावणस्य दुरात्मनः ।
राम तत् ब्रवतस्सर्व याथातथ्येन मे शृणु ॥
अत्र दूतमुखेन शत्रोस्सर्ववृत्तान्त समर्मकमभिज्ञाय याथातथ्येन वदतो विभीषणस्य मत- मनुसृत्य रामेण कार्यप्रवर्तनाद्राज्ञा परकीयवृत्तान्तपरिज्ञानाय शत्रुमर्मज्ञ एवाहव्य इति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
छिद्रं मर्म च वीर्य च विजानाति निजो रिपुः ।
दहत्यतर्गतश्चैव शुष्क वृक्षमिवानलः ॥ रावणोच्छित्तये रामो विभीषणमपूजयत् । इति ।
[[१२८]]
धर्माकृते
प्राक् पश्चिमद्वारयोः प्रहस्त मेघनादौ दक्षिणद्वारि महापार्श्वमहोदरौ मध्यमे च गुल्मे विरूपाक्षं पुरगुप्त्यै सन्निवेश्य निखिलबलपरिवृतो दशवदन स्वयमुत्तरद्वारमध्यास्ते ।
अन मन्युर्न कर्तव्यो रोषये त्वां न भीषये ।
समर्थो ह्यसि वीर्येण सुराणामपि निग्रहे ॥
अत्र बीर्येण समर्थोऽसि अतस्त्वां रोषये इति प्रतिपादनाच्छत्रूणां पराक्रमश्रवणे वीर्य- वतां रोषो भवति दुर्बलानां भीतिर्भवतीति सूचितम् ।
अत एव राजसूयकत्वनुष्ठानाय सर्वे राजानो विजेतव्यास्तव जरासन्धो महापराक्रम- शाली विजेतुमशक्य इति कृष्णवचनात् जरासन्धपराक्रम विज्ञाय भीत्या कर्मन्यास एवा- स्माकमुचित इति भीतेन धर्मराजेनाभिहितं भीमार्जुनाभ्यां तु भीति परित्यज्यैव उत्साह - नैव युद्धार एवामिति इति प्रतिपादितम् । सभापर्वणि-
तत्रैवमनुरुध्यते कुलान्येकशतं नृपाः । तस्मादिह बलादेव साम्राज्यं कुरुते हि मः ॥ रत्नभाजो हि राजानो जरासन्धमुपासते । एवं सर्वान् वशे चक्रे जरासन्धः प्रतापवान् ॥ तं दुर्बलतरो राजा कथं पार्थ उपैष्यसि । ततो धर्मराजः ।
यथार्हं विमृशाम्येकस्तत्तावच्छ्रयतां मम । सन्यासं रोचते साधु कार्यस्यास्य जनार्दन ॥ अतिहन्ति मनो मेऽद्य राजसूयो दुराहरः ।
उत्साहबानर्जुनस्तु आह-
जरासन्धविनाशे च राज्ञा च परिमोक्षणम् । यदि कुर्याम यज्ञार्थं किं ततः परमं भवेत् साम्राज्यं तु भवेच्छक्यं वय योत्स्यामहे परान् । इति । भीमोऽपि,
कृष्णे नयो मयि बल जयाः पार्थे धनञ्जये । मागधं साधयिष्याम इष्टि त्रय इवाग्नयः ॥ नयो जयो बलं चैव विक्रमः सिद्धिमेष्यति ॥ इति ।
अष्टत्रिंशे ।
तदनु विभीषणवचनमाकर्ण्य श्रीरामभद्रः शत्रुप्रतिघाताय -
पूर्वद्वारे तु लङ्काया नीलो वानरपुङ्गवः । प्रहस्तप्रतियोद्धा स्याद्वानरः परिवारितः ॥ अङ्गदो वालिपुत्रस्तु बलेन महता वृतः । दक्षिणे बाधतां द्वारे महापार्श्वमहोदरौ ॥ हनूमान् पश्चिमद्वारं निपीडय पवनात्मजः । प्रविशत्वप्रमेयात्मा बहुभिः कपिभिर्वृतः ॥ दैत्यदानवसन्धानां ऋषीणां च महात्मनाम् ।
युद्धकाण्डः ।
विप्रकारप्रियः क्षुद्रो वरदानबलान्वितः ।
परिक्रामति यः सर्वान् लोकान् सन्तापयन् प्रजाः ॥ तस्याहं राक्षसेन्द्रस्य स्वयमेव वधे घृत ।
उत्तरं नगरद्वारमहं सौमित्रिणा सह ।
निपीडयाभिप्रवेक्ष्यामि सबलो यत्र रावणः ॥
[[१२९]]
अत्र यथायोग्य तत्रतत्र बल सस्थाप्य शत्रो रावणस्य वधे अहमेव तिष्ठामीति प्रति- पादनाद्राज्ञा सह राजा युद्धं कुर्यान्न भट इति सूचितम् ॥ तथा च राजधर्मे-
राज्ञा राजैव योद्धव्य तथा धर्मो न हीयते ।
नान्यो राजानमभ्यस्येदराजन्य कदाचन ॥ इति । द्रोणपर्वण्यपि धर्मपुत्रं प्रति वासुदेव ।
इति ।
·
परिवर्ज्य गुरुं याहि यत्र राजा सुयोधन । राज्ञा राजैव योद्धव्यो नाराज्ञा युद्धमिध्यते ॥
वानरेन्द्रश्च बलवान् ऋक्षराजश्च वीर्यवान् ।
राक्षसेन्द्रानुजश्चैव गुल्मे भवतु मध्यमे ।
अनेन याविना स्थायिनः पुरीनिरोधनाय सर्वतोऽपि सेना निवेशनीयेति सूचितम् । तथा च रामकृष्णवासभूतगोमन्तपर्वतनिरोधनं चतुर्दिक्षु जरासन्धेन कृतमिति प्रति- पादितम् । हरिवंशे-
मयानुशिष्टा स्तिष्ठन्तु गिरिभूमिषु भूमिपाः । तेषु तेष्ववकाशेषु शीघ्रमध्याम्यता गिरिः ॥ मद्रः कलिङ्गाधिपतिश्चेकितानः सबाह्निकः । काश्मीरराजो गोनर्दः करूशाधिपतिस्तथा ॥ द्रुमः किपुरुषश्चैव पार्वतीयाश्च पार्थिवाः । पर्वतस्यापरं पार्श्व क्षिप्रमारोहयत्विति ॥ पौरवो वेणुधारश्च वैदहस्सोमकस्तथा । रुक्मी च भोजाधिपतिः सूर्याक्षश्चैव पावनः ॥ पांचालानामधिपति द्रुपदश्च महीपति । विंदानुविन्दावावत्यौ दन्तवक्त्रश्च वीर्यवान् ॥ छागलः पुरुमित्रश्च विराट पृथिवीपतिः । कौशांब्यो मालवश्चैव शातधन्वा विरथ ॥ भूरिश्रवास्त्रिगर्तश्च शक्र पञ्चजनस्तथा । उत्तरं पार्श्वमारोहंत्वेते दुर्गसहा नृपाः ॥ आरोहन्ता विनर्दन्ता वज्रप्रतिमगौरवः । उलूकः कैतवेयश्च वीरश्चाशुमत सुत ॥ एकलव्यो बृहत्क्षत्रो धर्मवर्मा जयद्रथ । उत्तमौजा, तथा साल्वः कौरव शेबनस्तथा ॥ वैदिगो वामदेवश्च सुकेतुश्चापि बीर्यवान् । पूर्वं पर्वत निर्व्यूहं ये ते स्वायत्तरोधिनः ॥ वारयन्तोऽभिधावन्तु वाता इव बलाहकान् । अह च दरदश्चैव चेदिराजश्च सङ्गताः ॥ दक्षिणं शैलनिचयं छादयिष्याम दंशितः । एवमेष गिरिः क्षिप्रं समन्ताद्वेष्ट्यता बलै ॥
D-Y 17
[[१३०]]
इति ।
इति ।
धर्माकृते
तबलं पृथिवीशानां दृप्तयोधमनाकुलम् । क्ष्वेलितास्फोटितरवैर्मेधैः सैन्यमिवाभभौ ॥ रथैः पर्वतसंकाशैः गजैश्च जलदोपमैः । तुरगैश्च महावेगैः पत्तिभिश्चाभिदशितैः ॥ आमिश्रं तद्बलं भाति मत्तद्विपरथाकुलम् । घर्मान्त सागरगतं यथैवावल तथा ॥ सबलास्ते महीपाला जरासन्धपुरोगमाः । परिवार्य गिरिं सर्वे निवेशाय प्रचक्रिरे ॥
न चैवं मानुषं रूपं कार्य हरिभिराहवे ।
एषा भवतु सज्ञा नो युद्धेऽस्मिन् वानरे बले ॥ बानरा एव निश्चिह्न स्वजनेऽस्मिन् भविष्यति । वयं तु मानुषेणैव सप्त योत्स्यामहे परान् ॥ अहमेव सह भ्राता लक्ष्मणेन महौजसा ।
आत्मना पञ्चमश्चायं सखा मम विभीषणः ॥
अनेन स्वपरबलविवेकार्थतया चिह्न कर्तव्यमिति सूचितम् । अत एव भीष्मपर्वणि- अभिज्ञानानि सर्वेषा संज्ञाश्चाभरणानि च । योजयामास कौरव्यो युद्धकाल उपस्थिते ॥
एकोनचत्वारिंशे ॥
तम् ।
तदनु सुवेलारोहणे कृतत्वरो राघवः सुग्रीवविभीषणा वित्थमाचचक्षे ।
लङ्कामालोकयिष्यामो निलयं तस्य रक्षसः ।
येन मे मरणान्ताय हृता भार्या दुरात्मना ॥ येन धर्मो न विज्ञातो न वृत्तं न कुलं तथा । राक्षस्या नीचया बुद्धया येन तद्दर्द्दितं कृतम् ॥
अत्र राक्षसानां पापकर्मणि प्रवृत्ति स्वाभाविकीत्युक्तम् । तच्च सुन्दरकाण्डे प्रतिपादि-
तस्मिन् मे वर्धिता रोषो कीर्तिते राक्षसाधमे ।
यस्यापराधान्नीचस्य वधं द्रक्ष्यामि रक्षसाम् ॥
अ यस्यापराधाद्रक्षसां बाधो भवति तादृशस्य श्रवणमात्रेण मम कोपो वर्धत इत्युक्तया बहूना वधे निमित्तभूतोऽवश्यं निग्राह्य इति सूचितम् । तच्च प्राक् प्रतिपादितम्-
नन्वत्र श्रीरामभद्रस्य तत्कीर्तनमात्रेण कोपाभिवृद्धिरुक्ता सा चानुपपन्ना मैत्रीकरुणा- मुदितोपेक्षाणां सुखद स्वपुण्यापुण्यविषयाणां भावना तच्चित्तप्रसाधनं " इति पातञ्जलसूत्रेण सुखिषु मैत्र्या. दु. खिषु करुणायाः धर्मिष्ठेषु मुदितायाः पापिष्ठेषु उपेक्षायाः भावना
A
युद्धकाण्डः ।
[[१३१]]
कर्तव्येत्यवगमेन रामेण पापिष्ठे रावणे कथं कोपः कृत इति चेन्न । तस्य सूत्रस्य राज्यं परित्यज्य वने वसतां वानप्रस्थानां क्षत्रियाणां ब्राह्मणादीनां च मैत्र्यादयो धर्मा इत्ये- तत्परत्वात् येषां तु राज्यपरिपालन कर्तव्यं तेषां तु दण्ड्यादण्डने रक्ष्यारक्षणे च प्रत्य- वायो भवेदेव । तथा च मानवे-
अदण्डयान् दण्डयन् राजा दण्ड्याश्चैवाप्यदण्डयन् । अयशो महदाप्नोति नरकं चाधिगच्छति ॥ इति । अतो रामस्य निग्राह्ये रावणे क्रोधाचरणं युक्तमेव ।
एको हि कुरुते पापं कालपाशवशङ्गतः । नीचेनात्मापचारेण कुलं तेन विनश्यति ॥
इत्युक्तम् ।
तथा च सभापर्वणि धृतराष्ट्र प्रति विदुरः-
प्रातिपेयाः शातनवा. शूरसेना. सबाहिकाः ।
दुर्योधनापराधेन कृत्स्नं प्राप्स्यन्ति सर्वशः ॥ इति ।
तदनु रामः पवनजवनैर्वानरयूथपै. सह सुवेलं गिरिवरमारुह्य अस्तंगते भगवति सवितरि तत्रैव सुखमुवास ।
ततः प्रभाते परितो विलोक्य उन्मदकलरवकोकिलालापमनोहरोद्यानपरिष्कृतपरिवारं बहुविधमणिगणमयूखमण्डलद्योतितचामीकरनिकरपरिष्कृतामं बरचुंबी सौध पंक्ती समलंकृतचीथि- काशोभितां लङ्कापुरीं तद्गोपुराग्रनिविष्टं रक्तचन्दनवसनादिसमलंकृतं राजोपचारयुक्तं सकलमर्यादातिवर्तिनं दशवदनं च पश्यत्सु वानरेषु,
दर्शनाद्राक्षसेन्द्रस्य सुग्रीवस्सहसोत्थितः । क्रोधवेगेन संतप्तः सत्त्वेन च बलेन च ॥ अचलानादथोत्थाय पुप्लुवे गोपुरस्थले ।
अनेन शूराः समृद्धं सन्निहितं शत्रु दृष्टामर्षवशेन झटिति तमभिद्रवन्तीति सूचितम् । तथा च वनपर्वणि युधिष्ठिरं प्रति कृष्णः -
दृष्ट्वा साल्वं महाबाहो सौमस्थं नृपतेस्तदा । ततस्तूर्णं विनिष्पत्य प्रद्युम्नः शत्रुकर्शन. । साल्वमेवाभिदुद्राव विधिप्सुः कलहं नृप ॥ इति ।
अन्यत्रापि,
[[1]]
तमापतन्तं संप्रेक्ष्य सात्वतं युद्धदुर्मदम् । क्रोधाद्भूरिश्रवा राजन् सहसा समुपाद्रवत् ॥ इति ॥१३२
धर्माकूते
चत्वारिंशे ।
तृणीकृत्य च तद्रक्षः सोऽब्रवीत्परुषं वचः । लोकनाथस्य रामस्य सखा दासोऽस्मि राक्षस ॥
न मया मोक्ष्यसेऽद्य त्वं पार्थिवेन्द्रस्य तेजसा ।
इत्यभिघाय,
आप्य मकुट चित्रं पातयित्वाऽपतद्भुवि ।
अत्र प्रथमतो राज्ञो साधारण चिह्नस्य मकुटस्य भङ्गेन रावणस्य विनाशदर्शनादन्येषा- मध्येवं प्रथमयुद्ध एव मकुटभङ्गः पराजयज्ञापक इति सूचितम् ।
अत एव विनशिष्यतो दुर्योधनस्य मकुटभङ्गो विराटपर्वण्युत्तरगोग्रहणे " दुर्योधनस्यो- तमरत्नचित्रं चिच्छेद पार्थो मकुटं शरेण इति ।
तदनु तपनतनयः विरचितमकुटभङ्गजनितसन्तापकलुषितखान्तेन दशग्रीवेण सुग्रीवं पुरस्थितमवलोक्य,
सुग्रीवोsपि महान् हीनग्रीवोद्य भविष्यसि ।
इति वदता बाहुभ्यामाकृष्टः सुग्रीवः कन्दुकवदेव सहसोत्प्लुत्य दशग्रीवमताडयत् । ततश्च मुष्टितलारत्निकराग्रघातादिभिरन्योन्यं युध्यमानयोः,
मण्डलानि विचित्राणि स्थानानि विविधानि च । गोमूत्राणि चित्राणि गतप्रत्यागतानि च ॥ तिरश्चीनगतान्येव तथा वक्रगतानि च । परिमोक्षं प्रहाराणां वर्जनं परिधावनम् ॥
अभिद्रवणमाप्लावमास्थानं च सविग्रहम् । परावृतमपावृत्तमवद्रुतमवप्लुतम् ॥ उपन्यस्तमपन्यस्तं युद्धमार्गविशारदौ ।
तौ सचेरतुरन्योन्य वानरेन्द्रश्च रावणः ॥
अनेन युद्धशास्त्रोक्तगतप्रत्यागतादिविधानेनैव नियुद्ध कर्तव्यमिति सूचितम् । अनेनैव प्रकारेण नियुद्ध सभापर्वणि भीमजरासन्धयुद्धे प्रतिपादितम् ।
ततस्तौ नरशार्दूल बाहुयुद्ध समीयतुः । करग्रहणपूर्वं तु कृत्वा पादाभिवन्दनम् ॥ कक्षै कक्षाविधन्वाना बाहुस्फोट च चक्रतुः । स्कन्धे दोर्भ्यां समाहत्य निहत्य चे मुहुर्मुहुः अङ्गमङ्गैस्समाश्लिष्य पुनरास्फालनं विभो । चित्रहस्तादिकं कृत्वा पादाहतशिरावुभौ ॥ उरोहस्तं ततश्चक्रे पूर्णकुम्भौ प्रयुज्य तौ । करसपीडनं कृत्वा गर्जतौ वारणाविव ॥
[[1]]
[[1]]
युद्धकाण्डः ।
[[१३३]]
[[5]]
नौ मेघसंकाश मोघप्रहरणावुभौ । तलेनाहन्यमानौ तावन्योन्यकृतवीक्षणौ ॥ सिह्माविव सुसकुद्धावाकृष्याकृष्य युध्यताम । अङ्गेना समापीड्य बाहुभ्यामुभयोरपि आवृत्त्य बाहुभिश्चापि उदरं च प्रजघ्नतुः । उभौ कट्यसपार्श्वे तु तक्षन्तौ च सुशिक्षितौ अधोहस्तं स्वकण्ठे तु देहस्योरसि चाक्षिपत् । सर्वातिक्रान्तमर्याद पृष्ठसङ्गं च चक्रतुः ॥ संपूर्णमुत्थां बाहुभ्या पूर्णपुंजं प्रचक्रतुः । तृणपीडं यथाकामं पूर्णयोधं समुष्टिकम् । एवमादीनि युद्धानि प्रकुर्वतौ परस्परम् ॥ इति । हरिवंशे कृष्णचाणूरयुद्धेऽपि - कृतप्रतिकृतैश्चित्रैर्बाहुभिश्च सुसकटैः । सन्निपातावधूतैश्च प्रहृष्टोन्मथनैस्तथा ॥ क्षेपणैर्मुष्टिभिश्चैव वराहोद्भुतनिखनैः । कीलैर्वज्रनिपातैश्च प्रहृष्टाभिस्तथैव च ॥ शलाकानखपातैश्च पादोद्धतैश्च दारुणैः । जानुभिश्चाश्मभिश्चैव शिरोभिश्चावघट्टितैः ॥ तद्युद्धमभवद्घोरमशस्त्र बाहुतेजसा । इति ।
[[1]]
एतस्मिन्नन्तरे रक्षो मायावलमथात्मनः । आरब्धुमुपसंपेदे ज्ञात्वा तं वानराधिप ।
उत्पपात तदाकाशं जितकाशी जितक्लमः । रावणः स्थित एवात्र हरिराजेन वंचितः ॥
अत्र बाहुयुद्धेन अजय्यं सुग्रीव मत्वा मायामार्गमाश्रितवति दशवदने सुग्रीवोऽपि à वञ्चयित्वा गत इति प्रतिपादनेन मायाविनं प्रति मायाप्रयोगो न दोष इति सूचितम् ।
तथा च गदापर्वणि युधिष्ठिरं प्रति वासुदेवः –
मायाविन इमां मायां मायया जहि भारत। मायावी मायया बाध्यः सत्यमेतद्ब्रवीमिते ॥ राजधर्मेऽपि -
मायाचारो मायया बाधितव्यः साध्वाचारः साधुनैवाभ्युपेयः । इति ।
अथ हरिवरनाथः प्राप्य संग्रामकीर्तिम्
निशिचरपतिमाजौ योजयित्वा श्रमेण ।
गगनमतिविशालं लंघयित्वार्कसूनुः
earगणमध्ये रामपारचं जगाम ॥
एकचत्वारिंशे ।
तदनु विजयलक्ष्म्या समागतं सुग्रीवमादरेण समालिंग्य,
असंमन्त्र्य मया सार्धं तदिदं साहसं कृतम् । एवं साहसकर्माणि न कुर्वन्ति जनेश्वराः ॥ संशये स्थाप्य मां चेदं बलं च सविभीषणम् ।
[[१३४]]
धर्माकूते
इत्यवोचत् ॥
कष्टं कृतमिदं वीर साहसं साहसप्रिय ॥
इदानीं मा कृथा वीर एवंविधमचिन्तितम् ।
अनेन राज्ञा नीतिमार्गानुसारिणा विचार्येव संग्राम आरंभणीयः एकाकिनापि राज्ञा युद्धं न कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च सभापर्वणि-
एतावदेव पुरुषै कार्ये हृदयतोषणम् । नयेन विधिदृष्टेन यदुपक्रमते परान् ।
•
अनयस्यानुपायस्य संयुगे परमक्षयः । संशयो जायते साम्ये साम्यं च न भवेद्द्वयोः ॥ इति । कामन्दकेऽपि
इति ।
सहसैव तु कार्याणामारंभो न प्रशस्यते । हितानुबन्ध सहितं कार्यं ज्ञेयं सुरेश्वर ॥ विपरीतं च तद्बुद्धा नित्यं बुद्धिमता चर । यस्मात्तापकरं पश्चादारब्धं कार्यमीदृशम् ॥ आरभेन्नैव तज्जद्यादेष बुद्धिमता नय ॥ इति ।
एकाकिना युद्ध न कर्तव्यमित्येतत् द्रोणपर्वणि-
अयुक्तमिव पश्यामि तिष्ठत्स्वस्मासु भारत । स्वय युद्धापयद्राजा रणे यात्यसहायवान् ॥
त्वयि किंचित्समापन्ने कि कार्य सीतया मम ।
भरतेन महाबाहो लक्ष्मणेन यवीयसा ॥
शत्रुघ्नेन च शत्रुघ्न स्वशरीरेण वा पुनः ।
अनेन भ्रात्राद्यपेक्षया मित्रमन्तरङ्गमिति सूचितम् । तथा च द्रोणपर्वणि-
स्वमित्रमर्जुन अधिकृत्योक्तं सात्यकि प्रति भगवता —
न पिता न च मे माता न यूयं भ्रातरस्तथा । न च प्राणास्तथा रक्ष्या यथा बीभत्सुराहवे । इति । कामन्दकेऽपि -
न तत्र तिष्ठति भ्राता न पिताऽन्योऽपि वा जनः । पुंसामापत्प्रतीकारे सन्मित्रं यत्र तिष्ठति ॥ इति ।
त्वयि चानागते पूर्वमिति मे निश्चिता मतिः । जानतश्चापि ते वीर्य महेन्द्रवरुणोपम ॥
हृत्वाहं रावणं युद्धे सपुत बलवाहनम् । अभिषिच्य च लङ्कायां विभीषणमथापि वा ॥ भरते राज्यमावेश्य त्यक्ष्ये देहं महाबल ।
युद्धकाण्डः ।
[[१३५]]
अत्र सुग्रीवविपत्तौ अहमपि देहं त्यक्ष्य इत्यात्मपरित्यागप्रतिपादनात् मित्रं समानसुख- दुःखं भवतीति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः-
क्षीरेणात्मगतोदकाय हि गुणा दत्ता · पुरा तेऽखिलाः
क्षीरे तापमवेक्ष्य तेन पयसा स्वात्मा कृशानौ हुतः । गन्तुं पावकमुन्मनस्तदभवद्दृष्ट्वा तु मित्रापदं
युक्तं तेन जलेन शाम्यति सता मैत्री पुनम्तादृशी ॥
इति परिसालय बलव्यूहेन लक्ष्मणमादिश्य तच्छिखरादवतीर्णः नलजांबबत् सुग्रीव- हनुमन्नीलप्रभृतीन् करधृतगुरुतर गिरिवर शिखराननुनयन् सुरासुरैरपि दुराधर्षी लङ्कामासाद्य विविधायुधयातुधानयूथपाभिगुप्तामुत्तरद्वार स्वयमाक्रम्य पूर्वस्यां मैदद्विविदादिभिः परिवृतं नील वृषभगवाक्षपुरोगमैस्सहित मंगदं दक्षिणतः प्रमाथिप्रवसप्रभृतिभिः परिवृतं विपश्चितं पश्चिमतः पवनतनय च षट्त्रिशत्कोटिवानरयूथपरिघृतं सुग्रीवं च मध्यमगुल्मे समादिश्य,
आनन्तर्यमभिप्रेप्सुः क्रमयोगार्थतत्त्ववित् । विभीषणस्यानुमते राजधर्ममनुस्मरन् ॥ अङ्गदे बालितनयं समाहूयेदमब्रवीत् ।
गत्वा सौम्य दशग्रीव ब्रहि मद्वचनात्कपे ॥
अनेन युद्धसन्नाहानन्तर दुरभिमानी रावणः सन्धि न करिष्यतीति निश्चयेऽपि क्रम- योगार्थतत्त्वविद्राजधर्ममनुस्मरन् रामः विभीषणसंमत्या सन्ध्यर्थमङ्गदं प्रेषितवानिति प्रति- पादनात् नीतिशास्त्राविरोधाय लोकनिन्दापरिहाराय च युद्धनिश्चये सत्यपि दूतः प्रेषणीय इति सूचितम् । तथा च कामन्दके-
कृतमन्त्रस्तु मन्त्रज्ञो मन्त्रिणां मन्त्रसम्मतम् ।
यातव्याय प्रहिणुयात् दूत दूत्याभिमानिनाम् ॥ इति ।
अत एव दुर्योधनः सन्धि न करिष्यतीति निश्चयेपि सध्यर्थं भगवान् प्रेषितो दूतभावे- नेति प्रतिपादितम् । उद्योगे -
कृष्णं प्रति युधिष्ठिरः,
न चैतन्मम मतं यत्त्वं याया कुरून् प्रति । सुयोधन, सूक्ष्ममपि न करिष्यति ते वचः ॥
कृष्ण. -
जानाम्येता महाभाग धार्तराष्ट्रम्य पापताम् । अवाच्यास्तु भविष्यामः सर्वलोकमहीक्षिताम् न जातु गमनं तत्र भवेत्पार्थ निरर्थकम् । अर्थप्राप्तिः कदाचित्स्यात्स्यात्ततो वाप्यवाच्यता॥ इति ।
[[१३६]]
धर्माकूते
घयित्वा पुरीं लङ्कां भयं त्यक्त्वा गतव्यथः ।
अनेन भार्यादिदोषवर्जितक्लेशसहिष्णुर्द्वतो राज्ञा प्रशस्त इति सूचितम् । तथा च मनुः- वपुष्मान्वीतभिर्वाग्मी दूतो राज्ञः प्रशस्यते इति । कामन्दकेऽपि -
क्लेशायास सहो दक्षश्चारस्यात्प्रतिपत्तिमान् । इति ।
भ्रष्ट गतैश्वर्य मुमूर्षो नष्टचेतन । ऋषीणां देवतानां च महर्षीणां च कण्टक ॥ नूनमद्य हतो दर्पः स्वयंभूवरदानजः । यस्य दण्डधरस्तेऽहं दाराहरणकर्शित ॥
दण्डं धारयमाणस्तु लङ्काद्वारे व्यवस्थितः ।
अनेन देवब्राह्मण धर्ममर्यादोच्छेदक पापिष्ठमप्रमेयपराक्रमशाली परमेश्वराशभूतो महा- पुरुषः कश्चिदवतीर्य तदीयतपःसपादितसुकृतावसानसमये हनिष्यतीति सूचितम् ।
तथा च भगवद्वचनम्-
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मान सृजाम्यहम् ॥ परित्राणाय साधूना विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगेयुगे ॥ इति निग्राह्योऽपि तत्प्रारब्ध भोगावसानकाले एव निग्राह्य इत्येतदुत्तररामायणे- नैवाहं प्रतियोत्स्यामि रावणं राक्षसाधिपम् । न तावदेव दुर्वृत्तः शक्यो दैवतदानवैः ॥ हेतु युधि समासाद्य वरदानेन दुर्जयः । अहमेन वधिष्यामि रावणं ससुतं युधि ॥ देवतास्तोषयिष्यामि ज्ञात्वा कालमुपस्थितम् ॥ इति ।
पदवीं देवतानां च महर्षीणां च राक्षस । राजर्षीणां च सर्वेषां गमिष्यसि मया हतः ॥
अनेन युद्धे हतस्य उत्तम लोकावाप्तिर्भवतीति सूचितम् । तथा च पराशरः- ये यज्ञसन्धैस्तपसा च विप्राः स्वर्गेषु शीघ्रेण यथैव यान्ति ।
क्षणेन यत्येव हि तत्र वीराः प्राणान् सुयुद्धेन परित्यजन्तः ॥ इति ।
[[६]]
यस्य शोणितवेगेन नदी स्यात्संपरिप्लुता । केशमासास्थिसंपूर्णा स गच्छेत्परमां गतिम् ॥ स संख्ये निधनं प्राप्य प्रशस्तं लोकपूजितम् । स धर्मविपुलं प्राप्य शक्रस्यैति सलोकताम् वराप्सरस्सहस्राणि शूरमायोधने हतम् । त्वरमाणानि धावन्ति मम भर्ता भवेदिति ॥ स्त्रीपर्वणि च - धृतराष्ट्रं प्रति युधिष्ठिरः-
यैहुतानि शरीराणि दृष्टैः परमसंयुगे । देवराजसमान् लोकान् गतास्ते सत्यविक्रमाः ॥ राजधर्मेऽपि-
युद्धकाण्डः ।
तस्य यावन्ति शस्त्राणि त्वच भिन्दन्ति संयुगे । तावतः सोम्तु ते लोकान् सर्वकामदुघोऽक्षयान् ॥ इति ।
युध्यस्व वा धृतिं कृत्वा शौर्यमालंव्य राक्षस ।
मच्छरैस्त्वं रणे शान्तो ततः पूतो भविष्यसि ॥
अनेन च युद्धे मृतस्य पापपरिहारो भवतीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे - यदस्य रुधिर गात्रादाहवे संप्रवर्तते । सहतेनैव पापेन सर्वपापै प्रमुच्यते ॥ इति ।
*
[[३३७]]
नन्वत्र श्लोकद्वयेन युद्धे मृतस्य रावणस्य पापक्षय स्वर्गलोकावाप्तिश्चेति फलद्वय - मुक्तं तदेतदयुक्तम् । एकस्योभयार्थत्वानुपपत्तेः न चैकस्य तूभयार्थत्वे संयोग पृथक्त्व - मिति न्यायेन । खादिरो यूपो भवति खादिरो वीर्यकामस्य यूपं कुर्वीतेति वाक्यद्वयेन खादि- रत्वम्य ऋत्वर्थपुरुषार्थत्ववदेकस्यापि फलद्वय कि न स्यादिति वाच्य । वैषम्यात् । तत्र यो हि खादिरः ऋत्वर्थमुपादीयते न स पुरुषार्थः । यश्च पुरुषार्थो न स ऋत्वर्थ इति व्यक्ति भेदोऽस्ति । अत्र युद्धे मृतस्य रावणस्य एकत्वेन व्यक्ति भेदाभावे फलद्वयानुपपत्तेः इति चेत् सत्य एकप्रयोगे फलद्वयबोधकप्रमाणं यत्र नास्ति तत्र तथाऽस्तु यत्र तु प्रमाणमस्ति तत्र एकव्यक्तावपि फलद्वयसंभवात् । यथा कपालेषु श्रपयति पुरोडाश कपालेन तुषानुप- वतीतिप्रमाणद्वयसत्त्वे एकस्या एवं कपालव्यक्ते श्रषणं तुषोपव लक्षण कार्यद्वयार्थत्वं
यथा वा ।
सन्ध्यामुपासते ये तु सततं सशितव्रताः । विधूतपापास्ते याति ब्रह्मलोक सनातनम् ॥ इति वचनेन सन्ध्योपासनस्य पापनिवृत्ति ब्रह्मलोकावाप्तिलक्षणं फलद्वयं यथा वा ।
शंभोर्जटाकलापाच्च विनिष्क्रान्तास्थिशर्करात् ।
प्लावयित्वा दिवमन्ये यापापान् सगरात्मजान् ॥ इति विष्णुपुराण वचनेन । गङ्गास्नानस्योभयार्थत्वं । यथा वा,
,
यदि प्रविष्टो नरक पति पापै सुदारुणै । संप्राप्तो यातना स्थान गृहीतो यमकिकरैः ॥ तिष्ठतीह्यवशो दीनो वेष्टयमानो खकर्मभिः । व्यालग्राही यथाव्यालं बलाद्गृह्णात्यशक्तिः। तद्वद्भर्तारमादाय दिवयाति च सा बलात् । या भर्तृपरमा नित्यं स्तूयमानाप्सरोगणैः ॥ क्रीडते पतिनासार्थं यावदिन्द्राश्चतुर्दश । ब्रह्मघ्नो वा कृतघ्नो वा भवेत्पतिः ॥ पुनात्यविधवा नारी तमादाय मृता तु या । इति व्यासवचनै-
सतीनां भर्ता सह मरणमपि पापिनां नरकयातनामनुभवतां भर्तॄणां तदुद्धारणपूर्वकं स्वर्गप्राप्ति हेतु । यथा वा । अथाप्युदाहरन्ति यथा हि तूलमैशिकमग्नौ प्रोतं प्रदीयते । तद्वत्सर्वाणि पापानि दाते ह्यात्मयाजिनः ॥ इत्युपक्रम्य स एव मेबाहरहः सायंप्रात-
D-Y 18
[[१३८]]
धर्माकूते
जुहुयात् अद्भिः सर्वासामेवमेवाचरन् ब्रह्मभूयाय कल्पत इति बोधायनसूत्रेण प्राणाग्नि- होत्रस्योभयार्थत्वं । यथा वा । य पुनरेत त्रिमात्रेणौमित्येतेनैवाक्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत स तेजसि सूर्ये संपन्नो यथा पादोदरस्त्वचा विमुच्यत एवं ह वै स पाप्मना विनिर्मुक्तः स सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकमिति प्रश्नोपनिषद्वचनेन त्रिमात्रप्रणवोपासनस्योभयार्थत्वं । यथा वा । स्तेनो हिरण्यस्य सुरा पिश्च गुरोस्तल्पमावसन् ब्रह्महा चैते पतंति चत्वारः पञ्चम- श्चत्वारः पञ्चमश्चाचरं स्तैरित्यथो ह य एतान् पञ्चाग्नीन् वेद न सह तैरप्याचरन् पाप्मना लिप्यते शुद्धः पूतो पुण्यलोको भवति य एवं वेद य एव वेदेति छान्दोग्यवचनबलेन पञ्चाग्निविद्याया उभयार्थत्वम् । तद्वद्रावणवधस्याप्युभयार्थत्व संभवात् । किं हि वचन न कुर्यान्नास्तिवचनस्यातिभार इति न्यायात् । अत एव च यथा क्रतुरस्मिन् लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति तं यथोपासते तथैव भवतीति श्रुतिबलेन न्यायेन च ब्रह्मोपा- सकानामेव ब्रह्मलोकप्राप्तिरिति स्थितेऽपि तद्य इत्थं विदुर्येचेमेरण्ये श्रद्धातप इत्युपासत इत्यादिना अथैनान् ब्रह्मगमयतीत्यंतेन वचनेन अब्रह्मविदोऽपि पञ्चाग्निविद्योपासकस्य ब्रह्म- विद इव ब्रह्मलोकावाप्तिः फलं भवतीत्युक्तमुत्तरमीमांसायां - तस्मादेकस्यापि रावणवधस्य चचनबलात् फलद्वयार्थमुपपन्नमेव ॥
प्रतिपादितम् च युद्धे मृतानां फलद्वयं देवीमाहात्म्ये एभिहतैर्जगदुपैति सुखं तथैते
कुर्वंतु नाम नरकाय चिराय पापं ।
संग्राम मृत्युमधिगम्यदिवं प्रयांति
मत्वेति नून महितान् विनिर्हसि देवि ॥
दृष्ट्वैव किं न भवती प्रकरोति सर्वा
सर्वासुरानरिषु यत्प्रहिणोषि शस्त्रम् । लोकान्प्रयातिरिपवोऽपि हि शस्त्रपूता
इत्थं मतिर्भवति तेष्वहितेषु साध्वी ॥ इति ।
राजधर्मे षोडशराजकीयेऽपि-
गतास्ते क्षत्रधर्मेण शस्त्रपूताः परा गतिम् ॥ इति । राजधमें वाजिग्रीवोपाख्यानेऽपि -
हुत्वा तस्मिन् यज्ञे वहावथारीन् पापान्मुक्तो राजसिह्मस्तरस्वी /
प्राणान् हुत्वा चावभृदे रणेषु वाजीग्रीवो मोदते खर्गलोके ॥ इति ।
युद्धमरणं राज्ञा सर्वधर्मापेक्षया उत्कृष्टम् । तथाचोद्योगे -
निधन क्षत्रियम्याजौ वरमेवा हुरुत्तमम् । इति ।
युद्धकाण्डः ।
अत एव उद्योगपर्वणि भगवन्तं प्रति दुर्योधनः —
[[१३९]]
स्वधर्ममनुपश्यन्तो यदि माधव सयुगे । शस्त्रेण निधन काले प्राप्स्याम स्वर्गमेव तत् ॥ मुख्यश्चैवैष नो धर्मः क्षत्रियाणा जनार्दन । यच्छयीमहिं सग्रामे शरतल्पगता वयम् ॥ इति ।
अत एव च अविकलया सकल धर्मानुष्ठातु रंबरीषादपि तादृशधर्मरहितस्याहवे मृतस्य तत्सेनानायकस्य सुदेवस्य ततोऽप्युत्कृष्टस्थानं प्रतिपादितम् । राजधर्मे इन्द्रांबरीषसंवादे-
अम्बरीषो हि नाभागि. स्वर्गं गत्वा सुदुर्लभम् । ददर्शसुरलोकस्थं शक्रेण सचिवं सह ॥ सर्वतेजोमयं दिव्यं विमानवरमास्थितम् । उपर्युपरि गच्छन्त स्थाने सेनापतिं शुभे ॥ स दृष्ट्रोपरि गच्छन्तं सेनापतिमुदारधीः । ऋद्धि दृष्ट्वा सुदेवम्य विस्मितः प्राह वासवम् ॥ अंबरीष उवाच –
सागराता महीं कृत्स्नामनुशिष्य यथाविधि । चातुर्वण्यें यथाशास्त्रं प्रवृत्तो वृत्तकाम्यया ॥ ब्रह्मचर्येण घोरेण गुर्वाचारेण सेवया । वेदावधीत्य धर्मेण राजशास्त्रं च केवलम् ॥ अतिथीनन्नपानैश्च पितृश्च स्वघया तथा । ऋषीन् स्वाध्याय दीक्षाभिः देवान् यज्ञैरनुत्तमैः क्षत्रधर्मे स्थितो भूत्वा यथाशास्त्रं यथाविधि । उदीक्षमाणः पृतनां जयामि युधि वासव देवराज सुदेवोऽयं मम सेनापति पुरा । आसीद्योधः प्रशान्तात्मा सोऽयं कस्मादतीव माम् अनेन ऋतुभिर्मुख्यैरिष्टं नैव द्विजा नच । तर्पिता विधिवच्छक सोऽयं कस्मादतीव माम् इन्द्रः-
एतस्य विततस्तात सुदेवस्य बभूवह । संग्रामयज्ञः सुमहान् यश्चान्यो युध्यते नरः ॥ सन्नद्धोदीक्षितस्सर्वो योधः प्राप्य चमूमुखः । युद्धयज्ञाधिकारस्थो भवतीति विनिश्वयः इत्येतच्छकवचनं निशम्य प्रतिपूज्य च । योधानामात्मनः सिद्धिमम्बरीषोऽभिपन्नवान् ॥ इति ।
अत एव च पापिष्ठस्यापि दुर्योधनम्याहवमरणयुक्ततया पापक्षय. स्वर्गावाप्तिर्धार्मिक- स्यापि धर्मपुत्रस्याहव मरणाभावेन, व्याजेन नरकदर्शन पूर्वकतया स्वर्गप्राप्तिरिति प्रति- पादित स्वर्गारोहण धर्मपुत्रं प्रतीन्द्र-
धृतराष्ट्रात्मजास्सर्वे यातुधाना बलोत्कटाः । ऋद्धिमन्तो महात्मान. शस्त्रपूता दिवं गताः व्याजेन हि त्वया द्रोणः उपचीर्ण सुतं प्रति । व्याजेनैव ततो राजन् दर्शितो नरकस्तव अवश्य नरकस्तात द्रष्टव्यः सर्वराजभिः । कृच्छ्रं पूर्वचानुभूया इतः प्रभृति कौरव ॥ विहरख मया सार्धं गतशोको निरामयः । कर्मणां तात पुण्यानां जितानां तपसा स्वयम् दानाना च महाबाहो फलं प्राप्तुं हि पार्थिव । इति ।
[[१४०]]
धर्माकूते
युद्धे कथंचिन्मृतानां पुण्यलोकश्रवणात् प्रशस्तं राज्ञां युद्धे मरणम् । तथा च स्त्रीपर्वणि-
ये च संग्रामभूयिष्ठाः ये च मानापराङ्मुखाः ।
शस्त्रेण निधनं प्राप्ता गतास्ते गुह्यकान् प्रति ॥
तैस्तुहृष्टेन मनसा गन्तव्यमिति भारत । युध्यमाना हता संख्ये गन्धर्वैस्ते समागताः ॥ ये तत्र निहता राजन् अन्तरा योधन प्रति ।
यथा कथंचित्त राजन् संप्राप्ता स्तूरान् कुरून् ॥
तत्रतत्र हतः शूरः शत्रुभिः परिवारितः । अक्षय्यान् लभते लोकान् यदि क्लैब्यं न भाषते इति ।
यथा कथंचिद्युद्धे मृतानां पुण्यलोक इत्येतच्छस्त्र हतानामेव पशुवद्धतानां तु न कथं- चिल्लोकावाप्तिः शस्त्रपूता दिवं गता इति वचनात् ।
निश्चेष्टानां वधो राजन् कुत्सितो जगतीपते । ऋतुमध्योपनीतानां पशूनामिव राघव ॥ ईत्यारण्यकाण्डे लक्ष्मणचचनाच्च
अत एव गुरुद्रोहिणः आचार्यघातिनः दृष्टद्युम्नस्य शस्त्रेण वधे पुण्यलोको भवेत् तन्माभूदिति पशुवन्मारण कृतवानश्वत्थामेति प्रतिपादितं सौप्तिके - अश्वत्थामा द्रोणहतारं धृष्टद्युम्नं सुप्तं पादाघातेनापि बोध्य ।
केशेष्वालंब्य पाणिभ्या निष्पपेष महीतले । तमाक्रम्य पदा राजन् कण्ठे चोरसि चोभयोः नर्दतं विस्फुरन्तं च पशुमारममारयत् । रुदन् स्वैश्च सह द्रौणिं नातिव्यक्तमुदाहरत् ॥ आचार्यपुत्र शस्त्रेण जहि मा माचिरं कृथाः । त्वत्कृते सुकृतान् गच्छेयं द्विपदां वर ॥ तम्याव्यक्ता तु ता वाणीं सश्रुत्य द्रौणिरब्रवीत् ।
नाचार्यघातिनो लोकाः भवन्ति कुलपांसन ॥ तस्माच्छस्त्रेण निधन नत्वमर्हसि दुर्मते ॥ इति ।
तथा च आचार्यघातादिपातकविर्तकत्वादपि राज्ञा शस्त्रेण युद्धे मरणमित्याभिप्राये- णोक्तं । राजधर्मे-
ब्राह्मणाना यथा धर्मो दानमध्ययन तपः । क्षत्रियाणां च तथा कृष्ण समरे देहपातनम् ॥ एतत्तपश्च पुण्य च धर्मश्चैव सनातनः । चत्वारश्चाश्रमास्तस्य यो युद्धे न पलायते ॥ अपि च, अवश्य कर्तव्यान्त्यसंस्कार नैरपेक्ष्येणापि पुण्यलोकावाप्तिहेतुत्वाद्ब्रह्मोपा- सनवद्युद्धे मरणं राज्ञामतिप्रशस्तं । तत्र ब्रह्मविद्याया संस्कारनिरपेक्षत्व छान्दोग्ये - यया पुष्करपलाश आपो न लिप्यं त एवमेवं विदि पाप कर्म न लिप्यत । इत्युपक्रम्य अथ-
युद्धकाण्डः ।
કર્
यदुचैवाम्मिन् च्छ्वा कुर्वन्ति यदुवचन अर्चिषमेवाभिसंभवतीति । अत्र भाष्यम् । अक्रियमाणे तु शव कर्मणि कर्मणां फलार में प्रतिबन्धः कश्चिदनुमीयतेऽन्यत्र यत इह फलारंभकाले विद्यावतो प्रतिबन्धेन फलारंभं दर्शयतीति एवमेव युद्धमरणस्य फलोत्पादने अन्तिमसंस्कार निरपेक्षत्वम् । राजधर्मे-
आहवे तु हतं शूरं न शोचेत कदाचन । अशोच्यो हि हत. शूरः स्वर्गलोके महीयते न ह्यन्नमुदकं तस्य न स्नान नाप्यशौचकम् । हतस्य कर्तुमिच्छन्ति तस्य लोकान् शृणुष्व मे वराप्सरस्सहस्राणि शूरमायोधने हतम्। त्वरमाणानि धावन्ति मम भर्ता भवेदिति ॥ अत एव युद्धे मृतस्य ब्रह्मवित्समानगतिरुक्ता । धर्मशास्त्रे-
द्वाविमौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डल भेदिनौ । परित्राड् योगयुक्तश्च रणे चाभिमुखे हत• ॥ इति । द्रोणपर्वणि-
युद्धे मृतमभिमन्युमधिकृत्य धर्मराजं प्रति व्यासवचनम् -
शूरो वीरः कृतार्थश्च प्रताप्यारीन् सहस्रशः । अभिमन्युर्गतो वीर : पृतनाभिमुखो हतः ॥ या योगिनो ध्यानविविक्तदर्शना प्रयाति यो चोत्तमथज्वनो जनाः ।
तपोभिरिद्धैरनुयान्ति यां तथा तामक्षया ते तनयोऽगमद्गतिम् ॥ इति ।
तम्माद्युद्धे मया हतस्य रावणस्य पापक्षय उत्तम लोकावाश्चेित्युभयमपि भवतीति यद्भगवता रामेणोक्त तद्युक्तमेव ।
॥
बलेन येन वै सीतां मायया राक्षसाधम । सामतिक्रामयित्वा त्वं हृतवांस्तन्निदर्शय ॥ अराक्षस मिमं लोकं कर्ताऽस्मि निशितैश्शरैः । न चेच्छरणमभ्यैषि मामुपादाय मेथिलीम् ॥ धर्मात्मा रक्षसां श्रेष्ठः संप्राप्तोऽयं विभीषणः । लंकैश्वर्यं धूवं श्रीमानयं प्राप्स्यत्यकण्टकम् ॥ न हि राज्यमधर्मेण भोक्तुं क्षणमपि त्वया । शक्यं मूर्खसहायेन पापेनाविदितात्मना ॥
अनेन अधर्मिष्ठस्य दुष्टामात्यसहायस्य राज्य न तिष्ठति धर्मात्मनस्तु ऐश्वर्यमागच्छति स्थिरं च भवतीनि सूचितम् ॥
तथा खोद्योगे - धृतराष्ट्रं प्रति गान्धारी-
नहि राज्यमशिष्टेन शक्यं धर्मार्थलंधिनः । असुग्राह्यं तथापीदमविनीतेन सर्वथा ॥
राज्यप्रदानमूढस्य बालिशस्य दुरात्मनः । दुःसहायस्य लुब्धस्य धृतराष्ट्रोऽश्नुते फलम् ॥१४२
तत्रैव गान्धारीं प्रति धृतराष्ट्रः-
धर्माकूले
एष गाधारिपुत्रस्ते दुरात्मा शासनातिगः । ऐश्वर्यलोभादैश्वर्य जीवितं च प्रहास्यति ॥ अशिष्टवदमर्यादः पापैस्सह दुरात्मवान् । इति । तत्रैव धृताराष्ट्र प्रति विदुरः- दुर्योधने च शकुनौ मूढे दुःशासने तथा । कर्णे चैश्वर्यमादाय कथं त्वं भूतिमिच्छसि ॥ इति । तत्रैव दुर्योधनं प्रतिभीष्मः -
[[1]]
इमा श्रियं प्रज्वलिता भारतीं सर्वराजसु । जीवतो धृतराष्ट्रस्य दौरात्म्याशयिष्यसि ॥ आत्मानं च सहामात्यं सपुत्रज्ञातिबान्धवम् । सह मित्रममबुद्ध्या जीविताद्भशयि- ष्यसि इति । धर्मिष्ठस्य चिरं राज्यमित्येतत् । कामन्दके-
इति ।
धर्माजन राजा चिराय बुभुजे श्रियम् । अधर्माच्चैव नहुषः प्रतिपेदे रसातलम् ॥
यद्या विशसि लोकांस्त्रीन् पक्षीभूतो मनोजव । मम चक्षुष्पथं प्राप्य न जीवन प्रतियास्यसि ॥ ब्रवीमि त्वां हितं वाक्यं क्रियतामौर्ध्वदेहिकम् ।
सुदृष्टा क्रियतां लङ्का जीवितं ते मयि स्थितम् ॥
अनेन बलवद्विरोधिनः शरणातराभावेन मरणस्य निश्चितत्वात् ऐहिक आमुष्मिकं च झटिति कर्तव्यमयुक्तम् । तथा चोद्योगे - सञ्जयं प्रति वासुदेव. ।
सञ्जयेदं वचो ब्रूया धृतराष्ट्रं मनीषितम् । कुरुमुख्यस्य भीष्मस्य द्रोणस्यापि हि शृण्वत. यजध्वं विविधैर्यज्ञैर्विप्रेभ्यो दत्तदक्षिणाः । पुत्रैर्दारैश्च मोदध्वं महद्वो भयमागतम् ॥ अर्थानुत्सृजताऽर्थिभ्यो सुतान् प्राप्नुत कामजान् ।
प्रिय प्रियेभ्यश्वरत राजा हि त्वरत जये ॥ इति ।
इति रामवच प्रचोदितो वालिसुत तत्क्षणादुत्प्लुत्य दशग्रीवामतः सधैर्यैमास्थितः -
तद्रामवचनं सर्वमन्यूनाधिकमुत्तमम् ।
सामात्यं श्रावयामास निवेद्यात्मानमात्मना ॥
अनेन स्वामिवचनं अन्यूनातिरिक्तं दूतेन वक्तव्यमिति सूचितम् । तदुक्तं राजधर्मे – उद्यतेष्वपि शस्त्रेषु यथोक्त शासनं वदेत् ॥ इति ।
तदनु दशवदनेन को नाम कपिश्वारोऽय गृह्यतां बध्यतामित्याजप्ताश्चतुरो निशाचरान् पक्षिराडिव कक्षाभ्यामधिक्षिप्य गृह्णन् सत्वरमेव गगनतलमुत्पत्यावधूयच तान् शिलातले पादताडनेन च चूर्णीकृत्य प्रासादे विजयलक्ष्मीसहितो यथापूर्वं रामातिकमाससाद -
युद्धकाण्डः ।
[[१४३]]
द्विचत्वारिंश विचत्मारिंशयोः ।
ततो वानरप्रमुखकृतपुरीनिरोध श्रवणजनित चिन्ताविष्टहृदये दशमुखे रामसमाज्ञप्तः बलीमुखा सिह्मनादाट्टहासैर्लङ्का कंपयन्तो वृक्षपाषाणैः प्रमथितैः प्रासादगोपुरायैः तृण- काष्टगुल्म संचयैश्च परिघामापूरयन्तः 1
जगत्यतिबलो रामो लक्ष्मणश्च महाबलः । राजा जयति सुग्रीवो राघवेणाभिपालितः ॥
इत्येवं घोषयन्तश्च गर्जतश्च प्लवङ्गमाः । अभ्यधावन्त लङ्कायाः प्राकारं कामरूपिणः ॥
ततः कामरूपिभिर्वानरैराक्रान्ता लङ्कापुरीमभिवीक्ष्य कुपितहृदयेन रावणेन सभाज्ञप्ता
राक्षसयूथपाः तान् वानरान् ।
भिण्डिपालैश्च खड्गैश्च शूलैश्चैव व्यदारयन् ।
ते च वानराः नखदन्तवृक्षपाषाणघातै राक्षसान् ममन्थुः ।
ततः परस्परममर्षवशेन प्रवृत्ते द्वन्द्वयुद्धे सपातिना प्रजङ्घः हनूमता जम्बुमाली विभी- षणेनामित्रघ्नः गजेन तपनः सुग्रीवेण प्रघस. लक्ष्मणेन विरूपाक्षः अग्निकेतुरश्मिकेतु- सुप्तन्नयज्ञकोपनाश्चत्वारो निशाचरा रामेण निषूदिता । अङ्गदनीलाभ्यां इन्द्रजिन्निकुम्भौ पराजितौ इत्थमेवान्येषामिति ।
बभूव योधनं घोरं गोमायुबल संकुलम् । कबन्धानि समुत्पेतुर्दिक्षु वानररक्षसाम् ॥ विदार्यमाणा हरिपुङ्गवैस्तदा
निशाचराः शोणितदिग्धगात्राः । पुनः सुयुद्ध टरसा समास्थिता
दिवाकरस्थास्तमयाभिकांक्षिणः ॥
अत्र युद्धायास्तमयाभिकाक्षिण इति प्रतिपादनात् रात्रौ बलाभिवृद्धिर्भवतीति सूचितम् । तथा च तैत्तिरीयश्रुतिः-
निशितायां निर्वपेत् निशिताया रक्षांसि प्रेरते संप्रेर्णान्नोवैननिहन्त इति । द्रोणपर्वण्यपिघटोत्कचं प्रति कृष्णः-
रात्रौ हि राक्षसा भूयो भवन्त्यमितविक्रमाः । बलवंतः सुदुर्धर्षाः शूरा विक्रान्तयोधिनः ॥ इति । अत एव बालकाण्डे-
वध्यतां तावदेवैषा पुरा सन्ध्या प्रवर्तते । रक्षांसि सन्ध्याकालेषु दुर्धर्षाणि भवन्ति वै ॥
છેક
चतुश्चत्वारिंशे ।
धर्माकूते
तदनु समरसमय समुद्भूत रजः पुंजपिहित लोचनाना अत एव परबलविवेकविधु - राणा खड्गशूलपरश्वधैः तरुगिरिशिखर शृङ्गादिभिश्च परस्परमभिनिघ्नतां राक्षसवानराणां परस्परं युद्धे प्रवृत्ते रामभद्रः स्वाभिमुखमापततो महारथान् महोदरमहापार्श्व प्रमुखान् जीवनमात्रावशिष्टान् विधाय अन्यानपि निशाचरान् नाशयामास ।
तदनु मेघनाद अङ्गदनिषूदित रथाश्वसारथिबभूव ।
+
सोऽतर्धानगतः पापी रावणी रणकर्कशः ।
अदृश्यो निशितान् बाणान् मुमोचाशनिवर्चसः ॥ मायया सवृतस्तत्र मोहयन् राघवं युधि । अवश्यः सर्वयोधानां कूटयोधी निशाचर ॥
ववन्ध शरवर्षेण भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ।
अत्र पापिष्ठो मेघनादः निशि मायया कूटयुद्ध कृतवानिति प्रतिपादनात् प्रच्छन्नतया कूटयुद्धं पापाधायकमिति सूचितम् । तथा च मनुः -
अमाययैव वर्तेत न कथंचन मायया । युद्येताप्रयुक्तैश्चमाया नित्यं हि संहता ॥
न कूटैरायुधैर्हन्यात् युद्ध्यमानो रणे रिपून् । नाकर्णिभिर्नाभिदिग्धैर्नाग्नि लिगिततेजनैः ॥ इति । बोधायनोऽपि - नकर्णिभिर्नदिग्धैः प्रहरेदिति ।
पञ्चचत्वारिंशे ।
तदनु अम्बरमाप्लुत्य आत्मानं गृहीतुमितस्ततः प्लवतः प्लवङ्गमान् शिलीमुखैरभिहत्य नागपाशबद्धौ रामलक्ष्मणो अपि नाराचार्धनाराचवत्स दन्तफल्ल सिह्मदंष्टक्षुरप्रैर्निर्भिद्य विस्संज्ञौ चकार ।
बद्धौ त वीरौ पतितौ शयानौ
तु
तौ वानराः संपरिवार्य तस्थुः ।
समागता वायुसुतप्रमुख्या
षट्चत्वारिंशे ।
विषादमार्ताः परमं च जग्मुः ॥
ततो विभीषणः मायाबलेन प्रच्छन्नमिन्द्रजितं तन्माययैव निश्चेष्टौ च रामलक्ष्मणाव-
भीवीक्ष्य रुदन्तं सुग्रीवमित्यमभाषत ।
मोहमेतौ प्रहास्येते महात्मानौ महाबलौ ।
युद्धकाण्डः ।
पर्यवस्थापयात्मानमनाथं मां च वानर ॥
सत्यधर्माभिरक्तानां नास्ति मृत्युकृतं भयम् ॥
[[१४५]]
अनेन सत्यधर्मे च निरतानां मृत्युकृता भीतिर्नास्तीत्युक्तम । तथा च वनपर्वणि-
सत्यमेवानुजानीम नानृते कुर्महे मनः । स्वधर्ममनुतिष्ठामः तस्मान्मृत्युभयं न नः ॥ अतिथीनन्नपानेन भृत्यानप्यशनेन च । संभोज्य शेषमश्नीमः तस्मान्मृत्युभयं न नः ॥
इति ।
न कालः कपिराजेन्द्र वैक्लव्यमनुवर्तितुम् । अतिस्नेहोऽप्यकालेऽस्मिन् मरणायोपपद्यते ॥ अन्यत्रातिम्नेहो मरणायेत्युक्तम् । तथाच प्राचीनाः- अतिस्नेहपरिष्वङ्गाद्वर्तिरार्द्रापि दह्यते ॥ इति ।
तस्मादुत्सृज्य वैक्लव्यं सर्वकार्यविनाशनम् । हितं रामपुरोगाणां सैन्यानामपि चिन्त्यताम् ॥ अनेन कार्यनाशकं वैक्लव्य परिहर्तव्यमिति सूचितम् ।
तथा च गीतायाम् -
कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यम की तिकरमर्जुन ॥ बैक्लब्य मा गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते । क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परंतप । इति । द्रोणपर्वण्यपि
इति

घटोत्कचवधेन विक्लवं धर्मपुत्रं प्रति श्रीकृष्णः -
मा व्यथां कुरु कौन्तेय नैतत्त्वय्युपपद्यते । वैक्लव्य भरतश्रेष्ठ यथा प्राकृतपूरुषे ॥ उत्तिष्ठ राजन् युध्यस्व वह गुर्वी धुरं विभो । त्वयि वैक्लव्यमापन्ने सशयो विजयो भवेत्
अथवा रक्ष्यतां रामो यावत्संज्ञाविपर्ययः । लब्धसंज्ञौ हि काकुत्स्थौ भयं नो व्यपनेग्यतः ॥ नैतत्किचन रामस्य न च रामो मुमूर्षति । न होनं हास्यते लक्ष्मीर्दुर्लभा या गतायुषाम् ॥ समाश्वास्य च सुग्रीव राक्षसेन्द्रो विभीषणः । विद्रुतं वानरानीकं तत्समाश्वासयत्पुनः ॥
अनेन भीताना सैन्यानामाश्वसनं कर्तव्यमिति सूचितम् । अत एव सौभवधे-
D-Y. 19
[[१४६]]
धर्माकूते
[[1]]
भीतानां यादवानां प्रद्युम्नेन समाश्वासनं कृतमिति प्रतिपादितम् । वनपर्वणि आश्वासध्वं न भीः कार्या सौभराडद्य नश्यति ।
मयाभिपन्नो दुष्टात्मा स सौभो विनशिष्यति ॥ इति ।
मेघनादोऽपि राक्षसप्रमुखैस्तूयमानो लंकामागत्य निखिलं वृत्तांत पित्रे निवेद्य तेन सह
सन्तुष्टो बभूव ॥
सप्तचत्वारिंशाष्टचत्वारिंशयोः ।
प्रतिप्रविष्टे लङ्कां तु कृतार्थे रावणात्मजे ।
राघवं परिवार्यात ररक्षुवनिरर्षभा ॥
अनेनापदि राजा रक्षणीय इति सूचितम् । तथा च द्रोणपर्वणि- सैन्यान् प्रति द्रोण ।
पुराभिमन्युर्लक्ष्यं नः पश्यतां हन्ति वीर्यवान्। तमाद्रवत माभैष्ट क्षि रक्षत कौरवम् ॥ ततः कृतज्ञा बलिनस्सुहृदो जितकाशिनः । त्रायमाणभयाद्वीरं परिववस्तवात्मजम् ॥ इति ।
तदनु रावणाज्ञया त्रिजटाप्रभृतिभि राक्षसीभिः पुष्पक समारोप्य युद्धभूमिमानीता मूर्छितौ रामलक्ष्मणाववलोक्य ।
विललाप भृशं सीता करुणं शोककर्शिता । ऊचुर्लक्षणिनो ये मां पुत्रिण्यविधवेति च ॥ तेऽद्य सर्वे हते रामे ज्ञानिनोऽनृतवादिनः । ऊचुः संश्रवणे ये मां द्विजाः कान्तिकाः शुभा. ॥ asa सर्वे हते रामे ज्ञानिनोऽनृतवादिनः । वीरपार्थिवपत्नीत्व ये धन्येति च मां विदुः ॥ तेऽद्य सर्वे हते रामे ज्ञानिनोऽनृतवादिनः । इमानि खलु पद्मानि पादयोर्ये कुलस्त्रियः । आधिराज्येऽभिषिच्यते नरेन्द्रैः पतिभिस्सह ॥ वैधव्यं यान्ति यैर्नार्यो लक्षणैर्भाग्यदुर्लभाः । नात्मनस्तानि पश्यामि पश्यन्ती हतलक्षणा ॥
अत्र सीतायाः वैधव्यलक्षणानि न सन्तीत्युक्तम् ।
वैधव्यलक्षणानि च तत्र तत्र प्रतिपादितानि । तत्र काशीखण्डे-
नासा
युद्धकाण्डः ।
[[१४७]]
विधवा विपुलेन म्याद्दीर्घागुष्ठेन दुर्भगा । त्रिरोमा रोमकूपेषु भवेद्वैधव्यदुःखभाक् ॥ विनता चिपिटा दीर्घा निर्मासा संकटाकटी । ह्रस्वारोमयुता नार्या दुःखबैधव्यसूचिका ॥ उद्भिन्नरोमहृदया पति हन्ति विनिश्चयम् । मूले स्थूलो क्रमकृशौ अग्रे तीक्ष्णौ पयोधरौ ॥ सुखदो बाल्यकाले तु पश्चादत्यन्तदु खदौ । वक्रौस्थूलौच रोमाढ्थ्यौ प्रेप्यवैधव्यसूचकौ ॥ परिक्लेशाय नारीणां परिदृश्य शिरौ भुजौ । पृष्ठेन रोमयुक्तेन वैधव्य लभते ध्रुवम् ॥ स्थूलग्रीवा व विधवा वक्रग्रीवा च किकरी । श्यामस्थूलोऽरोष्ठः स्याद्वैधव्य कलहप्रद . ॥ अधम्तादधिकैदन्तैर्मात रंधभक्षयेत्स्फुटम् । पतिहीना च विकटै कुलटा विरलैर्भवेत् ॥ सिते तालुनि वैधव्यं पीते प्रत्रजिना भवेत् ।
+
आकुचितारुणाग्रा च वैधव्यक्लेशदा यिनी । पारानताक्षी दुश्शीला रक्ताक्षी भर्तृघातिनी स्थूलमुर्धा च विधवा दीर्घशीर्षा च बन्धकी ॥ इति । विवाहवृन्दावनेऽपि -
[[1]]
यास्फिकुललाटोदरलंबिनी स्यात् सा कातकातानुजतातहन्त्री ।
नितंबिनी ल्पनितंब गुह्या जह्यात्पति दीर्घगला कुलघ्नी ॥ काशीखण्डे जघनमधिकृत्य-
वामावर्ते च निर्मास भुग्न वैधव्यसूचिकम् । कपिला कुटिला म्थूला सुच्छिन्ना रोमराजिका चौर्यवैधव्यदौर्भाग्यं विदध्यादिह योषिताम् ॥ इति । ऊरू अधिकृत्य -
वैधव्य रोमशैरुक्तं दौर्भाग्यं चिपिटैरपि । मध्यच्छिद्रैर्महादु ख दारिद्र्यं करिणत्वचै ॥ परस्परं समारूढा यदङ्गुल्यो भवन्ति हि । हत्वा बहूनपि पतीन् परप्रेष्या तदा भवेत् ॥ दुःखायाऽगुलयस्त्रीणा बहुपर्वसमन्विता । इति । काशीखण्डे -
विधवा बहुरेखेण द्विरेखेण दरिद्रिणी । भिक्षुकी सुशिराज्येन नारी करतलेन वै ॥ अङ्गुष्ठमूला निर्गत्य रेखा याति कनिष्ठिकाम । यदि सा पतिहन्त्री स्यात् दूरतस्तां त्यजेत्सुधीः इति । तत्रैव-
तिलकं लाछनं शोण यस्या वामे कुचे भवेत् । एकपुत्रं प्रसूयादौ तत स विधवा भवेत् ॥ इति ।
कण्ठगोदक्षिणावर्तो दुखवैधव्यहेतुक । सीमन्ते वा ललाटे वा त्याज्यो दूरात्प्रयत्नतः ॥ सा पति हन्ति वर्षेण यस्या मध्ये कृकाटिका । प्रदक्षिणो वा वामो वा रोम्णा आवर्तकस्त्रिया । एको वा मूर्धनि द्वौ वा वामे वामगती अपि आदशाहं पतिघ्न्यौ तौ त्याज्यौ दूरात्सुबुद्धिना ॥
।
[[१४८]]
धर्माकूते
कण्ठावर्ता च कुलटा नाभावर्ता पतिव्रता । पृष्ठावर्ता च कुलटा नाभावर्ता पतिव्रता ॥ पृष्ठावर्ता च भर्तृघ्नी कुलटा बाथ जायते । इति ।
सत्य नामानि पद्मानि स्त्रीणामुक्तानि लक्षणैः । तान्यद्य निहते रामे वितथानि भवन्ति मे ॥ केशास्सूक्ष्मास्समा नीला भुवौ चासङ्गते मम । वृत्ते चारोमशे जंघे दन्ताश्चाविरला मम ॥ शखे नेत्रे करौ पादौ गुल्फा ऊरू च मेचितौ । अनुवृत्तनखा. स्निग्धाः समाश्वांगुलयो मम ॥ स्तनौ चाविरलौ पीनौ ममेमो मग्नचूचुकौ । arratest नाभि, पार्श्वो रक्ताश्च मेचिता ॥ मम वर्णो मणिनिभ मृदून्येगरुहाणि च । प्रतिष्ठितां द्वादशभि मामूचुः शुभलक्षणाम् ॥ समग्रयवमच्छिद्रं पाणिपादं च वर्णवत् ।
मन्दस्मितेत्येव च मां कन्यालक्षणिनो विदुः ॥
[[1]]
अत्र पद्मरेखादिलक्षणानि आधिराज्यसौभाग्यादि सूचकानीत्युक्तम् । तानि च । काशीखण्डादौ-
चक्रवस्तिकशङ्खाब्ज ध्वजमीनातपत्रवत् । यस्याः पादतले रेखाः सा भवेत्क्षितिपागना । अङ्गुष्टमूले प्रसवस्य रेखा ।
पुत्रा बृहत्यः प्रमदाश्च तन्व्यः इति ।
यस्याखिरिणो दन्ता दीर्घ जीवति सप्ततिः । फालः शिराविरहितो निर्लोमार्धेन्दुसन्निभः अनिम्नः स्वगगुलो नार्यः सौभाग्यारोग्यकारणम् ।
यस्यास्समतल पादौ समहीनांगुलिक्रमात् । सर्वं प्रतिष्ठितं भूमौ सा नारी सुखमेधते । इति ।
एवमन्यान्यपि शुभलक्षणानि सुन्दरकाण्डे प्रपचितानि -
अधिराज्याभिषेको मे ब्राह्मणैः पतिना सह । कृतांत कुशलैरुक्तं तत्सर्व वितथीकृतम् ॥
यज्वनो महिषीं ये मामूचु· पत्नीं च सत्रिणः । asa सर्वे हते रामे ज्ञानिनोऽनृतवादिनः ॥
इति परिदेवयमानां सीता त्रिजटा समाश्वासयामास ॥
युद्धकाण्डः ।
मा विषादं कृथा देवि भर्ताऽयं तव जीवति । कारणानि च लक्ष्यामि महान्ति सदृशानि च ॥ न हि कोपपरीतानि हर्षपर्युत्सुकानि च । भवन्ति युधि योधानां न मुखानि हते पतौ ॥ हतवीरप्रधाना हि हतोत्साहा निरुद्यमा ॥ सेना भ्रमति संघेषु हतकर्णेव नौर्जले ।
अनेन नायके हते सेना विवर्णवदना अस्थिरा च भवतीत्युक्तम ॥
तथा च द्रोणपर्वणि-
[[१४९]]
एते द्रोणे हते राजन् कुरवश्शस्त्रपीडिताः । हतप्रवोराविध्वस्ता भृशं शोकपरायणाः ॥ अश्रुपूर्वेक्षणास्त्रस्ता दीनाश्चासन् विशांपते । विचेतसो हतोत्साहा कश्मलाभिहतौजसः रजखला वेपमाना वीक्षमाणा दिशोदश । त्रस्तरूपधरा राजन् कौरवाः प्राद्रवन् भयात् ॥ इति ।
इयं पुनरसम्भ्रांता निरुद्विग्ना तरस्विनाम् ।
सेना रक्षति काकुत्स्थौ मया प्रीत्या निवेदितम् ॥
अनेन सेनाया असभ्रमादिकं जयलक्षणमित्युक्तम् ॥ तथा च राजधर्मे- शस्त्रैः पत्रैः कवचैः केतुभिश्च स्वभानुभिर्मुखवर्णैश्च यूनाम् ।
भ्राजिष्मती दुष्प्रतिवीक्षणीया येषा चमूस्तेऽभिभवन्ति शत्रून् ॥ इति । भीष्मपर्वण्यपि -
हर्षो योधगणस्यैको जयलक्षणमुच्यते । इति । कामन्दकेऽपि -
मुखः प्रसादः श्रद्धा च तथा करणपाटवम् । सत्वायोत्थानसपच्च कर्मणां सिद्धिलक्षणम् ॥ इति ।
इदं विमानं वैदेहि पुष्पकं नाम नामतः । दिव्यं त्वां धारयेन्नेदं यद्येतौ गतजीवितौ इदं च सुमहच्चिह्नं शनैः पश्यस्व मैथिली । निःसंज्ञावप्युभावेतौ नैव लक्ष्मीर्वियुज्यते ॥ प्रायेण गतसत्त्वानां पुरुषाणां गतायुषाम् । दृश्यमानेषु वक्तेषु परं भवति वैकृतम् ॥
॥
अनेन मृताना मुखे वैवर्ण्य जीवता च यथापूर्व कातिश्च भवतीत्युक्तम् ।
मृतस्य चैवर्ण्य सावित्र्युपाख्याने –
ततस्समुद्गतप्राणं गतश्वासं हतप्रभम् । निर्विचेष्टं शरीर तद्बभूवाप्रियदर्शनम् ॥ इति ।
[[१५०]]
इति ।
धर्माकूते
जीवतो मुखकातिश्च बृहत्कथायाम् -
भक्ष्यमाणस्य यस्यागे जायते पुलकांकुरः । प्रसन्नवदनः क्षिप्रं शेषजीवोऽपि वर्तते ॥
श्रुत्वा तु वचनं तस्याः सीता सुरसुतोपमा । कृतांजलिरुवाचेदं एवमस्त्विति चाब्रवीत् ॥ ततस्त्रिजटया सार्धं पुष्पकादवरुह्य सा । अशोकवनिकाभेव राक्षसीभिः प्रवेशिता ॥
एकोनपञ्चाशे ।
घोरेण शरबन्धेन बद्रौ दशरथात्मजौ। निःश्वसंतौ यथा नागौ शयानौ रुधिरोक्षितौ ॥ सर्वतो वानरश्रेष्टः ससुग्रीवा महाबला । परिवार्य महात्मानौ तस्थुः शोकपरिप्लुताः ॥ एतस्मिन्नन्तरे राम प्रत्यबुद्धयत वीर्यवान् । स्थिरत्वात् सत्त्वयोगाच्च शरैस्सधानितोपि सन् । ततो दृष्ट्वा सुरुधिरं विषण्ण गाढमर्पितम् । भ्रातरं दीनवदन पर्यदेवयदातुरः ॥
किंतु मे सीतया कार्य कि कार्य जीवितेन वा । शयानं योऽद्य पश्यामि भ्रातरं युधि निर्जितम् ॥ शक्या सीता मया नारी मर्त्यलोके विचिन्वतां । न लक्ष्मणसमो भ्राता सचिवः सांपरायिकः ॥ परित्यक्ष्याम्ह प्राणान् वानराणां तु पश्यताम् । यदि पञ्चत्वमापन्न सुमित्रानन्दवर्धन. ॥
अत्र शक्या सीता मया नारीत्यादिना भार्यापेक्षया भ्रातुराधिक्यमुक्तम् ॥ अयमर्थो बहुषु स्थलेषु अवगम्यते ।
तथा चास्मिन्नेव काडे रावणप्रयुक्तशक्तया मूर्च्छासमये—
न हि युद्धेन मे कार्यं न च प्राणैर्न सीतया ।
किं मे राज्येन किं प्राणैयुद्धे कार्य न विद्यते ॥ यत्रायं निहतः शेते रणमूर्धनि लक्ष्मणः । इति । मूर्च्छापगमानन्तरमपि ….
युद्धकाण्डः ।
[[१५१]]
अब्रवीच्च परिष्वज्य सौमित्रि राघवस्तदा । दिष्टया त्वा वीर पश्यामि रणात्पुनरुपागतम् न हि मे जीवितेनार्थः सीतया चापि लक्ष्मण को हि मे विजयेनार्थ. त्वयि पञ्चत्वमागते अयोध्याकाण्डेऽपि-
[[1]]
अह हि सीतां राज्यं च प्राणानिष्टान् धनानि च । हृष्टो भ्रात्रे स्वयं दद्यां भरतायाप्रचोदितः उत्तरकाण्डेऽपि-
अप्यहं जीविनं जह्यां युष्मान्वा पुरुषर्षभाः । अपवादभयाद्भीतः कि पुनर्जनकात्मजाम् ॥ इति ॥
नन्विदमनुपपन्नं सकलधर्म साधनभूतप्राणसम सीता पेक्षया भ्रातुर्लक्ष्मणस्यानुपपत्तेः । श्रूयते च अर्धशरीरत्वेनातरङ्गत्वेन भार्या एव सकलेष्वपि आधिक्यम् । अर्धो वा एष आत्मनो यत्पत्नी । इति । तथा आदिपर्वणि शाकुन्तलोपाख्यानेऽपि -
I
अर्धं भार्या मनुष्यस्य भार्या श्रेष्ठतमा सखा । भार्यामूलं त्रिवर्गस्य भार्यामूल मरिष्यतः ॥ भार्यावन्त क्रियावन्तः सभार्या गृहमेधिन ।
भार्यावन्तः प्रमोदन्ते भार्यावन्तः श्रियान्विताः ॥
सभार्यः प्रविविक्तेषु भवन्त्येताः प्रियवदा । पितरो धर्मकार्येषु भवन्त्यत्राम्य मातर. ॥ काता रेष्वपि विश्रामो जनस्याध्वनिकस्यवै ।
य. सदारः स विश्वास्यः तस्माद्दारा परा गति ॥
इति । लुब्धकपोतीयेऽपि कपोतवाक्यम्….
}
तया विरहितं हीदं शून्यमद्य गृहं मम पुत्रपौत्रैर्बन्धुभृत्यैराकीर्णमपि सर्वनः ॥ भार्याहीनं गृहस्थस्य शून्यमेव गृहं भवेत् । न गृह गृहमित्याहुगृहिणी गृहमुच्यते ॥ गृह तु गृहिणीहीनमरण्य सदृश मम । वृक्षमूलोऽपि दयिता यत्र तिष्ठति तद्गृहम् ॥ प्रासादोऽपि तया हीनः कातारमिति निश्चयः ।
धर्मार्थकामकालेषु भार्या पुंसः सहायिनी ॥
तथा रोगाभिभूतस्य नित्यं कृच्छ्रगतस्य च । नास्ति भार्यासमं किचिन्नरस्यार्तस्य भेषजम् नास्ति भार्यासमो बन्धुर्नास्ति भार्यासमागति । नास्ति भार्यासमालोके सहायो धर्म संग्रह • इति । स्कान्देऽपि-
भार्या धर्मफलावाप्त्यै भार्या सन्तानवृद्धये । परलोकस्त्वयं लोको जीयते भार्यया द्वयम् ॥ देवपित्र तिथीज्यादौ नाभाय कर्म चार्हति ॥ इति ।
एव चोदाहृतवचने भार्याया एव सर्वापेक्षया अन्तरङ्गतया आधिक्यप्रतिपादनात् न लक्ष्मणसमोभ्रातेत्यादिवचनानि भ्रातृषु प्रीतिस्फोरणाय तेषा सतोषातिशयार्थ वा रामेणो- क्तानीत्यभिप्रायकतया व्याख्येयानि ।१५२
धर्माकूते
तथा च भार्याया एवांतरङ्गत्वात् भ्रातृणामाधिक्यं कथमिति चेदुच्यते । अर्धात्मत्वेनावगतभार्यापेक्षया सर्वांशेन स्वात्मत्वेनावगतत्वात् - भ्राता अधिक. तस्य स्वात्मत्वं च मानवे-
आचार्यो ब्रह्मणो मूर्तिः पिता मूर्तिः प्रजापतेः ।
माता पृथिव्या मूर्तिस्तु भ्राता वा मूर्तिरात्मनः ॥ इति । स्त्रीपर्वणि- गाधारीं प्रति भीभवचनम् यथैवात्मा तथा भ्राता विशेषो नास्ति कश्चन ॥ इति । अयोध्याकाण्डे राम-
कथं पुत्राः पितरं हन्युः कस्यांचिदापदि । भ्राता वा भ्रातरं हन्यात् सौमित्रे प्राणमात्मनः॥ अत एव पितृभ्रातरि पितृशब्दप्रयोगः भ्रातृपुत्रैश्च पुत्रशब्दप्रयोगश्च तत्र तत्रावगम्यते । तत्र पितृभ्रातरि पितृशब्दप्रयोगः इहैव किष्किन्धाकाण्डे तारावचने-
न चाहं हरिराजस्य प्रभवाम्यंगदस्य च । पितृव्यस्तस्य सुग्रीवः सर्वकार्येष्वनन्तरः ॥ पिता हि बन्धुः पुत्रस्य न माता हरिसत्तम । इति । तथा आश्रमवासिके-
युधिष्ठिरं प्रति धृतराष्ट्रं प्रस्तुत्य व्यासवचनम्—
अनुजानीहि पितरं समयोऽम्य तपोविधौ । न मन्युर्विद्यते चास्य सुसूक्ष्मोऽपि युधिष्ठिर ॥ इति । तत्रैव–
गते भगवति व्यासे राजा पाण्डुसुतस्तदा । प्रोवाच पितर वृद्धं मन्दमन्दमिवानतः ॥ इति । उद्योगेऽपि कृष्ण प्रति धर्मपुत्र
पिता राजा च वृद्धश्च सर्वथा मानमर्हति ॥ इति ।
भ्रातृपुत्रैः पुत्रशब्दव्यवहारोऽपि अत्रैवाग्रे विभीषणं प्रति इन्द्रजिद्वचने-
कथं द्रुह्यसि पुत्रम्य पितृव्यो राक्षसो मम । तथाश्रमवासिकेऽपि धर्मराज प्रति धृतराष्ट्रवचने-
सुखमसयुषितः पुत्र त्वया सुपरिपालितः । प्रकृष्ट च मया पुत्र पुण्यं चीर्ण यथाबलम् ॥ इति । तथा च वनपर्वणि–
विदुरं प्रति पाण्डवान् प्रस्तुत्य धृतराष्ट्रवचनम् ।
असंशयं तेऽपि ममैव पुत्राः । इति
एवं बहुवचनानि सन्ति विस्तरभयान्न लिख्यन्ते । किच यथेच्छं संपादयितुं शक्यां भार्यामपेक्ष्य संपादयितुमशक्यत्वाद् भ्राता अधिकः । तथा पुराणवाक्यम्-
देशे देशे कलत्राणि देशेदेशे च बांधवाः । तं तु देशं न पश्यामि यत्र भ्राता सहोदरः ॥
युद्धकाण्डः ।
[[१५३]]
[[1]]
इति । भार्यापेक्षया भ्रातुराधिक्यम् हरिवंशे पारिजातहरणे कण्टरवेण नारद प्रति इन्द्रवाक्ये प्रतिपादितम् ॥
न दृष्टं काश्यपकुलं व्यपदिष्ट महामुने । नैव दक्षकुल दृष्टं मातुर्मे यत्र सम्भव ॥ न ज्येष्ठता न राजत्वं देवानां प्रतिमाननम् । कामरागाभिभूतेन कृष्णेन खलु नारद ॥ पुत्रदार सहसैर्हि भ्राता न ह्यविशिष्यते । सद्वृत्तो ज्ञानसम्पन्न इति ब्रह्मा पुराऽब्रवीत् ॥
नास्ति भ्रातृसमो बन्धुराहार्य इतरो जन ।
इति मामब्रवीन्माता पिता चैव प्रजापतिः ॥
सोदरेषु विशेषन्तु पिता मे काश्यपोऽब्रवीत् ॥ इति ।
आहार्यः सपादयितुं शक्य इत्यर्थ एव च भापेक्षया भ्रातृणामाधिक्य- प्रतिपादकतयोदाहृतमूलवचनानि स्वार्थपराण्येव न तत्लीत्यादिपराणि। अत एवोत्तरकाण्डे सीतापरित्यागानन्तरमपि श्रीरामः अतृभिस्सह राज्यं परिपालयन् अश्वमेधादिक्रतून् पत्नीसाध्यानपि कृतवान् । लक्ष्मणस्य वियोगानन्तरन्तु तदैव पुत्रयो राज्ये अभिषेकं कृत्वा स्वयं स्वर्गाय गतवान् इति प्रतिपादितम् ॥
विसृज्य लक्ष्मणं रामो दुःखशोकसमन्वितः । पुरोधस मंत्रिगणान् नैगमा बमब्रवीत् ॥
नैगमाचैवमब्रवीत् अद्यैवाहं गमिष्यामि लक्ष्मणेन गता गतिम् । अभिषिच्य सुनौ वीरौ सुप्रतिष्ठाप्य वै पुरे ॥ रामः कमलपत्राक्षः पुरोधसमथाब्रवीत् । अमिहोत्रं व्रजत्व सप्रज्वलितपावकम् ॥ ततो वसिष्ठस्तेजस्वी सर्वं निरवशेषतः । चकार विधिवद्धर्मं महाप्रस्थानिक विधिम् ॥ ततः क्षौमाम्बरधरो ब्रह्म चावर्तयन् पथि । कुशान् गृहीत्वा पाणिभ्या प्रसज्य प्रययावथ ॥ इति ।
मुसलपर्वण्यपि - बलरामं प्रायोपवेशनार्थं गतं दृष्ट्वा श्रीकृष्णः स्वयमपि सकलस्त्रीजनं परित्यज्य तदैव गत इति प्रतिपादितम्
$
ततो ययुर्दारुक केशवश्च बभ्रुव रामस्य पदं यदन्त । अथापश्यन् राममनन्तवीर्यं वृक्षे स्थित चिन्तयान विविक्ते ॥
ततो दृष्ट्वा निहतं बभ्रुनाह कृष्णोऽग्रजं भ्रातरमुग्रतेजाः । sa त्व मा प्रतीक्षस्व राम यावस्त्रियो ज्ञातिवशा. करोमि ॥
ततः पुरीं द्वारवती प्रविश्य जनार्दन. पितरं प्राह वाक्यम् ।
D.-Y. 20
[[१५४]]
धर्माकृते
स्त्रियो भवान् रक्षतु न समग्रायाः धनञ्जयस्यागमनं प्रतीक्षन् ॥ रामो वनान्ते प्रतिपालयन्मामास्तेऽद्याहं तेन समागमिष्ये । तपश्चरिष्यामि निबोध तन्मे रामेण सार्ध वनमभ्युपेत्य ॥ इतीदमुक्त्वा शिरसा च पादौ सस्पृश्य कृष्णस्त्वरितो जगाम । ततो गते भ्रातरि वासुदेवो जानन् सर्वा गतयो दिव्यदृष्टिः ॥
वनं शुन्य विचरंश्चिन्तयानो भूमौ चाथ सविवेशाश्रयतेजाः ॥ इति ॥ विष्णुपुराणेऽपि -
दृष्ट्वा बालस्य निर्याणं दारुकं प्राह केशव । योगे स्थितोऽहमप्येतत् परित्यक्ष्ये कलेबरम् ॥
•
[[1]]
इति । तस्माद्भार्यापेक्षया भ्रातु प्राबल्यं यदुक्तं तद्युक्तमेव ।
सुरुप्रेनापि वीरेण लक्ष्मणेन च संस्मरे ।
परुषं विप्रियं वापि श्रावितं न कदाचन ॥
अनेन क्रोधितोऽपि गुरुजनेषु परुषं विप्रियं वा न ब्रूयादिति सूचितम्
तञ्चोक्तं विभीषणप्रकरणे -
तच्च मिथ्याप्रलपितं मां प्रवक्ष्यत्यसंशयम् । यन्मया न कृतो राजा राक्षसानां विभीषणः ॥
अनेन राज्ञा प्रतिज्ञातार्थोऽवश्यं निर्वहणीय इत्युक्तम्, तच्च बहुधोक्तम् ॥
कृतं हनुमता कार्य यदन्यैर्दुष्करं रणे । ऋक्षराजेन तुष्यामि गोलांगूलाधिपेन च ॥
अंगदेन कृतं कर्म मैंदेन द्विविदेन च । युद्धं केसरिणा संख्ये घोरं संपातिना कृतम् ॥
गवयेन गवाक्षेण शरभेण गजेन च । यत्तु शक्यं वयस्येन सुहृदा च परंतप ॥
कृतं सुग्रीव तत्सर्व भवता धर्मभीरुणा ।
अत्र हनुमत्प्रभृतीनां तत्तत्पराक्रमातिशयकथनेन संतोषकरणात् कृतकर्मणां शूराणां क्रमेण स्वस्य फलानवाप्तावपि तदीयमुपकारं स्मृत्वा राज्ञां स्वस्य कृतघ्नत्वपरिहाराय स्तुतिः
युद्धकाण्डः ।
[[१५५]]
कर्तव्येति सूचितम् । अत एव घटोत्कचपराक्रमेण स्वस्य फलानवाप्तावपि तदीयपराक्रम- स्तुतिर्धर्मराजेन कृता द्रोणपर्वणि -
विदिता मे महाभाग धर्माणा परमा गतिः । ब्रह्महत्याफलं तस्य यः कृतं नावबुद्ध्यते ॥ इत्यादिना इति ।
न चातिक्रमितुं शक्यं देवं सुग्रीव मानुषैः ।
जैनेन पुरुषकारापेक्षया देवं प्रबलमिति सूचितम् । तथा च भीष्मपर्वणि
धृतराष्ट्रः
पंचाशे
दैवमेव पर मन्ये पौरुषादपि सञ्जय । इति ।
तत्रैव स्थलांतरे
दैवमेव परं मन्ये धिक् पौरुषमनर्थकम् ॥ इति ।
अत्रांतरे विप्रकीर्णमखिलमपि बलं परिसांख्य यथास्थानं स्थापयित्वा
आजगाम गदापाणिस्त्वरितो यत्र राघवः ।
ततः समागच्छन्तं विभीषणमवलोक्य रावणिरेवायं पुनरागत इति भ्रान्त्या संभ्रान्ता वानराः सुग्रीवसमाज्ञप्तेन जाम्बवता नायं रावणिरस्मदीयो ऽयं विभीषण इति समाश्वासिता
बभूवुः ।
तदनु यद्बलाद्राज्यमाकांक्षितं तावुभौ दुरात्मना रावणिना निषूदिताविति बहुविधं विलपन्तं विभीषणं परिसान्व्य सुग्रीवपार्श्ववर्तिन सुषेणमवलोक्यैवमुवाच – इमौ दाशरथी बहुमिर्वानरयूथपैस्सह झटिति किष्किंधा प्रापय । अहं च सपुत्रबान्धवं रावणं हत्वा सीतामानेष्यामीति ।
ततः असुरनिषृदितानां देवतानामप्युज्जीवनकरं चन्द्रद्रोणनामकं ओषधीद्वयमानेतुं तदभिज्ञा हनुमत्प्रमुखा गच्छन्तु । तेन च रामलक्ष्मणौ नीरजौ भवेंतामिति वदति सुषेणे पर्वतान् पक्षवातेन कम्पयन्तं गरुडम्
वानरा ददृशुस्सर्वे ज्वलंतमिव पर्वनम् । तमागतमभिप्रेक्ष्य नागास्ते विप्रदुद्रुवुः ॥
heat तत्पुरुष बद्धौ शरभूतैर्महाबलौ ।
[[१५६]]
धर्माकूते
अनेन गरुडदर्शने सर्पाः पलायंतीति सूचितम् । तथाच हरिवंशे
ततो द्वैव गरुडं येन रुद्धशरीरगा । शररूपा महासर्पा वेष्टयित्वा तनूं स्थिताः ॥
ते सर्वे सहसा देहात्तस्य नि सत्य भोगिन । क्षिति समभिवर्तित्वात्यकृत्याव स्थिताश्शराः ॥
इति ।
विष्णुपुराणेऽपि -
इत्युक्त्वा प्रययौ कृष्ण. प्रद्यनियत तिष्ठति । तत्रणिनो नेशुर्गरुडानिलदूषिताः ॥ इति
ततः सुपर्णः कारथं दृष्टवा प्रत्यभिनन्दितः । चिममर्श च पाणिभ्यां मुखे चन्द्रमसमे ॥ वैनतेयेन संस्पृष्टास्तयोः संरुरुहुर्व्रणा’ । सुवर्णे च तत् क्षिग्धे तयोराशु बभूवतुः ॥
तेजो वीर्य बल चैव उत्साहच महागुणः । प्रदर्शन च बुद्धिश्च स्मृतिश्व द्विगुणं तयोः ॥
तावुत्थाप्य महावीर्यो गरुडो वासairat । उभौ तौ सस्वजे दृष्टी रामसुवाच ह ॥
भवत्प्रभावाद्व्यसनं रावणिप्रभवं महत् । आवामिह व्यतिक्रान्तो शीघ्र च बलिनो कृतौ ॥
यथा तातं दशरथं यथाजं च पितामहम् । तथा भवन्तमासाद्य हृदयं मे प्रसीदति ॥
अनेन महापुरुषस्य हस्तसस्पर्शन सहवास सल्लापादिना सकलक्लेशनिवृत्तिः वीर्यतेजो- Sभिवृद्धिश्व जायत इति सूचितम् । अत एव धर्मराजस्य हस्तस्पर्शनेन भुतराष्ट्रस्य क्लेश- निवृत्तिः प्रतिपादिता आश्रमरासिके -

तं तु दृष्ट्वा समासीन विसज्ञमिव कौरवम् । ततोऽस्य पाणिना राजन् जलशीतेन पाण्डवः ॥ उरो मुखं च शन के. पर्यमार्जन धर्मवित् । तेन रत्नौषधिमता पुण्येन च सुगंधिना ॥
पाणिस्पर्शेन राज्ञस्स राजा सज्ञामवाप ह ।
धृतराष्ट्र उवाच
स्पृश मा पाणिना भूयः परिष्वज्य च पाण्डव । जीवामि वांछा स्पर्शेन तव राजीवलोचन ॥
युद्धकाण्डः । 1
[[१५७]]
एवमुक्तस्तु कौन्तेयः पिता ज्येष्ठेन भारत । पस्पर्श सर्वगात्रेषु सौहार्दात्तं शनैस्तदा ॥ उपलभ्य ततः प्राणान् धृतराष्ट्रो महीपति । बाहुभ्या संपरिष्वज्य मूर्ध्यजिघ्रत पाण्डवम् ॥ इति
धर्मपुत्रसहवाससल्लापादीना क्लेशनिवृत्तिश्व प्रतिपादिता स्वर्गारोहिणिके
भो भो धर्मज राजर्षे पुण्याभिजन पाण्डव । अनुग्रहार्थमस्माकं तिष्ठ तावन्मुहूर्तकम् ॥ आयाति त्वयि दुर्धर्षे वाति पुण्यसमीरणः । तव गन्धानुगस्तान येनास्मान् सुखमागमत् ॥ ते वयं पार्थ दीर्घ कालस्य पुरुषर्षभ । सुखमासादयिष्यामस्त्वा दृष्ट्वा राजसत्तम ॥ संतिष्ठस्व महाबाहो मुहूर्तमपि भारत । त्वयि तिष्ठति कौरव्य यातनास्मान्न बाधते ॥ इति ।
प्राचीनाअपि
तमांसि ध्वंसते परिणमति भूयानुपशमः सकृत्सवासोऽपि प्रथत इह चामुत्र च शुभम् । अथ प्रत्यासंग ः कमपि महिमानं वितरति प्रसन्नाना वाच. फलमपरिमेयं प्रसुवते ॥ इति ।
को भवान् रूपसंपनो दिव्यखगनुलेपनः । वसानो विरजे वस्त्रे दिव्याभरणभूषितः ॥
तमुवाच महातेजा वैनतेयो महाबलः । अहं सखा ते काकुत्स्थ प्रियः प्राणो बहिश्वरः ॥
गरुत्मानिह संप्राप्तो युवाभ्यां साह्यकारणात् । असुरा वा महावीर्या दानवा वा महाबलाः ॥
सुराश्वापि सगन्धर्वाः पुरस्कृत्य शतक्रतुम् । नेमं मोक्षयितुं शक्ताः शरबन्धं सुदारुणम् ॥
मायाबलादिद्रजिता निर्मितं क्रूरकर्मणा । एते नागाः काद्रवेयास्तीक्ष्णदंष्ट्रा विषोल्बणाः ॥
रक्षोमायाप्रभावेन शरा भूत्वा त्वदाश्रिताः । सभाग्यश्चासि धर्मज्ञ राम सत्यपराक्रम ॥
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा समरे रिपुघातिना । इमं श्रुत्वा तु वृत्तान्तं त्वरमाणोऽहमागतः ॥ सहसा युवयोस्स्नेहात् सखित्वमनुपालयन् । मोक्षितौ च महाघोरादस्मात्सायकबन्धनात् ॥
[[१५८]]
भारते
धर्माकृते
अनेन आपदि उपकारकत्वं मित्रस्य असाधारणो धर्म इति सूचितम् । तथाच
आप कञ्चन यो विमोक्षेत् स बान्धवः स्नेहयुक्तः सुहृच्च ।
एवं पुराणे ऋषयो वदन्ति धर्मस्तदा सद्भिरनुष्ठितश्च ॥ इति
तथाच कामंदकेऽपि -
न तत्र तिष्ठति भ्राता न पिताऽन्योऽपि वा जनः । पुंसामापत्प्रतीकारे सन्मित्रं यत्र तिष्ठति ॥
इति ।
अप्रमादश्च कर्तव्यो युवाभ्यां नित्यमेव हि ।
अनेन वचसमागमे अप्रमादेन स्थातव्यमिति सूचितम् । उक्तं चाभियुक्तैः - विदुषि षष्ठी चाप्रमादिना भाव्यम् इति ।
प्रकृत्या राक्षसास्सर्वे संग्रामे कूटयोधिनः ।
शूराणां शुद्धभावानां भवतामार्जवं बलम् ॥
अनेन शुद्धभावानां धर्ममार्गे प्रवृत्तिर्जायत इति सूचितम् । तथा चोद्योगे धर्मनित्यः प्रशांतात्मा कार्ययोगवह सदा । नाधर्मे कुरुते बुद्धि नच पापेषु वर्तते ॥ इति ।
तन विश्वसितव्यं वो राक्षसानां रणाजिरे । एतेनैवोपमानेन राक्षसा जियोधिनः ॥
अनेन राक्षसाः स्वभाव एवाधर्मयुद्धशीला भवन्तीति सूचितम् । अत एवाधर्म- युद्धं राक्षसधर्म इत्यत्र द्रोणपर्वणि कृष्णं प्रति घटोत्कचवचनम्
न चात्र शूरान् मोक्ष्यामि नभीतांनकृतांजलीन् । सर्वमेव वधिव्यामि राक्षसं धर्ममास्थितः ॥
इति ।
सखे राघव धर्मज्ञ रिपूणामपि वत्सल । अभ्यनुज्ञातुमिच्छामि गमिष्यामि यथागतम् ॥ नच कौतूहल कार्य सखित्वं प्रति राघव । कृतकर्मा रणे राम सखित्वमनुवेत्स्यसि ॥
बालवृद्धावशेषां तु लङ्कां कृत्वा शरोर्मिभिः । रावणं च रिपुं हत्वा सीतां समुपलप्स्यसे ॥
युद्धकाण्ड ।
[[१५९]]
अनेनानापदि इष्टं साधयिप्यसीति प्रोत्साहनमपि कर्तव्यमिति सूचितम् । तथाच द्रोणपर्वणि घटोत्कचवधे व्यासेन धर्मपुत्रप्रोत्साहनं कृतमित्युक्तम् ।
शोकोपहतसकल्पं दह्यमानमिवाग्निना । अभिगम्याब्रवीद्व्यासो धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम् ॥
आतृभिरसहितस्सर्वैः पार्थिवेश्च महात्मभिः । कौरवान् समरे सर्वानभियुध्यस्व भारत ।
पञ्चमे दिवसे चैत्र पृथिवी ते भविष्यति ॥
नित्यं च पुरुषव्याघ्र धर्ममेव विचिन्तय । आनृशंस्यं तपो दानं क्षमा सत्यं च पाण्डव ॥
सेवेथाः परमप्रीतो यतो धर्मस्ततो जयः । इति ।
प्रदक्षिणं ततः कृत्वा परिष्वज्य च वीर्यवान् ॥
जगामाकाशमाविश्य सुपर्णः पवनो यथा ।
अनेन श्रेयसे विसृज्य गमनसमये तान् विज्ञाप्य प्रदक्षिणीकृत्य गन्तव्यमिति सूचितम् । अत एव कृष्णः पृथामामन्त्रय प्रदक्षिणीकृत्य गत इति प्रतिपादितं उद्योगे - पृथामामन्त्रय गोविन्दः कृत्वा चापि प्रदक्षिणम् । दुर्योधनगृहं शौरिरभ्यागच्छदरिदमः ॥ इति ।
ततस्तु भीमस्तुमुलो निनादो बभूव शाखामृगयूथपानाम् ।
क्षये निदाघस्य यथा घनानां नादस्सुभीमो नदतां निशीथे ॥ इति ।
एकपञ्चाश द्विपञ्चाशयोः
तदनु किमिदानीं क्लेशसमये हर्षकारणं वानराणां तद्विचारय - इति दशवदन- समाज्ञप्ता राक्षसाः सत्वरं लङ्काप्राकारमधिरुह्य सुग्रीवपालितां प्रहृष्टां सेनां नागपाशविमुक्तौ दाशरथी चावलोक्य विस्मितमानसा रावणायेममर्थमाचख्यु’ । ततः कोपारुणितलोचनेन रावणेन रामजयाय झटिति निर्याहीत्यभिहितः,
aar प्रणामं संहृष्टो निर्जगाम नृपालयात् । स निर्यातो महावीर्यो धूम्राक्षो राक्षसैर्वृतः ॥
प्रययौ पश्चिमद्वारं हनुमान् यत्र यूथपः ।
अत्र युद्धाय निर्याहीति राज्ञा समाज्ञप्तः अविलम्बेनैव युद्धाय निर्गत इति प्रति पादनेन राजाज्ञाऽविलम्बेन कर्तव्येति सूचितम् । तथाच कामंदके -
[[१६०]]
धर्माकृते
कोऽलेत्यहमिति श्रूयात् सम्यगाज्ञापयेति च । आज्ञां चावितथा कुर्याद्यथाशक्त्य- विलम्बितम् ॥ इति ।
ततः पट्टसभिण्डिपालप्रासासिधारिभिर्बले परिवृतं सखरयुक्तं रथमधिरुह्य कबन्धपात प्रतिपवाताद्युत्पातानविगणयन्नेन हनूमत्समरभूमिमवतीर्णः कुपितहनू त्महितशिलापोथितरथः बहुकण्टकाचिता गदामादायाप्लुत्य वेगेन वायुपुतमस्तके सताड्य अचिन्तितप्रहारेण च हनूमता शिरस्यभितो मथितमस्तकः सहसा भूमौ निपपात ॥
त्रिपञ्चाशच्चतुःपञ्चाशयोः –
ततश्च हनूमत्कृतधूम्राक्षहनन श्रवण सज्जातकोपेन रावणेन शत्रु धाय निर्याहीति समाज्ञप्तो वज्रदंष्ट्र,
पताकालंकृतं दीप्तं तप्तकांचनभूषणम् ।
रथं प्रदक्षिणीकृत्य समारोहञ्चमूपतिः ॥
अत्र वज्रदंष्ट इत्याद्येन रथं प्रदक्षिणीकृत्य आरुह्य गच्छेदिति सूचितम् । अत एव वनपर्वणि
निवातकवचवधाय प्रस्थितेन मायारथं प्रदक्षिणीकृत्य गतमित्युक्तं युधिष्ठिरं प्रत्यर्जुनेन । अथापश्यं हरियुजं रथमैन्द्रमुपस्थितम् । दिव्यं मायामयं पुण्यं युतं मातलिना नृप ॥
प्रदक्षिणमुपावृत्य समारोहं रथोत्तमम् ॥ इति ।
ततो निखिलबलपरिवृतः स्वबलरक्षणविचक्षणो दक्षिणद्वारान्निर्गत्य तत्कालसंभूता- नुत्पातानपि धैर्येणाविगणय्य अंगद पालितां वानरानीकिनीं शरवर्षेण विक्षोभ्य च बला- बलेपेन खाभिमुखमागतान् बलीमुखप्रमुखानपि एकैकेन शिलीमुखेन विव्याध ।
तदनु प्रभग्नान्वानरगणानवलोक्य कुपितहृदयेनाङ्गदेन शैलशृङ्गप्रक्षेपात्प्रमथितं स- चक्रकूवरं साधं रथवरं परित्यज्य भूमाववस्थितो गिरिशिखरान्तरेण च शिरस्यभिहतो गदामा लिङ्गय मुहूर्तमात्रमसज्ञो बभूव ॥
तदनु लब्धसंज्ञ वज्रदंष्ट्रं मुष्टियुद्धेन परिश्रान्तं विधाय
निर्मलेन सुधौतेन खड्गेनास्य महष्ठिरः ।
जघान वज्रदम्ष्ट्रस्य वालिसूनुर्महाबलः ॥
ततो वानराः हतशेषान् पिशिताशनान् विद्राव्याङ्गदं पूजयामासुः ॥
युद्धकाण्डः ।
[[१६१]]
पञ्चपञ्चाशत् पट्पञ्चाशयोः
वालितनयेन हतो वज्रदंष्ट्र इति राक्षसैर्निवेदितवृत्तातो रावणः शत्रुविजयाय
अकंपनं प्रेषयन्निदमुवाच -
एव शास्ता च गोप्ता च नेता च युधि संमतः । भूतिकामश्च मे नित्यं नित्यं च समरप्रियः ॥
एष जेष्यति काकुत्स्थौ वानरांश्च हनिष्यति ।
इति अकंपनस्य स्तुति कृत्वा प्रेषणात् प्रज्ञाविक्रमभक्तियुक्त एव भृत्यः राज्ञः कार्यसाधक इति सूचितम् । तथा प्राचीनाः -
अप्राज्ञेन च कातरेण च गुणस्यात्मानुरागेण क
•
प्रज्ञाविक्रमशालिनोऽपि हि भवेत् कि भक्तिहीनात्फलम् । प्रज्ञाविक्रमभक्तयस्समुदिता येषा गुणा भूतये
ते भृत्या नृपतेः कलत्रमितरे सपत्सु चापत्सु च ॥ इति ॥
ततस्तदाज्ञया रथवरमारुह्य निखिलचलपरिवारेण वहि प्रस्थितोऽकपनः तत्काल- समुद्धूनाशुभनिमित्तान्यविगणय्य संवाप्य युद्धभूमि वृक्षपाषाणनखदंष्ट्रायुधा सुसन्नद्धा वानरसेना विक्षोभयामास । तत्र रथनेमिगजतुरगवरखुरोद्भूतरजोऽधकारे वानरराक्षसप्राणहरे प्रवर्तमाने युद्धे कुमुदनलमैदद्विविदप्रमुखा वानरयूथपा राक्षससैन्य ममथु । अकंपनेन वानरसैन्यैरभिहन्यमानं स्वसैन्यमवलोक्य विद्राविता वानरप्रमुखास्तत्प्रमुखे स्थातुमशक्नुवन्तः,
अवस्थितं हनुमन्तं ते हृष्ट्वा हरियूथपाः । बभूवुर्बलवन्तो हि बलवन्तं समाश्रिताः ॥
沸
अनेन परैर्भमा अपि बलवदाश्रयेण योधा. पुन स्थिरा भवतीति सूचितम् । अत एव भीष्मेण विद्राविता सेना पार्थ नाश्रित्य पुनरावृत्तेति प्रतिपादिनं भीष्मपर्वणि
ततस्तत्पुनरावृत्तं युधिष्ठिरवलं महत् । दृष्ट्रा पार्थं महाबाहुं भीष्मायोद्यतमाहवे ॥ इति ।
तदनु हनूमान् अश्वकर्णेन सैन्यं विनिहत्यानेन च महीरुहेण शिरस्यभिहत्या- कम्पनं अन्तकनिकेतनं प्रापयामास ।
अपूजयन देवगणास्तदा कपिं स्वयं च रामोऽतिबलश्च लक्ष्मणः । तथैव सुग्रीवमुखाः क्रमा विभीषणश्चैव महाबलस्तदा ॥
D.-Y. 21१६२
सप्तपञ्चाशाष्टपञ्चाशयोः
धर्माकूते
तत अकम्पनं हनूनता निषूदितं श्रुत्वा लङ्कापुरीरक्षणाय संस्थापितान् गुल्मा- नवलोकयितुं प्रस्थितो रावणः प्रहस्तमुपगम्यैवमुवाच —-
पुरस्योपनिविष्टस्य सहसा पीडितस्य च । नान्यं युद्धात्प्रपश्यामि मोक्षं युद्धविशारद ॥
आपत्संशयिता श्रेयो नात्र निःसंशयीकृता । प्रतिलोमानुलोमं वा यद्वा नो मन्यसे हितम् ॥
अत्र वानरकृतपुरनिरोधनेन तत्कृतपीडनेन च समाप्ता आपत् युद्धकरणे संशयिता ; तच्च श्रेयः । युद्धाकरणे तु निश्चितैवापत् ; तच्च न श्रेयः । अतो युद्धमेव मम रोचते । त्वमप्यस्माकं प्रतिकूलं अनुकूलं वा तत् विचिन्तयेत्युक्तया यत्र युद्धाकरणे मरणनिश्चय- स्तत्रैव युद्धं कर्तव्यमिति सूचिनम् । तथा च नीतिशास्त्रे
यत्रायुद्धे भुवो मृत्युर्युद्धे जीवितसशयः । तमेव कालं युद्धस्य प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ इति ।
रावणेनैवमुक्तस्तु प्रहस्तो वाहिनीपतिः । राक्षसेन्द्रमुवाचेदमसुरेन्द्रमिवोशना ॥
सोsहं after nive सततं पूजितस्त्वया । सांवैश्च विविधैः काले किं न कुर्यां प्रियं तव ॥
न हि मे जीवितं रक्ष्यं पुत्रदारधनानि च । स्वं पश्य मां जिहीर्षतं त्वदर्थे जीवित युधि ॥
अनेन दानमानादिभिः पूजिता भृत्याः प्राणानपि स्वामिकार्यार्थे परित्यजन्तीति सूचितम् । तथा च भीष्मपर्वणि दुर्योधनं प्रति कर्णवचनम्
त्यक्तप्राणं हि मा विद्धि तवार्थे राजसत्तम । इति ।
इत्येवं राक्षसराज रावणमामाप्य पुरस्तातिष्ठतो बलाध्यक्षान् बलं संत्वयैता - मित्याज्ञापयति सेनापतौ सैश्च सत्वर्यमाणाना राक्षसानाम्,
हुताशनं तर्पयतां ब्राह्मणांश्च नमस्यताम् । भाज्यगन्धप्रतिवह सुरभिर्मारुतो ववौ ॥
च विविधाकारा जहुस्त्वभिमन्त्रिता. । संग्रामसजाः संहृष्टाः धारयन् राक्षसास्तदा ॥
युद्धकाण्डः ।
શ્
अनेन युद्धयालायां होमब्राह्मणभोजननमस्कारादिकं विजयाय कर्तव्य मिति सूचितम् । अत एव सौभवधाय प्रस्थितः कृष्णः द्विजपूजनादि कृत्वा गत इति प्रतिपादितम् वनपर्वणि
वाचयित्वा द्विजश्रेष्ठान् पुण्याहं भरतर्षभ । तै प्रहृष्टात्मभिर्वीरैराशीर्भिरभिनंदितः ॥
नमस्कृत्य द्विजान् सर्वान् प्रणम्य शिरसा भवम् । शैव्यसुग्रीवयुक्तेन रथेनानादयन् दिशः ॥
प्रयातोस्मि नख्याघ्र बलेन महता वृतः । इति ।
अथ सकलसेनापरिवृतः प्रहस्तो राजानमामन्त्र्य आरुह्य चोपकल्पितं महारथं महता सेनाघोषेण भेरीदुन्दुभिघोषेण च प्राग्द्वारान्निर्गत्य गच्छन्नेव पुरतः परुषतरखरस्वर- शिवावाशममभूमिहयस्खलनादीनुत्पातान विचिन्त्य सुसन्नद्धं गृहीतवृक्षपाषाणवानरसैन्यं विज- यायाभिससार ।
अथ रामेण कोसौ महासारः परिसरानुसारिभिः परिवृतो नगरान्निर्यातीति पृष्टो विभीषणः कुम्भहनुमहानादसमुन्नसनरान्तकैरात्मसचिवै. परिवृतः प्रहस्तो नाम प्रशस्तो रावण- सेनापतिरिति संनिवेद्य रामाय स्वयमपि निशाचरैयोद्धुं सन्नद्धो बभूव ।
•
ततः प्रासपरिधपरश्वथादिविविधायुधकरेषु निशाचरेषु वानरयुद्धयमानेषु द्विविदेन नरातके दुर्मुखेन समुन्नते जाबवता महानादे तारेण कुमहनौ अन्यैरपि बहुशो निशाचरेषु निहतेषु नीलेन सगतः प्रहस्तः तेनैव मथितरथहय सारथिर्भग्रधन्वा च मुसलेन नीलललाटमभिहत्य गर्जन् तत्कृत विपुल शिलानिपातेन शिथिलीकृतावयवो निपपात ।
तत सुनीलो विजयी महाबलः प्रशस्यमानः स्वकृतेन कर्मणा । समेत्य रामेण सलक्ष्मणेन प्रहृष्टरूपस्तु वभूव यूथपः ।
एकोनषष्टितमे
तस्मिन् हते राक्षससैन्यपाले लवङ्गमानां वृषभेण युद्धे । भीमायुधं सागरतुल्यवेगं विदुदुवे राक्षसराज सैन्यम्, ॥
गत्वाऽथ रक्षोऽधिपतेः शशंसु सेनापति पावकसूनुशस्तम् । तच्चापि तेषां वचनं निशम्य रक्षोऽधिप. क्रोधवशं जगाम ॥
संख्ये प्रहस्तं निहतं निशम्य शोकार्दितः क्रोधपरीतचेताः । उवाच तान्नैर्ऋतयोधमुख्यानिन्द्रो यथा चामरयोधमुख्यान् ॥
[[१६६]]
धर्माकृते
नावज्ञा रिपवे कार्या यैरिन्द्रबलसूदनः । सूदितस्सेन्यपालो मे सानुयात्रः सकुञ्जरः ॥
अनेन शत्रुषु अवज्ञा न कर्तव्येत्युक्तम् । तथा चोद्योगे दारुकं प्रति कृष्णः
नच शत्रुरवज्ञेयो दुर्बलोsपि बलीयसा । इति ।
सोहं रिपुविनाशाय विजयायाविचारयन् । earमेव गमिष्यामि रणशीर्ष तदद्भुतम् ॥
अद्य तं वानरानीकं रामं च सहलक्ष्मणम् । निर्दहिष्यामि बाणौधैर्वन दीतैरिया शभिः ॥
स एवमुक्त्वा ज्वलनप्रकाशो रथं तुरङ्गोत्तमराजयुक्तम् । प्रकाशमानं वपुत्रा ज्वलन्त समारुरोहामरराजशत्रुः ॥
सशंख मेरीपणवप्रणादेरास्फोटित लतसिह्मनादैः । पुण्यैस्तवैश्वाप्यभिपूज्यमानस्तदा ययौ राक्षसराजमुख्यः ॥
स शैलजीमूतनिकाशरूपैः मांसादनैः पावकदीप्तनेत्रः । बभौ वृतो राक्षसराजमुख्यो भूतेर्वृतो रुद्र इवामरेशः ॥ ततो नगर्याः सहसा महौजा निष्क्रम्य तद्वानरमुग्रसैन्यम् । महार्णवाभ्रस्तनित ददर्श समुद्यतं पादपशेलहस्तम् ॥ तद्राक्षसानीकमतिप्रचण्डमालोक्य रामो भुजगेन्द्रबाहुः । विभीषण शस्त्रभृतां वरिष्ठं उवाच सेनानुगतः पृथुश्रीः ॥
नानः पताकाध्वजशस्त्रजुष्टं प्रासासिशूलायुधवज्रजुष्टम् । सैन्यं नगेन्द्रोपमनागजुष्टं कस्येदम क्षोभ्यमभीरुजुष्टम् ॥
ततस्तु रामस्य निशम्य वाक्यं विभीषणश्राक्रसमानवीर्यः ।
शंन रामस्य बलप्रवेगं महात्मनां राक्षसपुङ्गवानाम् ॥ aisit गजस्कन्धगतो महात्मा नवोदिताकपमताम्रवक्त्रः । प्रकम्पयन्नागशिरोऽभ्युपैति कम्पन त्वेनमवैहि राजन् ॥ aisit रथस्थो मृगराजकेतुर्धुन्वन्धनुः शक्रधनुः प्रकाशम् । करीव भात्युग्रविवृत्तदंष्ट्रः स इन्द्रजिन्नाम’ वरप्रधानः ॥ यष विध्यास्तमहेन्द्रकल्पो धन्वी रथस्थोऽतिरथोऽतिवीरः ।
युद्धकाण्डः ।
विस्फारयश्वापमतुल्यमानं नाम्नातिकायोऽतिविवृद्धकायः ॥
थोऽसौ नवाकपमताम्रचक्षुरास्थ घंटा निनदप्रणादम् । गज खरं गर्जति वै महात्मा महोदरो नाम स एष वीरः ॥
योऽसौ हयं कांचनचित्रभांडमारुह्य संध्याभ्रगिरिप्रकाशम् । प्रासं समुद्यम्य मरीचिनद्धं पिशाचरक्षोश मितुल्यवेगः ॥
यश्वेष शूलं निशितं प्रगृ विद्युत्प्रभं किंकरवज्रवेगम् । वृषेन्द्रमास्थाय गिरिप्रकाशं आयाति योऽसौ त्रिशिरा यशस्वी ॥ असौ च जीमूतनिकाशरूपः कुम्भः पृथ्व्यूढसुजातवक्षाः । समाहितः पन्नगराजकेतुविस्फारयन् भाति धनुर्विधुन्वन् ॥
यश्वेष जांबूनदवज्रमुट दीप्तं सधूमं परिघं प्रगृह्य । आयाति रक्षोवलकेतुभूतः सोऽसौ निकुम्भोद्भुतधोरकर्मा । यश्वेष चापासिशरौघजुएं पताकिनं पावकदीप्तरूपम् । रथं समास्थाय विभात्युदग्रो नरांतकोऽसौ नरश्टङ्गयोधी ॥
अनेन युद्धाय निर्गते तदीयास्त परिवार्य गता इति प्रतिपादितं राज्ञा अनाहूतैरपि राज्ञा सह भृत्येर्गतव्यमिति सूचितम् । अत एव युद्धाय निर्गते जरासंधे हरिवशे-
कृत्वा सर्वसमुद्योगं क्रोधादग्निरिव ज्वलन् । प्रतापालनतापे च जरासधस्य पार्थिवाः ॥ मित्राणि बांधवाश्चैव सयुक्तास्सुहृदस्तथा । तमेवानुययु सर्वे सैन्यैस्समुदितैर्वृताः ॥
महेष्वासा महावीर्या जरासंधहितैषिणः ॥ इति ।
यश्चैष नानाविधघोररूपैः व्याघ्रोष्ट्रनागेन्द्रमृगाश्ववक्त्रैः । भूतैर्वृतो भाति विवृत्तनेत्रैः सोऽसौ सुराणामपि दर्पहंता ॥ यत्रैतदिन्दुप्रतिमं प्रभाति च्छत्रं सितं सूक्ष्मशलाकमत्रयम् । अत्रैव रक्षोधिपतिर्महात्मा भूतैर्वृतो रुद्र इवावभाति ॥
अस किरीटी चलकुण्डलास्यो नागेन्द्रविंध्योपमभीमकायः । महेन्द्रवैवस्वतदर्पहता रक्षोऽधिपः सूर्य इवावभाति ॥ प्रत्युवाच ततो रामो विभीषणमरिंदमम् । अहो दीप्तो महातेजा रावणो राक्षसेश्वरः ॥
[[१६६]]
धर्माकृते
आदित्य इव दुष्प्रेक्ष्यो रश्मिभिर्भाति रावणः । सुव्यक्तं लक्षये ह्यस्य रूपं तेजस्समावृतम् ॥ अहो रूपमहो धैर्यमहो सत्त्वमहो द्युतिः । अहो राक्षसराजस्य सर्वलक्षणयुक्ता ॥
raaर्मो न बलवान् स्यादयं राक्षसेश्वरः । स्वादयं सुरलोकस्य शक्रस्यापि च रक्षिता ।
देवदानववीराणां वपुर्नैवंविधं भवेत् । यादृश राक्षसेन्द्रस्य वपुरेतत्प्रकाशते ॥
त्रैलोक्याधिपतिष यदि न स्याद्विकर्मकृत् ।
अत्र पापिष्ठस्य उत्कृष्टसुकृतफलं बैलोक्ाराज्यं न भविष्यतीत्युक्तम् । तथा चोद्योगे विदुर-
लोकत्रयप्रभुत्वं हि महदेवं दुरात्मभिः । राज्यं नामेप्सित स्थानं न शक्यमभिरक्षितम् ॥
इति -
सर्वे पर्वतसंकाशाः सर्वे पर्वतयोधिनः । सर्वे दीप्तायुधधरा योधाश्चास्य महौजसः ॥
भाति राक्षसराजोऽसौ प्रदीप्तैर्भीमविक्रमैः । भूतैः परिवृतस्तीक्ष्णैर्देहवद्भिरिवांतकः ॥
दिष्टerent पापात्मा मम दृष्टिपथं गतः । अद्य क्रोध विमोक्ष्यामि सीताहरणसंभवम् ॥
एवमुक्त्वा ततो रामो धनुरादाय वीर्यवान् । लक्ष्मणानुचरस्तस्थौ समुद्धृत्य शरोत्तमम् ॥
ततः स रक्षोधिपतिर्महात्मा रक्षांसि तान्याह महाबलानि । द्वारेषु चर्यागृहगोपुरेषु सुनिर्वृतास्तिष्ठत निर्विशंकाः ॥
इहागतं मां सहितं भवद्भिर्वनौकस छिद्रमिदं विदित्वा । शून्यां पुरीं दुष्प्रसहां प्रमथ्य प्रधर्षयेयुः सहसा समेताः ॥
विसर्जयित्वा सहसा समस्तान् गतेषु रक्षस्सु यथानियोगम् ।
युद्धकाण्ड ।
[[१६७]]
अनेन बहिर्निर्गमनप्रसक्तौ विशिष्य पुरगुप्तिरवश्यं कर्तव्येति सूचितम् । अत एव
सौभेन द्वारकानिरोधे कृते विशिष्य पुररक्षणं कृतमित्युक्त वनपर्वणि
प्रकृत्या विषमं दुर्ग प्रकृत्या च सुरक्षितम् । प्रकृत्या चायुधोपेतं विशेषेण तथानघ ॥
सुरक्षितं सुगुप्तं च सर्वायुधसमन्वित ॥ इति ।
गतेषु रक्षस्सु यथानियोगमित्यनेन युद्धसमये अवश्यं रक्षणीयं राजानं विहाय तदाज्ञया गमनप्रतिपादनात् तद्रक्षणापेक्षया भृत्यानां तदाज्ञाकरणं उत्कृष्टमिति सूचितम् । अत एव जयद्रथवधार्थ गच्छता अर्जुनेन धर्मराजसरक्षणे नियुक्तोऽपि सात्यकिर्धर्मराजा- ज्ञया अर्जुनसहायार्थ गत इति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि-
स भवान् मयि निक्षिप्तो निक्षेपस्सव्यसाचिना । भारद्वाजाद्भयं नित्यं मन्यमानेन वै प्रभो ॥. कृता चेन्मन्यसे रक्षा स्वस्ति तेस्तु विशापते । अनुयास्यामि बीभत्सुं करिष्ये वचनं तव ॥
यथाहि मे गुरोर्वाक्यं विशिष्टं द्विपदावर ।
तथा तवापि वचनं विशिष्टतरमेव च ॥ इति ।
व्यदारयद्वानरसागरोधं महाझषः पूर्णमिवार्णवधम् । तमापततं सहसा समीक्ष्य दीप्तेषुचापं युधि राक्षसेन्द्रम् ॥
महत्समुत्पाट्य महीधराग्रं दुद्राव रक्षोऽधिपति हरीशः । तच्छैलशृङ्गं बहुवृक्षसानुं प्रगृह्य चिक्षेप निशाचराय ॥
तमापतन्तं सहसा समीक्ष्य विभेद वाणैः तपनीयपुंखैः । तस्मिन्प्रवृद्धोत्तमसानुवृक्षे शृङ्गे विकीर्णे पतिते पृथिव्याम् ॥
महाहिकल्पं शरमन्तकाभं समादधे राक्षसलोकनाथः । स तं गृहीत्वाऽनलतुल्यवेगं सविस्फुलिङ्गज्वलनप्रकाशम् ॥
बाणं महेन्द्राशनितुल्यवेगं चिक्षेप सुग्रीववधाय रुष्टा । स सायको रावणबाहुमुक्त शक्राशनिप्रख्यवपुः शिताग्रः ॥ सुग्रीवमासाद्य विभेद वेगादुहेरिता कौचमिवोग्रशक्तिः । स सायकात विपरीतचेताः कूजन् पृथिव्यां निपपात वीरः ॥
तं प्रेक्ष्य भूमौ पतितं विसंज्ञं नेदुः प्रहृष्टा युधि यातुधानाः । ततो गवाक्षो गवयः सुदंष्ट्रः रथर्षभो ज्योतिमुखोऽनलश्च ॥
धर्माकर्ते
शैलान् समुद्यम्य विवृद्धकाया प्रदुद्रुवुस्तं प्रति राक्षसेन्द्रम् । तेषां प्रहारान् स चकार मोधान् रक्षोऽधिपो बाणगणैः शितायैः ।
तान् वानरेन्द्रानपि बाणजालैविभेद जांबूनदचित्रपुङ्खैः । ते वानरेन्द्रा स्त्रिदशारिवाणैर्भिन्ना निपेतुर्भुवि भीमरूपाः ॥ ततस्तु तद्वानरसैन्यमुग्रं प्रच्छादयामास स बाणजालैः । ते वध्यमानाः पतितोग्रवीरा नानद्यमाना भयशल्यविद्धाः ॥
शाखामृगा रावणसायकार्ता जग्मुः शरण्यं शरणं स्म रामम् । ततो महात्मा स धनुर्धनुष्मानादाय रामः सहसा जगाम ॥
तं लक्ष्मण प्रांजलिरभ्युपेत्य उवाच वाक्यं परमार्थरूपम् । काममा सुपर्याप्तो वधायास्य दुरात्मनः । विधमिष्याम्यहं नीचमनुजानीहि मां विभो ॥
तमब्रवीन्महातेजा रामः सत्यपराक्रमः । गच्छ यत्तपरश्चापि भव लक्ष्मण संयुगे ॥
रावणो हि महावीयों रणेऽद्भुत पराक्रमः । त्रैलोक्येनापि संक्रुद्धो दुष्प्रसह्यो न संशयः ॥
तस्य च्छिद्राणि मार्गस्व स्वस्य छिद्राणि गोपय । चक्षुषा धनुषा यत्नाद्रक्षात्मानं समाहित. ॥
अनेन परप्रमादं पश्येत् स्वप्रमादं गोपयेदिति सूचितम् । तथाच राजधर्मे
नास्य छिद्रं परः पश्येत् छिद्रेषु परमन्वियात् । गुहेत्कूर्त इवागानि रक्षेद्विवरमात्मनः ॥
इति ।
राघवस्य वचः श्रुत्वा संपरिष्वज्य पूज्य च ।
अभिवाद्य ततो रामं ययौ सौमित्रिराहवम् ॥
।
स रावणं वारणहस्तबाहुर्ददर्श दीप्तोद्यत भीमचापम् । प्रच्छादयन्तं शरवृष्टिजालैस्तान् वानरान् भिन्नविकीर्णदेहान् ॥
समालोक्य महातेजा हनूमान् मारुतात्मजः । निवार्य शरजालानि प्रदुद्राव स रावणम् ॥
पथं तस्य समासाद्य भुजमुद्यम्य दक्षिणम् ।
युद्धकाण्डः ।
वासयन् रावणं धीमान् हनूमान् वाक्यमब्रवीत् ॥
taarravaaeक्षा सह राक्षसैः । अवश्यं तु त्वया भग्ना वानरेभ्यस्तु ते भयम् ॥
एष मे दक्षिणो वाहुः पञ्चशाखस्समुद्यतः । विधमिष्यति ते देहात् भूतात्मानं चिरोषितम् ॥
श्रुत्वा हनूमतो वाक्यं रावणो भीमविक्रमः । संरक्तनयनः क्रोधादिद वचनमब्रवीत् ॥
क्षिप्रं प्रहर निश्शङ्कं स्थिरां कीर्तिमवाप्नुहि । aaस्त्वां ज्ञातविक्रान्तं नाशयिष्यामि वानर ॥
रावणस्य वचः श्रुत्वा वायुसूनुर्वचोऽब्रवीत् । प्रहतं हि मया पूर्व अक्षं स्मर सुतं तव ॥
एवमुक्तो महातेजा रावणो राक्षसेश्वरः । आजघानानिलसुत तलेनोरसि वीर्यवान् ॥
स तलाभिहतस्तेन चचाल च मुहुर्मुहुः । स्थित्वा मुहूर्ते तेजस्वी स्थैर्य कृत्वा महामतिः ॥ आजघानाभिसंक्रुद्धस्तलेनैवामर द्विषम् । ततस्तलेनाभिहतो वानरेण महात्मना ॥
दशग्रीवः समुद्धृतो यथा भूमिचलेऽचलः । संग्रामे तं तथा दृष्ट्वा रावणं तलताडितम् ॥
ऋषयो वानराः सिद्धाः नेदुर्देवास्सहासुराः । अथाश्वास्य महातेजा रावणो वाक्यमब्रवीत् ॥
साधु वानर वीर्येण श्लाघनीयोऽसि मे रिपुः ।
[[१६९]]
अनेन प्रतियोद्धारमपि बलाधिकं श्लाघयेदिति सूचितम् । अत एव पराक्रमाति- शयवान् फाल्गुनः परमेश्वरेण इलाधित इति प्रतिपादितं वनपर्वणि
भोभो फाल्गुन तुष्टोऽस्मि कर्मणाऽप्रतिमेन ते । शौर्येणानेन धृत्या च क्षत्रियो नास्ति ते समः ॥
D.-Y. 22
{1}¢
धर्माते
समं तेजश्च वीर्यं च मम चाद्य तवानघ ।
प्रीतस्तेहं महाबाहो पश्य मां भरतर्षभ ॥ इति ।
कालिदासोऽपि
तथाच शस्त्रव्यवहारनिष्ठुरे विपक्षभावे चिरमस्य तस्थुषः । तुतोष वीर्यातिशयेन वृत्रहा पदं हि सर्वत्र गुणैर्विधीयते ॥ इति ।
रावणेनैवमुक्तस्तु मारुतिर्वाक्यमब्रवीत् । धिगस्तु मम वीर्य हि यस्त्वं जीवसि रावण ॥
सकृत्त प्रहरेदानीं दुर्बुद्धे किं विकत्थसे । ततस्त्वां मामको मुष्टिर्नयिष्यति यमक्षयम् ॥
aat मारुतिवाक्येन क्रोधस्तस्य तदाऽज्वलत् । संवृत्तनयनो यत्नात् मुष्टिमुद्यम्य दक्षिणम् ॥
पातयामास वेगेन वानरोरसि वीर्यवान। हनूमान् वक्षसि व्यूढे संचचाल हतः पुनः ॥
विह्वलं तं तथा दृष्ट्वा हनुमंत महाबलः । रथेनातिरथः शीघ्रं नीलं प्रति समभ्यगात् ॥
राक्षसानामधिपतिर्दशग्रीवः प्रतापवान् । पनगप्रतिमैर्भीमैः परममतिभेदिभिः ॥
शरैरादीपयामास नीलं हरिचमूपतिः । करेणैकेन शैला रक्षोऽधिपतये ऽसृजत् ॥
हनूमानपि तेजस्वी समाश्वस्तो महामनाः । विप्रेक्षमाणो युद्धेप्सुः सरोषमिदमब्रवीत् ॥
नीलेन सह संयुक्तं रावणं राक्षसेश्वरम् । अन्येन युध्यमानस्य न युक्तमभिधावनम् ॥
अनेन अन्येन युध्यमानं युद्धे न हन्यादिति सूचितम् । तथाच मनुः
नायुध्यमानं पश्यंतं न परेण समागतम् ॥ इति ।
द्रोणपर्वणि -
युद्धकाण्ड ।
[[१७१]]
न च हन्यात्स्थलारूढं नक्कीब न कृताजलिम् । न भीतं न परावृत्तं न परेण समागतम् ॥
इति ।
रावणोsपि महातेजास्तच्छृङ्गं सप्तभिश्शरैः ।
आजघान सुतीक्ष्णायैस्तद्विकीर्ण पपात ह ॥
तद्विकीर्ण गिरेः शृङ्गं दृष्ट्वा हरिचमूपतिः । कालाग्निरिव जज्वाल क्रोधेन परवीरहा ।
सोऽश्वकर्णान् धवान् सालान् चूतांश्चापि सुपुष्पितान् । अन्यांश्च विविधान् वृक्षान् नीलश्चिच्छेद संयुगे ॥
स तान् वृक्षान्समासाद्य प्रतिचिच्छेद रावणः । अभ्यवर्षत्सुघोरेण शरवर्षेण पावकिम् ॥
अभिवृष्टः शरौघेण मेघेनेव महाचलः । ह्रस्वं कृत्वा तदा रूपं ध्वजाग्रे निपपात ह ॥
पावकात्मजमालोक्य ध्वजाग्रे समवस्थितम् । जज्वाल रावणः क्रोधात् ततो नीलो ननाद च ॥
ध्वजाये धनुषश्चाग्रे किरीटा च तं हरिम् । लक्ष्मणोऽथ हनूमांश्च दृष्ट्वा रामश्च विस्मिताः ॥
रावणोऽपि महातेजाः कपिलाघवविस्मितः । अस्त्रमाहारयामास दीप्तमाग्नेयमद् भुतम् ॥
ततस्ते चुक्रुशुर्हष्टा लब्धलक्षाः प्लवङ्गमाः । नीतलाघवसंभ्रान्तं दृष्ट्वा रावणमाहवे ॥
वानराणां च नादेन संरब्धो रावणस्तदा । संभ्रमाविष्टहृदयो न किंचित्प्रत्यपद्यत ॥
आग्नेयेनाथ संयुक्तं गृहीत्वा रावणः शरम् । ध्वजशीर्षस्थितं नीलमुदैक्षत निशाचरः ॥
ततोऽब्रवीन्महातेजा रावणो राक्षसेश्वरः । कपे लाघवसंयुक्तो मायया परयानया ॥
जीवितं खलु रक्षत्र यदि शक्नोषि वानर ।૭૨
धर्माने
तानि तान्यात्मरूपाणि सृजसि त्वमनेकशः ॥
तथापि त्वां मया मुक्तः सायकोप्रयोजितः । जीवितं परिरक्षख जीविताशयिष्यति ॥
एवमुक्त्वा महाबाहू रावणो राक्षसेश्वरः । संघाय बाणमस्त्रेण चमूपतिमताडयत् ॥
सोत्रयुक्तेन वाणेन नीलो वक्षसि ताडितः । निर्दद्यमान. सहसा निपपात महीतले ॥
पितृमाहात्म्यसंयोगादात्मनश्चापि तेजसा । जानुभ्यामपतद्भूमौ न च प्राणैर्वियुज्यते ॥
विसंज्ञं वानरं दृष्ट्वा दशग्रीवो रणोत्सुकः । रथेनांबुदनादेन सौमित्रिमभिदुद्रुवे ॥
आसाद्य रणमध्ये तु वारयित्वा स्थितो ज्वलन् । धनुर्विस्फारयामास कम्पयन्निव मेदिनीम् ॥
तमाह सौमित्रिरदीनसत्वो विस्फारयन्तं धनुरप्रमेयम् । अभ्येहि मामेव निशाचरेन्द्र न वानरांस्त्वं प्रतियोद्धुमर्हसि ॥
स तस्य वाक्यं प्रतिपूर्णघोषं ज्याशब्दमुग्रं च निशम्य राजा । आसाद्य सौमित्रिमवस्थितं तु कोपान्वितं वाक्यमुवाच रक्षः ॥
दिष्ट्यासि मे राघव दृष्टिमार्ग प्राप्तोंतगामी विपरीतबुद्धिः । अस्मिन् क्षणे यास्यसि मृत्युदेश संसाद्यमानो मम बाणजालैः ॥
तमाह सौमित्रिरविस्मयानो गर्जतमुद्वृत्तसिताग्रदंष्ट्रम् । राजन गर्जति महाप्रभावा विकत्थसे पापकृतां वरिष्ठ ॥
अनेन शूरा विकत्थनं न कुर्वतीति सूचितम् । तथाच राजधर्मे
प्रियं ब्रूयादकृपणः शूरस्स्यादविकत्थनः । इति ।
जानामि वीर्य तव राक्षसेन्द्र बलं प्रतापं च पराक्रमं च । अवस्थितोऽहं शरचापपाणिरागच्छ किं मोघविकत्थनेन ॥
शुद्धकाण्डः ।
[[१७३]]
स एवमुक्तः कुपित सस
चिप सप्त शरान् सुपुंखान् । तान् लक्ष्मणः कांचन चित्रवैः चिच्छेद वाणैर्निशिताग्रधारैः ॥
तान् प्रेक्षमाणः सहसा निकृत्तान् विकृत्तभोगानिव पन्नगेन्द्रान् । लंकेश्वरः क्रोधवशं जगाम ससर्ज चान्यान् निशितान् पृषत्कान् ॥
स बाणवर्ष तु ववर्ष तीव्रं रामानुजः कार्मुकसंप्रयुक्तम् । क्षुराधचन्द्रोत्तमकर्णिभलैः शरांश्च चिच्छेद न चुक्षुभे च ॥
स बाणजालान्यथ तानि तानि मोघानि पश्यं स्त्रिदशारिराजः । विसिष्मिये लक्ष्मणलाघवेन पुनश्च बाणान् निशितान् मुमोच ॥
स लक्ष्मणञ्चाशु शरान् शिताग्रान् महेन्द्रवज्राशनितुल्यवेगान् । संधाय चापे ज्वलनप्रकाशान् ससर्ज रक्षोऽधिपतेर्वधाय ॥
स तान् प्रचिच्छेद हि राक्षसेन्द्रः हित्वा च तान् लक्ष्मणमाजघान । शरेण कालाग्निसमप्रभेण स्वयंभुदत्तेन ललाटदेशे ॥
स लक्ष्मणो रावणसायकातः चचाल चाएं शिथिलं प्रगृह्य । पुनश्च संज्ञां प्रतिलभ्य कृच्छ्रात् चिच्छेद चाप त्रिदशेन्द्रशनोः ॥

निकृत्तचापं त्रिभिराजघान बाणैस्तदा दाशरथि शितात्रैः । स सायकार्तः विचचाल राजा कृच्छ्राच्च संज्ञां पुनराससाद ।
स कृत्तचापः शरताडितश्व मेदाईगालो रुधिरावसिक्तः । जग्राह शक्तिं समुदयशक्तिः स्वयभुदत्तां युधि देवशत्रुः ॥
स तां सधूमानलसंनिकाशां विवासनीं वानरराक्षसानाम् । चिक्षेप शक्ति तरसा ज्वलन्तीं सौमित्रये राक्षसराष्ट्रनाथः ॥
तामापतन्तीं भरतानुजोऽस्त्रैर्जघान वाणैश्च हुतानिकल्पैः । तथापि सा तस्य विवेश शक्तिः भुजान्तरं दाशरथे विशालम् ॥
स शक्तिमान् शक्तिसमाहतः सन् मुहुः प्रजज्वाल रघुप्रवीरः । तं चिह्नलन्तं सहसाऽभ्युपेत्य जग्राह राजा तरसा भुजाभ्याम् ॥
हिमवान् मन्दरो मेरुः त्रैलोक्यं वामरैस्सह । शक्यं भुजाभ्यामुद्धर्तु न संख्ये भरतानुजः ॥ D.-Y. 23
[[१७४]]
धर्माकृते
शक्त्या ब्राह्मया हि सौमिविस्ताडितस्तु स्तनान्तरे । विष्णोरचिन्त्यं स्वं भागमात्मानं प्रत्यनुस्मरन् ॥
ततो दानवदर्पनं सौमित्रिं देवकण्टकः । तं पीडयित्वा बाहुभ्यां न प्रभुलेधनेऽभवत् ॥
अथैनं वैष्णवं भागं मानुषं देहमास्थितम् । अथ वायुसुतः क्रोधात् रावणं समभिद्रवत् । आजघानोरसि क्रुद्धो वज्रकल्पेन मुष्टिना ॥
तेन मुष्टिप्रहारेण रावणो राक्षसेश्वरः । जानुभ्यामपतद्भूमौ चचाल च पपात च ॥
आस्यै स taraणैः ववाम रुधिरं बहु । विघूर्णमानो निश्चेष्टो रथोपस्थ उपाविशत् ॥
विसंज्ञो मूर्छितश्चासीत् नच स्थानं समालभत् । विसंज्ञं रावणं दृष्ट्वा समरे भीमविक्रमम् ॥
ऋषयो वानराचैव दुर्देवास्सहासुराः । हनूमानपि तेजस्वी लक्ष्मगं रावणार्दितम् ॥
अनयद्राघवाभ्याशं बाहुभ्यां परिगृह्य तम् । वायुसूनोस्सुहृत्वेन भक्त्या परमयाऽपि सः ॥
शत्रूणामप्रकंप्योऽप लघुत्वमगमत् कपेः ।
अनेन भक्तानां सुलभः परमेश्वर इत्युक्तम् । तथा च गीतायां
अनन्यचेन तं यो मा स्मरति नित्यशः । तस्याहं सुलभ. पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ इति । विषपुराणे
भक्तानुकम्पी भगवान् आत्मसंस्थापरो विभुः ॥ इति ।
तं समुत्सृज्य सा शक्तिः सौमित्रिं युधि दुर्जयम् । रावणस्य रथे तस्मिन् स्थानं पुनरुपागता ॥
रावणोऽपि महातेजा प्राप्य संज्ञां महाहवे । आददे निशितान् बाणान् जग्राह च महद्धनुः ॥
युद्धकाण्ड !
आश्वस्तश्च विशल्यश्च लक्ष्मणः शत्रुसूदनः । विष्णोर्भागममीमांस्यमात्मानं प्रत्यनुस्मरन् ॥
निपातितमहावीरां वानराणां महाचमूम् । राघवस्तु रणे दृष्ट्वा रावणं समभिद्रवत् ॥
अथैनमुपसंगम्य हनुमान् वाक्यमपीत् । मम पृष्टं समारुह्य राक्षसं शास्तुमर्हसि ॥
regret rest arri वायुपुत्रेण भाषिनम् । आरोहत् सहसा शूरो बलवन्त महाकपिम् ॥
रथस्थं रावणं संख्ये ददर्श मनुजाधिपः । तमालोक्य महातेजाः प्रदुद्राव स राघवः ॥ वैरोचनिमिव क्रुद्धो विष्णुरभ्युद्यतायुधः । ज्याशब्दमकरोत्तia वज्रनिष्पेनिस्वनम् ॥
गिरा गम्भीरया रामो राक्षसेन्द्रमुवाच ह । तिष्ठ तिष्ठ मम त्वं हि कृत्वा विप्रियमीदृशम् ॥
क नु राक्षसशार्दूल तो मोक्षमवाप्यसि ।
[[१७५]]
अनेन बलवद्विरोधिनः शरणं वापि न भवतीति सूचितम् । अत एव धर्मराज- विरोधिनः : जयद्रथस्य शरणप्रदाता कोऽपि नास्तीत्युक्तम् वनपर्वणि द्रौपदी माथे
अहं तु मन्ये तव नास्ति कश्चित् एतादृशे क्षत्रियसनिवेशे । यस्त्वद्य पातालमुखे पतन्तं पाणौ गृहीत्वा प्रतिसंहरेत्त्वाम् ॥ इति ।
यदीन्द्रवैवस्वतभास्करान् वा स्वयंभुवैश्वानरशंकरान् वा । गमिष्यसि त्वं दशधा दिशो वा तथापि मे नाद्य गतो विमोक्ष्यसे ॥
यश्चैष शक्त्याऽभिहतस्त्वयाद्य इच्छन् विषादं सहसाभ्युपेतः । स एव रक्षोगणराजमृत्युः सपुत्रदारस्य तवाद्य मृत्युः ॥
एतेन चात्यद्भुतदर्शनानि शरैर्जनस्थानकृतालयानि । चतुर्दशान्यात्तवरायुधानि रक्षः सहस्राणि निषूदितानि ॥
[[१७६]]
धर्माकृते
अत्र स्वकृतोऽपि जनस्थानवधः भ्रातृकृतप्रतिपादनं भ्रातुः स्वाभेदाभिप्रायेण । अभेदश्व ’ भ्राता स्वा मूर्तिरात्मनः’ इत्यादिनोक्तः ।
राघवस्य वचः श्रत्वा राक्षसेन्द्रो महाकपिम् । वायुपुत्रं महावीर्यं वहन्तं राघवं रणे ॥
आजघान शरैस्तीक्ष्णैः कालानलशिखोपमैः । राक्षसेनावे तस्य ताडितस्यापि सायकैः ॥
स्वभावतेजोयुक्तस्य भूयस्तेजो व्यवर्धत । ततो रामो महातेजा रावणेन कृतव्रणम् ॥
दृष्ट्वा सवगशार्दूलं कोपस्य वशमेयिवान् ।
अनेन स्वपीडनादपि स्वकीयस्य पीडनं महापुरुषाणा दुस्सहमिति सूचितम् । अत एवानुविदेन गया ताडितं कृष्णमभिवीक्ष्य कुपिनहृदयोऽर्जुनः अनुविंदं जघानेति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि —
गदया रथिना श्रेष्ठो नृत्यन्निव महारथः । अनुविदस्तु गदया ललाटे मधुसूदनम् ॥ स्पृष्ट्वा नाकंपयत्कृष्ण मैनाकमिव पर्वतम् । तस्यार्जुन शरैषडभिः ग्रीवापादौ शिरोभुजौ ॥
निचकर्त स सछिन्नः पपातानिचयो यथा ॥ इति ।
तस्याभिसंक्रम्य रथं सचक्रं साश्वध्वजछत्र महापताकम् । ससारथिं साशनितुल्यखड्गं रामः प्रचिच्छेद शरैः सुपुंखैः ॥
अथेन्द्रशबुं तरसा जघान बाणेन वज्राशनिसंनिभेन । भुजान्तरे व्यूढसुजातरूपे वज्रेण मेरुं भगवा निवेन्द्रः ॥
यो वज्रपाताशनिसं निपातान्न चुक्षुभे नापि चचाल राजा । स रामबाणामिहतो भृशार्तः चचाल चापं च मुमोच वीरः ॥
तं विह्वलतं प्रसमीक्ष्य राम. समाददे दीप्तमथार्धचन्द्रम् । तेनार्कवर्ण सहसा किरीट चिच्छेद रक्षोऽधिपतेर्महात्मा ॥
तं निर्विषाशीविषसं निकाश शीतार्चिषं सूर्यमिवाप्रकाशम् । गतश्रियं कृत्त किरीटकूटमुवाच रामो युधि राक्षसेन्द्रम् ॥
युद्धकाण्डः ।
कृतं त्वया कर्म महत्सुभीमं हतप्रवीरश्च कृतस्त्वयाऽहम् । तस्मात्परिश्रान्त इव व्यवस्य न त्वां शरैर्मृत्युवशं नयामि ॥ अनेन परिश्रांतो न हंतव्य इति सूचितम् । तथा च राजधर्मे
निष्प्राणो नाभिहन्तव्यो नानपत्यः कथंचन ।
त्रिच छिनज्यो हतवाहनः ॥ इति
गच्छानुजानामि रणार्दितस्त्वं प्रविश्य रात्रिचरराज लङ्काम् । आश्वास्य निर्याहि रथी च धन्त्री ततो वलं द्रक्ष्यसि मे रथस्थः ॥
अनेन युद्धेन विलो रिपु समाश्वस्त एव तव्य इति सूचितम् । तथा च
कालिदासः
पूर्व प्रहर्ता निजघान भूयः प्रतिहाराक्षममश्वमादी ।
तुरङ्गमस्कन्धनिषण्णदेहं प्रत्याश्वसतं रिपुमाचकांक्ष ॥ इति ।
अत्र पराजितस्यापि रावणस्य ’ रात्रिचरराज कृतं त्वया कर्म महत्सुभीमम्’ इति संमानकरणात् प्रहरणसमयेऽपि रिपोः प्रियमेव वक्तव्यमिति सूचितम् । तथाच राजधर्मे- प्रहरिष्यन् प्रियं ब्रूयात्प्रहरन्नपि भारत । प्रहृत्य च प्रियं ब्रूयाच्छोचन्निव रुदन्निव । इति ।
नन्वत्र रामेण किरीटभङ्गादिपूर्वकं पराजितं विधाय रावणो विमुक्त इति प्रतिपादितं, तदेतन्नोपपद्यते ’ मम चक्षुष्पथं प्राप्य न जीवन् प्रतियास्यसि’ इति स्ववचनविरोधात् । इंतव्यस्य हस्तगतस्य शत्रोः वधार्हस्य धर्म्यत्वेन उपेक्षायोगाच्च । तथा च कर्णपर्वणि अर्जुनं प्रति कृष्णः -
नैवाहितानां सततं विपश्चित क्षणं प्रतीच्छंत्यपि दुर्बलीयसाम् ।
विशेषतोऽरीन् व्यसनेषु पंडितो निहत्य धर्मं च यशश्च विन्दति ॥ इति ।
राजधर्मेऽपि -
न शत्रुरंकमापन्नो विमोक्तयः कथंचन । इति ।
मंत्रिणा भोग्यतामेति दीर्घकार्याकुलो नृप ।
इति नीत्यनुसारेण युद्धविलंबकरणस्य निदितत्वाच्च । तस्माद्रामकृतं जीवतो रावणस्य मोक्षण- मयुक्तमिवेति चेत् उच्यते - लक्ष्मणादिभिर्युद्धेन परिश्रातस्य रावणस्य वधानर्हतया जीवतो मोक्षणमेवोचितं । श्रान्तस्य बधानर्हत्वं च मानवे-
T
x૭૮
धर्माते
न युद्धवेसनं प्राप्तं नार्तं नतु परिक्षतम् । इति ।
किं च एकाकिनस्समागतस्य रावणस्य इदानीमेव हनने अनंतरमवशिष्टानां तत्कुलीनानां हननं न स्यात् । तथा सति
हंतास्मि त्वां सहामात्यं सपुत्रज्ञातिबान्धवम् ।
इति स्वोक्तिविरोध । अपिच झटिति वधे पुत्रभ्रातृवन्ध्वादिवधप्रयुक्तदुःखानुभवोऽपि रावणस्य न स्यात् । भवितव्यं च तस्य मरणात्पूर्वं स्वकृतपापानुमारेण पुत्रज्ञातिबंधुमरण- प्रयुक्तक्लेशानुभवेन । अत एव तादृशस्य दुर्योधनस्य निखिलज्ञातिववप्रयुक्तदु खानुभवानं- तरमेव वधो जात इति प्रतिपादितम् गदापर्वणि-
भग्नसक्थो नृपो राजन् पासुना सोवकुंठितः । केशान्नियम्य यलेन निःश्वसन्नुरगो यथा ॥ संरब्धाश्रुपरीताभ्या नेत्राभ्यामपि वीक्ष्य माम् । गर्हयन् पाडवश्रेष्ठं निःश्वस्येदमथाब्रवीत् ॥ एकादशचमुभर्ता सोऽहमेता दशा गतः । किन्नु चित्रमतस्त्वद्य भग्नसक्थस्य यन्मम ॥ क्रुद्धेन भीमसेनेन पादेन मृदितं शिरः । सोऽह द्रोणं स्वर्गगत कर्णे शल्यावुभौ तथा ॥ वृषसेनं महावीर्यं भगदत्तं च पार्थिवम् । सौमदत्ति महेष्वास सैंधवं च जयद्रथम् ॥ दुःशासनपुरोगांश्च आतनात्मसमास्तथा । दौरशासनि च विक्रान्तं लक्ष्मणं चात्मजावुभौ ॥ एतांश्चान्यांश्च सुबहून् मदीयाश्च सहस्रशः । पृष्ठतोऽनुगमिष्यामि सार्थहीन इवाध्वगः ॥
कथं भ्रातॄन् हतान् श्रुत्वा भर्तारं च स्वसा मम । रोरूयमाणा दुःखार्ता दुश्शला सा भविष्यति ॥
स्नुषाभिः प्रस्नुषाभिश्च वृद्धो राजा पिता मम । गांधारीसहितश्चैव कां गतिं प्रतिपत्स्यति ॥ नूनं लक्ष्मणमाता ऽपि हतपुत्रा हतेश्वरा । विलापं यास्यति क्षिप्रं कल्याणी पृथुलोचना ॥ एतावदुक्त्वा वचनं बाष्पव्याकुललोचनः । तूष्णीं बभूव राजेन्द्र राजासौ विहलोऽभवत् ॥ इति । सौप्तिकेऽपि
तं भग्नसक्थि राजेन्द्र कृच्छ्रप्राणमचेतसम् । वमन्तं रुधिरं वक्त्रात्पतिते वसुधातले । वृत्तं समन्ताद्बहुभिः श्वापदैर्घोरदर्शनैः । सालाहकगणैश्चैव भक्षयिष्यद्भिरंतिकात् ॥ निवारयन्तं कृच्छ्रात्तान् श्वापदांश्च चिखादिपून । निवेंष्टमानं मह्यां च सुभृशं सानुवेदनम् ॥ तत्र तस्मिन् त्रयो वीराः शोकार्ताः पर्यवारयन् । घोरं मूर्धाभिषिक्तानामग्रेजात परंतपः ॥
युद्धकाण्डः ।
[[१७६]]
स हतो ग्रसते पांसून पश्य कालस्य पर्ययः । प्राणानुदसृजद्वीरः सुहृदा दुःखमुत्सृजन् ॥ इति । नचैवं मम चक्षुष्पथं प्राप्येत्यादिवचनविरोध इति वाच्यम् । परिश्रातहननस्य धर्म- शास्त्रनिषिद्धत्वेन पूर्वोक्तवचननिर्वाह्यतया मरणतुल्यस्य मकुटभङ्गादिना पराजयस्य कथनात् । मरणतुल्यत्वं च उद्योगे -
पराजयश्व मरणान्मन्ये नैव विशिष्यते ॥ इति ।
तथाच पूर्वोक्तं ’ मम चक्षुष्पथं’ इति वचनं निर्वोढुं ‘थातो न हंतव्यः’ इति शास्त्र चानुवर्तितुं मकुटभङ्गादिना पराजयस्य मरणतुल्यत्वं जानता रामेण कृतं जीवतो रावणस्य मोक्षणं युक्तमेव ।
तस्मिन् प्रविष्ट रजनीचरेन्द्रे महाबले दानवदेवशत्रौ ।
हरीन् विशल्यान सह लक्ष्मणेन चकार रामः परमाहवात्रे ॥ स एवमुक्तो हतदर्पहषों निकृत्तचापः स हताश्वसूतः । शरार्दितः कृत्तमहा किरीटो विवेश लङ्कां सहसा स्म राजा ॥ तस्मिन् प्रभिन्ने त्रिदशेन्द्रशत्रौ सुरासुरा भूतगणा दिशश्च । सागरास्सर्षिमहोरगाश्च तथैव भूम्यम्बुचराश्च हृष्टाः ॥
षष्टितमे
स प्रविश्य पुरीं लङ्कां रामबाणभयार्दितः । भग्नदर्पस्तदा राजा बभूव व्यथितेंद्रियः ॥
मातङ्ग इव सिन गरुडेनेव पन्नगः । अभिभूतोऽभवद्राजा राघवेण महात्मना ॥
ब्रह्मदण्डप्रकाशानां विद्युत्सशवर्चसाम् । स्मरन् राघवबाणानां विव्यथे राक्षसेश्वरः ॥
अथ कांचनमयमासनमासीनो दशाननः सचिवा नेत्रमवोचत् ।
सर्व तत्खलु वै मोघं यतप्तं परमं तपः ।
मानो महेन्द्रेण मानुषेणास्मि निर्जितः ॥
अनेन पापिष्ठस्य पूर्वकृतं महदपि तपो नश्यतीति सूचितम् । अत एव कर्णस्या- धर्मेण तपोनाश उक्तो भीष्मेण उद्योगे -
[[१८०]]
धर्माकूते
यदेव रामे भगवत्यनिन्दिते ब्रह्मणः कृतवास्तदैन ।
तदैव धर्मश्च तपश्च नष्टं वैकर्तनस्याधमपूरुपस्य ॥ इति ।
तथा महेन्द्रसदृशस्य मम मानुषात्पराजयः प्राप्त इति क्लेशकरणात् उत्कृष्टस्य निकृष्टेन पराजयः अतिक्लेशाधायक इति सूचितम् । अत एव निकृष्टपराजयेन अर्जुनस्य क्लेश उक्तो विष्णुपुराणे-
स्त्रीसहस्रान्यनेकानि मन्नाथानि महामुने । यततो मम नीतानि दस्युभिर्लगुलायुधैः ॥ आनीयमानमाभीरैः कृष्ण कृष्णावरोधनम् । हृतधीष्टप्रहरणैः परिभूय बलं मम ॥
निश्रीकता न मे चित्तं यज्जीवामि तदद्भुतम् । नीचावमानपंकाको निर्लज्जोऽस्मि पितामह ॥ इति ।
इदं तद्ब्रह्मणो घोरं वाक्यं मामभ्युपस्थितम् । मनुष्येभ्यो विजानीहि भय त इति तत्तथा ॥ देवदानवगन्धर्वैर्यक्षराक्षसपन्नगैः । अवध्यत्वं मया प्राप्तं मनुष्येभ्यो न याचितम् ॥
विदितं मानुषं मन्ये रामं दशरथात्मजम् । इक्ष्वाकुकुलनाथेन अनरण्येन यत्पुरा ॥ उत्पत्स्यति हि मद्वंशे पुरुषो राक्षसाधम । यस्त्वां सपुत्रं सामात्य सबलं साश्वसारथिम् ॥ निहनिष्यति संग्रामे त्वां कुलाधम दुर्मते । शप्तोऽहं वेदवत्या च या मया धर्षिता पुरा ॥ सेयं सीता महाभागा जाता जनकनन्दिनी । उमा नन्दीश्वरश्चापि रंभा वरुणकन्यका ॥
यथोक्तास्तपसा प्राप्तं न मिथ्याऋषिभाषितम् ।
अनेन अनुकूलकाले स्वापराधप्राप्तशापादिकं न विचारयति परिपाकसमये च स्मरतीति सूचितम् । अत एवार्जुनाभिहतस्य कर्णस्य स्वकृतपराजय हेतुमकृत्यस्मरणं प्रतिपादितम् कर्णपर्वणि
पराभवो मातृगुरुद्विजेश्वरैः समुद्रपर्यंतधरामहाद्रिभिः ।
हृतो ममायं न हि नस्त्वया कृतो न तेऽभिमानो रचिता च नो भृशम् ॥ इति ।
।
युद्धकाण्डः ।
?
न मिथ्या ऋषिभाषितमित्यनेन तपस्विना वचनं अन्यथा न भवतीत्युक्तम् । तथा
चादिपर्वणि शमिक प्रति तत्पुत्रशृङ्गिऋपेर्वचनम्
प्रियं वाप्यप्रियं वा नो वागुक्ता न मृषा मवेत् । नैवान्यथेदं भविता पितरेष ब्रवीमि ते ॥
शमीकः
जानन्नुप्रप्रभावं त्वा तात सत्त्यगिरं तथा ।
नानृतं चोक्तपूर्व ते नैतन्मिथ्या भविष्यति ॥ इति ।
एतदेवाप्युपागम्य यत्नं कर्तुमिहार्हथ । राक्षसाश्चापि तिष्ठतु चर्यागोपुरमूर्धसु ॥
द्वारेषु यतः क्रियतां प्राकारश्चाधिरुह्यताम् । निद्रावशे समाविष्टः कुम्भकर्णो विबोध्यताम् ॥
अनेन मूर्खः बलवति अविचारेण स्वकृतस्यापराधस्य परिपाकसमये स्वसंरक्षणाया- न्यान् प्रार्थयते इति सूचितम् । अत एव अविचार्यकृताभिमन्युवधेनार्जुनाद्भीतो जयद्रथः स्वसंरक्षणाय तत्रत्यान् राज्ञः शरणं गत इति प्रतिपादितम् द्रोणपर्वणि-
ततः सैंधवको राजा क्षुद्रस्तात जयद्रथः । अभिमन्यो’ पितुर्भीतः सव्रीडमिदमब्रवीत् ॥
तत्स्वस्ति वोऽस्तु यास्यामि स्वगृह जीवितेप्सया ।
अथवास्त्रप्रतिबलं त्रात मा क्षत्रियर्षभाः । पार्थेन प्रार्थितं वीरास्ते संदत्त ममाभयम् ॥ द्रोण दुर्योधन कृपाः कर्णमद्रेश बाह्निकाः । दु शासनादयः शक्तास्त्रातुं मामंतकार्दितम् ॥ किमंग पुनरेकेन फाल्गुनेन जिघासता । तत्रायंतु भवतो मां समस्ता. पतयः क्षितेः ॥ इति ।
सहि संघे महाबाहुः ककुदं सर्वरक्षसाम् ।
बानरान् राजपुत्रौ च क्षिप्रमेव वधिष्यति ॥
अनेन दुर्बुद्धेरसाध्येप्याशा भविष्यतीति सूचितम् । अत एव दुर्योधनस्य तादृशी प्रत्याशोक्ता शल्यपर्वणि-
हृते भीष्मे हृते द्रोणे कर्णे च विनिपातिते ।
आशा बलवती राजन् शल्यो जेष्यति पाडवान् ॥ इति ।
किं करिष्याम्यहं तेन शक्रतुल्यबलेन हि । feशे व्यसने प्राप्ते यो न साह्याय कल्पते ॥ D. Y. 24१८२
धर्माकृते
अनेन आदि कार्यकर्ता श्रेष्ठ इति सूचितम् । तथा च कामन्दके
तत. परतरो नास्ति य आपसुपतिष्ठते । इति ।
तेऽपि च तद्रक्षोवरभक्षणयोग्यभक्ष्यभोज्यादीनुपादाय तद्गुहामवगाह्य लघूपायै - स्तत्प्रबोधनासमर्था गिरिवरनिभगजराजयूथपादसमर्दनतः प्राबोधयन् । सोऽषि यूपाक्षवचनेन विदिन सर्ववृत्तान्त मित्थमवोचत्
सर्वमद्यैव यूपाक्ष हरिसैन्यं सलक्ष्मणम् ।
राघवं च रणे हत्वा पश्चाद्रक्ष्यामि रावणम् ॥
अनेन कार्यार्थमाहूताश्शुराः तत्कार्यं साधयित्वैव तद्दर्शनं कुर्वन्तीति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः
Oldenb
आज्ञामवाप्य नृपतेर्द्विषता निपाते निर्वर्तिता सपदि लब्धमुखप्रसादः ।
उच्चै . प्रमोदमनुमोदितदर्शनस्सन् धन्यो नमस्यति पदाम्बुरुहं प्रभूणाम् ॥ इति -
तदाकर्ण्य यूपाक्षः -
इत्यवोचत् ।
रावणस्य वचः श्रुत्वा गुणदोषौ विमृश्य च । पश्चादपि महाबाहो शत्रून् युधि विजेष्यसि ॥
अनेन राजकार्यापेक्षया राजाज्ञाकरणं अधिकमित्युक्तम् । एतच्च प्राक् प्रपञ्चितम् -
कुम्भकर्णस्तु दुर्धी भ्रातुराज्ञाय शासनम् ।
तथेत्युक्त्वा महाबाहुश्शयनादुत्पपात ह ॥
ततो दशवदन सदनगमनकामनया पुरतः परतः पार्श्वतश्च निशाचरैरावृतो गुहा- मुखान्नित्ससार ।
मपृच्छत्
तमद्रिप्रतिमं किरीटिनं स्पृशन्तमादित्यमिवात्मतेजसा । arthaः प्रेक्ष्य वित्तमद्भुतं भयार्दिता दुदुविरे ततस्ततः ॥
एकषष्टितमे -
drowbaithun
ततः सर्वलोकभयङ्करं महाकायं कुम्भकर्णमवलोक्य सविस्मयो राम्रो विभीषण-
aisir udaiकाशः किरीटी हरिलोचनः ।
लङ्कायां लक्ष्यते वीरः सविद्युदिव तोयदः ॥ इति ॥
युद्धकाण्डः ।
स पृष्ठो राजपुत्रेण रामेणाक्लिष्टकर्मणा । विभीषणो महाप्राज्ञः काकुत्स्थमिदमब्रवीत् ॥
येन वैवस्वतो युद्धे वासवश्च पराजित’ । सपष विश्रवसः पुत्रः कुम्भकर्णः प्रतापवान् ॥
rt arrest राक्षसोऽन्यो न विद्यते ।
एतेन देवा युधि दानवाश्च यक्षा भुजङ्गाः पिशिताशनाश्च । गन्धर्व विद्याधर किंनराश्च सहस्रशो राघव संप्रभग्नाः ॥
शूलपाणे विरूपाक्ष कुम्भकर्णे महाबलम् । हन्तुं न शेकुस्त्रिदशाः कालोऽयमिति मोहिताः ॥
प्रकृत्या होष तेजस्त्री कुम्भकर्णी महावतः । अन्येषां राक्षसेन्द्राणां वरदानकृत बलम् ॥
एतेन जातमात्रेण क्षुधार्तेन महात्मना । भक्षितानि सहस्राणि सत्त्वानां सुबहून्यपि ॥
तेषु संभक्ष्यमाणेषु प्रजा भयनिपीडिताः । यान्तिस्म शरण शक्रं तमप्यर्थं न्यवेदयन् ॥
स कुम्भकर्ण कुपितो महेन्द्रो जघान वज्रेण शितेन वज्री । स शक्रवज्राभिहतो महात्मा चचाल कोपाच्च भृशं ननाद ॥
तस्य नानद्यमानस्य कुम्भकर्णस्य धीमतः । श्रुत्वा निनादं वित्रस्ता भूयो भूमिर्वितत्रसे ॥
ततः कोपान्महेन्द्रस्य कुम्भकर्णो महाबलः । विकृष्यैरावताद्दन्तं जघानोरसि वासवम् ॥
कुम्भकर्णप्रहारात विजज्वाल स वासवः । ततो विषेदुस्सहसा देवब्रह्मर्पिदानवाः ॥
प्रजाभिस्त शक्रश्च ययौ स्थानं स्वयंभुवः । कुम्भकर्णस्य दौरात्म्यं शशसुस्ते प्रजापतेः ॥
प्रजानां भक्षणं चापि देवानां चापि धर्षणम् । आश्रमध्वंसनं चापि परस्त्रीहरणं भृशम् ॥
[[१८३]]
धर्मा कृते
एवं प्रजा यदि त्वेष भक्षयिष्यति नित्यशः । अचिरेणैव कालेन शून्यो लोको भविष्यति ॥
वासवस्य वचः श्रुत्वा सर्वलोकपितामहः । रक्षस्यावाहयामास कुंभकर्ण ददर्श ह ॥
कुम्भकर्ण समीक्ष्यैव वितत्रास प्रजापतिः । हृष्ट्वाप्याश्वास्य चैवैनं स्वयभूरिमनवीत् ॥
ध्रुवं लोकविनाशाय पौलस्त्येनासि निर्मितः । तस्मात्वमद्यप्रभृति मृतकल्पः शयिष्यसे ॥
ब्रह्मशापाभिभूतोऽथ निपपाताग्रतः प्रभोः ।
अनेन दुर्बल घातकं देवाशपन्तीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे
यदा बलोsवध्यमानस्त्रातारं चेन्न विदति । महान् दैवकृतस्तत्र दड पतति दारुणः ॥ इति ।
ततस्तत्प्रभावाकर्णनेन संजातविस्मयो रामभद्रो राक्षसनिर्मित यंत्रमेतदुच्छ्रितं नास्माद्भेतव्यमित्यभिधाय पलायमानान् वानरान् पर्यवस्थाप्य युद्धसनद्धान् वानरान् कुर्विति नीलमवदत् ।
द्विषष्टितमे
D
ततो निद्रामसमाकुलं राक्षसेन्द्रं कुम्भकर्णमवलोक्य दशवदनः
अद्य ते सुमहान् कालः शयानस्य महाबल । वानराणां क्षयं युद्धे न पश्यामि कदाचन ॥
न चापि वानरा युद्धे जितपूर्वाः कदाचन । तदेतद्भयमुत्पन्नं त्रायस्वास्मान् महाबल ॥ नाशय त्वमिमानद्य यदर्थ बोधितो मया । सर्वक्षपितकोशं च सत्वमभ्यवपद्यताम् ॥ त्रायस्वेमां पुरीं लङ्कां बालवृद्धावशेषिताम् । मयैवं नोकपूर्व हि कच्चिद्धातः परंतप ॥
अनेन राज्ञा आपद्यपि परेषु दैन्यं न प्रदर्शनीयं, अत्यापदि स्वकीयेष्वेव प्रदर्शनीय- मिति सूचितम् । तथा च द्रोणपर्वणि द्रोणं प्रति दुर्योधनः
युद्धकाण्डः ।
[[१८५]]
अपि शक्यो रणे जेतुं वज्रहस्तः पुरंदर । नार्जुनः समरे शक्यो जेतुं परपुरंजयः ॥ लत्कथं पांडवं युद्धे दहन्तमिव पावकम् । प्रतियोत्स्यामि दुर्धर्षं तमहं शस्त्रकोविदम् ॥ क्षमं चेन्मन्यसे युद्धं मम तेनाद्य सयुगे । परवानस्मि भवति प्रेप्यवद्रक्ष मे यशः ॥ इति ।
त्रिषष्टितमे
तदनु भ्रातुर्वचनमाकर्ण्य कुम्भकर्णस्त मित्थमाचचक्षे
हृष्टो हि दोषो योऽस्माभिः पुरा मन्त्रविनिर्णये । हितेष्वनभियुक्तेन सोऽयमासादितस्त्वया ॥
अनेन मोहाद्दोषापरिहरणे महद्व्यसनं प्राप्नोतीति सूचितम् । मोहात् व्यसनप्राप्तिश्च
गदापर्वणि दुर्योधनं प्रति धर्मपुत्रेणोक्ता -
आत्मनो ह्यपराधेन महद्व्यसनमीदृशम् । प्राप्तवानसि यन्मोहान्मदाद्वाल्याच्च भारत ॥ इति ।
शीघ्रं खल्वभ्युपेति त्वां फलं पापस्य कर्मण ।
निरयेष्वेव पतनं यथा दुष्कृतकर्मण ॥
अनेन ऐहिकामुष्मिकं वा उत्कृष्टकर्म सद्य एव फलतीति सूचितम् । तथा
चाभियुक्ताः -
अत्युत्कटैः पुण्यपापैरिहैव फलमश्नुते इति ।
उद्योगे विदुरोऽपि -
अनार्यवृत्तमप्राज्ञमकृतज्ञमधार्मिकम् । अनर्थाः क्षिप्रमायांति वाग्दुष्टं क्रोधनं तथा ॥ इति ।
प्रथमं वै महाराज कृतमेतद चिंतितम् । केवलं वीर्यदर्पेग नानुबन्धो विचारितः ॥
अनेन वीर्यदर्पण आदौ मन्त्रिभिरनालोच्य अनुबन्धविचारणं विना हठात्किंचिन्न कर्तव्यमित्युक्तया मन्त्रिभिस्सह अनुविचार्यैव कर्मारम्भणीयमिति सूचितम् । तथाच हरिवंशे इन्द्रं प्रति नारदः -
हितानुबन्धसहितं कार्यं ज्ञेयं सुरेश्वर। विपरीतं च तबुद्धया नित्यं बुद्धिमतां वर ॥ यत्स्यात्तापकरं पश्चादारब्धं कार्यमीदृशम् । आरभेन्नैव तज्जह्यादेष बुद्धिमतां नयः ॥ इति ।
यः पश्चात्पूर्वकार्याणि कुर्यादैश्वर्यमास्थित । पूर्व चोत्तरकार्याणि न स वेद नयानयौ ॥
[[१८६]]
धर्माकृते
अनेन पश्चात्कर्तव्यं कर्म पूर्वं पूर्वं कर्तव्यं पश्चाच्च यः करोति स नीतिखरूपं न जानातीत्युक्तथा उचितकाले कर्म कुर्वन् रसवत्फलमश्नुत इति सूचितम् । तथाच कामन्दकः
न कार्यकालं मतिमानतिक्रामेत्कदाचन । कथंचिदेव भवति कार्ये योगः सुदुर्लभः ॥ सतां मार्गेग मतिमान् काळे कर्म समाचरेत् । काले समाचरन्साधु रसवत्फलमश्नुते ॥ इति ।
देशकालविहीनानि कर्माणि विपरीतवत् ।
क्रियमाणानि दुष्यंति हवींष्यप्रयतेष्विव ॥
अनेन अप्रयतेषु अग्निविप्रेषु दत्तं कव्यं हव्यं वा निष्फलं भवतीति सूचितम् । तथाच मनुः
नश्यन्ति हव्यकव्यानि नराणामविजानताम् । भस्मीभूतेषु विप्रेषु मोहाद्दत्तानि दातृभिः ॥ यथा प्रवेनोपलेन निमज्जत्युदके तरत् । तथा निमज्जतोऽधस्तादज्ञे दातृपतीच्छकौ ॥ न वार्यपि प्रयच्छेत्तु चैडालव्रतिके द्विजे । न बकवतिके पापे नावेदविदि धर्मवित् ॥ त्रिष्वप्येतेषु दत्तं हि विधिनाप्यार्जित धनम् । दातुर्भवत्यनर्थाय परत्राऽऽदातुरेव च ॥ यथेरिणे वीजमुप्त्वा न वप्ता लभते फलम् । तथानृचे हविर्दत्त्वा न दाता लभते फलम् ॥ ब्राह्मणो ह्यनधीयानस्तृणामिरिव शाम्यति । तस्मै हव्यं न दातव्यं नहि भस्मनि हूयते ॥ इति
प्रयोगपारिजाते स्मृत्यंतरेच
Į
तुषकेशास्थिसंस्पृष्टो न योग्यो हवनेऽनलः ॥ इति ।
त्रयाणां पंचधा योगे कर्मणां यः प्रपश्यति । सचिवैस्समयं कृत्वा स सभ्ये पथि वर्तते ॥
,
अत्र त्रयाणां शत्रुक्षय- स्वरक्षण- स्ववृद्धिरूपाणां फलानां सिद्धये कर्तव्यानि यानि कर्माणि सामादीनि तेषा चतुर्णां योगं संबंधं सचिवैस्सह पंचधा पंचप्रकारं समयं विचारं कृत्वा यः प्रपश्यति स सभ्ये पथि नीतिमार्गे वर्तते । ते तु पंच प्रकाराः - कर्मारं भोपायः पुरुषद्रव्यसंपत्तिः, देशकालंविभाग, विघ्नप्रतीकारः, कर्मसिद्धिश्चेति । तथा च कर्मारंभो- पायादि पंचप्रकारेण युक्ततया विचारितैस्सामादिभिश्चतुर्भिरुपायैः शत्रुक्षयादिफलं साधये - दित्युक्तं । तेन एवं विविच्यार्थं जानन्नेव नीतिशास्त्राभिज्ञो भवतीति सूचितम् । प्रकारान्तरेणापि नीतित्वं निरूपितं कामंदके-
युद्धकाण्डः ।
[[१८७]]
अष्टशाखं चतुर्मूलं षष्टिपत्रं द्वये स्थिनम् । षट्पुष्पं त्रिफलं वृक्ष यो जानाति स नीतिमान् ॥
अस्वार्थ. -
मिलादिभिश्चतुर्भि पाणिग्राहादिभिश्चतुर्भिरष्टशाखं अरिविजिगीषु- मध्यमोदासीनैश्चतुर्भिश्चतुर्मूलं अष्टशाखं चतुर्मूलमित्युक्तं मूलशाखाश्रितामात्यादिद्रव्य- प्रकृतिभिः षष्टिप्रकृतिपत्रं दैवमानुषकर्मणि स्थित्या द्वये स्थितं षड्गुणाः पुष्पाण्यस्येति षट्पुष्पं क्षयः स्थानं वृद्धिरिति वीणि फलान्यस्येति त्रिफलं एवंविधं वृक्षं यो जानाति स नीतिवित् एतन्मात्रत्वान्नयशरीरस्येति ।
यथागमं च यो राजा समय विचिकीर्षति । बुध्यते सचिवान्बुध्या सुहृदश्चानुपश्यति ॥
धर्ममर्थ हि कामं वा सर्वान्वा रक्षसां पते । भजते पुरुष काले त्रीणि द्वन्द्वानि वा पुनः ॥
अनेन धर्मार्थकामाना मध्ये एकैक वा द्वयं द्वयं वा सर्वं वा काले यः सेवते स एव फलं प्राप्नोतीत्युक्तम् । वनपर्वणि तु समुच्चयेनैव सेवनमुक्तं धर्मार्थकामाना
न धर्मपर एव स्यान्न चार्थपरमो नरः । न कामपर एव स्यात्सर्वान् सेवेत सर्वदा ॥ धर्मं पूर्वं धनं मध्ये जघन्ये काममाचरेत् । अहन्यनुचरेदेवमेष शास्त्रकृतो विधिः ॥
धर्मं चार्थं च कामं च यथावद्वदतां वर । विभज्य काले कालज्ञः सर्वान् सेवेत पण्डितः ॥
इति ।
त्रिषु चैतेषु यच्छ्रेष्ठं श्रुत्वा तन्नावबुध्यते ।
राजा वा राजमात्रो वा व्यर्थ तस्य बहुश्रुतम् ॥
अल धर्मादीनां त्रयाणां मध्ये परस्परविरोधे कामापेक्षया अर्थः श्रेष्ठः अर्थापेक्षया धर्मः श्रेष्ठ इति विचार्य नानुतिष्ठति तस्य बहुश्रुतं व्यर्थमित्युक्तया धर्मार्थकामेषु पूर्वपूर्वा- विरोधेनैव उत्तरोत्तरं साधनीयमिति सूचितम् । तथा च विष्णुपुराणे
विबुद्धश्चितयेद्धर्ममर्थचापि विरोधिनम् । अपीड्य यो काममुभयोरपि चिंतयेत् ॥
ष्टादृष्टविनाशाय त्रिवर्गे समदर्शितौ । परित्यजेदर्थकामौ धर्मपीडाकरौ नृप ।
धर्ममध्यशुभोदर्क लोकविकुष्टमेव च ॥ इति ।
उपप्रदानं सांत्वं वा भेदं काले च विक्रमम् । योगं च रक्षसां श्रेष्ठ तावुभौ च नयानयौ ॥
धर्माकृते
अनेन सामादिभिरुपायैः कर्मारंभादियुक्ततया विचारितैः हितानुबंधादिविचारं नीतिशास्त्रप्रकारेण विधाय धर्मार्थ कामानुचितकाले यः प्रारभते स राजा सचिवस्सह उन्नतिं प्राप्नोतीति सूचितम् । तथा च कामदके-
सम्यक्प्रचारविज्ञानं दुष्टानां चावरोधनम् । गतागतपरिज्ञानं ततः सप्रेषणानि च ॥ गुरूणामनुवृत्तिश्च पूज्याना चाभिपूजनम् । धर्मासनप्रतिष्ठानं राज्यकंटकशोधनम् ॥ भूताभूतपरिज्ञानं कृताकृतपरीक्षणम् । तुष्टातुष्टविचारश्च सर्वेषामनुजीविनाम् ॥ मध्योदासीनचरितज्ञानं तत्सिद्धिपालनम् । परिग्रहस्तु मित्राणाममित्राणां च निग्रहः ॥ पुत्रदाराभिगुप्तिश्व बंधुवर्गपरिग्रहः । असतां च परिक्लेशः सता च परिगूहनम् ॥ अहिंसा सर्वभूतानामधर्माणां च वर्जनम् । अकार्यप्रतिषेधश्च कार्याणा च प्रवर्तनम् ॥ प्रदानं च प्रदेयानामदेयाना च संग्रहः । अदंड्यत्वमदंड्याना दण्ड्यानां चापि दंडनम् ॥ अग्राह्याग्रहणं चैव ग्राह्याणां ग्रहणं तथा । अर्थयुक्तस्य करणमनर्थस्य च वर्जनम् ।
न्यायतश्व करादानं स्वपक्षाप्रतिमोक्षणम् ।
संवर्धनं प्रधानाना निरस्याना च निष्कृतिः । वैषम्याणा प्रशमनं भृत्यानामविरोधनम् ॥
[[1]]
अविज्ञातस्य विज्ञानं विज्ञातस्य च निश्चयः । आरंभः कर्मणा शश्वदारब्धस्यांतदर्शनम् ॥ अलब्धलिप्सा न्यायेन लब्धस्य परिवर्धनम् । परिवृद्धस्य विधिवत् पात्रे सप्रतिपादनम् ॥ अधर्मप्रतिषेधश्च न्यायमार्गानुवर्तिनाम् । उपकार्योपकारित्वमितिवृत्तं महीपतेः ॥ एतत्सर्वममात्यादिराजामात्यपुरस्सरः । नयत्युन्नतिमुद्युक्तो व्यसनी क्षयमेव तु ॥ इति ।
काले धर्मार्थकामान्यः संमन्य सचिवैस्सह । निषेवेतात्मवान् लोके न स व्यसनमाप्नुयात् ॥
अनेन धर्मार्थकामाः काले विभज्य सेवनीया इत्युक्तम् । तथा च वनपर्वणि धर्ममर्थं च कामं च यथावद्वद्वतो वर। विभज्य काले कालज्ञः सर्वान् सेवेत पण्डितः ॥
इति ।
हितानुबन्धानालोक्य कार्याकार्यमिहात्मनः ।
राजा सहार्थतत्वज्ञः सचिवैस्सह जीवति ॥
अनेन कर्म कुर्वता अनुबन्धो विचारणीय इति सूचितम् । तथाच हरिवंशे हितानुबन्धसहितं कार्यं ज्ञेयं सुरेश्वर ॥ इति ।
[[१९०]]
धर्मा कृते
कुर्विति । भ्रुकुटि चापि सचक्रे इति कोपप्रदर्शनेन स्वयममार्गप्रवृत्तो राजा परिपाकसमये भृत्ये दोषमारोपयतीति सूचितम् । तथाचाभियुक्ताः -
नृपः कामासक्तो गणयति कार्य न च हितं यथेष्टं स्वच्छंदः प्रविचरति मत्तो गज इव ।
ततो मानाध्मातः निपतति यदा शोकगहने तदा भृत्ये दोषान् क्षिपति न निजं वेत्त्यविनयम् ॥ इति ।
किमेवं वाक्श्रमं कृत्वा काले युक्त विधीयताम् । विभ्रमाच्चित्तमोहाद्वा बलवीर्याश्रयेण वा ॥
नाभिपन्नमिदानीं यदूव्यर्थास्तस्य पुनः कथाः । अस्मिन् काले तु यद्युक्तं तदिदानीं विधीयताम् ॥
गतं तु नानुशोचन्ति गतं तु गतमेव हि ।
अनेन अतीतविषये शोको न कर्तव्य इति सूचितम् । तथा चोद्योगे विधुरः-
नाप्राप्यमभिवाछन्ति नष्टं चेच्छति शोचितुम्।
आपत्सु न विमुह्यति नराः पंडितबुद्धयः ॥ इति ।
न कार्यकालं मतिमानतिक्रामेत्कदाचन । इति ।
ममापनय दोषं विक्रमेण समीकुरु ॥
अनेन राजातिक्रमो मंत्रिभिस्समाधेयः, अपनयजो दोषोऽपि विक्रमेण समाधेयः इत्युक्तम् । तथा च कामंद के -
तस्मिन् धर्मार्थयोर्य तथा चास्वस्थचेतसि । सर्वमेतदशेषेण मन्त्री संधातुमर्हति ॥ इति ।
अपनयस्य विक्रमेण निवृत्तिरुद्योगे ऽपि -
अकीर्ति विनयो हंति हत्यनर्थ पराक्रमः । हंति नित्यं क्षमा क्रोधं आचारो हंत्यलक्षणम् ॥ अपनीतं सुनीतेन योऽर्थं प्रत्यानिनीषते । मतिमास्थाय सुदृढां तदकापुरुषव्रतम् ॥ इति ।
स सुहृयो विपनार्थ दीनमभ्युपपद्यते ।
स बन्धुर्योऽपनीतेषु साहाय्यायोपकल्पते ॥
अनेन आपदि यः संरक्षणं करोति स एव सुहृदिति सूचितम् । तथाच कामंदके-
ततः परतरो नास्ति य आपत्सूपतिष्ठते । इति ।
शुद्धकाण्डः ।
rate हि समालक्ष्य भ्रातरं क्षुभितेन्द्रियम् । कुम्भकर्णः शनैर्वाकयैर्बभाषे परिसांत्वयन् ॥
[[१९१]]
अनेन हितमजानानं कुपितं राजानमपि अधिक्षिप्य न ब्रूयादिति सूचितम् । तथाच कामंदके
विजानन्नपि न ब्रूयाद्भर्तु क्षिप्तोत्तरं वचः ॥ इति ।
अवश्यं तु हितं वाच्यं सर्वावस्थं मया तव । बन्धुभावादभिहितं भ्रातुस्स्नेहाच्च पार्थिव ॥
अनेन बन्धुना सर्वावस्थास्वपि राज्ञो हितमुपदेष्टव्यमिति सूचितम् । तथा च कामंद के
तद्बोधयेज्जगन्नाथं संबुध्त्येत यथा तथा । धीसत्वोद्योगसंपन्नैस्तत्कार्यं तदुपाश्रितै ॥ अकार्यात्प्रतिषेधं च कार्ये चैवानुवर्तनम् । सक्षेपादिति सद्वृत्तं बन्धुमित्रानुजीविनाम् ॥ इति
Harare कर्तव्यं मयि जीवति पार्थिव ।
तमहं नाशयिष्यामि यत्कृते परितप्यसे ॥
अनेन शूरेण आप्तेन सता राज्ञः प्रसक्तं युद्धं स्वयमेव कर्तव्यमिति सूचितम् । अत एव राजानं युद्धानिवार्य स्वयमेव युद्धं करोमीत्युक्तवान् द्रोणपर्वणि रात्रियुद्धे दुर्योधनं
प्रत्यश्वत्थामा
मयि बंधुना ।
शत्रूणां कदनं पश्य क्रियमाणं मया रणे ।
वर्धन ते दाशरथेस्सुखार्ह सुखं समाहर्तुमहं व्रजामि ।
निहत्य रामं सह लक्ष्मणेन खादामि सर्वान् हरियूथमुख्यान् ॥
अत्र रावणेन तिरस्कृतेनापि कुंभकर्णेन शत्रुहननाय अहमेव व्रजामि भोगान- विचारेण भुंक्ष्वेति प्रतिपादनान् राज्ञा हितापरिज्ञानेन तिरस्कृतोऽपि हितवक्ता आप्तबन्धु- स्तमपरित्यज्यैव यावत्प्राणं तत्कार्यं साधयेदिति सूचितम् ।
अत एव भीष्मद्रोणादयः स्त्रोक्तहितवचनमशृण्वता दुर्योधनेनाविक्षिप्ता अपि तमपरित्यज्यैव तदर्थे प्राणांस्त्यक्तवंत इति प्रतिपादितमुद्योगे -
त्वामेव स्थापयिष्यति यौवराज्ये महारथाः । महाराज्ये च पितरं धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् ॥१९२
धर्माकृते
Tata frमायान्तीं मावमंस्थाः समुद्यताम् । अर्थ प्रदाय पार्थेभ्यो महतीं श्रियमाप्स्यसि ॥ इति ।
ततः कृष्णं प्रति दुर्योधनः-
यावद्धि तीक्ष्णया सूच्या विध्येदधे जनार्दन । तावदक्ष्यपरित्याज्यं भूमेर्नः पांडवान् प्रति ॥
तदनु दुर्योधनं प्रति भीष्मः
अकृत्वा तातवचनं केशवस्य महात्मनः । श्रेयो न जातु न सुखं न कल्याणमवाप्स्यसि ॥ आत्मानं स सहामात्यं सपुत्रज्ञातिबान्धवम् । सहमित्रमसद्बुध्त्या जीविताद्रम्शयिष्यसि ॥ अतिक्रामन् केशवस्य सत्यं वचनमर्थवत् । पितुश्च भरतश्रेष्ठ विदुरस्य च धीमतः ॥ मा कुलनः कुपुरुषो दुर्मतिः कुपथंगमः । मातरं पितरं चैव मा मज्जीः शोकसागरे ॥ एवमुक्तस्तु भीष्मेण द्रोणेन विदुरेण च । गांधार्या धृतराष्ट्रेण न च मंदोऽन्वपद्यत ॥ अवधूयोत्थितो मन्दः क्रोधात्सरक्तलोचनः । पितामह विजानीषे पार्थेषु विजय कथम् ॥ नाहं भवति न द्रोगे न कृपे न च बाहिके । अन्येषु च नरेन्द्रेषु पराक्रम्य समारभे ॥ अहं वैकर्तनः कर्णो भ्राता दुशासनश्च मे । पांडवान् समरे पंच हनिष्यामः शितैश्शरैः ॥
इति दुर्योधनेनाक्षिप्तोऽपि भीष्मः
योद्धव्यं तु तवार्थाय यथा मे समयः कृतः । शृणु राजन् मम रणे या शक्तिः परमा भवेत् ॥ शस्त्रवीर्यं रणे यच्च भुजयोश्च महाबलम् । आर्जवेनैव युद्धेन योद्धव्या इतरे जनाः ॥ मायायुद्धेन मायावी इत्येतद्धर्मनिश्चयः । हन्यामहं महाभाग पांडवानामनीकिनीम् ॥ दिवसे दिवसे कृत्वा भागं प्रागाहिकं मम । योधानां दशसाहस्रं कृत्वा भागं महाद्युते ॥ सहस्रं रथिनामेकमेष भागो मतो मम । अनेनाहं विधानेन संनद्धः सततोत्थितः ॥ क्षपयेयमहं सैन्यं कालेनानेन भारत । यदि वस्त्राणि मुंचेयं महांति समरे स्थितः ॥
शतसाहस्रघातीनि हन्या मासेन भारत ।
इति । भीष्मपर्वणि धृतराष्ट्रं प्रति संजयः
[[1]]
हतो भीष्मः शांतनवो भारतानां पितामह । परिरक्ष्य स सेनां तु दशरात्रमनीकहा ॥ जगामास्तमिवादित्यः कृत्वा कर्म सुदुष्करम् । जघान युधि योधानामर्बुदं दशभिर्दिनैः ॥ स शेते निहतो भूमौ वातरुग्ण इव द्रुम । तव दुर्मंत्रिते राजन् यथा नान्य. सभारत ॥ इति ।
रमस्व कामं पिब चाग्रयवारुणीं कुरुष्व कृत्यानि विनीयतां ज्वरः । सयाज्य रामे गमिते यमक्षयं चिराय सीता वशगा भविष्यति ॥
युद्धकाण्डः ।
[[१९३]]
चतुष्षष्टितमे -
ततो महोदरः समाकर्ण्य कुंभकर्णवचनं तमित्थमाचचक्षे
कुम्भकर्ण कुले जातः धृष्टः प्राकृतदर्शनः । अवलिप्तो न शक्नोषि कृत्यं सर्वत्र वेदितुम् ॥
अत्र कुले जातोऽपि भृष्टोऽपि त्वं अवलिप्ततया प्राकृतदर्शन नीचबुद्धिः अतः कृत्यं वेदितुमसमर्थ इत्युक्तया नीचबुद्धीनां महाकुलोत्पत्यादिकं अवलेपाधायकं समीची- नानां तु गमायैव भवतीति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुर
विद्यामदो धनमदस्तृतीयोऽभिजनो मदः । एते मदावलिप्तानां एत एव सतां दमः ॥ इति ।
न हि राजा न जानीते कुम्भकर्ण नयानयो । त्वं तु कैशोरकाद्दृष्टः केवलं वक्तुमिच्छसि ॥
स्थानं वृद्धिं च हानिं च देशकालविभागवित् । आत्मनश्च परेषां च बुध्यते राक्षसर्पभः ॥
अत्र विक्तारं कुंभकर्णमपि तिरस्कृत्य राजा सर्वज्ञ इति अमार्गप्रवृत्तस्य राज्ञः स्तुतिः कृता । अग्रेऽपि
भक्षितौ राघवोऽस्माभिर्लक्ष्मणश्चेति वादिनः । तव पादौ ग्रहीष्यामि त्वं नः कामं प्रपूरय ॥ प्रीतो नाम ततो भूत्वा भृत्यानां त्वमरिंदम । भोगांश्च पारिबर्हाश्च कामांश्च वसु दापय ॥ इत्यपि राज्ञो हितोपदेशव्याजेन स्वार्थमेव प्रार्थितवानिति प्रतिपादितम् ।
अनेन वंचनापरा अमात्याः प्रियोक्त्या तचित्तानुवर्तनेन स्वार्थमेव साधयन्तीति राजानोऽपि तेषामेव वचनं हितं मन्वानाः तांश्च पुरस्कुर्वतीति सूचितम् । तथा च कादंबर्यां-
स्वार्थनिंदनपरैः धनपिशितग्रासगृणैः आस्थान नलिन बकैः प्रतरण कुशलै- धूतैरमानुष लोकोचिताभिः स्तुतिभिः प्रतार्यमाणा राजानोऽभ्यसूयंति सचिवोपदेशाय क्रुध्यति हितवादिने यश्चानवरतमुपर चितप्रणामांजलि अधिदैवतमिव विगतान्यकर्तव्य रस्तौति योवा माहात्म्यमुद्भावयति तमभिनंदंति तमालपति तं पार्श्वे कुर्वन्ति तं संवर्धयति तं बहुमन्यते तमाप्तमापादयन्ति तेन सुखमनुतिष्ठन्ते तस्मै ददति तस्माद्विभ्यति तस्य वचः शृण्वन्ति तत्र वर्षन्तीति ।
[[१९४]]
धर्माकूते
तु शक्यं बलवता कर्तु प्राकृतबुद्धिना । अनुपासितवृद्धेन कः कुर्यानादर्श बुधः ॥
अनेन अभिज्ञो राजा बलावलेपेन नीतिविरुद्धं कर्म करोतीत्युक्त्या बुध्त्या उपक्रांतं कर्मैव सम्यक फलतीति सूचितम् । तथा च कामदके
बुत्यैवोपक्रमः श्रीमान् फलनिष्पत्तये सदा । इति ।
यांस्तु धर्मार्थकामांस्त्वं ब्रवीषि पृथगाश्रयान् । अनुवोढुं स्वभावे तान् न हि लक्षणमस्ति ते ॥ कर्म चैव हि सर्वेषां कारणानां प्रयोजनम् । श्रेयः पापीयसां चात्र फलं भवति कर्मणाम् ॥
अत्र धर्मार्थकामानां विरुद्धफलकत्वात् सुखार्थं धर्ममनुतिष्ठता कामो नानुष्ठेयः इति पृथगाश्रयान् धर्मादीन् वदतस्तव धर्मादीना तत्त्वं बोधुं सामर्थ्य नास्ति यतः कारणानां स्वर्ग नरकादीनां कर्मैव हि साधनं तत्र पापीयसामपि अगम्यागमनादीनां कर्मणा श्रेयः फलं
दृश्यत इत्युक्तम् ।
freranoida धर्मार्थावतरावपि ।
अधर्मानर्थयोः प्राप्तिः फलं च प्रात्यवायिकम् ॥
अत्र धर्मार्थौ तदितरौ अधर्मानर्थे च निश्रेयसफलावेव सुखफलावेव तव अधर्मानर्थयोः प्रात्यवायिकं फलं दुःखरूपमपि प्राप्यं भवतीति ।
ऐeatresurrत्रं कर्म पुंभिर्निषेव्यते ।
कर्माण्यपि तु कल्यानि लभते काममास्थितः ॥
अत्र लोके हि ऐहिक सुखार्थमामुष्मिक सुखार्थं वा कर्माणि क्रियते । तत्र धर्ममास्थितः इह परत्र वा यथोचितं फलं लभते । काममाश्रितस्तु इहैव कल्यानि शुभान्यपि लभते ।
aa क्लृप्तमिदं राज्ञा हृदि कार्य मतं च नः ।
Tat हि साहसं यत्स्यात्किमिवात्रापनीयताम् ॥
अत्र धर्मार्थयोरिव अधर्मानर्थयोरपि सुखफलत्वे सिद्धे सति राज्ञा कर्तव्यत्वेन व्यवसिते अस्माभिश्चानुमोदिते सीतापहरणे किमिचात्रापनीयते न किंचिद्धीयत इति । धर्मकामयोर्मध्ये तात्कालिक दुःखप्रदः आयत्यां सुखहेतुर्धर्मः । तद्विरुद्धः कामस्तु
युद्धकाण्ड ।
[[१९५]]
तात्कालिकसुखकर. आयत्या दुखजनक । तथा च मिश्रफलत्वाविशेषे सति कामं परित्यज्य धर्माश्रयणे विनिगमकं न पश्याम इति विचार्य राज्ञा कृते अस्माभिश्चानुमोदिते सीतापहरणे न दोषं पश्यामः इति प्रतिपादनात् नीचामात्यास्स्वार्थलोभेन कलहमेव प्रवर्धयंतीति सूचितम् । तथा च कामन्दके —
मन्त्रिणस्स्वार्थतात्पर्याद्दीर्धमिच्छंति विग्रहम् । इति ।
प्राचीना अपि -
नीचाः कलहमिच्छंति सन्धिमिच्छंति साधवः । इति ।
एकस्यैवाभियाने तु हेतुर्यः प्रकृतस्त्वया । तत्राप्यनुपपन्नं ते वक्ष्यामि यदसाधु च ॥
येन पूर्व जनस्थाने बहवो राक्षसा हताः । तं सिंहमिव संक्रुद्धं रामं दशरथात्मजम् ॥ सर्प सुप्तमिवावत्या प्रबोधयितुमिच्छसि । हीनार्थस्तु समृद्धार्थ को रिपुं प्राकृतं यथा ॥ निश्चितं जीवितत्यागे वशमानेतुमिच्छसि । यस्य नास्ति मनुष्येषु सदृशो राक्षसोत्तम ॥ कथमाशंसे योढुं तुल्येनेन्द्र विवस्वतोः ।
अव बलवता रिपुणा सह युद्धार्थं च एकस्य गमनमनर्थाधायकमित्युक्तम् । तथा च कामंदके-
बलिना सह योद्धव्यं इति नास्ति निदर्शनम् । प्रतिवातं न हि घनः कदाचिदुपसर्पति ॥ इति ।
कुंभकर्णमभिधाय रावणमेवमवादीत् - रामविजयायास्मान् प्रेषय । तदनु राम- नामांकितश्शरैः स्वयमेव स्वतनु विदार्य रामोऽस्माभिः भक्षित इति त्वत्समीपमागत्य ब्रुवतोऽस्मान् कामैः प्रपूर्य पुर्यां हतो राम इति अवघोषय
अनयोपधया राजन् भयशोकानुबन्धया । रञ्जनीयं हि भर्तारं विनष्टमवगम्य सा ॥ नैराश्यात् स्त्रीलघुत्वा त्वद्वशं प्रतिपत्स्यते । सा पूरा सुखसंवृद्धा सुखार्हा दुःखकर्शिता ॥
[[१९६]]
धर्माकृते
त्वदधीनं सुखं ज्ञात्वा सर्वथोपगमिष्यति ॥ इति
एतत्सुनीतं मम दर्शनेन रामं हि दृष्ट्वैव भवेदनर्थः । इहैव ते सेत्स्यति मोत्सुको भूर्महानयुद्धेन सुखस्य लाभः ॥
अनष्टसैन्यो ह्यनवाप्तसंशयो रिपूनयुद्धेन जयं नराधिपः । यशश्च पुण्यं च महन्महीपतेः श्रिय च कीर्ति च चिरं समश्नुते ॥ अनेन सर्वप्रकारेणापि युद्धेनैव कार्याणि ।
वृथा भवंतीह निमेषमात्रान्मुहुर्मुहुश्चा कुलितानि तानि ।
तस्मान्न विद्वानतिविग्रही स्यात् ।
सुहृज्जनं तथा राज्यमात्मानं कीर्तिमेव च । युधि सदेहदोलास्थं को हि कुर्यादचालिशः ॥
कामानुसारी पुरुषः कामाननु विनश्यति ॥ इति ।
कामात्मता खल्वपि न प्रशस्ता इति ।
अथ शास्त्रप्रतिषिद्धं धर्मविरुद्ध कामं पुरुषार्थं वदन चार्वाकवदसंभाष्य इति मन्यमानः कुम्भकर्णः निर्भर्त्स्य महोदरं रावणमेवमुवाच ।
पश्चषष्टितमे
सोहमधुना युद्धे रामवधेन त्वदीयं भयमपनेष्यामि ।
गर्जन्ति न वृथा शूरा निर्जला इव तोयदाः ।
पश्य संपाद्यमानं तु गर्जितं युधि कर्मणा ॥
अनेन शूरा वृथा गर्जनं न कुर्वन्ति । तथा च द्रोणपर्वणि-
वृथा शूरा न गर्जन्ति शारदा इव तोयदा । सामर्थ्यमात्मनो ज्ञात्वा ततो गर्जन्ति पंडिताः ॥
इति ।
न सर्वयति चात्मानं संभावयति नात्मना ।
भदर्शयित्वा शूरास्तु कर्म कुर्वन्ति दुष्करम् ॥
अत्र शूराः परुषोक्ति न मर्षयन्ति आत्मनस्स्तुति च न कुर्वन्तीत्युक्तम् ।
मर्षयन्तीत्यत्र द्रोणपर्वणि कृपं प्रति कर्णवचनम्
न
यद्येवं वक्ष्यसे भूयो ममाप्रियमिह द्विज । ततस्ते खड्गमुद्धृत्य जिह्वां च्छेत्स्यामि दुर्मते ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
आत्मस्तुतिं न कुर्वन्तीत्यत्र कर्ण प्रति भीष्म..
कामं नैव प्रशंसन्ति सन्तः स्ववलमस्तवम् ॥ इति ।
आदिपर्वणि सौपर्णे इन्द्र प्रति गरुडवचनम्
[[१९७]]
कामं नैतत्प्रशंसन्ति सन्तो ह्यात्मवलस्तवम् । अनिमित्तं सुरश्रेष्ठ सद्य प्राप्नोति गर्हणाम् ॥
अकत्थनेन कर्मकरणं च द्रोणपर्वणि -
अब्रुवन् कर्ण युद्धयख कत्थसे बहु सूतज । अनुक्त्वा विक्रमेद्यस्तु तद्वै सत्पुर पत्रतम् ॥ इति ।
विक्कुबानामबुद्धीनां राज्ञां पण्डितमानिनाम् ।
शृण्वतां सादितमिदं त्वद्विधानां महोदर ।
युद्धे कापुरुषैर्नित्यं भवद्भिः प्रियवादिभिः । राजानमनुगच्छद्भिः कृत्यमेतद्धि सादितम् ॥
राजशेषा कृता लंका क्षीणः कोशो बलं हतम् । राजानमिममासाद्य सुहृश्चिह्नममित्रकम् ॥
अमितकृत्यं भवद्भिः कृतमिति शेषः ।
अनेन राजानमनुसृत्य वदद्भिर्बुद्धिहीनैः राज्ञः कार्यं नाशितमित्युक्त्या दुर्मन्त्रिणा राजा नश्यतीति सूचितम् । तथाच प्राचीनाः ‘दौर्मंत्र्यान्नृपतिर्विनश्यति’ इति । देवीमाहात्म्येऽपि दुष्टामात्यै राजा विनाशित इति प्रतिपादितम् - अमात्यैर्बलिभिर्दुष्टैर्दुर्बलस्य दुरात्मभिः । कोशो बलं चापहृतं तत्रापि स्वपुरे ततः ॥ इति ।
एष निर्याम्यहं योद्धुमुद्यतः शत्रुनिर्जये । दुर्नयं भवतामद्य समीकर्तु महाहवे ॥
अनेन राज्ञा दुर्नयो विक्रमेण समीकर्तव्य इति सूचितम् । विक्रमस्थानर्थ निवर्त करके चोद्योगे
अकीर्ति बिनयो हंति हन्त्यनर्थं पराक्रमः । हंति नित्यं क्षमा क्रोधं आचारो हंत्यलक्षणम् ॥ इति । इत्याकर्ण्य दशवदनः कुंभकर्ण मेवमवादीत् ।
गच्छ शत्रुवधाय त्वं कुम्भकर्ण जयाय च । अयं हि कालः सुहृदां राक्षसानामरिन्दम ॥ D.-Y. 26
[[१९८]]
धर्माकृते
अनेनापदि सुहृदाऽवश्यमुपकर्तव्यमिति सूचितम् । तथाच कुन्ती प्रति कर्णवचनम् उद्योगे
अयं स कालः सप्राप्तो धृतराष्टोपजीविनाम् । निर्वेष्टव्यं मया तावत् प्राणानपरिरक्षता ॥ इति ।
द्रोणपर्वण्यपि कर्ण प्रति दुर्योधनः
अयं स काल समाप्तो मित्राणा मित्रवत्सल । वायस्व समरे कर्ण सर्वान् योधान् महारथान् ॥ इति । तदाज्ञया निशितशूलमादाय तूर्णमेव समुत्पतन्तं कुंभकर्ण रावण एवमुवाच
एकाकिनं प्रमत्तं वा नयेयुर्दशनैः क्षयम् ।
तस्मात्परमदुर्धर्षैः सैन्यैः परिवृतो व्रज ॥
अनेन बलवतापि एकाकिना युद्धं न कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः
महानायकको वृक्षो बलवान् संप्रतिष्ठितः । प्रसह्य एव वातेन सस्कन्धः मर्दितुं क्षणात् ॥ अथ ये सहिता वृक्षास्सधशस्तु प्रतिष्ठिता । अथ शीघ्रतमान् वातान् सहन्तेऽन्योन्यसश्रयात् ॥ एवं मनुष्यमप्येकं गुणैरपि समन्वितम् । शक्यं द्विषन्तो मन्यन्ते वायुर्द्रुममिवैकजम् ॥ इति
अथासनात्समुत्प्लुत्य स्रज मणिकृतान्तराम् ।
आबबन्ध महातेजाः कुम्भकर्णस्य रावणः ॥
सतो दिव्यरचितकनकमय कटकम कुटकटिसूत्र केयूरा गुलीयकवचादिभूषितः,
सर्वाभरणनद्धाङ्गः शूलपाणिस्स राक्षस ।
त्रिविक्रमकृतोत्साहो नारायण इवाबभौ ॥
अनेन युद्धाय प्रेषणसमये बहुमति कृत्वा प्रेषणीयमिति सूचितम् । अत एव
दुर्योधनेन शूराणा पूजा कृतेति प्रतिपादितमुद्योगे
दिवसे दिवसे चैत्र प्रतिवेलं च भारत । चक्रे च विविधाः पूजाः प्रत्यक्षं च पुनः पुनः ॥
बभूवुस्सैनिका राजन् राज्ञ. प्रियचिकीर्षवः ॥ इति ।
भ्रातरं संपरिष्वज्य कृत्वा चापि प्रदक्षिणम् ।
प्रणम्य शिरसा तस्मै स प्रतस्थे महाबल ॥
अनेन महाकार्यगमनसमये गुरूणा प्रदक्षिणनमस्कारादिकं विधाय गन्तव्यमिति सूचितम् ।
युद्धकाण्डः ।
अत एव कृष्णेन कुत्याः प्रदक्षिण कृतमिति प्रतिपादितमुद्योगे
[[१९९]]
अभिवाद्याथ तां कृष्णः कृत्वा चापि प्रदक्षिणम् । निश्चक्राम महाबाहुः सिह्मखेलगतिः सदा ॥ इति । ततो गिरिवरशिखरसमानसारं महच्छुकमादाय नगरान्निर्गच्छन् अविगणय्य च उल्काशनिपातान् महोत्पातान्,
षट्षष्टितमे
धनुश्शतपरीणाहः स पट्ातसमुच्छ्रितः । रौद्र शकटचकाक्षो महापर्वतसंनिभः ॥
निर्ययौ कुंभकर्णस्तु कृतान्तबलचोदितः । a fear प्राकारं गिरिकूटोपमो महान् ॥
निर्ययौ नगराचूर्ण कुम्भकर्णो महाबलः ।
ततो युगांतकृतांतसमविक्रांत कुंभकर्णमवलोक्य प्रद्रुतान् सेनापतीन्नीर नलगवयगवाक्ष- प्रभृतीनंगद इत्थमाचचक्षे
आत्मानमa विस्मृत्य वीर्याण्यभिजनानि च ।
क गच्छत भयत्रस्ताः प्राकृता हरयो यथा । साधु सौम्य निवर्तध्वं किं प्राणान् परिरक्षथ ॥
नालं युद्धाय
वै रक्षो महावीर्य विभीषिका । विक्रमाद्विधमिष्यामः निवर्तध्वं लवङ्गमाः ॥
भग्नानां वो न पश्यामि परिगम्य महीमिमाम् । स्थानं सर्वे निवर्तध्वं किं प्राणान् परिरक्षथ ॥ निरायुधानां द्रवतामसंगगतिपौरुषाः ।
दारा अपहसिष्यन्ति स वै घातस्तु जीवताम् ॥ कुलेषु जातास्सर्वे स्मो विस्तीर्णेषु महत्सु च ।
क गच्छत भयत्त्रस्ताः हरयः प्राकृता यथा ॥
अनार्याः खलु यद्भीताः त्यक्त्वा वीर्य प्रधावता । विकत्थनानि वो यानि तदा वै जनसंसदि ॥
तानि वः क च यातानि सोदग्राणि महांति च । भीरुमवादाः श्रूयन्ते यस्तु जीवति धिक्कृतः ॥
[[२००]]
धर्माकूते
मार्गः सत्पुरुषैर्जुष्टः सेव्यतां त्यज्यतां भयम् । arrase निहताः पृथिव्यामल्पजीविताः ॥ दुष्प्रापं ब्रह्मलोकं वा प्राप्तुमो युधि सूदिताः । संप्राप्नुयामः कीर्ति वा निहत्वा शत्रुमाहवे ॥
जीवन्तो वीरलोकस्य भोक्ष्यामो वसु वानराः । न कुम्भकर्णः काकुत्स्थं दृष्ट्वा जीवनमिष्यति ॥
दीप्यमानमिवासाथ पतङ्गो ज्वलनं यथा । पलायनेन चोद्दिष्टाः प्राणान् रक्षामहे वयम् ॥
एकेन बहवो भग्ना यशो नाशं गमिष्यति । द्रवमाणास्तु ते वीरा अङ्गदेन बलीमुखाः ॥ सांत्वैश्चैवानुमानैश्च ततः सर्वे निवर्तिताः । प्रहर्षमुपनीताश्च वालिपुत्रेण धीमता ॥
आशाप्रतीक्षास्तस्थुच सर्वे वानरयूथपाः ।
ऋषभशरभदधूम्रनीला कुमुदसुषेणगवाक्षरंभतारा । द्विविदपनसवायुपुत्रमुख्याः स्वरिततराभिमुखा रणं प्रयाताः ॥
समुदीरितवीर्यास्ते समारोपितविक्रमाः ।
पर्यवस्थापिता वाक्यैरंगदेन बलीमुखा ॥
प्रयाताश्च गता हर्षे मरणे कृतनिश्चयाः ।
चक्रुः सुतुमुलयुद्धं वानरास्त्यक्तजीविताः ॥
अव भीत्या पलायने यशोहानिर्दारापहास्यता परलोकहानिश्चाभिमुख्येन च युद्ध- करणे च यश प्राप्तिः भाग्यलाभः समुखमरणे पुण्यलोकावाप्तिश्च भवति । अतो निवर्तध्व मिति गुणदोषप्रदर्शनपूर्वकं प्रोत्साहनेन युद्धे प्रवर्तनीयमिति सूचितम् ।
अत एव जनकेन स्वसेनायाः गुणदोषप्रदर्शनपूर्वक योधानां युद्धप्रवृत्तिः कृतेति प्रतिपादितम राजधर्मे .
जनको मैथिलो राजा महात्मा सर्वतत्त्ववित् ।
योधान् स्वान् दर्शयामास स्वर्गं नरकमेव च । अभीतानामिमे लोका भास्वतो हंत पश्यत ॥
युद्धकाण्डः ।
[[२०१]]
पूर्णा गंधर्वकन्याभिः सर्वकामदुधोऽक्षयाः । इमे पलायमानानां नरकाः प्रत्युपस्थिताः ॥ अकीर्तिः शाश्वती चैव पतितव्यमनन्तरम् । तां दृष्ट्वाऽरीन् विजयत भूत्वा संत्यागबुद्धयः ॥ नरकस्य प्रतिष्ठस्य माभूनवशवर्तिनः । त्यागमूलं हि शूराणां स्वर्गद्वारमनुत्तमम् ॥ इत्युक्तास्ते नृपतिना योधा परपुरंजयाः । व्यजयंत रणे शत्रून् हर्षर्यतो जनेश्वरम् ॥ तस्मादात्मवता नित्यं स्थातव्यं रणमूर्धनि । संग्रामेऽनीकवेलायामुत्कृष्टो हि पतत्युत ॥ पतत्यभिमुखः शूरः पराड्पीरु. पलायते । ये सहायान् रणे हित्वा स्वस्तिमंतो ग्रहान् ययुः ॥
अम्बस्ति तेभ्यः कुर्वति देवा इंद्रपुरोगमा ।
त्यागेन यः सहायाना स्वान् प्राणान् त्रातुमिच्छति ॥
कार्लोटेश्च तं हन्युर्दहेयुर्वा कटामिना । पशुवन्मारयेयुर्वा क्षविया ये स्युरीदृशाः ॥ सर्वे योधाः परं स्वर्गं तिष्ठास्त्यक्तजीविताः । प्राप्नोतीन्द्रलोकं वा शूरः पृष्ठमदर्शयन् ॥ इति । अन्यत्रापि
इन्द्रः-
कानि यज्ञे हवींष्यत्र किमाज्यं का च दक्षिणा ।
ऋत्विजश्चात्र के प्रोक्तास्तन्मे ब्रूहि शतक्रतो ॥
ऋत्विजः…… कुंजरास्तत्र मंत्रिणः ।
आज्यशेषं पिबत्येते हविः प्राश्नंति चाध्वरे ॥
बाणतोमरसंघाता खड्गशक्तिपरश्वथाः । ज्वलंतो निशिताः प्रीतास्स्रुचस्तस्याथ पत्रिणः ॥ चापवेंगायतस्तीक्ष्णः परकायविभेदकः । ऋजुः सुनासितः पीतः सायकश्चास्रुवो महान् ॥
द्वीपिचर्मावनद्धश्च नागदंतकृतत्सरुः ॥
हस्तिदन्तयुतः खड्गः स्फयो भवेत्तत्र संयुगे । ज्वलितैः निशितैः पाशैः शक्तियष्टिपरश्वथैः ॥ सैन्याय समयैस्तीक्ष्णैरभिघातो भवोत्सवः । आवेगाद्यत्र रुधिरं संग्रामे स्यंदते भुवि ॥
सास्य पूर्णाहुतिः सोमे समृद्धा सर्वकामधुक् ।
छिधिभिधीति यैस्त्वेतत् कि
वाहिनीमुखे ॥
सामानि सामगास्तत्र गायंति यमसादने
हविर्धानं तु तस्याहुः परेषां वाहिनीमुखे ॥
।
कुंजराणां हयानां च वर्मिणां च समुच्चयः । अग्निश्येनचितो नाम तस्य यज्ञे विधीयते ॥ उत्तिष्ठति कबंधोऽत्र सहसा निहते तु यः । स यूपस्तस्य यज्ञस्य खादिरोऽष्टाश्रिरुच्यते ॥ इळोपहूताः क्रोशति कुंजराश्चागशातिताः । व्याक्रुष्टतलनादेन वषट्कारेण पार्थिवः ॥२०३
धर्माfea
उद्गाता तस्य संग्रामे त्रिसामा दुंदुभिर्नृपः । भर्तुरर्थे तु यः शूरो विक्रमेद्वाहिनीमुखे ॥ न भयाद्विनिवर्तेत तस्य लोका यथा मम । यस्य शोणितसंघाता भेरीमण्डूककच्छपा ॥ वीरास्थिसंकुला दुर्गा मांसशोणितकर्दमा । पताका जवनी नीरा हतवारणवाहिनी ॥ शोणितोदा सुसंपूर्णा दुस्तरा कातरैर्नरैः । हतनागम्हानकाः परलोकवहा शिवा ॥ शक्तिखड्गवहा नौका गृकतनुप्लवा । पुरुषादानुचलिता भीरूणां कश्मलावहा ॥
नदी योधस्य संग्रामे तदस्यावभृथं स्मृतम् । अवस्कंधैर्गजस्कंचैस्तस्य लोका यथा मम । हविर्धानं स्ववाहिन्यस्तदास्याहुर्मनीषिणः । अप्रतिष्ठं स नरकं याति नास्त्यत्र संशयः । केशमांसास्थिसपूर्णा स गच्छेत्परमां गतिम् । यस्तु सेनापति हत्वा तद्यानमधिरोहति । नायकं वा प्रधानं वा यो वा स्यात्तत्र पूजितः । स विष्णुविक्रमक्रामी बृहस्पतिसमप्रभः ॥ जीवग्राहं प्रगृह्णाति तस्य लोका यथा मम । वराप्सरस्सहस्राणि शूरमायोधने हतम् ॥ त्वरमाणानि धावन्ति मम भर्ता भवेदिति । एतत्तपश्च पुण्यं च धर्मश्चैव सनातनम् ॥
चत्वारश्वाश्रमास्तस्य यो युद्धे न पलायते ॥ इति ॥
वेदिर्यस्य त्वमित्राणां शिरोभिरवकीर्यते ॥
पत्नीशाला कृता यस्य परेषां वाहिनीमुखम् ॥ यस्तु योधः परावृत्तः स त्रस्तो वध्यते परैः ॥ यस्य शोणितवेगेन नदी स्यात्सपरिप्लुता ॥
सप्तषष्टितमे
कुंभकर्णोऽपि अङ्गदवचनेन युद्धसंनद्धान् ऋक्षानपि करगतोरुवक्षान् शाखा- मृगानपि करतोरुतरशाखान् संघशः प्रमथ्नन्नर्दयन् भक्षयंश्च गिरिणा निहंतुमागतस्य द्विविदस्य गदया गिरिमभिहत्य हनुमंतमपि तरुगिरिशिखरवर्षेणा पतंतं शूलसंभ्रमेण संभ्रमं कलयन् युगपदापततः प्रहर्तुं ऋषभ शरभ नील गवाक्ष गंधमादनान् पंचाननपराक्रमान् पंचापि बाहुमुष्टिजानुकरतलपादघातैः क्रमशः प्रमर्दयन् सर्वतोऽपि सहस्रशो वानरान् पर्वताकृति • मानमधिरुह्य दशननख विदारणादिभिः कि तव मामेवाभियाहीति सगर्वमुक्तः तन्निधनाय शूलं विमुच्य तदपि हनुमज्जानुभग्नमवलोक्य रुषा समुत्पाट्य मलयशृंगं तेन च तपनतनयं भुवि पातयामास ।
स शैलशृंगाभिहतो विसंज्ञ पपात भूमौ युधि वानरेन्द्रः । जहार सुग्रीवमभिप्रगृहा यथानिलो मेघमतिप्रचण्डः ॥
युद्धकाण्डः ।
ततस्तमादाय तदा स मेने हरीन्द्रमिन्द्रोपममिन्द्रवीर्य । अस्मिन् हते सर्वमिदं हतं स्यात् सराघवं सैन्यमितींद्रशत्रः
[[२०३]]
अत्र हन्तुं शक्यस्यापि सुग्रीवस्य मारणेन विना सजीवस्य ग्रहणप्रतिपादनात् जीवतः नायकस्य ग्रहणं महाफलं हस्तलग्नो नायको न हन्तव्यः सेनानायके जिते सर्वं बलं जितप्रायमिति सूचितम् । जीवतो नायकस्य ग्रहणं महाफल मित्येतद्वाजधर्मे अम्बरीषं
प्रति इन्द्रः
नायकं वा प्रधानं वा यो वा स्यात्तत्र पूजितः । जीवग्राहं प्रगृह्णाति तस्य लोका यथा मम ॥ इति ।
विराटपर्वणि - दक्षिणगोग्रहणे धर्मपुत्रेण त्रिगर्तनायकस्य विमोचनादवगम्यते । तस्मिन् गृहीते विरथे त्रिगर्तानां महारथे । अभज्यत बलं सर्वं त्रैगर्तं तद्भयातुरम् ॥
भीमः
युधिष्ठिरः
नायं पापसमाचारो मत्तो जीवितुमर्हति ।
मुममधमाचारं प्रमाणं यदि ते वयम् । स मुक्तोऽभ्येत्य राजानमभिवाद्य प्रतस्थिवान् ॥ इति । राज्ञो विजये सर्व बलविजयश्च तत्रैवोत्तरग्रहणे उत्तरं प्रत्यर्जुनः
इषुपाति च सेनायाः हयान्सयच्छ सारथे ।
यावत्समीक्ष्ये सैन्येऽस्मिन् कासौ कुरुकुलाधमः । सर्वानेताननादृत्य दृष्ट्वा तमतिमानुषम् ॥
तस्य मूर्ध्नि पतिष्यामि तत एते पराजिताः ॥ इति । तदनु हनुमान् कुम्भकर्णगृहीतं सुग्रीवमवलोक्य इत्थं चिन्तयामास
मया हते संयति कुम्भकर्णे महाबले मुष्टिविकीर्णदेहे । विमोचिते वानरपार्थिवे च भवन्तु हृष्टाः लवगाः समस्ताः ॥
[[1]]
अनेन प्रमादात्परिगृहीतः प्रभुः सैनिकैः मोचनीय इति सूचितम् । अत एव गर्तेन गृहीतो विराटः मोचनीय इत्युक्तं भीमं प्रति धर्मराजेन
मत्स्यराजः परामृष्टः त्रिगर्तेत सुशर्मणा । तं मोक्षय महाबाहो गच्छेत द्विषतां वशम् ॥
पाण्डवान् प्रति मत्स्यः
युष्माकं विक्रमादद्य मुक्तोऽहं स्वस्तिमानिह । तस्माद्भवन्तो मत्स्यानामीश्वरास्सर्व एव हि ॥ इति ।
[[२०४]]
धर्माकृते
अथवा स्वयमप्येष मोक्षं प्राप्स्यति पार्थिवः । मया तु मोक्षितस्यास्य सुग्रीवस्य महात्मनः ॥
aatfree raagr कीर्तिनाशश्च शाश्वतः । तस्मान्मुहूर्त कांक्षिये विक्रमं पार्थिवस्य तु ॥
अनेन परगृहीतस्यापि शूरस्य अन्येन मोचनं क्लेशाधायकमिति सूचितम् । अत एवार्जुनोद्देशेन भगदत्तप्रयुक्तवैष्णवास्त्रे कृष्णेन गृहीते अर्जुनस्याप्रीतिः प्रतिपादिता द्रोणपर्वणि
विद्धस्ततोऽतिव्यथितः वैष्णवास्त्रमुदीरयत् । उरसा प्रतिजग्राह पार्थं सछाद्य केशवः ॥ ततोऽर्जुनः क्लांतमनाः केशवं प्रत्यभाषत । यद्यहं व्यसनी वा स्यामशक्तो वा निवारणे ॥
ततस्त्वयैवं कार्य स्थान तत्कार्यं मयि स्थिते ॥ इति ।
एवं संचिन्त्य इतस्ततो विशकलितान् वानरान् संस्तम्भयति हनूमति कुम्भकर्णोपि निशाचरकृतराजोपचारैराप्यायितः । कुम्भकर्णभुजान्तर्गतः सुग्रीवः नखैर्दशनैश्च सत्वर - मुत्कृत्य तदीयकर्णनास सहसा विहायसमार्गेण राजा राम पार्श्वमाजगाम । ततः सुग्रीवेण विरूपितं कुम्भकर्ण पुनर्वानरवाहिनीं प्रविश्य अविगणय्य च तत्कृत शिलाप्रहारान् वानरान् राक्षसान् गणशो भक्षयं तमवलोक्य रामं सौमित्रिरित्थमाचचक्षे-
नैवायं वानरान् राजन् नापि जानाति राक्षसान् ।
मत्तः शोणितगन्धेन स्वान् परांश्चैव खादति ॥
अनेन वीराणा युद्धावेशेन शरीरस्मरणमपि न भवतीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे-
-k
शूरो हि काममन्युभ्यामाविष्टो युद्धयते भृशम् । हन्यमानानि गात्राणि परैर्नावबुद्ध्यते ॥ इति ।
ततः लक्ष्मणकृतशरताडनेन सवच्छोणितः कुम्भकर्ण. श्रीरामभद्रमासाद्य तत्प्रयुक्त- रौद्रास्त्रविद्ध. करगलितगदः कालाग्निरिव समुज्ज्वलन् लक्ष्मणवचनेन स्वशरीरमारूढान् वानरांश्च विधून्वन् कालायसमुद्रमादाय नाह विराधः कबन्धो मारीचो वा कि त्वं-
कोपमः कुम्भकर्णोहं त्वन्निग्रहाय समागतोऽस्मीति स्वबलमाचख्यौ
स कुम्भकर्णस्य वचो निशम्य राम सुपुङ्खान् विससर्ज बाणान् । तैराहतो वज्रसमप्रवेगैर्न चुक्षुभे न व्यथते सुरारिः ॥
युद्धकाण्डः ।
[[२०५]]
यैस्सायकैस्सालवरा निकृत्ता वाली हतो वानरपुङ्गपश्च । ते कुम्भकर्णस्य तदा शरीरे वज्रोपमा न व्यथयांवभूवुः ॥ ततो मुद्गरमुद्यम्य हन्तुमागते कुम्भकर्णे
वायव्यमादाय ततो वराचं रामः प्रचिक्षेप निशाचराय । स तस्य बाहुर्गिरिश्टङ्गकल्पः समुद्गरो राघववाणकृत् ॥
पपात तस्मिन् हरिराजसैन्ये जघान तां वानरवाहिनीं च । स कुम्भकर्णोऽस्त्र विकृत्तवाहुर्महेन्द्रकृत्ताग्रइवाचलेन्द्रः ॥
उत्पाटयामास करेण वृक्षं ततोऽभिदुद्राव रणे नरेन्द्रम् । तं तस्य बाहुं सहसालवृक्षं समुद्यतं पन्नगभोगकल्पम् ॥
ऐन्द्रात्रयुक्तेन जघान रामो बाणेन जाम्बूनदचित्रितेन । स कुम्भकर्णस्य भुजो निकृत्तः पपात भूमौ गिरिसंनिकाशः ॥
विवेgमानोऽभिजघान वृक्षान् शैलान् शिला वानरराक्षसांश्च । तं निबाहुं समवेक्ष्य रामः तमापतन्तं सहसा नदन्तम् ॥
द्वार्धचन्द्र निशितौ प्रगृह्य चिच्छेद पादौ युधि राक्षसस्य । तौ तस्य पादौ प्रदिशो दिशश्च गिरीन् गुहाश्चैव महार्णवं च ॥
लङ्कां च सेनां कपिराक्षसानां विनादयन्तौ विनिपेततु । निकृत्तबाहुर्विनिकृत्तपादो विदार्य वक्त्रं बडवामुखाभम् ॥ दुद्राव रामं सहसाऽभिगर्जन् राहुर्यथा चन्द्रमिवान्तरिक्षे । अपूरयत्तस्य मुखं शिताः रामः शरैर्हेमपिनद्धपुङ्खैः ॥ संपूर्णवक्त्रो न शशाक वक्तुं चुकूज कृच्छ्रेण मुमोह चापि । अथाददे सूर्यमरी चिकल्पं स ब्रह्मदण्डान्तककालकल्पम् ॥ भरिष्टमैन्द्रं निशितं सुपुङ्खं रामश्शरं मारुततुल्यवेगम् । तं वज्रजांबूनदचित्र ुख प्रदीप्तसूर्यज्वलनप्रकाशम् ॥
महेन्द्रवज्राशनितुल्य सारं रामः प्रचिक्षेप निशाचराय । स सायको राघवबाहुचोदितो दिशः स्वभासा दश संप्रकाशयन् ॥ सधूमवैश्वानरदीप्तदर्शनो जगाम शक्राशनिवीर्यविक्रमः । स तं महापर्वतकुटसं निभ विवृत्तदंष्ट्रं चलचारुकुण्डलम् ॥ D. Y. 27.
[[२०६]]
धर्माकूते
and रक्षोsधिपतेः शिरस्तदा यथैव वृत्रस्य पुरा पुरंदरः । तद्रामाणाभिहत पपात रक्षशिरः पर्वतसं निकाशम् ॥
बभञ्ज चर्यागृहगोपुराणि प्राकारमुचं तमपातयच्च । तच्चातिकार्य हिमवत्प्रकाशं रक्षस्तदा तोयनिधौ पपात ॥
ग्राहान् वरान् मीनवरान् भुजङ्गान् ममर्द भूमिं च तदा विवेश । तस्मिन् हते ब्राह्मणदेवशत्रौ महाबले संयति कुंभकर्णे ॥
चचाल भूर्भूमिधराश्च सर्वे हृष्टाश्च देवास्तुमुलं प्रणेदुः । ततस्तु देवर्षिमहर्षिपन्नगाः सुराश्च भूतानि सुपर्णगुह्यकाः ॥
यक्षगन्धर्वगणा नभोगताः प्रहर्षिता रामपराक्रमेण । ततस्तु ते तस्य वधेन भूरिणा मनस्विनो नैर्ऋतराजयान्धवाः ॥ विनेदुरुश्चैर्व्यथिता रघूत्तमं हरिं समीक्ष्यैव यथा पुरा सुराः । स देवलोकस्य तमो विहत्य सूर्यो यथा राहुमुखाद्विमुक्तः ॥ तथा व्यासी भुवि वानरौधैर्निहत्य रामो युधि कुम्भकर्णम् । महर्षमीयुर्बहवश्च वानराः प्रवुद्धपद्म - तिमैरिवाननैः ॥
अपूजयन् राघवमिष्टभागिनं हते रिपौ भीमबले दुरासदे । स कुम्भकर्ण सुरसंघ मर्दनं महत्सु युद्धेष्वपराजितश्रमम् ॥
मनन्द हत्वा भरताग्रजो रणे महासुरं वृत्तमिवामराधिपः ।
अनेन प्रबल शत्रुहनने योधानां सतोषो भवतीति सूचितम् । तथाच कर्णपर्वणि कर्णवधेन सर्वेषा सतोष. प्रतिपादिनः
तदद्भुतं सर्वमनुष्ययोधाः सदृष्टवन्तो निहतेस्म कर्णे ।
ततः शङ्खान् पाडवा दध्मुरुचैर्दृष्ट्वा कर्ण पातितं फाल्गुनेन ॥ तथैव कृष्णश्च धनञ्जयश्च हृष्टौ यमौ दध्मतुर्वारिजौ तौ
तं सोमकाः प्रेक्ष्य हतं शयान सैन्यैस्सार्धं सिह्ननादान् चकुः ॥ सूर्याणि सेजधनुरतीव हृष्टा वासांसि चैवादुधुवुर्ध्वजाश्च । संवर्धयन्तश्च नरेन्द्रयोधाः पार्थं समाजग्मुरतीव हृष्टाः ॥
बलान्विताञ्चाप्यपरेप्यनर्चन् अन्योन्यमाश्लिष्य च दुद्रुवुश्च । इति ।
युद्धकाण्डः ।
[[૨૦૧૩]]
अष्टषष्टितमे
ततो रावणः कुम्भकर्णवधमवगत्य एवं विललाप.
तदिदं मामनुप्राप्तं विभीषणवचः शुभम् । यदज्ञानान्मया तस्य न गृहीतं महात्मनः ॥ विभीषणवचो यावत्कुम्भकर्णप्रहस्तयोः । विनाशोऽयं समुत्पन्नो मां बीलयति दारुणः ॥
तस्यायं कर्मणः प्राप्तो विपाको मम शोकदः ।
यन्मया धार्मिकः श्रीमान् स निरस्तो विभीषणः ॥ इति ।
अनेन धार्मिकस्य मन्त्रिणः वाक्यं तिरस्कुर्वन् मूढः विपत्त्यनन्तरमेव प्रबोधं
प्राप्नोतीति सूचितम् ।
अत एव धृतराष्ट्रः धर्मात्मनो विदुरस्य वाक्यमशृण्वन् विपश्यनन्तरमेव प्रबुद्ध इति प्रतिपादितम् शल्यपर्वणि
पूर्वमेवाहमुक्तो वै विदुरेण महात्मना । दुर्योधनापराधेन प्रजेयं विनशिष्यति ॥
केचिन्न सम्यक् पश्यन्ति मूढाः सम्यगवेक्ष्य च ।
तदिदं मम मूढस्य तथा भूतं च वस्तु तत् ॥
यदब्रवीत् स धर्मात्मा विदुरः सर्वधर्मवित् । तत्तथा समनुप्राप्तं वचनं सत्यमीरितम् ॥ दैवोपहतचित्तेन यन्मया न कृतं पुरा । अनयस्य फलं तस्य ब्रूहि गावलाणे पुनः ॥ इति
कामन्दके च
अहिते हितबुद्धिरल्पधीरवमन्येत मतानि मन्त्रिणः ।
चपलः सहसैव सपतन् विनिपत्यात्पमनाः प्रबुध्यते ॥ इति ।
एकोनसप्ततितमे
ततः कुम्भकर्णनिधनेन बहुशो विलपन्तं रावणं त्रिशिरा इत्थमुवाच
एवमेव महाराज हतो नस्तातमध्यमः ।
न तु सत्पुरुषा राजन् विलपन्ति यथा भवान् ॥

---

धर्माकृते
e arrearea re शोचस्यात्मानमीशम् ।
अनेन सत्पुरुषा विपदि शोकं न कुर्वन्तीति सूचितम् । तथा च भारते शोकस्थानसहस्राणि भयस्थानशतानि च । दिवसे दिवसे मूढमाविशंति न पण्डितम् ॥ इति
Refer a शक्तिः सायकं कवचो धनुः । सहस्रखरसंयुक्तो रथो मेघवनो महान् ॥
स्वयाऽसकृद्विशस्त्रेण विशस्ताः त्रिदशदानवाः । स सर्वायुधसंनडो राघवं शास्तुमर्हसि ॥
Eti far महाराज निर्गमिष्याम्यहं रणे । उद्धरिष्यामि से शत्रून् गरुडः पद्मगानिव ॥
श्रुत्वा त्रिशिरसो वाक्यं रावणो राक्षसाधिपः । पुनर्जातमिवात्मानं मन्यते कालचोदितः ॥
अनेन अल्पबुद्धयो राजानः अल्पकृताश्वासनेन कृतार्थमात्मानं मन्यन्त इति सूचितम् । अत एव अलायुधाश्वासनेन दुर्योधनादीनां संतोषः प्रतिपादितो द्रोणपर्वणि - अद्य कुन्तीसुतान् सर्वान् वासुदेवपुरोगमान् । हत्वा संभक्षयिष्यामि सर्वैरनुचरैस्सह ॥
निवारयन् बलं सर्वं वयं योत्स्याम पाण्डवान् ॥ इति वदन्तम्, तमागतमभिप्रेक्ष्य भीमकर्माणमाहवे । पुनर्जातमिवात्मानं मन्वानः पार्थिवस्तथा ॥
अलायुधं राक्षसेन्द्रं खागतेनाभ्यपूजयत् । इति ।
।
तदनु अहमहमिकया युद्धसनद्धाः आशीर्भिर्भूषणैश्च सम्यक् पूजिताः
त्रिशिराश्चातिकायश्च देवान्तकनरान्तकौ ।
महोदरमहापार्श्व निर्जग्मुः कालचोदिताः ॥
ततस्सुदर्शनं नाम नीलजीमूतसंनिभम् । ऐरावतकुले जातमारुरोह महोदरः ॥
अल ऐरावतकुते जातमित्यनेन सर्वगजापेक्षया उत्कृष्टस्त्र ऐरावतकुलोत्पन्नतया अस्य गजस्य श्रेष्ठमुक्तम् । ऐरावतश्रेष्ठ्यं च सामानि गायति हिरण्यगर्भे उत्पन्नानां अष्टविधानां गजानां मध्ये उत्पन्नत्वात् । तथा च वीतिहोत्री ये-
युद्धकाण्डः ।
सूर्यस्याण्डकपालमा दिमुनिभिस्तंदर्शित तैजसं
पाणिभ्यां परिगृह्य स प्रणववाक् सव्ये कपालं करे । कृत्वा गायति सप्तधा कमलजे सामानि तेभ्योऽभवन्
अन्यत्रापि
मत्ता सप्तगजा अभूत्प्रणवतश्चान्यो द्विधा संभवः ॥ इति ।
सूर्यस्याण्डकपाले द्वे सामनी यत्प्रजापतिः । हस्ताभ्यां परिगृह्याथ सप्तसामान्यगायत ॥
गातो ब्रह्मणस्तस्मात् समुत्पेतुर्मतङ्गजाः ॥
इति । एत एव ऐरावतादयो गजाः । तेषां नामानि
[[२०५]]
ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुद्दोंऽजनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥
सर्वे च गजा एतद्वंश्या एव । तत्र ऐरावतवंश्यानां लक्षणानि - तुण्डशिरश्श्रोत्रदन्त- रोमनेत्र बालजेषु दीर्घता महाशरीरत्वं चेति । तदपि तत्रैव
दीर्घतुण्डशिररश्रोत्रदन्तरोमाक्षिवालधिः । मतङ्गजो महाकाय ः सोऽयमैरावतान्वयः ॥
पुण्डरीकवंश्यानां रामसु कुब्जत्वं महाकुंभत्वं क्रोधनत्वं सारसनेत्रत्वं आयतशुण्डत्वं चेति । तदपि तत्रैव
कुब्जरोमा बृहत्कुंभः क्रोधनः सारसेक्षणः । अखण्डायतशुण्डोयं पुण्डरीकान्वयः करी ॥
वामनान्वयानां वेगवत्ता जलविहारः शुण्डादैर्घ्यं पिङ्गलवर्णता स्थूलदीर्घशरीरत्वं चेति । तदपि तत्रैव
जवी जलविहारेच्छुः दीर्घदन्तोऽग्निवर्णवान् । विस्तारायामवानेष वारणो वामनान्वयः ।
कुमुदान्वयानां ताम्रनेत्रत्वं उन्नतदन्तत्वं नीलदीर्घ शुण्डत्वं कुमुदपाण्डुरत्वं चेति । इदमपि तत्रैव
ताम्राक्षोदग्रदन्तोऽयं कृष्णविस्तीर्णपुष्करः । कुमुदापाण्डुरः कुम्भी कुमुदान्वयसंभवः ॥
अञ्जनान्वयानां दन्तोष्ठपुच्छेषु स्निग्धवर्णता श्वेतरोमत्वं तुङ्गजघत्वं चेति । इदमपि तत्रैव
स्निग्धवालधिदन्तोष्ठः श्वेतरोमा सुपुष्करः । कुञ्जरस्तुङ्गजंघो ऽयमञ्जनान्वयसंभवः ॥
पुष्पदन्तान्वयानां हनौ पृष्ठवंशे च स्थूलावर्तत्वं कृष्ण रोमत्वं कृशोदरत्वं स्कन्धहस्ते च पृथुलत्वं चेति । इदमपि तत्रैव
Pa
धर्माकृते
स्थूलबिन्दुहनूवंशः कृष्णरोमा कृशोदरः । पृथुलस्कन्धहस्तोऽयं पुष्पदन्तान्बयोद्भवः ॥
सार्वभौमान्वयानां ह्रस्वत्रनेत्रत्वं शुण्डायां मस्तके च शूलबिन्दुत्वं पाण्डरवर्णत्वं
चेति । एतदपि तत्रैव -
हस्त्रे श्रोत्रक्षणस्थूलं बिन्दुशुण्डाल मस्तकः । कान्तपाण्डरवर्णोऽयं सार्वभौमान्वयो गजः ॥
सुप्रतीकान्वयानां कपोतवर्णनेत्रत्वं दीर्घकरत्वं कैरववर्णनेत्रत्वं अत्युन्नतत्वं सूक्ष्मरोमत्वं धीरवत्वं चेति । इदमपि तत्रैव
कपोताक्षः करोदय’ कैरव तिरुन्नत’ । सूक्ष्मरोमा तु वीरोऽयं सुप्रतीकान्वयो गजः ॥ इति । ते च गजा युगभेदप्रयुक्तलक्षणभेदात् चतुर्विधा व्यवह्रियन्ते ।
कृतताद्वारेषु कलौ नागाश्चतुर्विधाः । भद्रा मंद्रा मृगाचेति संकीर्णाः सन्ति भूतले ॥ इति ।
तत्र भद्रजातिलक्षणं तत्रैव
शोणाङ्कवक्षो मृगहस्तकर्णोदरस्तनुर्मेहनगण्डपाण्डुः ।
कृते गजाः सप्तगुणाः कफाङ्गदशाब्ददानाष्टमदास्तु भद्राः ॥
भद्रलक्षणम्
शीताङ्कदन्ताङ्कन हस्त रोमन खांबकाः सद्वपुषो महाबलाः । त्रयोदशे षण्मदपङ्कधातवो रजोगुणा मन्द्रगजा बभूवुः ॥ भृगजा तिलक्षणम्
कृष्णाङ्गो मृगरोमलोचननखः शीतांशुबिन्दुर्वयः
प्राप्ते षोडशवत्सरे मदयुतः श्वेताननः पेचकः । वाताङ्गश्च तमोगुणो मृगगजः संवेगपादश्च यः
आहुस्तं विविधाश्च कर्मकुशलाः शीतांकदन्ताननम् ॥
संकीर्णस्य –
आहारधातुलय संकरेणतज्जातयः संकलना भवन्ति ।
कलौ तु सकीर्णगजास्तु सर्वेतत्तद्विशेषाधिकहीनचिह्नः ॥ इति । भद्रादीनां क्रमेण व्यवस्थया शरीरपरिमाणभेद उक्तः नवाष्टौ सप्त चायामाः सप्त षट्पञ्च चोच्छ्रयाः ।
नाहो दश नवाष्टौ च भद्रमन्द्रमृगाः क्रमात् ॥
युद्धकाण्डः ।
एतेषां गजानां स्वजात्युक्तपरिमाणापेक्षया अधिकपरिमाणत्वेपि अरालात्परालादि- संज्ञावत्वेन स्वामिनः श्रेयः प्रदत्वमुक्तं तत्रैव
अष्टोच्छ्रयो दशायाम एकादश च नाहतः । अरालोल इति ज्ञेयः सर्वकर्मसु पूजितः ॥ नवारत्न्युन्नतो नागः तथैवैकादशायतः । नाहतो द्वादशारनिरत्पराल इति स्मृतः ॥ इति ।
शास्त्रान्तरे उत्तममध्यमगजा गदिता ।
सप्तहस्तोच्छ्रितो नागो नवारन्यायतस्तथा । दशारनिपरीणाहः स भवेदुत्तमो गजः ॥ षडरत्न्युच्छ्रितश्चैव अष्टारन्यायतस्तथा । अष्टारत्निपरीणाहः स भवेन्मध्यमो गजः ॥ इति । भद्रादीनां मदस्थान विशेषा उक्ताः
नासाकटकुचाधरश्रवणहृत्कोशेषु पादेषु च
स्थानेष्वेषु कृतेषु भद्रकरिणां नेत्रे कपोलाऽधरे । नासाकोशपदेषु मन्द्रकरिणां कोशाक्षिनासापुटे
द्वापरे मृगहस्तिना किल करे गण्डे च कोशे मदाः ॥ इति ।
मदानां स्थानविशेषे नामभेद उक्तः
कदौ च दानं श्रवणे च सागरो नेत्रे च शीथुः प्रपदे च मेघः । कचे तु चिक्क. खलु शोभसे मदस्तुण्डो रसाः शीकरधर्मसज्ञौ ॥ इति ।
एतेषां चतुर्विधानां गजाना ब्राह्मणादिगुणवत्त्वेन ब्राह्मण्यादिजातिमत्त्वमप्यस्ति । तदपि तत्रैव । ब्राह्मणजातिः
जलावगाहनासक्तः कातरः कोपनो भृशम् । भोजने लंपटो नित्यं कुञ्जरो विप्रसंभवः ॥
विप्रः शुचिर्मधुपयःस्वरसश्च सर्पिश्चूतप्रसूनः समगन्धितागः ।
स्नानप्रियः सकलनागहितश्च शान्तः स्थानप्रियः शुभगतिः कथितो मुनीन्द्रैः ॥
इति क्षत्रियजातिः
शान्तः शूरस्सदोत्साही बस्ती युद्धविशारदः । अभीरुराहवे वीरः कुञ्जरः क्षत्रसंभवः ॥
यश्चंदनाद्यहरितालसमानवर्णो गन्धेन यश्च समगुग्गुलुकश्च नित्यम् । संनाहकर्मकुशलो यदि निर्भयं हि युद्धे विधेयदृढशस्त्रनिपातशूरः ॥
अथ वैश्यजातिः
कपो दुष्टचेष्टच कुशलो विकलस्वरः । भीरुराहवकाले च कुञ्जरो वैश्यसंभवः
E૨
धर्माकृते
बन्धूकशालि तिल के तकिमालतीनां गन्धेन यश्च समलंकृतवालतीक्ष्णः ।
नैशक्षमः पिशितभुक् प्रियशातनश्च क्रुद्धेऽपि तूर्णमुपशाम्यतिवैश्यजातिः ॥ अथ शूद्रजातिः
दण्डसाध्यस्तथा नीचो मूर्खश्चाविमलाननः । आहवे निरतः शूद्रजातिर्भवति वारणः ।
उच्छिष्टचिह्नः सहसैव भीरुः शुक्लान्नपाठीनकुलीरगन्धः ।
क्रुद्धो हयेभ्यः कृपणः कृतघ्नः सत्त्वेन शूद्रस्स गजाधमस्यात् ॥ विशेषलक्षणान्यपि
मध्वाभदक्षिणसमुन्नतदीर्घदन्तः सुस्निग्धधारुनयनस्त्वतिदीर्घनासः । सपूर्णविंशतिनखः परिपूर्णकुम्भ ऐरावतः सदृशलक्षणतोऽपि भद्रः ॥ इच्छादानप्रतिभटगजेऽजस्रमालमचित्तो युद्धे शक्तः प्रहरति परं भद्रमन्द्रद्वयस्य ।
मोसत्त्वः पृथुतरतनुः क्रोधमन्दोऽतिवेगः शातो दान्तस्त्वखिलकरिणां याति संकीर्णनागः ॥
शिक्षितः शिल्पिभिः शूरः शूरारूढः प्रतापवान् । जयत्येकोऽपि मातङ्गः षट्सहस्राणि वाजिनाम् ॥ इति ।
एतेषामवयवलक्षणभेदेन स्वामिनः फलविशेषोऽपि तत्रैव । तत्र शुण्डालक्षण फल-
भेदस्तावत्
अङ्गानां श्रेष्मको हस्तः सर्वलोकेषु विश्रुतः । कुरुते पुत्रवृद्धिं सः विश्वासेन सुगंधिना ॥ राष्ट्रवृद्धिं च बलिभिः कुर्याच्छबुक्षयं तथा । ताम्रकुक्षिस्तु कुरुते शोकवृद्धिं न संशयः ॥ ताम्रपुष्करयुक्तस्तु शुद्धतमभिवर्धयत् । मृदुवृत्तः पीनसानुः रुचिरेखा बलायितः ॥ स्फुरन्नीलच्छायः किसलयलतास्वादनरतः विदूरस्वर्णाली प्रचुरतनुपर्याप्तजठरः ।
करस्सत्यं करिसकलमुददायी बहुमतः ॥
नेत्रलक्षणम् -
बिशालनीलागरु बिल्व गन्धपुन्नागविवारुणमन्दवेगम् । पयोजशोणाश्रसुपल्लवाभं करोति हर्ष करिणोऽक्षिबुभ्मम् ॥
फाललक्षणम्
समं विशालं बहुदीर्घकेश सितातिसूक्ष्मारुणरोमयुक्तम् । परागपृथ्वीजलगन्धलिप्तं ददासि फालं नवरत्नजालम् ॥
कुम्भलक्षणम्
ग
युद्धकाण्डः ।
कुम्भौ समानारुणरोमयुक्तौ मृद्वल्पविद्वन्वितदानगन्धौ । पयोजचिल्वाश्च परागलिप्तौ दत्तस्तुरंगाश्चाचलऋद्धिसपत् ॥
नखलक्षणानि
शङ्खप्रभाष्टादशविंशतिर्वा सुवर्णबिल्वागरुसूनुचिह्ना ।
उशीरधात्र्यब्ज कचोरगन्धाः कुर्वन्ति रत्नानि नखा गजानाम् ॥
कर्णलक्षणम् -
कर्णावंगुलिपद्मपञ्चकयुतौ सूक्ष्मौ कठोराचितौ
भीतव्याघ्रमधूकपर्णदलितौ ढक्कामृदङ्गध्वनीम् ।
नीलस्स्वर्णजपाकपृष्टजमरावच्छिद्रशुभ्र कटे
लातस्सर्वमहीपतीनिव पशून् पीतातिदीर्घालकौ ॥
[[२१३]]
गुदलक्षणम्-
जपाप्रसूनारुणरोमयुक्तं कपित्थचूना गरुमलगन्धम् । पयस्तिलाज्याहुतिदुग्धगन्धं गुर्द गजाना नृपशौर्यदायी ॥
दन्तलक्षणम्
विधूतौ चास्य निष्क्रान्तो निष्किणौ लक्ष्णौ तथा । सुस्थिरौ मधुवर्णाभौ गजदन्तौ बहुप्रदौ ॥ इति गजलक्षणानि इति
हयमुच्चैश्वप्रख्यं श्वेतं कनकभूषणम् ।
मनोजवं महाकायमारुरोह नरान्तका ॥
अत्र नरान्तकतुरङ्गमस्य श्वेतवर्णत्वेन महाकायत्वेन वेगवत्त्वेन च उत्तमत्वमुक्तम् ।
श्वेतवर्णस्य प्राशस्त्यमुक्तं ब्रह्मपुराणे
श्वेताश्वस्य श्वेततरं शिरो यस्य च लक्ष्यते ।
भर्तुः सर्वार्थकृत् स स्यात् सूर्यकान्ताभिधानवान् ॥
*
सर्वे वर्णा प्रशस्तास्स्युः श्वेतवर्णेन सयुताः । इति । अभ्येऽपि वर्णविशेषास्तत्रैव
श्वेताः शोणाः पिशाश्च कृष्णमिश्रास्तुरङ्गमाः । वर्णभेदात्पञ्चभेदाः भवन्ति जगतीतले ॥ इति ।
D.-Y. 28
[[૨૪]]
धर्माकृते
एतेषां श्वेतादिवर्णविशेषेण फलभेदस्तत्रैव प्रतिपादितः
हीरक्षीरशशाङ्कशङ्खरजतप्रालेयवर्णा स्थिता-
MODER
आक्त युतिदाडिमीकुसुमवद्रकाश्च शोणाश्शुभाः । कृष्णास्त्वंजन कोकिलाबुदनिभा भृङ्गाङ्गनागोपमा
हेमाभा हरयः प्रदीप्तहुतभुग्गोरोचनाभाः शुभाः ॥
ये वर्णभेदसंमिश्रास्तेऽश्वा मिश्रा. प्रकीर्तिताः । शिरोवक्ष. पुच्छमुखपादा एषा च पांडराः ॥ ते त्वष्टमङ्गला प्रोक्तास्तानश्वानवलोकय । मुखे च चरणे ये च गता धवलतांगके ॥ पञ्चकल्याणसंपन्नास्तान् पश्य तुरगानपि । अश्वस्य नाभिमारभ्य पूर्वार्ध बालभानुवत् ॥ अपराधं पाण्डरं चेद्दिवावैजयको हि सः । पूर्वमर्थं शशाकामं पश्चिमं बालसूर्यवत् ॥
यस्याश्वस्य भवेदेवं निशावेजयकस्तु सः । इति ।
इतोऽपि वर्णविशेषेण फलदानृत्यमश्वानां प्रदर्शितम् तत्रैव
अश्वस्तु जठरे वेत. पुत्रं भर्त्रे ददाति च ।
वलक्षवक्षा आनन्दं प्रीवायां पांडुरो धनम् ॥
♦
मुखे शुक्लस्तु विजयं सौख्यं पृष्ठे तु पांडुर । वामपार्श्वे सितो दारान् धान्यं दक्षे
दक्षे- दक्षिणपार्श्वे
वलक्षवान् ॥
यस्त्वस्य पृष्ठवालेषु श्वतः सोऽश्वो जयप्रदः । सैन्यस्य पुरतो नेयो जयार्थ पृथिवीभुजाम् ॥ अन्यवर्णयुताश्वेता अश्वानां तु प्रशस्तकाः । अश्वस्तु कृष्णः शोणो वा कुक्षौ वक्षसिं सर्वतः ॥ बाजी वैजयिको नाम्ना भर्तुस्सर्वार्थसाधकः । अश्वस्तु कृष्णः श्वेतो वा कुक्षौ वक्षसि चारुणः ॥
भर्त्रे ददाति भाग्यं च विजयं च रणागणे । इति ।
परिमाणविषये -
शत गुलसमुत्सेधमुत्तमाश्वस्य कीर्तितम् । ततः षोडशभागोनं प्रमाणं मध्यमस्य तु ॥
मध्यमस्याष्टभागोनं प्रमाणं स्यात्कनीयसः ॥ इति ।
चेंगविषये
उपचितवलिशोमाः संप्रसारैरुपेताः सुरभिकुसुमगन्धाः शंखमेघेनादाः ।
बहुबिवशुभवर्णाः संहताङ्गास्युरूपाश्शुभगतिजवयुक्ता वाहवर्या सुनेत्राः ॥
भीतवर्णो घनघोषहेषितः स वाढ्यगन्धो गजतिगामी ।
थुद्धकाण्डः ।
प्रियश्च माल्ये च विलेपने च सोऽप्यश्वराजो नृपवाहनं स्यात् ॥ इति
अन्यान्यपि लक्षणानि तत्रैव
उरसि द्वौ शिरसि च द्वौ वास्ये द्वौ च नासयोः । ललाटमध्ये स्वेकश्च पाणावेकः प्रकीर्तितः ॥
एते दश ध्रुवावर्ताः प्रशस्ताः सर्ववाजिनाम् । उक्तलक्षणरहिता अश्वा अशुभाः । तदुक्तं ब्रह्मपुराणे एतैर्विरहिता अश्वाः प्रोक्ता दुर्लक्षणा इति ।
Item OSICIST
इतोपि अश्वानां लक्षणविशेषेण स्वामिफलदातृत्वमुक्तं तत्रैव
[[1]]
श्रीवत्सो वक्षसि प्रोक्तस्त्वावर्तैः पञ्चभिर्भवेत् । मध्यमेच चतुर्दिक्षु संभूतैः सप्रदक्षिणैः ॥ श्रीक्षकी तुरंगश्च भर्तुस्सर्वार्थसाधक । भवता यस्य चाश्वस्य द्वावावर्तौ ललाटिके ॥ रिपुं जयति तत्स्वामी धनधान्यसपुत्रवान् । ललाटे त्रिभिरावः यस्य निश्रेणिरस्ति हि ॥ लभते वाजिनानेन धनधान्य मियान्नृपः । सव्यावर्तैश्चतुर्भिश्च ललाटस्थैस्तुरङ्गमाः ॥ कुर्वते स्वामिनं सद्यः पुत्रवन्तं महीपतिम् । आवर्ती वृषभाख्यौ तु कर्णमूले समाश्रितौ ॥ यस्य स्वामी तदश्वस्य लभते भूषणानि च । एवमादिशुभावतैरंकिताश्वाश्वपुङ्गवाः ॥
वक्षो ललाटं जघनं हयानां वीणि प्रशस्तानि पृथूनि विद्यात् । पृष्ठं च कर्णावथ कुक्षिनासा हखानि वै त्रीणि शुभानि विद्यात् ॥ वालाच रोमाणि च केसराश्च त्रीणि प्रशस्ताति मृदूनि विद्यात् । आस्यं च नेत्रे च शिरो हयानां त्रीणि प्रशस्तानि महान्ति विद्यात् ॥ ओष्ठौ च जिह्वा त्वथ सृक्किंगी च त्रीणि प्रशस्तानि तनूनि विद्यात् । ग्रीवाऽथ जंघा वदनं हयाना त्रीण्येव दीर्घाणि शुभानि विद्यात् ॥ इति लक्षणविशेषविशिष्टः राजवाहनत्वेन स्वीकार्य । तदुक्तम् -
पादे कन्दुकवत् स्थितौ च गिरिच्चास्फालने सिह्मवत्
नेवे नीरजवज्जवे पवनवद्वेषारवे मेघवत् ।
विन्यासे नटवन्मुखे कुचलवद्वको दुवद्वाजिनां
येषां ते भुवि राजवाहनपदे संभावनीयात्सदा ॥ इति ।
दुर्लक्षणानि च तत्रैवोक्तानि
आवर्ती गलमध्यस्थौ भर्तुः क्षुद्दुःखमृत्युदौ । भर्तुर्जधोद्भवावत भयबन्धनदुखदौ ॥
[[२१६]]
धर्माकूते
स्वामिनो मातरं हन्ति व्यावर्तस्तूरशेष्टजः । वक्षावर्तस्तुरंगाणां हन्ति स्वामिनमाहवे ॥ घोणावतों जनयति कश्मलं मृत्युमाशु च । गडावर्तो भयगदजनकः स्वामिनो भवेत् ॥ जान्वावतः भक्षयति सकुलं स्वामिनं द्रुतम् । एवमाद्यशुभावर्तैस्सहिताश्च हयाधमाः ॥
शालायां न प्रवेश्याच नागता इह तद्विधाः ॥ द्वाविशदायुरश्वानां दशाश्च कथिता दश ।
श्रीणि वर्षाणि मासौ द्वौ दिनानि द्वादशैव हि ॥
आयुषो दशमे भागे दशा प्रोक्ताः क्रमाद्दश ।
देशविशेषोत्पन्नत्वात् अश्वाः प्रशस्ताः । ते च ब्रह्माण्डपुराणे दर्शिता’
एते कांभोजदेशीया एते बाह्रीकदेशजाः । एते वनायुजा अश्वा एते गान्धारदेशजाः ॥ आरट्टदेशजा एते सिन्धुदेशोद्भवा इमे । एते यवनदेशीया एते कंदरदेशजाः ॥ पार्वतेया इमे अश्वा एते काश्मीरसंभवाः । द्वीपान्तरोद्भवा एते इमे केकयदेशजाः ॥ वासंतिकाश्च सौवीरा मालवास्तालवा इमे । कौरक्षेताश्च कालिङ्गा एते सौराष्टना हयाः ॥ एते हैमवता अश्वा इमे मगधदेशजाः । पाञ्चाला अपि साल्वेया मन्दराद्रिसमुद्भवाः ॥ इति
एतादृशाश्वानां पूजनीयत्वमुक्तं तत्र
राजाप्येवं विधानश्वान् रूपलक्षणसंयुतान् । गन्धमाल्यैश्च विविधैः पूजयेत्तान् विधानतः ॥ इति । वीतिहोत्रीयेऽपि
सर्वदेवमया वाहास्संति यस्मिन्गृहांगणे । पवित्रं परमं तस्मिन् माङ्गल्यमपि चोत्तमम् ॥
अश्वेभ्यः परमं नास्ति राज्ञो विजयकारणम् ।
आशु कार्याणि भूपाना यथाश्वाः पृथिवीतले ॥
कुवंतीह तथा शीघ्रं न गजा न पदातयः । पदातिगजमुख्यैश्व शतशोऽथ सहस्रशः ॥
वेष्टितोऽपि व्रजत्यश्वः यथेष्टं पक्षिराडिव । सग्रामे वाजिनोऽत्यर्थं जिता अपि सहस्रशः ॥
[[1]]
क्षणान्मुख्ये रिपून् वीक्ष्य नयन्ति यममन्दिरम् । प्रसादं न प्रयच्छति न च निर्गमनं तथा । पिण्डीकृत्य रिपून् हन्तुं धारयन्ति तुरङ्गमान् ॥
शत्रोस्सहायमायतं श्रुत्वा दूरादपि द्रुतम् । गत्वा ध्नंति हयारोहाः पुनश्चायांति तत्क्षणात् ॥ रणे सहायवन्तोऽपि गजास्स्थूला महाबलाः । अश्वैर्विना निपात्यन्ते छिन्नमूला इव द्रुमाः ॥
युद्धकाण्डः ।
यस्याश्वास्तस्य सौराज्यं यस्याश्वास्तस्य संपदः ।
यस्याश्वास्तस्य विक्रान्तिर्यस्याश्वास्तस्य मेदिनी ॥
[[२१७]]
विद्या धनं वै विदुषां विवेको योगिनां धनम् । द्विजाना धनमाचारस्तुरगा भूभृतां धनम् ॥
पानीयं प्राणिनां प्राणाः प्राणास्तस्थं क्षितेस्तथा ।
तारुण्यं योषिता प्राणाः प्राणा अश्वास्तु भूभृनाम् ॥
न साहित्यात्परा विद्या न विवेकात्परं धनम् ।
नास्ति शंभोः परं दैवं न वाहोऽन्यस्तुरङ्गमात् ॥ इति ।
इतरैरपि स्वस्ववाहनान्यधिरुह्य विविधसमरपरिकरसमेताः स्वस्व सेनासमावृताः निर्गत्य वानरवाहिनीमभिजघ्नु । विचित्रतरचातुर्यसदर्शनाय देवानाकर्षयन्तः परस्परप्रहारेण शूरान् दिवं प्रापयन्त सुरलोकमध उपरि च नरलोक कुर्वाणा इव त्रिभुवनमपि व्यामोहयन्तो वानरनैर्ऋतयूथपाः गिरितरुपाषाणै शस्त्रैश्च युद्धमकुर्वन् ॥
तस्मिन् प्रवृत्ते तुमुले विमर्दे प्रहृष्यमाणेषु बलीमुखेषु । निपात्यमानेषु च राक्षसेषु महर्षयो देवगणाश्च नेदुः ॥
ततो हयं मारुततुल्यवेगमारुह्य शक्तिं निशितां प्रगृह्य । नरान्तको वानरराज सैन्यं महार्णवं मीन इवाविवेश ॥
स वानरान् सप्तशतानि वीरः प्रासेन दीप्तेन विनिर्बिभेद । एकक्षणेनेन्द्ररिपुर्महात्मा जघान सैन्यं हरिपुङ्गवानाम् ॥
ददृशुश्च महात्मानं हयपृष्ठप्रतिष्ठितम् । चरन्तं हरिसैन्येषु विद्याधरमहर्षय ॥
स तस्य ददृशे मार्गो मांसशोणितकर्दमः । पतितैः पर्वताकारैर्वानरैरभिसंवृतः ॥
यावद्विक्रमितुं बुद्धिं चक्रुः लवगपुङ्गवाः । तावदेतानतिक्रम्य निर्बिभेद नरान्तकः ॥
यावदुत्पाटयामासुः वृक्षान् शैलान् वनौकसः । तावत्प्रासहताः पेतुर्वज्रहस्तादिवाचलाः ॥
[[२१८]]
धर्माकृते
ततो नरान्तकाय सुग्रीवचोदितो वालितनयः नरान्तकोपान्तमासाद्य किमेभिरल्पबलै- र्वानरैः अस्मदुरसि निदर्शय प्रासबलमिति शेषमुद्दीपयन विफलयन् प्रासप्रहारं तद्वाहनमपि निजकरतलेन ताडयामास ॥
निमग्नतालुः स्फुटिताक्षितारः निष्कान्तजिह्वोऽचलसं निकाशः ।
स तस्य वाजी निपपात भूमौ तलप्रहारेण विकीर्णमूर्धा ॥
तदनु नरान्तकमुष्टिप्रहारेण कुपितहृदयोंऽगद मुष्टिताडनेन तद्रक्षो विक्षोभ्य भुवि
पातयामास ॥
सप्ततितमे
ततो देवान्तक त्रिशिरोमहोदरैः परिक्षिप्तमङ्गदमवलोक्य हनूमान् देवान्तकं सहसाभ्युपेत्य मुष्टिना शिरस्यभिहत्यापातयत् । करिवरगतोऽपि महोदरः नीलेन प्रविध्य कतिपय समय तत्प्रेरित गिरिशिखरपातेन गजेन सहैव गतासुः पपात । ततस्समीरसुतोऽपि स्वप्रहिततरुगिरिशिखराणि अन्यथयन्तं त्रिशिखरं त्रिशिरस तदीयासिदशिना शिरश्छेदेन शमनशरणं प्रापयामास । ऋषभनामको हरिरपि गदापाणिना महापार्श्वेन रणमाचरन् तदीयया गदया तं पातयामास ॥
एकसप्ततितमे
ततो निजभ्रातृव्यनिधनेन रजनीचरनिकरपरिभ्रमणेन च रोषकषायलोचनं रणतल- निजरथचरण चक्रविदीर्णार्णवसमवानरसमूहं दशशतहयवरधोरणीयुतायुतभानुभास्वरहेमरथा- स्थितं कटितटघटितहाटक गुणकटकमकुटकोटीसंघटितमहामणिगणकिरणावल्याऽभिमुखगत- कपिगणमनोविषादमाकलयन्तं स्वकृततपोविधिमुदितचतुराननवरदानलब्धनिरुपमभुजगसम- निजबलजनितावलेषं आयान्तमन्तकमिव पुनश्च कायमानेन कुंभकर्ण एवायमिति भ्रममातन्वन्तं महाकायं तमति कायमवलोक्य भीता वानराः,
शरण्यं शरणं जग्मुर्लक्ष्मणाव्रजमाहवे ।
स तं दृष्ट्वा महात्मानं राघवस्तु विसिष्मिये ॥
वानरान् सत्त्वयित्वा तु विभीषणमुवाच ह । कोऽसौ पर्वतसंकाशो धनुष्मान् हरिलोचनः ॥
युद्धकाण्डः ।
युक्तं हयसहस्रेण विपुलस्यंदनं श्रितः । धनुषा चास्य सज्जानि हेमपृष्ठानि सर्वशः ॥
शोभयन्ति रथश्रेष्टं शक्रचापमिवांवरम् । सध्वजः सपताकश्च सानुकर्षो महारथः ॥
चतुस्लादिसमायुक्तो मेघस्तनितनिखनः । विंशतिर्दश चाष्टौ च तूपयोsस्य च रथे स्थिताः ॥
द्वौ च खड्गौ रथगती पार्श्वस्थौ पार्श्वशोभितौ । चतुर्हस्तत्सरुयुतौ व्यक्तहस्तदशायतौ । आचक्ष्व मे महाबाहो त्वमेनं राक्षसोनमम् ॥
इति पृष्टो विभीषणो रामभद्रमित्थमाचचक्षे
दशग्रीवो महातेजा राजा वैश्रवणानुजः । तस्यासीद्वीर्यवान् पुत्रो रावणप्रतिमो रणे ॥
वृद्धसेवी श्रुतनयस्सर्वास्त्रविदुषां वरः । अभ्वपृष्ठे रथे नागे खड्गे धनुषि चर्मणि ॥
भेदे सांत्वे च दाने च नये मन्त्रे च संमतः । यस्य बाहुं समाश्रित्य लङ्का वसति निर्भया ॥
तनयं धान्यमालिन्या अतिकायमिमं विदुः । एतेनाराधितो ब्रह्मा तपसा भावितात्मना ॥
अस्त्राणि चाप्यवाप्तानि रिपवश्च पराजिताः । सुरासुरैरवध्यत्वं दत्तमस्मै स्वयंभुवा ॥
एतच्च कवचं दिव्यं रथश्चैवार्कभावः । वज्रं विमितं येन बाणैरिन्द्रस्य धीमतः ॥
पाशस्सलिलराजस्य युद्धे प्रतिहतस्तथा ।
तदस्मिन् क्रियतां यत्नः क्षिप्रं पुरुषपुङ्गव ॥
संतोऽतिकायोऽपि वनौकसामनीकिनीं प्रविश्य तामतिसंत्रासयन्नमिमुखमागतान् गिरिशिखरधरान् द्विविददकुमुदादीन् शरवर्षैरुत्सादयन्,
[[२२०]]
धर्माकृते
स राक्षसेन्द्रो हरियूथमध्ये नायुध्यमानं निजघान कञ्चित् ।
अनेनायुध्यमानस्य हननं न कर्तव्यमिति सूचितम् । तथाच मनुः नायुध्यमानं पश्यन्तं न परेण समागतम् । इति ।
ततः
उपेत्य रामं सधनु कलापी गर्वितं वाक्यमिदं बभाषे । रथे स्थितोsहं शरचापपाणिर्न प्राकृतं कञ्चन योधयामि ॥
यश्चास्ति कश्चिद्व्यवसाययुक्तो ददातु में क्षिप्रमिहाद्य युद्धम् । तत्तस्य वाक्यं ब्रुवतो निशम्य चुकोप सौमित्रिरमित्रहन्ता ॥
अथातिकायः कुपितो दृष्ट्वा लक्ष्मणमुत्थितम् । बास्त्वमसि सौमित्रे विक्रमेष्वविचक्षणः ॥
गच्छ किं कालसदृशं मां योधयितुमिच्छसि । अथवा स्वं प्रतिष्टंभान्न निवर्तितुमिच्छसि । तिष्ठ प्राणान् परित्यज्य गमिष्यसि यमक्षयम् ॥
भ्रत्वातिकायस्य वचस्सरोषं सगर्वितं संयति राजपुत्र’ ।
न वाक्यमात्रेण भवान् प्रधानो न कत्थनात्सत्पुरुषा भवन्ति ॥
कर्मणा सूचयात्मानं न विकत्थितुमर्हसि ।
पौरुषेण तु यो युक्तः स तु शूर इति स्मृतः ॥
अनेन सत्पुरुषाः कत्थनं न कुर्वन्ति क्रिययैव बलं दर्शयन्तीत्युक्तम् । तच
प्राक् निरूपितम् ॥
बालोऽयमिति विज्ञाय न मावज्ञातुमर्हसि ।
बालो वा यदि वा वृद्धो मृत्यु जानीहि मां तव ॥
eter forget statत्रयो लोकास्त्रिभिः क्रमैः ।
अत्र बालोऽपि तेजस्वी शत्रुर्नावमन्तव्य इत्युक्तया तेजस्विना बास्यै वयः पराक्रम- निरोधे न भवतीति सूचितम् । तथाच कालिदासः
युद्धकाण्डः ।
कौशिकेन सकिलक्षितीश्वरो राममव्वरविघातशातये । काकपक्षधरमेत्य याचितस्तेजसां हि न वयः समीक्ष्यते ॥ वनपर्वणि अष्टावक्रोपाख्यानेऽपि -
न बाल इत्यवमन्तव्यमाहुर्बालोऽप्यभिर्दहति स्पृश्यमानः । इति ।
ततस्तद्वचना कर्णन कुपितोऽतिकायः शरवर्षेण सौमित्रिकृतपत्रिवर्षधारामधरीकृत्य लक्ष्मणप्रयुक्तमाग्नेयास्त्र सौरेण सशाम्य स्वेन प्रहितमैषीकास्त्रमैद्रेण प्रतिहतमवलोक्य सौम्यमस्त्रं प्रायुङ्क्त ॥
वायव्येन तदत्रं तु निजघान स लक्ष्मणः । अथैनं शरधाराभिर्धाराभिरिव तोयदः ॥
अभ्यवर्षत्सुसंक्रुद्धो लक्ष्मणो रावणात्मजम् । तेऽतिकायमासाद्य कवचे वज्रभूषिते ॥
भग्नानशल्यास्सहसा पेतुर्बाणा महीतले । अवध्यकवचः संख्ये राक्षसो नैव विव्यधै ॥
अथैनमभ्युपागम्य वायुर्वाक्यमुवाच ह । ब्रह्मदत्तवरो ह्येष अवध्यकवचावृतः ॥
ब्राह्मणास्त्रेण भिध्येनमेष वध्योहि नान्यथा ।
अनेन कवचस्य अभेद्यत्वमुक्तम् । तच्चाभेद्यत्वं द्विविधं देवताप्रसादकृतं मन्त्रप्रभाव- कृतं चेति । तत्र देवताप्रसादकृतं मार्कण्डेयपुराणे
अस्त्राण्यनेकरूपाणि तथाऽभेद्यं च दंशनम् । अम्लानपंकजा मालां शिरस्युरसि चापरम् ।
अददाज्जलधिस्तस्यै पङ्कजं चातिशोभनम् ॥ इति ।
मन्त्रप्रभावक्कताऽभेद्यस्वं च द्रोणपर्वणि

सत्यं वदसि कौरव्य दुराधर्षो धनंजयः । अहं तु तत्करिष्यामि यथैनं मसहिष्यसि ॥
अद्भुतं चाद्य पश्यंतु लोके सर्वधनुर्धरा । एष ते कवचं राजन् तथा बध्नामि काञ्चनम् ॥
यथा न बाणा नास्त्राणि प्रसरिष्यति ते रणे ।
एवमुक्त्वा वरं द्रोणः स्पृष्ट्राऽभो वर्म भास्वरम् ॥
D. Y. 29ફ્
धर्माकृते
आवबन्धाद्भुततमं जप मन्त्रं यथाविधि ।
द्रोणः-
करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा ब्रह्म चापो द्विजातयः ।
सरीसृणश्च ये श्रेष्ठास्तेभ्यस्स्वस्त्यस्तु भारत ॥
ययातिर्नहुषश्चैव धुन्धुमारो भगीरथः । तुभ्यं राजर्षयस्सर्वे स्वस्ति कुर्वन्तु सर्वशः ॥
स्वस्ति स्त्वे पादेभ्यो बहुपादेभ्य एव च । स्वस्त्यस्त्वपादकेभ्यश्च नित्यं तव महारणे ॥
स्वाहा स्वधा शची चैत्र स्वस्ति कुर्वन्तु ते सदा ।
लक्ष्मीररुन्धती चैव कुर्याता स्वस्ति तेऽनघ ॥
असितो देवश्चैव विश्वामित्रस्तथा गिराः । वसिष्ठ काश्यपश्चैव स्वस्ति कुर्वन्तु ते नृप ॥
धाता विधाता लोकेशो दिशश्च सदिगीश्वराः ।
स्वस्ति तेऽद्य प्रयच्छन्तु कार्तिकेयश्च षण्मुखः ॥ विवस्वान् भगवान् स्वस्ति करोतु तव सर्वशः
दिग्गजाश्चैव चत्वारः क्षितिश्च गगनं ग्रहाः ॥
अधस्ताद्धरण योsat सदा धारयते नृप । शेषश्च पन्नगश्रेष्ठः स्वस्ति तुभ्यं प्रयच्छतु ॥ गान्धारे युधि विक्रम्य निर्जितास्सुरसत्तमाः । पुरा वृत्रेण दैत्येन भिन्नदेहास्सहस्रशः ॥
सतरको ब्रह्माणं पुरस्कृत्य देवैस्सह शिवं शरणं जगाम । शिवोऽपि शरणागत- मिन्द्रमाह -
अवश्यं तु मया कार्ये साह्यं सर्वदिवौकसाम् । ममेदं गात्रजं शक्र कवचं गृह्य भास्वरम् ॥
बधानानेन मन्त्रेण मानसेन सुरेश्वर ।
श्रोणः
इत्युक्त्वा वरदः प्रादta तन्मन्त्रमेव च ।
स तेन वर्मणा गुप्त प्रायादवलचमूं प्रति । नानाविधैश्व शस्त्रौघैः पात्यमानैर्महारणे ॥ म सन्धिः शक्यते भेतुं वर्म भेदस्य तस्य तु । सतो जघान समरे वृत्रं देवपतिस्स्वयम् ॥
मन्त्र बन्धं वर्म चांगिरसे ददौ । अंगिराः प्राह पुत्रस्य मन्त्रज्ञस्य बृहस्पतेः ।
I
बृहस्पतिरथोवाच अग्निवेश्याय श्रीमते ॥
अमिवेश्यो मम प्रादात्तेन बध्नामि वर्म ते । तवाद्य देहरक्षार्थमन्त्रेण नृपसत्तम ॥
युद्धकाण्डः ।
[[१२३]]
ब्रह्मसूत्रेण बध्नामि कवचं तव भारत ।
हिरण्यगर्भेण यथा बद्धं विष्णोः पुरा रणे । यथा च ब्रह्मणा बद्धं संग्रामे तारकामये ।
[[1]]
शक्रस्य कवचं दिव्यं तथा बन्नाम्यहं तव । बध्वा तु कवचं तस्य मन्त्रेण विधिपूर्वकम् ॥
प्रेषयामास राजानं युद्धाय महते द्विजः ।
सतो दुर्योधनः
व्येतु वो भीरहं कृष्णं प्रेषयिष्यामि मृत्यवे ।
इत्युक्त्वा सैनिकान् सर्वान् जयापेक्षीनराधिपः ॥
पार्थमाभाष्य संरंभादिदं वचनमब्रवीत् । पार्थाय शिक्षितं तेऽस्त्रं दिव्यं पार्थिवमेव ॥ तद्दर्शय मयि क्षिप्रं यदि जातोऽसि पांडुना । यद्वलं तव वीर्यं च केशवस्य तथैव च ॥ तत्कुरुष्व मयि क्षिपं पश्यामस्तव पौरुषम् ।
[[1]]
अस्मात्परोक्ष कर्माणि कृतानि प्रवदन्ति ते
[[1]]
स्वामि सत्कारयुक्तानि यानि तानीह दर्शय ॥
संजय उवाच
एवमुक्त्वार्जुनं राजा त्रिभिर्मर्मातिगैश्शरैः । अभ्यविध्यन्महावेगैश्चतुर्भिश्चतुरो हयान् ॥ वासुदेवं च दशभिः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे । प्रतोदं चास्य भल्लेन छित्वा भूमावपातयत् ॥ तं चतुर्दशभिः पार्थश्चित्र पुंखैः शिलाशितैः । अविध्यत्तूर्गमव्यग्रस्ते चाभ्रंश्यन्त वर्मणि ॥
तेषां नैष्फल्यमालोक्य पुनर्नव च पश्च च ।
प्राहिणोन्निशितान् बाणान् ते चाभ्रश्यन्त वर्मणि ॥
अष्टाविंशस्तु तान्बाणान् स्तान् विप्रेक्ष्य निष्फलान् । अब्रवीत्परवीरन्नः कृष्णोर्जुनमिदं वचः ॥ अदृष्टपूर्व पश्यामि शिलानामिव सर्पणम् । स्वया सप्रेषिता. पार्थ नार्थं कुर्वन्ति पत्रिणः ॥ कश्चिद्गाण्डीवजः प्राणः तथैव भरतर्षभ । मुष्टिश्च ते यथापूर्व भुजयोश्च बलं तब ॥
[[1]]
नवा कश्चिदयं काल : प्राप्तस्यादद्य पश्चिमः ॥
तव चैवास्य शत्रोश्च धर्ममाचक्ष्व पृच्छतः । विस्मयो मे महान् पार्थ तव दृष्टा शरानिमान व्यर्थान्निपतितान् दृष्ट्वा दुर्योधनरथं प्रति । वज्राशनिसमा घोराः परकायाव मेदिनः ॥
शराः कुर्वन्ति ते नार्थं पार्थ का विडम्बना ॥
अर्जुनः
द्रोणेनैषा मतिः कृष्ण धार्तराष्ट्रे निवेशिता । अमेया हि ममास्त्राणां एषा कवचधारणा ॥
[[१२५]]
धर्माते
अस्मिन्नन्तर्हितं कृष्ण त्रैलोक्यमपि वर्मणि । एको द्रोणो हि वेदैतदहं तस्माच्च सत्तमात् ॥ म शक्यते तत्कवचं वाणैर्भेत्तुं कथञ्चन । अपि वज्रेण गोविन्द स्वयं मघवता युधि ॥ जानंस्त्वमपि वै कृष्ण मा विमोहयसे कथम् । यद्वृत्तं त्रिषु लोकेषु यच्च केशव वर्तते ॥ तथा भविष्यद्यच्चैव तत्सर्वं विदितं तव । न विन्दं वेद् वै कश्चिदा त्वं मधुसूदन ॥
एष दुर्योधनः कृष्ण द्रोणेन विहिनामिनाम् ॥
तिष्ठत्य भीतवत्संख्ये बिभ्रत् कवचधारणम् । यत्र विहितं कार्यं नैष तद्वेत्ति माधव ॥ स्त्रीवदेव बिभतां युक्तां कवचवारणाम् । पश्य बाह्वोश्च मे वीर्यं धनुषश्च जनार्दन ॥ पराजयिष्ये कौरव्यं कवचेनापि रक्षितम् । इदमङ्गिरसे प्रादाद्देवेशो वर्म भास्वरम् ॥ तस्माद्दृहस्पतिः प्राप ततः प्राप पुरन्दरः । पुनर्ददौ सुरपतिर्मह्यं वर्म सुसंग्रहम् ॥ ‘देवं यद्यस्य वर्मैतद्ब्रह्मणा वा स्वयंकृतम् । नैनं गोप्स्यति दुर्बुद्धिरद्य चाणहृतं मया ॥
संजयः
एवमुक्त्वार्जुनो बाणानभिमन्त्रय व्यकर्षयत् । विकृष्यमाणांस्तेनैव धनुर्मध्यगतान् शरान् ॥ तानस्यास्त्रेण चिच्छेद द्रौणिस्सर्वास्त्रघातिना । तान्निकृत्तानिषून् दृष्ट्वा दूरतो ब्रह्मवादिना ॥ भ्यवेदयत्केशवाय विस्मितश्श्वेतवाहनः । नैतदत्रं मया शक्यं द्वि. प्रयोक्तुं जनार्दन ॥ अस्त्रं मामेव हन्याद्धि हन्याच्चापि वलं मम । ततो दुर्योधनः कृष्णं नवभिर्नवभिश्शरैः ॥ अविध्यत रणे राजन शरैराशीविषोपमैः । भूय एवाभ्यवर्षच्च समरे कृष्णपाडवौ ॥ शरवर्षेण महता ततोऽहृष्यन्त तावकाः । चक्रुर्वादित्रनिनदान् सिह्मनादरवांस्तथा ॥ ततः क्रुद्धो रणे पार्थः सृक्किणी परिसंलिहन् । नापश्यत तस्याङ्गं यन्न स्याद्वर्मरक्षितम् ॥ ततोऽस्य निशितैर्बाणैस्सुमुक्तैरन्तको रमैः । हयाश्वकार निर्देहानुभौ च पाष्णिसारथी । धनुरस्याच्छिनत्तूर्णं हस्ताच्चापञ्च वीर्यवान् । रथं च शकलीकर्तुं सव्यसाची प्रचक्रमे ॥ दुर्योधनं च बाणाभ्यां तीक्ष्णाभ्या विरथीकृतम् । अविद्ध्यद्धस्ततलयोरुभयोरर्जुनस्तदा ॥ तं कृच्छ्रामापदं प्राप्तं दृष्ट्ा परमधन्विनः । तमापेतुः परीप्सन्तो धनञ्जयशरार्दिनम् ॥ तं रथैर्बहुसाहस्रैः कलितैः कुञ्जरहयैः । पदात्योधैश्च सरब्धैः परिवत्रुर्धनञ्जयम् ॥ इति ।
तं ब्रह्मणोऽस्त्रेण नियुज्य चापे शरं सुपुंखं यमदूतकल्पम् । सौमित्रिरिन्द्रारिसुतस्य तस्य ससर्ज बाणं युधि वज्रकल्पम् ॥
द्विसप्ततितमे
युद्धकाण्डः ।
तमागतं प्रेक्ष्य तदातिकायो वाणं प्रदीप्तान्तककालकल्पम् । जघान शक्त्यृष्टिगदाकुठारैः शूलैर्हृटैश्वाप्यविपन्न चेताः ॥
तान्यायुधान्यद्भुतविग्रहाणि मो घाति कृत्वा सशरोग्निदीप्तः । प्रसह्य तस्यैव किरीटजुष्टं तदातिकायस्य शिरो जहार ॥
प्रहर्षयुक्ता बहवश्च वानराः प्रयुद्धपद्मप्रतिमाननास्तदा । अपूजयन् लक्ष्मणमिष्टभागिनं हते रिपौ भीमबले दुरासदे ॥
[[२२५]]
ततस्समागतो रावणः सौमित्रिनिहतं महाबलमतिकायं श्रुत्वा तच्छोकमसहमानो- ऽकंपनधूम्राक्ष प्रहस्त कुम्भकर्णादीन् सुरासुरापराजितानपि नरजितान् इन्द्रजित्प्रयुक्तदुर्निरसन- द्विरसनपाशबद्धावपि निरस्ततद्वन्धौ रामलक्ष्मणावपि सस्मरन् तदीयं पराक्रमं च बहुशस्तर्कयन्,
तद्भयाद्धि पुरी लङ्का पिहितद्वारतोरणा ।
अप्रमत्तैश्च युष्माभी रक्षितव्या पुरी त्वियम् ॥
अनेन प्रबल शत्रुणा पुरीनिरोधे कृते द्वारपिधानादिना पुरी रक्षणीया, अप्रमत्तैश्च भवितव्यमिति सूचितम् । अत एव महाकवाटपिधानादिना संरक्षणमभिधाय क्षुद्रद्वाराणि कर्तव्यानीत्युक्तं राजधर्मे
कलिङ्गद्वारकाणि स्युरुच्छ्रासार्थे पुरस्य च । तेषां च द्वारकागुप्तिः कार्या सर्वात्मना भवेत् ॥ इति । अप्रमादश्च सौभवधे
प्रमत्तेष्वभिघातं हि कुर्यात्साल्वो नराधिपः ।
इति कृत्वाऽप्रमत्तास्ते सर्वे वृष्ण्यंधकास्थिताः ॥ इति ।
अशोकवनिकायां च यत्र सीताऽभिरक्ष्यते ।
निष्क्रमो वा प्रवेशो वा ज्ञातव्यः सर्वथैव नः ॥
अनेन प्रवेशो निष्क्रमो वा परीक्षणीय इति सूचितम् । अत एव वनपर्वणि सौभवधे
न चामुद्रोऽभिनिर्याति न चामुद्रः प्रवेश्यते । वृष्ण्यंधकपुरे राजन् तदा सौभसमागमे ॥ इति ।
[[२२६]]
धर्माकूते
द्रष्टव्यं च बलं तेषां वानराणां निशाचराः । प्रदोषे वार्धरात्रे वाप्रत्यूषे वाऽपि सर्वतः ॥
नावज्ञा तेषु कर्तव्या वानरेषु कदाचन ॥ द्विषतां बलमुक्तमापतत् किं स्थितं यथा ॥
अनेन शत्रु सेनावृत्तान्तः पदे पदे ज्ञातव्यः विशिष्य सन्धिकालेषु सावधानतया च स्थेयमिति सूचितम् । एतच्च प्राकूप्रपञ्चितम् ।
इति समादिश्य,
त्रिसप्ततितमे
मन्युशल्य वहन् दीनः प्रविवेश स्वमालयम् ।
तदनु अप्रमेयपराक्रमस्य भ्रातुः पुत्रस्य च वधेन विस्मयाविष्टहृदयस्य सम्भ्रान्त - राक्षसगणपरिवृतस्य दशाननस्य पुरतः समुत्थाय मेघनादः अद्याहं समुद्यतास्त्रो भुवनत्रयं संत्रासयिष्यामि च सपरिवारं शत्रुम् ।
न तात मोहं प्रतिगन्तुमर्हसि यत्रेन्द्र जिज्जीवति राक्षसेन्द्र ।
अनेन पुत्रेण पितृविपत्तिसमये स्वप्राणव्ययेनापि तदीयापन्निवृत्तिः कर्तव्येति पुत्रधर्मस्सूचितः । तथा च तैत्तिरीयश्रुतिः -
सोब्रवीदस्मै वै पितरौ पुत्रान् बिभृतः तृतीयस्यामितो दिवि सोमस्तमाहर तेनात्मानं निष्क्रीणीष्व इति ।
द्रोणपर्वण्यपि रात्रियुद्धे घटोत्कचं प्रति भगवान् -
एतदर्थेन हैडिंबे पुत्रानिच्छन्ति मानवाः । यथा नस्तारयेदुर्गात् स त्वं तारय बान्धवान् ॥ इच्छन्ति पितरः पुत्रान् स्वार्थहेतोर्घटोत्कच । इहलोकात्परे लोके तारयिष्यन्ति ये हिताः ॥ पाण्डवानां प्रभग्नाना कर्णेन निशि सायकैः । मज्जतां धार्तराष्ट्रेषु भव पारं परंतप ॥
घटोत्कचः
अलमेवास्मि कर्णाय द्रोणायालं च भारत । अन्येषां क्षत्रियाणां वै कृतास्त्राणां महात्मनाम् ॥ अद्य दाखामि संग्रामं सूतपुत्राय तन्निशि । यं जनाः संप्रवक्ष्यन्ति यावद्भूमिरिष्यति ॥
[[1]]
एवमुक्त्वा महाबाहुर्हैडिंबः परवीरहा । अभ्ययात् तुमुले कर्णं तव सैन्यं विभीषयन् ॥ इति
युद्धकाण्डः ।
द्रोणवधानन्तरमपि अश्वत्थामा
यदर्थं पुरुषव्याघ्र पुत्रानिच्छन्ति मानवाः । प्रेत्य चेह च संप्राप्तास्त्रायन्तो महतो भयात् ॥
पित्रा तु मम साऽवस्था प्राप्ता निर्बन्धुना यथा । मयि शैलप्रतीकाशे पुले शिष्ये च जीवति ॥
यन्मां द्रोणः सुतं प्राप्य केशग्रहणमाप्तवान् । स तथाहं करिष्यामि यथा भारतसत्तम ॥
परलोकगतस्यापि भविष्याम्यनृणः पितु ॥
इति । तत्रैवाभिमन : –
द्रोणस्य दृढमत्युग्रमनीकप्रवरं युधि । पितॄणां जयमाकाङ्क्षन्नवगाहेऽविलम्बितः ॥ तत्कर्माद्य करिष्यामि हितं यद्वेशयोर्द्वयोः । मातुलस्य च यत्प्रीति करिष्यति पितुश्च मे ॥ इति । आदिपर्वणि जनमेजयः
उतङ्कस्य प्रियं कुर्वन्नात्मनश्च महत्त्रियम् । तपतां चैव सर्वेषा यास्याम्यपचितिं पितुः ॥
यथा तेन पिता मां पूर्व दग्धो विषाग्मिना ।
तथाऽहमपि तं पापं दग्धमिच्छामि पन्नगम् ॥ इति ।
इत्यभिधाय निखिलबलपरिवृतो हैमं रथवरमास्थाय समरभूप्रदेशमागतो मेघनादः शत्रु- विजयाय,
ततस्तं हुतभोक्तारं हुतभुक्सदृशप्रभः । जुहुवे राक्षसश्रेष्ठो मन्त्रवद्विधिवत्तदा ॥
सहविर्लाजसत्कारैर्माल्यगन्धपुरस्कृतैः । जुहुवे पावकं दीतं राक्षसेन्द्रः प्रतापवान् ॥
शस्त्राणि शरपत्राणि समिधोऽथ विभीतकाः । लोहितानि च वासांसि स्रुवं कार्ष्णायसं तथा । स तत्रानं समास्तीर्य शरपत्रैस्तोमरैः ॥
छागस्य सर्वकृष्णस्य गलं जग्राह जीवतः । सकृदेव समिद्धस्य विधूमस्य महार्चिषः ॥
बभूवुस्तानि लिङ्गानि विजयं याम्यदर्शयन् 1 प्रदक्षिणावर्त शिख स्तप्तकाञ्चनसंनिभः ॥
ટ
धर्माकृते
हविस्तत्प्रतिजग्राह पावकस्स्वयमुत्थितः ।
सोsaमाहारयामास ब्राह्ममस्त्रविशारदः ॥
धनुश्वात्मरथं चैव सर्व तत्राभ्यमन्त्रयत् ।
तस्मिन्नाहूयमानेऽस्त्रे हूयमाने च पावके ॥
सार्कग्रहेन्दुनक्षत्रं वितत्रास नभस्स्थलम् ।
स पावकं पावकदीप्ततेजसा हुत्वा महेन्द्रप्रतिमप्रभावः । स चापबाणासिरथाश्वस्तः खेऽतर्दधेत्मानमचिन्त्यरूपः ॥
अव इन्द्रजिता शत्रुत्रधोद्देशेन स्वविजयाय च क्रियमाणेऽभिचाररूपे कर्मणि लोहितोष्णीषत्वादयो धर्मा उक्ताः । तेषा आभिचारिके कर्माङ्गत्वमुक्तं श्रुतौं सूत्रेषु च
तत्र छान्दोग्यब्राह्मणे सर्वाभिचरणीययागप्रकृतिभूतं श्येनयागमधिकृत्योक्तं शरमयं बर्हिः शृणात्येवैभीतक इध्मो विधृत्यै लोहितोष्णीषा लोहितवाससो निवीता इति ॥
आपस्तम्बोऽपि सर्वेष्वभिचरणीयेषु लोहितोष्णीषा लोहितवसना निवीता ऋत्विजः प्रचरन्ति इति ॥
अभिचारणीयानि च कर्माणि दर्वीहोमेष्ठिपशुसोमात्मकानि श्रुतिसूलादिषु बहुल- मुपलभ्यन्ते । अथाप्यत्रानतिप्रयोजनत्वान्न तेषा प्रपञ्च क्रियते इति ॥
ततो वाहिन्यामम्बुद इव शरौघानभिवर्षन् दशमुखवधपरदशरथसुतमुखविनिहितमती- रविसुतक पिगणकृतनिशिचरवर मृधभयविद्रुतेषु सुरर्षभेषु सकटक करिवरद विघटित कपिघट्या कपियूथप्रकृत गुरुतरतरुपात भमहयरथादिनिशिचरसेनया च विषमितेषु समितिभूभागेषु रथगतकेतुजाल करीन्द्रकर्णवाताहतिसशुष्यमाणेषु निशिचरकपिशोणितप्रवाहेषु कनकप्रकृतिक- करिकङ्कतत्पातावल्या च निर्बन्धितेषु रणधरणीरजोन्धकारेषु दशकन्धरसुतः हनूमत्- सुप्रीवाङ्गदप्रभृतीन् संप्रहृत्य बाणवर्षैरस्त्रजालैश्च विगृह्य दाशरथी बहुशो व्याकुलीकृत्य पुनश्च लङ्कां प्रविवेश ।
‘चतुस्सप्ततितमे
तदनु विविदत्तवरेण दुरासदेन रावणिना ब्रह्मास्त्रबद्धौ दाशरथी समालोक्य विभीषणः विषण्णहृदयान् वानरप्रमुखानित्यमाश्वासयामास
युद्धकाण्ड ।
तस्मै तु दत्तं परमास्त्रमेतत् स्वयंभुवा ब्राह्मममोघवेगम् । तन्मानयन्तौ यदि राजपुत्रौ निपातितौ कोऽत्र विपादकाल ॥ इति ।
ब्राह्ममस्त्रं तथा धीमान् मानयित्वा तु मारुतिः ।
विभीषणवचश्शुत्वा हनूमांस्तमथाब्रवीत् ॥
एतस्मिन्निहते सैन्ये वानराणां तरस्विनाम् ।
यो यो धारयते प्राणान् तं तमाश्वासयामहे ॥
[[२२९]]
तदनु विभीषण उल्काहस्तो हनूमता सह रणभूमिगतान् गतासूनगतासुंश्च संचूर्णित परिपिष्टावयवांश्च पश्यन् मन्दं मन्दं शरनिपीडितस्य जाम्बवतः समीपमभ्येत्य अह्नः पञ्चमशेषेण सप्तषष्टिकोटिवानराः सुरारिणा इन्द्रजिता निषूदिताः दिष्ट्या भवानविध्वंसित- प्राण इत्यभिधाय तेन च पवनसुतः कच्चित्समाण इति पृष्टो राजपुत्रौ राजानं सुप्रीवं चापहाय मारुतिमेव किमिति पृच्छसीत्यवोचत् । तदनु जाम्बवान्,
यस्मिन् जीवति वीरे तु हतमप्यहतं बलम् । हनूमत्युज्झितप्राणे जीवन्तोऽपि वयं हताः ॥
अनेन बहुजनजीवनोपयोगिनो जनस्य जीवनं श्लाध्यमिति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः
यस्मिन् जीवति जीवन्ति बहवस्म तु जीवतु ॥ इति ।
इत्यभिधाय अभिवादयन्तं हनूमन्तं बहुधा संस्तुवन् त्वत्पराक्रमकालोऽयं । सत्वरं ऋषभ- हिमवतोरन्तरा विद्यमानमौषधपर्वतमासाद्य संजीवनी विशल्यकरणी सवर्ण करणी संधान- करण्यभिधा ओषधीरानीय सर्वानस्मानुज्जीवयेत्यनुशशास ।
तो हनूमानपि तत्क्षणेनैव गिरिमात्रशरीर. स्वोरुवेगेन तरुगिरिशिखराणि विशीर्ण- यन् सुरपथमुत्प्लुत्य विविधानि स्थलानि पश्यन्,
स ब्रह्मकोश रजतालयं च शकालयं रुद्रशरप्रमोक्षम् । हयाननं ब्रह्मशिरश्च दीप्तं ददर्श वैवस्वतकिन्नरांश्च ॥
वज्रालयं वैश्रवणालयं च सूर्यप्रभ सूर्यनिबन्धनं च । ब्रह्मालयं शङ्करकार्मुके च ददश नाभिं च वसुन्धराया। ॥ D. Y. 30.
[[२३०]]
ततः
धर्माकृते
कैलासमग्र हिमवच्छिलां च तं वै वृषं काञ्चनशैलमप्रयम् । स सर्वोषधिसंप्रदीप्तं ददर्श सर्वोपधिपर्वतेन्द्रम् ॥
अर्थिनं मामवलोक्य अदर्शितस्वस्वरूपा औषध्य इति कुपितहृदयस्तमेव पर्वतं सवनशृङ्गमुत्पाट्य नभोमार्गमुल्लंघ्य समाजगाम ।
ततो महात्मा निपपात तस्मिन् शैलोत्तमे वानरसैन्यमध्ये । हर्युत्तमेभ्यः शिरसाऽभिवाद्य विभीषणं तत्र स सस्वजे च ॥
अत एव
अनेन महत्कार्यं साधितवता ऽभिवादनं कर्तव्यमिति सूचितम् । दुस्साध्यस्य जयद्रथस्य वधानन्तरं भीमादिभिरभिवादनं धर्मपुत्रस्य कृतमिति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि
ततो भीमो महाराज सात्यकिश्च महारथः । अभिवाद्य गुरुश्रेष्ठं मार्गणैः क्षतविक्षतौ ॥
क्षितावास्ता महेष्वासौ पाञ्चाल्यै परिवारितौ ॥ इति ।
तावप्युभौ मानुषराजपुत्रौ तं गन्धमाघ्राय महौषधीनाम् । बभूवतुस्तत्र तदा विशल्यौ उत्तस्थुरन्ये च हरिप्रवीराः ॥ सर्वे विशल्या विरुजाः क्षणेन हतप्रवीरा निहताश्च ये स्युः । गन्धेन तासां प्रवरौषधीनां सुता निशांतेष्विव संप्रबुद्धाः ॥
बानरवन्मृता राक्षसा अपि कुतो नोत्थिता इति शङ्का व्यावर्तयितुमुत्तरग्रन्थः
यदाप्रभृति लङ्कायां युद्धधन्ते कपिराक्षसाः । तदाप्रभृति मानार्थमाज्ञया रावणस्य च ॥
ये हन्यन्ते रणे तत्र राक्षसाः कपिकुञ्जरः । editated क्षिप्यन्ते सर्व एव तु सागरे
मतत्समानीताभिरप्योषधीभिर्देवहता राक्षसा नोज्जीविताः
ततो हरिर्गन्धवहात्मजस्तु तमोषधीशैलमुदग्रवीर्यः । निनाय वेगाद्धिमवन्तमेव पुनश्च रामेण समाजगाम ॥ इति ॥
पञ्चसप्ततितमे
युद्धकाण्डः ।
[[२३१]]
तनम्सुग्रीवः प्रबलतरराक्षसयूथपनिधनेन व्यक्तिहृदयो दशवदनः नेदानीं युद्धाय निष्क्रमणं संपादयितुं समर्थः । तदिदानी अस्तं गते गभस्तिमालिनि उल्काहस्ताः पर्वताकारान् प्राकारान् युगपदाक्रम्य सर्वतो लङ्कामादीपयत ।
आसनद्वारमासाद्य युध्यत्वं लभाः ।
यच वो वितथं कुर्यात्तत्र तत्र व्यवस्थित ॥
स हन्तव्यो मिसंप्लुत्य राजशासनदूषकाः ।
राज्ञो वध चिकीर्षेद्यः तस्य चित्रो वधः स्मृतः ॥ इति ।
ततो वानरप्रवीरैर्व्याकुलीकृतां लङ्कामभिवीक्ष्य प्रकुपितेन दशवदनेन प्रेषिता यूपाक्षप्रजङ्घा कम्पन शोणिताक्षपरिवृताः निकुम्भकुम्भादयो राक्षसप्रवराः वलीमुखबलं प्रविश्य निर्विशङ्कं असह्यविक्रमा व्याकुलीचक्रुः ।
षट्सप्ततितमे -
ततः प्रवृत्ते वानररजनीचरसंक्षये अङ्गदनिहतमकम्पनमवेक्ष्य शोणिताक्षः रण- क्षोणीतलगतमङ्गदमभिपत्य युद्धयमानः तेन विभग्नधनुस्यन्दनः सखङ्गः श्येनवदाकाश- मुत्प्लुत्य परिभ्रमन् गृहीतखड्गेनाङ्गदेन उपवीतमार्गतो विदलितशरीरोऽपि प्रजङ्घयूपाक्ष - सहितः द्विविदमैन्दसहितमङ्गदमयुद्ध्यत । ततोङ्गदेन खड्गेन निकृत्तशिरसि प्रजचे द्विविदेन शोणिताक्षे विदीर्णे मैन्दबाहुपीडिते च यूपाक्षे वानरैर्भनां रजनीचरवाहिनी- मवेक्ष्य कुम्भनामा निशाचर शिलावर्षेणापततो मैन्दद्विविदागदान् तोत्रतरशरवेगेनाभिभूय श्रीरामवच प्रचोदितान् जाम्बवत्सुषेगवेगदर्शिप्रमुखानप्यभिमुखमापततः पत्रिभिस्समुत्सार्य सकोपमागतेन तपनसुतेन सह कतिपय समयं संगरमाचरन् भद्मकार्मुकः तेन चेत्थमभ्यधायि -
निकुम्भाग्रज वीर्य ते बाणवेगं तदद्भुतम् । सन्नतिश्च प्रभावश्च तव वा रावणस्य वा ॥
प्रह्लादबलवृत्रघ्नं कुबेरवरुणोपम ।
एकस्त्वमनुजातोऽसि पितरं बलवृत्ततः ॥ગ્
धर्माकूते
arati महाबाहुं चापहस्तमरिन्दमम् ।
दिशा नातिवर्तन्ते जितेन्द्रियमिवाधयः ॥
अत्र इन्द्रियनिग्रहवतः आधयो न भवन्तीत्युक्तम् । अतएव इन्द्रियनिग्रहेण मनसो विषयवासनानिषेधे सति आधिव्याधिनाश इति योगशास्त्रे प्रतिपादितम् -
वासनासपरित्यागे यदि यलं करोत्यलम् ।
तत्ते शिथिलतां यान्ति सर्वाधिन्यावय. क्षणात् ॥ इति ।
एतादृशेन्द्रियनिग्रहे मनोनिग्रहो हेतु । मनोनिग्रहस्य हेतुत्वं च कटवल्ल्याम्
यस्तु विज्ञानवान् भवति युक्तेन मनसा सदा । तस्येन्द्रियाणि वश्यानि सदश्वा इव सारथे ॥ इति ।
अद्य भूतानि पश्यन्तु शकशंबरयोरिव । महाविमर्द समरे मया सह तवाद्भुतम् ॥
कृतमप्रतिमं कर्म दर्शितं चास्त्रकौशलम् । पातिता हरिवीराश्च त्वयैते भीमविक्रमाः ॥
उपालम्भभयाच्चापि नासि वीर मया हतः ।
कृतकर्मा परिश्रान्तो विश्रान्तः पश्य मे बलम् ॥
अनेन वीराणा अन्यैर्युद्धकरणेन श्रान्तस्य शत्रोहननं निन्दितमिति सूचितम् । अत एव श्रांतस्य सात्यकेननप्रवृत्तं भूरिश्रवस प्रति अर्जुनकृतोपालम्भो द्रोणपर्वणि बहुभिस्सह संगम्य निर्जित्य च महारथान् । श्रान्तश्च श्रांतवाहश्च विमनाः शस्त्रपीडितः ॥ ईदृशं सात्यकिं संख्ये निर्जित्य च महारथम् । अधिकत्वं विजानीषे स्ववीर्यवशमागतम् ॥
यदीच्छसि शिरश्चास्य असिना हन्तुमाहवे ।
तथा कृच्छ्रतं चैव सात्यकिं कः क्षमिष्यति ॥ इति ।
कुम्भोऽपि मुष्टियुद्धेन तत्प्राणनष्टिमाकाङ्क्षन् तेन च मध्ये समुद्रमुत्क्षिप्य निक्षिप्तोऽपि पुनश्च सत्वरमुत्प्लुत्य लवगाधिपमभियुध्यमानः तत्कृतमुष्टिप्रहारेण विशीर्ण- हृदयो रणक्षणौ निपपात ॥
युद्धकाण्डः ।
[[२३३]]
सप्तसप्ततितमे
ततो निकुम्भोऽपि कुम्भवधमसहमानः गिरिवर शिखराभं महापरिघमादाय नगरी- मुखाद्विनिष्क्रम्य तेन च परिभ्रामयन्वानरानीकं विनाशयन् दिवौकसा प्रहर्ष समुखमागत्य विवृतोरसि मारुतौ परिवनिपात वैफल्यमाकलय्य सचालयन् साचलामचला मारुतकृतमुष्टि- निपातपरिपिष्ठो दिष्टां गतिमवाप ॥
व्यपेते तु जीवे निकुंभस्य हृष्टा विनेदु प्रवङ्गा दिशः सस्वनुश्च । aarea चोवीं पफालेव च द्यौर्बलं राक्षसानां भयं चाविवेश ॥
अष्टसप्ततितमे
ततो निकुम्भनिपातकुपितराक्षसपतिचोदितो मकराक्षो नाम राक्षसः ससमरपरिकरं ससारथिं रथमारुह्य निशाचरवाहिन्या नगरीमुखान्निर्गत्य व्यत्यासयन्नत्याहित निमित्तानि दशरथसुतपरिपालितां वनौकसां सेनामाविवेश ॥
एकोनाशीतितमे
ततो वानरनिशाचरेषु भृशतरं परस्परं युध्यमानेषु वानरकृतनिजबलक्षोभरोषारुणाक्षी मकराक्षोऽपि स्वजनकवैरिणं जानकीरमणमासाद्य निजमरणमासाद्य निजमरणाय बाणगणै- रर्दयन् संमर्दितोऽपि श्रीरामसायका सारैर्निजपितृवधानुसन्धानतः किमपि प्रलपन् समुद्दी- पर्यश्व रामभद्रम्य रोषं तच्छरनिकृत्तवर्मकार्मुकत्रिशूलः पावकास्त्रतो गतासुरपतत् ।
दशरथसुतचापवाणवेगै रजनीचरं निहतं खरात्मजं तु । ददृशुरथ च देवताः प्रहृष्टा गिरिमिव वज्रहतं यथा विकीर्णम् ॥
अशीतितमे -
अथ मकराक्षसंक्षपणसंब्तः पतिप्रचोदितो विहितसमितिसंमतहुतभुक्समपिशिता- शनसंनाहो जनित निजतातसमुत्साह । रावणिः कौणपगणपतिपरिभूतिमन्यथयन् दाशरथि - मनोरथावधीरणायाग्निशालां प्रविश्य यथोक्तहुतवहसंतर्पणसंप्राप्तं महारथमधिरुह्यान्तर्घाय चात्मानं पर्जन्यमार्गे ऊर्जितानार्जनः समार्जयन वीरलक्ष्मीं नखरवानरवाहिनीं रणक्षोणीगतौ समररचनाविचक्षणावपि रामलक्ष्मणौ अक्षयशरक्षेपैर्विक्षोभ्यापीडयत् ।
धर्माकृते
लक्ष्मणस्तु ततः क्रुद्धो भ्रातरं वाक्यमत्रवीत् । ब्राह्ममत्र प्रयोक्ष्यामि वधार्थं सर्वरक्षसाम् ॥
तमुवाच ततो रामो लक्ष्मणं शुभलक्षणम् ।
ther eat raife पृथिव्यां हन्तुमर्हसि ॥
अनेन एकस्य दुष्टस्य कृते बहूनां हननं न कर्तव्यमिति सूचितम् । तथाच हरिवंशे पृथ्वी प्रति पृथु ’
एकस्यार्थाय यो हन्यादात्मनो वा परस्य च ।
बहून् वा प्राणिनो भद्रे भवेत्तस्येह पातकम् ॥ इति ।
अयुध्यमानं प्रच्छन्नं प्राञ्जलिं शरणागतम् ।
पलायन्तं प्रमत्तं वा न हन्तुं त्वमिहार्हसि ॥
अनेन प्रच्छन्नादेर्वधो न कर्तव्य इत्युक्तम् । तच्च प्राक् प्रपञ्चितम् ॥
अस्यैव तु वधे यत्नं करिष्यावो महाबल । आदेक्ष्याat महावेगानखानाशीविषोपमान् ॥
तमेनं मायिनं क्षुद्रमन्तर्हितचरं बलात् । राक्षसं निहनिष्यन्ति दृष्ट्वा वानरयूथपाः ॥
यद्येष भूमिं विशते दिवं वा रसातलं वाऽथ नभस्तलं वा । एवं निगूढोऽपि ममात्रदग्धः पतिष्यते भूमितले गतासुः ॥
इत्येतदुक्त्वा वचनं महार्थ रघुप्रवीर लवगोत्तमैर्वृतः । aure रौद्रस्य नृशंसकर्मणस्तदा महात्मा त्वरितं निरीक्षते ॥
एकाशीतितमे
तदनु मेघनादः स्वविनाशकरं राघवव्यवसायमध्यवसाय भीतः संनिवृत्त्याहवात् प्रविश्य नगरी मायामयीं सीतां स्वरथमारोप्य प्रभञ्जनात्मजप्रभृतीनां वानरयूथपानां मनोव्यामोहनाय,
कृत्वा विकोश निस्त्रिंशं मूर्ध्नि सीतां प्रधर्षयन् ।
तां स्त्रियं पश्यतां तेषां ताडयामास राक्षसः ॥
युद्धकाण्डः !
ततस्तदवलोक्य व्यथितहृदयो मारुतिस्तमेवमुवाच
दुरात्मनात्मनाशाय केशपक्षे परामृशः ।
अनेन सतीनां केशग्रहणमात्मन कुलस्य च नाशकमिति सूचितम् । अतएव दुःशासन गृहीतान् केशान् प्रदर्श्य क्लिश्यन्ती द्रौपदी प्रति कृष्णः त्वत्केशाकर्षणजनित- पापस्य फलं कुलनाशं प्राप्स्यन्ति । अहमपि तथा करोमीत्युक्तवान् उद्योगे
अचिराद्रक्ष्यसे कृष्णे रुदतीर्भरतस्त्रियः । हतमित्रा हतबला येषां योद्धासि भामिनि ॥ अहं वै तत्करिष्यामि भीमार्जुनयमैस्सह । युधिष्ठिरनियोगेन दैवाच्च विधिनिर्मितात् ॥
इति ।
ब्रह्मर्षीणां कुले जातो राक्षसीं योनिमाश्रितः ।
धिक् त्वां पापसमाचारं यस्य तें मतिरीदृशी ॥
अनेन महाकुलोत्पन्नस्यापि पुरुषस्य क्षेत्रानुगुण्येन बुद्धिर्भवतीति सूचितम् । तथा च विष्णुपुराणे
सुनीथा नाम या कन्या मृत्योः प्रथमजाऽभवत् ।
अङ्गस्य भार्या या दत्ता तस्यां व्येनो व्यजायत ॥
स मातामहदोषेण तेन मृत्योस्सुतात्मजः । निसर्गादेव मैत्रेय दुष्टभावो व्यजायत ॥ इति ।
नृशंसानार्य दुर्वृत्त क्षुद्र पापपराक्रम ।
अनार्यस्येदृशं कर्म घृणा ते नास्ति निर्घृण ॥
अनेन अनार्या दयनीयेष्वपि दयां न कुर्वन्तीति सूचितम् । तथा चानुशासनिके
मतङ्गतुनं पुत्रं प्रति गर्दभीमवचनम् -
अयं तु पापप्रकृतिर्खाले न कुरुते दयाम् ।
स्वयोनिं मानयत्येष भावो भावं नियच्छति ॥ इति ।
ये च स्त्रीघातिनां लोका वीरलोकेषु कुलिताः । इह जीवितमुत्सृज्य प्रेत्य तान् प्रतिपत्स्यते ॥
अनेन स्त्रीवधो निन्दित इति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः – ब्राह्मणेषु च ये शूराः स्त्रीषु गोषु तपस्विषु ।
धर्माकूते
वृन्तादिव फलं पक्कं धृतराष्ट्र पतन्ति ते ॥ इति ।
आपद्धर्मेऽपि
मा ववीस्त्वं स्त्रियं भीरुं मा पशुं मा तपस्विनम् । सर्वथा स्त्री न हन्तव्या सर्वसत्त्वेषु न कचित् ॥ इति ।
ततः
हरिश्रेष्ठं हनूमन्तमिन्द्रजित्प्रत्युवाच ह । सुग्रीवस्त्वं च रामश्च यन्निमित्तमिहागताः ॥
ai afer वैदेहीमचैव तव पश्यतः ।
अतः स्वभावत एव पापिष्ठस्येन्द्रजितः स्वस्य कार्यसिद्ध्याशया मायासीतावधे प्रवृत्तिप्रतिपादनात् पापिष्ठस्य अर्थनाशक एव पापसाधने च कर्मणि अर्थसाधकताबुद्धया प्रवृत्तिर्भवतीति सूचितम् । अत एव राज्यस्य स्वस्य च नाशके पापसाधने द्यूते पापिष्ठस्य दुर्योधनस्य राज्याशया प्रवृत्तिरुक्ता सभापर्वणि धृतराष्ट्रं प्रति दुर्योधनः- अयमुत्सहते राजन् श्रियमाहर्तुमक्षवित् । द्यूतेन पाण्डुपुत्रस्य तदनुज्ञातुमर्हसि ॥
द्यूते पुराणैर्व्यवहार. प्रणीतः तत्रात्ययो नास्ति न संप्रहारः ।
तद्रोचतां शकुनेर्वाक्यमद्य सभां क्षिप्रं त्वमिहाज्ञापयस्व ॥
स्वर्गद्वारं दीव्यता नो विशिष्टं तद्वर्तिनां चापि तथैव युक्तम् ।
भवेदेव ह्यात्मना तुल्यमेवं दुरोदरं पाण्डवैस्त्वं कुरुष्व ॥
इति । तत्रैव युधिष्ठिरं प्रति दुर्योधनः -
अहं दातास्मि रत्नानां धनानां च विशा पते । मदर्थे देविता चायं शकुनिर्मम मातुलः ॥ इति ।
द्रोणस्य सेनापत्याभिषेकानन्तरं वरं वृणीध्वेति द्रोणेनोक्तो दुर्योधनः पुनरपि देवनार्थतया युधिष्ठिर आनेय इत्युक्तवान् द्रोणपर्वणि -
सेनापतित्वं संप्राप्य भारद्वाजो महारथः । मध्ये सर्वस्य सैन्यस्य पुत्रं ते वाक्यमब्रवीत् ॥ यस्कौरवाणामृषभादापगेयादनन्तरम् । सेनापत्येन यद्राजन् मामच कृतवानसि ॥ सदृशं कर्मणस्तस्य फलं प्राप्नुहि भारत । करोमि कामकं तेऽद्य प्रवृणीष्व यदीच्छसि ॥ ततो दुर्योधनो राजा कर्णः दुःशासनादिभिः । तमथोवाच दुर्धर्षमाचार्य जपतां वरम् ॥
युद्धकाण्डः ।
।
[[२३७]]
ददामि चेद्वरं मह्यं जीवग्राहं युविष्ठिरम् । गृहीत्वा रथिना श्रेष्ठ मत्समीपमिहानय ॥ ततः कुरूणामाचार्यः श्रुत्वा पुत्रस्य ते वचः । सेनां प्रहर्षयन् सर्वामिदं वचनमब्रवीत् ॥ धन्यः कुन्तीसुतो राजन् यस्य ग्रहणमिच्छसि । न वधार्थं सुदुर्धर्ष वरमद्य प्रयाचसे ॥ किमर्थं च नरव्याघ्र न वधं तस्य कांक्षसे । नाशंससि क्रियामेतां ततो दुर्योधन ध्रुवम् ॥
आहोस्विदूधर्मराजस्य द्वेष्टा तस्य न विद्यते ।
यदीच्छसि त्वं जीवन्तं कुलं रक्षसि चात्मनः ॥ अथवा भरतश्रेष्ठ निर्जित्य युधि पाण्डवान् ।
राज्यं संप्रति दत्त्वा च सौभ्रात्रं कर्तुमिच्छसि ॥
धन्यः कुन्तिसुतो राजा सुजातं तस्य धीमतः । अजातशत्रुना तस्य यतस्त्रिद्यते भवान् ॥ द्रोणेनैवमुक्तस्य तव पुत्रस्य भारत । सहसा निःसृतो भावो योऽस्य नित्यं हृदि स्थितः ॥ नाकारो गूहितुं शक्यो बृहस्पतिसमैरपि । तस्मात्तत्र सुतो राजन् प्रहृष्टो वाक्यमब्रवीत् ॥ वधे कुन्तीसुतस्याजौ नाचार्य विजयो मम । हते युधिष्ठिरे पार्थो हन्यात्सर्वान्हि नो ध्रुवम् ॥ न च शक्या रणे सर्वे निहन्तुममरैरपि । य एव तेषां शेषस्स्यात् स एवास्मानशेषयत् ॥ सत्यप्रतिज्ञे त्यानीते पुनद्यूतेन निर्जिते । पुनर्प्रास्यत्यरण्याय पाण्डवास्तमनुव्रताः ॥
सोऽयं मम जयो व्यक्तं दीर्घकालं भविष्यति । अतो न वधमिच्छामि धर्मराजस्य कर्हिचित् ॥
सम्म जिह्ममभिप्रायं ज्ञात्वा द्रोणोऽथ तत्ववित् । सं वरं सांतरं तस्मै ददौ सचित्य बुद्धिमान् ॥
इति । द्यूतस्यार्थनाशकत्वं च कामन्दके.
अर्थनाशक्रियाऽवश्यं नित्यं वैरानुबन्धना । द्यूतादनर्थसंरंभो द्यूतात्स्नेहक्षयो महान् ॥
इति केवलदोष हिं द्यूतं राजा परित्यजेत् ॥
इति । द्यूतस्याधर्मत्वं च सभापर्वणि शकुनिं प्रति युधिष्ठिरः
निकृतिर्देवनं पापं क्षत्रा क्षत्रपराक्रम । न च नीतिर्भुवा राजन् किं त्वं धूर्त प्रशंससि ॥ नहि मानं प्रशंसति निकृत्तौ किनवस्य हि । शकुने मैत्र नो जेषीरमार्गेण नृशंसवत् ॥ इति
न हन्तव्या स्त्रियश्चेति यद्रवीषि लवङ्गम । पीडाकरममित्राणां यत्स्यात्कर्तव्यमेव तत् ॥
D.-Y. 31
[[२३८]]
इत्युवाच । ततः
द्वयशीतितमे
धर्माकृते
तं हृष्टरूपं समुदीक्ष्य वानरा विषण्णरूपाः समभिप्रदुद्रुवुः ।
तदनु हनूमान् रावणिभयेन इतस्ततो धावतो वानरान् कथञ्चिदवस्थाप्य तद्विनाशाय स्वप्रयुक्तं पाषाणं च इन्द्रजिता वितथीकृतमवलोक्य वितथमनोरथो मैथिलीशैथिल्येन च विशकलितोत्साहो वानरानभिवीक्ष्य इत्थमवोचत्
यन्निमित्तं हि युद्धद्यामो हता सा जनकात्मजा । इममर्थ हि विज्ञाप्य रामं सुग्रीवमेव च ।
तौ यत्प्रतिविधास्येते तत्करिष्यामहे वयम् ॥
अनेन उद्देश्यस्य फलस्याभावे युद्धं न कर्तव्यमित्युक्तम् । तथाच विराटपर्वणि उत्तरं प्रत्यर्जुनः
तत्रैव गच्छ वैराटे नास्ति युद्धं निरामिषम् ।
इत्यभिवायोपरते हनूमति रावणिरपि निकुंभिलामुखो हव्यवाहं तर्पयितुं प्रतस्थे ॥
“यशीतितमे
ततः श्रीरामवचसा स्वसाहाय्याचरणाय समागतेन जाम्बवता सह रामसमीप- भागत्य पवनसुतो रावणिक्कृनसोता वधवृत्तान्तमखिलमपि निवेदयामास ॥
तदनु तदाकर्णनसमूच्छितम्,
से लक्ष्मणोऽथ बाहुभ्यां परिष्वज्य सुदु खितः । उवाच राममस्वस्थं वाक्यं हेत्वर्थसंयुतम् ॥
शुभे वर्त्मनि तिष्ठन्तं स्वामद्य विजितेन्द्रियम् ।
अनर्थेभ्यो न शक्नोति त्रातुं धर्मो निरर्थकः ॥
अत्र सन्मार्गे वर्तमानं जितेन्द्रियमपि त्वां धर्मोऽनर्थेभ्यो दुःखेभ्यस्त्रातुं न शक्नोतीत्युक्तया असन्मार्गे वर्तमानस्य धमों नश्यति सन्मार्गे वर्तमानस्य सफलो भवतीति व सूचितम् । तथाच मानवे
युद्धकाण्डः ।
[[२३९]]
यज्ञोऽनृतेन क्षरति तपः क्षरति कीर्तनात् । आयुर्विप्रापवादेन दानं तु परिकीर्तनात् ॥ इति । वनपर्वणि धर्मपुत्रं प्रति द्रौपदीवाक्ये
राजानं धर्मगोप्तारं धर्मो रक्षति रक्षितः ॥ इति ।
भूतानां स्थावराणां च जङ्गमानां च दर्शनम् । यथाऽस्ति न तथा धर्मस्तेन नास्तीति मे मतिः ॥
यथैव स्थावरं व्यक्त जङ्गमं च तथाविधम् ।
नायमर्थस्तथायुतस्त्वद्विधो न विपद्यते ॥
अत्र स्थावरजङ्गमात्मकभूताना यादृशं स्फुटनरं प्रत्यक्षमस्ति न तथा धर्मस्य प्रत्यक्षदर्शनमस्ति तस्मान्न धर्मे प्रत्यक्षं प्रमाणम् । यदि धर्मः प्रामाणिकः स्यात् त्वादृशो न विपद्येतेत्युक्तम् ॥
Я
rer भवेद्भूतो रावणो नरकं व्रजेत् । भवांश्च धर्मसंयुक्तो नैव व्यसनमाप्नुयात् ॥
तस्य च व्यसनाभावाद्व्यसनं च गते त्वयि । धर्मो raceae परस्परविरोधिनौ ॥
[[1]]
अत्र यद्यधर्मो वा भूत. स्यात् प्रामाणिकः स्वात्तदा रावणो नरकं व्रजेत् क्लेशं प्राप्नुयात् । धर्मयुक्तो भवानपि व्यसनं न प्राप्नुयात् । अधार्मिके रावणे व्यसनादर्शनात् धार्मिके च त्वयि दुःखदर्शनाच्च धर्मः अधर्मो भवति क्लेशफलको भवति । अधर्मश्च सुखफलको भवति । अतः धर्माधर्मयोः सुखदुःखानुभवैकलिङ्गत्वस्य वक्तव्यतया सुखस्य अधर्मेण सहचारस्य रावणे दर्शनात् त्वयि च दुःखस्य धर्मेणैव सहचारदर्शनेन व्यभिचा- रित्वान्नानुमानं प्रमाणमित्युक्तम् ॥
धर्मेणोपलभेद्धर्ममधर्म चाप्यधर्मतः । यद्यधर्मेण युज्येयुर्येष्वधर्म प्रतिष्ठितः ॥
यदि धर्मेण युज्येरन्नाधर्मरुचयो जना । धर्मेणाचरतां धर्मस्तथा चैषां फलं भवेत् ॥
यस्मादर्था विवर्धते येष्वधर्मः प्रतिष्ठितः । क्लिश्यंते धर्मशीलाश्च तस्मादेतौ निरर्थकौ ॥
[[२४०]]
eng
अत्र धर्मेण सुखेन धर्मं पुण्यं तदोपलमेस् अनुमिनुयात् । एवमधर्मतो दुःखास अधर्मं पापं च तदा अनुमिनुयात् । येष्वधर्मः प्रतिष्ठितः व्यवस्थितः ते अधर्मेण दुःखेन यदि युज्येरन् नाधर्मरुचयो जनाः अधर्मरुचयो न भवन्तीत्यधर्मरुचयः धर्मिष्ठा इति यावत् । ते च धर्मेण सुखेन यदि युज्येरन् यदि वा अधुना धर्मेण चरतां धर्मेणैव सह वर्तमानानां धर्मः सुखं फलं भवेत् फलमुत्पद्येत तथा अधर्मेण सह वर्तमानानां अधर्मः दुःखं फलमुत्पद्येत । न चैवं दृश्यते, यस्मात्कारणाद्येष्वधर्म प्रतिष्ठित तेष्वर्था विवर्धन्ते धर्मशीलाश्च क्लिश्यन्ते ।
तदयमभिप्रायः - सुखेन धर्मं दुखेन चाधर्म तदाऽनुमिनुयात् यदि पूर्व धर्म कृतवति संप्रति वा अनुतिष्ठति सुखं दृश्येत । यदि वा पूर्व अधर्ममनुष्ठितवतः संप्रति वा पाप समाचरतः तत्फलं दुःखं दृश्येत । नचैव उभयविधं दृश्यते । यस्मात्कारणादधर्म- प्रधानेष्वर्थाभिवृद्धिदर्शनं धार्मिकेषु च क्लेशाभिवृद्धिदर्शनं अतो नियतसहचाराभावान्नानुमानं प्रमाणम् । अतः अप्रामाणिक धर्माधर्मौ । यदि च तत्साधकं प्रमाणान्तरं भवेत् तथा- प्युक्तविधया विपरीतफलकत्वान्निरर्थकावित्युक्तम् ।
वध्यंते पापकर्माणो यद्यधर्मेण राघव ।
धर्महतो धर्मः स हतः कं वधिष्यति ॥
अत्र पापप्रधाना जनाः अधर्मेण पापेन पीडामनुभवन्तीत्यप्ययुक्तम् । वधकर्म हनन क्रियाकर्म नश्वरं इति यावत् । अत एव हतः विनष्टः । अतः स्वयं विनष्टस्सन् कमन्यं वधिष्यति पीडयेत् ? स्वयमेव क्षणिकत्वाश्चिरध्वस्तस्सन् कालांतरभावि दुःखं कथमुत्पादयेदित्युक्तम् ।
अत्र
अथवा विहितेनायं हन्यते इति चापरं । विधिरालिप्यते तेन न स पापेन कर्मणा ॥
अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनस्सुखदु खयो । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा श्वभ्रमेव वा ॥ ईश्वरो विदधातीह कल्याणं यच्च पापकम् । शकुनिस्त्विव बद्धो वा नीयतेयमनीश्वरः ॥
इत्यादिशास्त्रविहितेन ज्ञापितेन ईश्वरेण विधायकेन शास्त्रेण वा पुरुषो हन्यते बाध्यते हंति वा परान् नतु पुण्यपापयोः स्वतंत्रः पुरुष इति मतमयुक्तम् । तथा सति स्वतंत्रस्येश्वरस्यैव पुण्यपापे स्यातां न पुरुषस्य अस्वातंत्र्यादित्युक्तम् ।
युद्धकाण्डः ।
Regप्रतिकारेण स्वव्यतेनासता सता ।
कथं शक्यं परं प्राप्तुं धर्मेणारिविकर्शन ॥
अत्र अदृष्टप्रतिकारेण अज्ञातनतिबंधकेन अज्ञानसाधकेन स्वरूपतोऽप्यनभि- व्यक्तेन अत एव असता असत्कल्पेन एवंरूपेण सता धर्मेण परं सुखं कथं प्राप्तुं शक्यं ? यस्यानुकूलं प्रतिकूलं वा ज्ञातु न शक्यं स्वरूपं चानमिव्यक्तं तेन कथं कार्य साधयेत् ? अतो धर्मस्य फलजनकत्वेऽपि प्रतित्रान्न फलोत्पत्तिरिति मतमयुक्तम् ।
यदि सत्स्यात्सतां मुख्यं नासत्स्यान्तच किंचन ।
स्वया यदीदृशं प्राप्तं तस्मात्सनोपपद्यते ॥
अत्र यदि धर्म. प्रामाणिकस्स्यात् तस्य सुखफलकत्वमपि यद्यनुमितं स्यात्तदा सत्पुरुषश्रेष्ठस्य धर्मप्रधानस्य तव सुखमेव स्यात्, दुखं किंचिदपि न स्यात् । यद्यस्मात् कारणात् त्वया व्यसनमीदृशं राज्यभ्रशादि प्राप्तं तस्मात् सत् पुण्यजनकसुखमिति स्वरूपं सदिति च नोपपद्यते इत्युक्तम् ।
अथवा दुर्बलः क्लीबो बलं धर्मोऽनुवर्तते ।
दुर्बलो हृतमर्यादो न सेव्य इति मे मतिः ॥
अत्र धर्मः सुखहेतुरेव तथाऽपि,
[[1]]
न दैवमकृते किञ्चित्कस्यचिद्दातुमर्हति । यथाग्मिः पवनोद्धृतः सूक्ष्मोऽपि सुमहान् भवेत् ॥
तथा कर्मसमायुक्तं दैवं साधु विवर्धते ॥
इति वचनेन धर्मः पुरुषकारबलमपेक्ष्य कार्यं साधयतीति यदि मन्यसे तर्हि पुरुषकार एव प्रबलत्वात्सेव्यः नतु धर्मों हृतमर्यादः पुरुषकारेणापहृता मर्यादा सुखजनन - सामर्थ्यं यस्य स तथोक्तः तादृशो दुर्बलो धर्मों न सेव्य इत्युक्तम् ॥
बलस्य यदि चेद्धर्मो गुणभूतः पराक्रमे । धर्ममुत्सृज्य वर्तस्व यथा धर्मे तथा बले ॥
अत्र पुरुषकारस्य धर्मो गुणभूतश्चद्धर्ममुत्सृज्य पुरुषकार एव प्राधान्येन वर्तस्व यथा संप्रति धर्मे प्राधान्येन वर्तसे इत्युक्तम् ।
अथ चेत्सत्यवचनं धर्मः किल परन्तप ।धर्माकृते
अनृतस्त्वथ्यकरुणः किं न बद्धस्त्वया पिता ॥
अनेन यदि सत्यवचनं धर्मः तदतिक्रामन् राजा दण्ड्यश्च तदा त्वय्यनृतस्त्वद्विषये अभिषेकं प्रतिज्ञाय पश्चाद्वनप्रस्थापनेन अनृतवादी अकरुणश्च पिता किमिति त्वया न बद्धः स्वया न शिक्षितः तस्माद्धर्मः क्रियत इति तब प्रतिज्ञामात्रमित्युक्तम् ॥
यदि धर्मो भवेद्भूतो धमों वा परन्तप ।
न म हत्वा मुनिं वज्री कुर्यादिज्यां शतक्रतुः ॥
अधर्मसंश्रितो धर्मो विनाशयति राघव । सर्वterrari काकुत्स्थ कुरुते नरः ॥
मम चेदं मतं तात धर्मोऽयमिति राघव । धर्ममूलं त्वया हिनं राज्यमुत्सृजता तदा ॥
अत धर्मोऽधर्मश्च भूतः प्रामाणिकः तयोर्मध्ये धर्म एवाssदरणीयः अधर्मः परित्याज्य इति यदि तदा शतक्रतुरिन्द्रो राज्यमात्यर्थं मुनि विश्वरूपं त्वाष्ट्रं स्वपुरोहितं न हन्यात् नवा तत्प्रायश्चितं यागं कुर्यात् । अतः कारणाद्धर्मः अधर्मसहित एव अनर्थं विनाशयति न केवलो धर्मः तस्मादुभावपि धर्माधर्मौ कार्यार्थी पुरुषो यथाकामं यथेच्छं अर्थप्राप्त्युचितदेशकालानुसारेण कुर्यात् । अयमेव काले धर्माधर्मो भयपरिग्रहो न्याय्य इति इंद्रादेवि ममापि मतम् । एतादृशधर्ममूलं च हस्तप्राप्तं राज्यमुत्सृजता परित्यजता त्वया छिन्नमित्युक्तया अर्थस्य धर्मं प्रति कारणत्वं विस्पष्टमुक्तम् ॥
तथाच वनपर्वणि भीमः
धर्मार्थेन महता शक्यो राजन्निषेवितुम् । न चार्थो भैक्ष्यचर्येण नापि क्लैब्येन कर्हिचित् ॥ नहि केवलधर्मात्मा पृथिवीं जातु कश्चन । पार्थिवो व्यजयद्राजन् न भूर्ति न पुनः श्रियम् ॥ राज्यस्य पदवीं धयां व्रज-सत्पुरुषोचिताम् । धर्मकामार्थहीनानां कि नो वस्तुं तपोवने ॥ इति ।
अर्थेभ्योऽथ विवृद्धेभ्यस्संवृत्तेभ्यस्ततस्ततः । क्रियास्तव प्रवर्तन्ते पर्वतेभ्य इवापगाः ॥
अर्थेन हि वियुक्तस्य पुरुषस्याल्पतेजसः ।
।
उच्छिद्यन्ते क्रियास्सर्वा ग्रीष्मे कुसरितो यथा ॥
युद्धकाण्डः ।
[[२४३]]
अत्र अर्थस्य अन्वयव्यतिरेकाभ्या सर्वक्रियामूलत्वमुकवा अर्थाभावे काचिदपि क्रिया न प्रवर्तत इत्युक्तम् । अत एव राजधर्मे युधिष्ठिरं प्रति अर्जुनवाक्यम् - अर्थेन हि वियुक्तस्य पुरुषस्याल्पचेतसः । विच्छिद्यंते कियास्सर्वा ग्रीष्मे कुसरितो यथा ॥ इति ।
सन्तमर्थ परित्यज्य सुखकामसमेधितः । पापमारभते कर्तुं तदा दोषः प्रवर्तते ॥
अत्र पूर्वोक्तप्रकारेण धर्ममूलं सर्वलौकिक क्रियामूलं चार्थं परित्यज्य सुखकामस्सन् यः पुरुषः पापमारभते दुःखबहुलं अधर्ममारभते यदा तदा राज्यभ्रंशादिदोषः प्रवर्तत इत्युक्तम् ।
यस्यार्थास्तस्य मित्राणि यस्यार्थास्तस्य बान्धवाः । यस्यार्थः स पुमान् लोके यस्यार्थास्तच पण्डितः ॥
यस्यार्थः सच विक्रान्तो यस्यार्थास्तच बुद्धिमान् । यस्यार्थास्स महाभागो यस्यार्थास्त गुणान्वितः ॥
अर्थस्यैते परित्यागे दोषाः प्रव्याहृता मया । राज्यमुत्सृजता वीर येन बुद्धिस्त्वया कृता ॥
यस्यार्थास्तस्य कामार्थास्तस्य सर्वे प्रदक्षिणाः । अधनेनार्थकामेन नार्थशक्यो विचिन्वता ॥
हर्षः कामश्च दर्पश्च धर्मः क्रोधः शमो दमः । अर्थादेतानि सर्वाणि प्रवर्तन्ते नराधिप ।
येषां नश्यत्ययं लोकश्चरतां धर्मचारिणाम् । aseस्त्वयि न दृश्यन्ते दुर्दिनेषु यथा ग्रहाः ॥
स्वयि प्रव्रजिते वीर गुरोश्च वचने स्थिते 1 रक्षसाऽपहृता भार्या प्राणैः प्रियतरा तब ॥
अत्र यस्यार्थास्तस्य मित्राणीत्यादिना केवलं धर्मे मूलं धर्मः किंतु मित्रबान्धवादि सकलसंपत्तावदि अर्थं मूलमित्युक्तम् । तथाच राजधर्मे युधिष्ठिरं प्रति अर्जुनवाक्यम्
स्यार्थास्तस्य मित्राणि यस्यार्थस्तस्य बांधवाः ।
धर्माकूते
यस्वार्थास्स पुमान् लोके यस्यास्स च पण्डित ॥
अनेनार्थकामेन नार्थ शक्यो विधित्सता । अर्थैरथ नियन्ते गजैरिव महागजाः ॥
धर्मः कामश्च दर्पश्च हर्षः क्रोधः शमो दमः । अर्थादेतानि सर्वाणि प्रवर्तन्ते नराधिप ॥ धनात्कुलं प्रभवति धनाद्धर्मः प्रवर्तते । नाधनस्यास्त्ययं लोको न पर पुरुषोत्तम ॥ नाधनो धर्मकृत्यानि यथावदनुतिष्ठति । धनाद्धि धर्मो नि खौति शैलागिरिनदी यथा ॥
कृशाश्वश्च कृशा गावः कृशभृत्यः कृशातिथिः ।
सबै राजन् कुशो नाम न शरीरकुशः कृशः ॥ इति ।
तदद्य विपुलं वीर दुःखमिन्द्रजिता कृतम् । कर्मणा व्यपनेष्यामि तस्मादुत्तिष्ठ राघव ॥
उत्तिष्ठ नरशार्दूल महाबाहो दढव्रत । किमात्मानं महात्मानमात्मानं नावबुद्धयसे ॥
अहमra aatmaः प्रियार्थ जनकसुतानिधनं निरीक्ष्य रुष्टः । सहयरथगजां सराक्षसेन्द्रां भृशमिषुभिर्विनिपातयामि लङ्काम् ॥
चतुरशीतितमे -
तदनु भ्रातरमाश्वासयन्तं विषण्णवदनं लक्ष्मणं परितो विषण्णान् वानरप्रमुखानप्य- वलोक्य किमेतदित्याश्वर्याविष्टो विभीषणो वैदेहीवृत्तात श्रवणतो वयं विषण्णा जातास्स्म इति लक्ष्मणमुखादवेत्येत्थमकथयत् - निखिलवान रवाहिनीमोहनाय मेघनादविहितमायादर्शनेन नेदानीं क्लेश उचितः ॥
नैव साना न भेदेन न दानेन कुतोऽन्यथा ।
सा द्रष्टुमपि शक्येत नैव चान्येन केनचित् ॥
अनेन उत्कटेच्छाविषयं वस्तु आप्राणं न विसृजतीति सूचितम् । अत एवार्थ-
लुब्धः प्राणात्ययेऽपि अर्थव्ययं नाङ्गीकरोतीत्युक्तं प्राचीनैः
कृपणः खलु जीवान्ते ऋतौ भार्यां न गच्छति । कदाचिदस्य सञ्जातो धनं मे भक्षयिष्यति ॥ इति । वस्तु सीतायाः रावणस्य असंमत एवं यतः रावणः
युद्धकाण्डः ।
याच्यमानस्सुबहुशो मया हितचिकीर्षुणा । वैदेहमुत्सृजस्वेति नैव तत्कृतवान् वचः ॥
तदिदानीमस्मान् मोहयित्वा समारब्धं निकुंभिलायां यज्ञं वितथयितुं -
लक्ष्मणं प्रेपयास्माभिः सह सैन्यानुकर्षभिः ।
त्याजयिष्यति तत्कर्म ततो वध्यो भविष्यति ॥
શ
अनेन क्रियमाणस्य कर्मण असमाप्तौ कर्तुरेव वधो भवतीति सूचितम् । तथाच तैत्तिरीयश्रुतिः - यज्ञस्य वा अप्रतिष्ठिताद्यज्ञः पराभवति यज्ञं पराभवन्तं यजमानोनुपरा-
भवतीति ।
बालकाण्डेऽपि
अरक्षितस्य यज्ञस्य सद्यः कर्ता विनश्यति । इति ।
समाप्तकर्मा हि स राक्षसर्षभो भवत्यवध्यः समरे सुरासुरैः । युयुत्सतानेन समाप्तकर्मणा भवेत्सुराणामपि संशयो महान् ॥ इत्यादिशत् ।
पञ्चाशीतितमे
तदनु रामेण इन्द्रजिद्वधोपायं समयं जिज्ञासमानेन पृष्टो विभीषणस्तमित्थ-
माचचक्षे —
निर्याहि ।
निकुंभिलामसंप्राप्तमहुतानिं च यो रिपुः । स्वामाततायिनं हन्यादिन्द्रशत्रो स ते वधः ॥
वरो दत्तो महाबाहो सर्वलोकेश्वरेण ह ।
इत्येवं विहितो राजन् वधस्तस्यैष धीमतः ॥ इति ।
सदनु तद्वचनाकर्णनेन समाहितमना रामः वानरसेनया जांबवता च सह शत्रुवधाय
अयं स्वां सचिवै सार्धं महात्मा रजनीचरः ।
अभिशस्तस्य देशस्य पृष्ठतोऽनुगमिष्यति ॥
इति लक्ष्मणमादिशत् ।
D. Y. 32
[[२४६]]
धर्माकृते
अनेन प्रकुपितो मर्मज्ञो ज्ञातिरेव विनाशको भवतीति सूचितम् । तथाच कामन्दके
छिद्रं मर्म च वीर्यं च विजानाति निजो रिपुः । विकृतस्तत्कुलीनस्तु स्वयोनि ग्रसतेऽग्निवत् ॥
दहत्यंतर्गतश्चैव शुष्कं वृक्षमिवानलः । इति ।
तदनु सुमित्रापुत्रोऽपि अग्रजं राममभिवाद्य निखिलबलपरिवारेण निकुभिलाम्,
स संप्राप्य धनुष्पाणिर्मायायोगमरिंदमः ।
तस्थौ ब्रह्मविधानेन …
[[80]]
[[७]]
॥
ब्रह्मोक धोपायानुसारेण हन्तुं तस्थाविति प्रतिपादनात् यस्य येन प्रकारेण वधो विधिनिर्दिष्ट स तेनैवोपायेन हन्तव्य इति सूचितम् । अत एव नमुचिनानार्द्रेण न शुष्केण न दिवा न नक्तं अहं हन्तव्य इति पृष्टः इन्द्रः तथैव वरं दत्त्वा तादृशेनैव अशुष्कानाईफेनेन दिवारात्रभिन्ने सन्धिकाल एव हतवान् वृत्रहा इति प्रतिपादितम् पारक्षुद्रशाखायां-
इन्द्रो वृत्रं हत्वासुरान् पराभाव्य नमुचिमासुरं नालभन तं शच्यागृह्णात् तौ समलभेता सोऽस्मानभिशुनतरोभवत् सोब्रवीत् सन्धा सन्दधावहै अथ त्वावस्रक्ष्यामि न मा शुष्केण नाद्रेण हनः न दिवा न नक्तमिति स एतमपा फेनमसिचत् न वा एष शुप्को नाद्रों व्युष्टासीत् अनुदितः सूर्य न वा एतद्दिवा न नक्तं तस्यैतस्मिन् लोके अपा फेनेन शिर उदवर्तयत् तदेनमनवर्तत मित्रद्रुगिति इति । ऋगपि -
अपा फेनेन नमुचे शिर इन्द्रोदवर्तय । विश्वापदजयस्पृथः ।
छन्दोगत्राह्मणेऽपि -
अपा फेनेन शिरोऽच्छिनत् एतद्वै न नक्तं न दिवा यद् व्युष्टायां यतं नाई न शुष्कं यदपा फेनस्तदेन पापीयं वाचं ववदच वर्तत इति ।
पडशीतितमे
ततः स्फुरदुरुतरमुद्गरासिपरिघशतघ्नीशरशरासन कररजनीचरवर निकरपरिवृतिभयङ्करं चैत्यस्थलमासाद्य तद्बलसमादिष्वैस्तरुगिरिशिखरन खरायुधैर्वानरैर्विविधयातुधाननिवहेषु हन्य- मानेषु मेघनाथ,
युद्धकाण्डः ।
स्वमनीकं विषण्णं तु श्रुत्वा शत्रुभिरर्दितम् । उदतिष्ठत दुर्धर्षस्तत्कर्मण्यननुष्ठिते ॥
तदनु मुष्टिघातकरतलपहारादिभिर्निशाचरान्निषूदयन्तं हनूमन्तं निग्रहीतुं संनद्धोऽयं रावणिरितः समागत इति लक्ष्मणाय विभीषणस्समाचख्यौ ॥
सप्ताशीतितमे
ततो विभीषणकरधृतकार्मुकेण लक्ष्मणेनान्यैश्च वानरैस्सह इन्द्रजित्समीपमागच्छन् तस्कृतचलिपूजोपहारस्थलं विकटविटपाभोगकलितसकलदिग्रोधं न्ययोध लक्ष्मणाय प्रदर्श्य पुनस्तद्देशसंप्रवेशे स च सर्वथा दुराधर्ष अदृश्यश्च भवेदित्युपदिश्य -
तमप्रविष्टं न्यग्रोधं बलिनं रावणात्मजम् ।
विध्वंसय शरैशीघ्रं
॥”
इत्यनुशास्य च तत्र स्वयमप्यतिष्ठत् । इन्द्रजिदपि समाहूयाहवाय रामानुजं तदनु- चरन्तं स्वीयं पितृव्यमेवमुवाच
PRONÁJ
इह त्वं जातसंवृद्धः साक्षाद्धाता पितुर्मम । कथं द्रुह्यसि पुत्रस्य पितृव्यो मम राक्षस ॥
अनेन येन संवर्धितस्तस्य द्रोहो न कर्तव्यः पुत्रेषु च द्रोहबुद्धिं परित्यज्य ऋजुतया अवस्थातव्यमिति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः
अवध्या ब्राह्मणा गावो ज्ञातयश्शिशव स्त्रियः ।
येषां चान्नानि भुंजीत ये च स्यु शरणागताः ॥ इति ।
तत्रैव धृतराष्ट्रं प्रति विदुरः
आर्जवं प्रतिपद्यस्व पुत्रेषु सततं विभो । इह कीर्ति परा प्राप्य प्रेत्य स्वर्गमवाप्स्यसि ॥ इति
न ज्ञातित्वं न सौहार्द न जातिस्तव दुर्मते ।
प्रमाणं न च सोदर्य न धर्मो धर्मदूषक ॥
अनेन धर्मदूषकस्य कुलादिकं प्रमाणं न भवतीति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः
[[२४८]]
धर्माकृते
न कुलं वृत्तहीनस्य प्रमाणमिति मे मति । अन्तेष्वपि हि जातीनां वृत्तमेव विशिष्यते ॥
शीलं प्रधानं पुरुषे तद्यदास्य प्रणश्यति । न तस्य जीवितेनार्थो न धनेन न बन्धुभिः ॥ इति
शोच्यस्त्वमसि दुर्बुद्धे निन्दनीयश्च साधुभिः ।
यस्त्वं स्वजनमुत्सृज्य परभृत्यत्वमागतः ॥
अनेन स्वजनं परित्यज्य यः परान् वृणीते स दुखं प्राप्नोतीति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः
योऽसत्सेवी वृथाचारो न श्रोता सुहृदां सदा । परान्वृणीते स्वाद्वेष्टि भृशं तपति भारत ॥ इति ।
नैतचिथिलया वुद्धया त्वं वेत्सि महदन्तरम् ।
क व स्वजनसंवासः क व नीचपराश्रयः ॥
अनेन स्वजन संवासरश्लाध्य. पराश्रयेण जीवनं तु दु खाधायकमिति सूचितम् । तथाचोद्योगे विदुरः
सुखानि सह भोज्यानि ज्ञातिभिर्भरतर्षभ । संभोजनं संकथनं संप्रीतिश्च परस्परम् ॥
ज्ञातिभिस्सह कार्याणि न विरोधः कदाचन ॥ इति ।
तवैत्र
ईगी त्वसंतुष्टः कोनो नित्यशंकितः । परभाग्योपजीवी च षडेते नित्यदुःखिताः ॥ इति
गुणवान्वा परजनः स्वजनो निर्गुणोऽपि वा । निर्गुगः स्वजनः धेयान् यः परः पर एव सः ॥
यः स्वपक्षं परित्यज्य परपक्षं निषेवते ।
स स्वपक्षे क्षय प्राप्ते पश्चात्तैरेव हन्यते ॥
अनेन यः स्वपक्षं परित्यजति सः वैरिहस्तान्मरणं प्राप्नोतीत्युक्तम् । तथाचोद्योगे
दुर्योधनं प्रति गान्धारी
भिन्नं हि स्वजनेन त्वां प्रहरिष्यंति शत्रव । इति ।
निरनुक्रोशता चेयं यादृशी ते निशाचर । राजने न त्वया शक्यं परुष रावणानुज ॥
युद्धकाण्डः ।
[[२४९]]
भगवान्
अनेन स्वजने पारुप्यं न कर्तव्यमिति सूचितम् । तथाचोद्योगे दुर्योधनं प्रति
स्वेषु बन्धुषु मुखयेषु मा मन्युवशमन्वगाः । स्वेषु बन्धुषु कम्साधुवरेदेवमसांप्रतम् ॥
नृशंसानामनार्याणां परषाणा च भाषणम् । इति ।
इत्युक्तो भ्रातृपुत्रेण प्रत्युवाच विभीषणः । अज्ञानमपि मच्छीले कि राक्षस विकत्थसे ॥
राक्षसेन्द्रसुतासाधो पारुष्यं त्यज गौरवात् । कुले यद्यप्यहं जातो रक्षसां क्रूरकर्मणाम् ॥
गुणो यः प्रथमो नृणां तन्मे शीलमराक्षसम् । न रमे दारुणेनाहं न चाधर्मेण वै रमे ॥
अत्र नृणां सत्पुरुषाणा यः प्रथमो गुणः सात्विक तदेव स्वकीयशीलं अराक्षसं तेनैव रमे । दारुणेन क्रोधदर्पादिना न रमे इति विभीषणोक्त्या राक्षसासुराणां शीलं क्रोध- दर्पादिकमिति सूचिनम् । तथा च गीतायाम्
दंभो दर्पो ऽतिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ संपदमासुरीम् ॥
प्रवृत्तिं च निवृत्ति च जना न विदुरासुराः ।
न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते ॥ इति ।
arat faषमशीलेन कथं भ्राता निरस्यते ।
अत्र आतृपरित्यागो न कर्तव्य इत्युक्तम् । अत एव स्वर्गारोहिणिके - धर्मपुत्रः भ्रातृनपरित्यज्य अत्रैव स्थास्यामीत्युक्तवान् -
किं मे भ्रातृविहीनस्य स्वर्गेण सुरसत्तमाः ।
यत्र ते मम स स्वर्गो नायं स्वर्गो मतो मम ॥ इति ।
धर्मात्प्रच्युतशीलं हि परुन पापनिश्चयम् ।
त्यक्त्वा सुखमवाप्नोति हस्तादाशीविषं यथा ॥
अनेन पापिष्ठपरित्यागेन सुखं प्राप्नोतीति सूचितम् । अत एवोद्योगे वृष्ण्यंधकैः कंसपरित्यागेन सुखं प्राप्तमित्युक्तं भीष्मादीन् प्रति कृष्णेन -
[[१५०]]
धर्माते
उग्रसेनसुतः कंसः परित्यकस्स बांधवैः । कंसमेकं परित्यज्य कुलार्थे सर्वयादवाः ॥
संभूय सुखमेधन्ते भारतान्धकवृष्णयः ॥ इति ।
परस्वहरणेऽभ्युक्तं परदाराभिमर्शनम् । त्याज्यमाहुर्दुराचारं वेश्म प्रज्वलितं यथा ॥
परस्वानां च हरणं परदाराभिमर्शनम् । सुहृदामतिशङ्का च वयो दोषाः क्षयावहाः ॥
महर्षीणां वधो घोरः सर्वदेवैश्व विग्रहः । अभिमानच कोपश्च वैरित्वं प्रतिकूलता ॥
एते दोषा मम भ्रातुर्जीवितैश्वर्यनाशनाः । गुणान् प्रच्छादयामासुः पर्वतानिव तोयदाः ॥
दोषैरेतैः परित्यक्तो मया भ्राता पिता तव ।
अनेन ब्राह्मणवधदेवता विग्रहाभिमान कोपादयो दोषाः जीवितैश्वर्यनाशनाः समीचीन- गुणप्रच्छादकाश्चेति सूचितम् ।
नेयमस्ति पुरी लङ्का न च त्वं न च ते पिता ।
अतिमानी च बालश्च दुर्विनीतश्च राक्षस ॥
बद्धस्त्वं कालपाशेन ब्रूहि मां यद्यदिच्छसि ।
अष्टाशीतितमे-
तदनु कनकमयं रथवरमारुह्य समापतन्तं शरवरनिकरानभिवर्षतो दशास्यसूनोः पुरतः कस्स्थास्यतीति बहुधा प्रलपन्तं समरविचक्षणो लक्ष्मणः
अभीतवदनः क्रुद्धो रावणि वाक्यमब्रवीत् । उक्तश्च दुर्गमः पारः कार्याणां राक्षस त्वया ॥
कार्याणां कर्मणां पारं यो गच्छति स बुद्धिमान् । स त्वमर्थस्य हीनार्थो दुरवापस्य केनचित् ॥ बचो व्याहृत्य जानीषे कृतार्थोऽस्मीति दुर्मते ।
युद्धकाण्डः ।
अन्तर्धानगतेनाजौ यत्त्वयाचरितं तदा ।
तस्कराचरितो मार्गों नेघ वीरनिषेवितः ॥
[[२५१]]
इति । तदुदीरितेन कुपितः पिशिताशनोऽपि युगात्यये मृत्युवव्यत्यय करैरुज्वल- गरलानलमुखैः शिलीमुखैः भृगतरं सपीड्योवाच — अद्य मद्बाणनिहतमितस्ततश्श्येनगृध्र- गोमायुसन्धैः कृप्यमाणं त्वामवलोक्य भवदग्रज इति बहुविध प्रलपन् पञ्चभिरिशलीमुखैः पञ्चास्यनिकाशं सुमित्रापुत्रमाजघान । ततः
अविकत्थन् वधिष्यामि त्वामद्य पुरुषादक । इत्युक्त्वा पञ्च नाराचानाकर्णापूरितान् शितान् ॥
निजघान महावेगान् लक्ष्मणो राक्षसोरसि । स बभूव महाभीमो नररासससिंहयोः ॥
विमर्दस्तुमुलो युद्धे नरराक्षस सिह्नयोः ।
एकोननवतितमे
अथ रामानुजरावणात्मजयोः परस्परमपरिमिताप्रतयैकर्कश वृत्रशक्र विक्रमसदृश- विक्रमयोः अधिगत विविधायुधसमरागमयोः परिसरगतक पिकौणपगण विस्मापकयोरनिमिषै- रप्यविदितशरसन्धिमोक्षणयोस्तयो. संप्रवृत्ते समरे क्रमेण हीयमाने मेघनादे वर्धमानं लक्ष्मणमवलोक्य विभीषणः,
निमित्तान्यनुपश्यामि यान्यस्मिन् रावणात्मजे । स्वर तेन महाबाहो भन्न एव न संशयः ॥
इत्यवदत् । रावणिरपि पूर्वकृतशरचन्धमात्मानं किं न स्मरति भवानित्यादि बहु विप्रलपन् सप्तभिश्शरैर्लक्ष्मणं दशभिर्हनूमन्तं शरशतेन च विभीषणं सकोपं निर्भिद्य पुनश्च शरासारानसृजत् । एवमुभावपि स्वर्भानुविभावरीशाविव प्रदर्शितपरिभवानुभाव प्रकटित- पटुतरभुजविक्रमौ शरचय तिमिरसंच्छादिताकाशौ परस्परशरसंकलितकनकवर्माणौ शरकृत- विवरसमुद्भुतरुधिरस्रावाव सेकौ ताववेक्ष्य विभीषणो रामानुजमाजगाम -
अथ समरपरिश्रमं निहन्तुं समरमुखेष्वजितस्य लक्ष्मणस्य । निहितमुपपादयन् महौजाः समरमुपेत्य विभीषणोवतस्थे ॥२५२
नवतितमे-
धर्माकूते
K
तदनु सज्जं धनुराधाय विभीषणः प्रहस्त निकुम्भकुम्भकर्णधूम्राक्ष जम्बुमालि सुप्तन्नयज्ञ- कोपवज्रदंष्ट संहादि विकच निघ्नतपनदमनप्रधासमघमप्रजङ्घजङ्घा निकेतुरश्मिध्वज विद्युजिह्व सूर्याग्निजिह्वशत्रु कम्पन कम्पनसुपार्श्वचक्रमा लिदेवान्तकनराग्तक त्रिशिरोतिकायमहाकायमकराक्ष- प्रभृतयो दुष्टचेष्टा प्रभावतो विनष्टाः । एतावदिह जेतव्यं युध्यध्वमिति वानरान् अनुशिष्य,
अयुक्तं निधनं कर्तुं पुत्रस्य जनितुम ।
घृणामापास्य रामार्थे निहन्यां भ्रातुरात्मजम् ॥
अनेन युद्धार्थमागता पुत्रादयोऽपि स्वामिकार्यार्थे योद्धव्या एवेति सूचितम् । अत एवाश्वमेधिके यज्ञीयाश्वरक्षणाय समागतोऽर्जुनः पुत्रेण बभ्रुवाहनेन युद्धं कृतवानिति प्रतिपादितम्
पुत्रं रथस्थ भूमिष्ठः स न्यवारयताहवे । स तत्र राजा तं वीरं शरसंधैरनेकशः ।
अर्दयामास निशितैराशीविषविषोपमैः 11
तयोस्समभवद्युद्धं पितुः पुत्रस्य चोभयो । उलूपी प्राह वचनं धर्म्यं धर्मविशारदम् ॥
कुरुष्व वचनं पुत्र धर्मस्ते भविता परः ।
युध्यस्वैनं कुरुश्रेष्ठ पितरं युद्धदुर्मदम् ॥ इति ।
हन्तुकामस्य मे बाष्पं चक्षुश्चापि निरुद्धयति । तमेवैष महाबाहुर्लक्ष्मणः शमयिष्यति ॥
बानरा
इत्यवदत् ।
प्रन्तु संभूय भृत्यानस्य समीपगान् ।
इति प्रचोदना युध्यमानेषु जांबवदांजनेयपुरोगमेषु तानभिभूय पुनर्लक्ष्मणमभिधावन् पूर्ववदेव स रावणिः समरमारभत ॥
ततः हिमकरैदिनकरयोरिव शरवरचयजलदावृतयोरचलित करतलकृतधनुः शरवर- संघयोराकलितशरधिशरग्रहणगुणसविविमोचनयोः युगविलयोद्धितयोः जलभरपरिपूरितयोः घनघटयोरिव सततगतोपमशरसपातयो पतगकुलाधिपत्योरिव निरुपमप्रक्रमयोस्तयोः भुज- प्रतापगाभ्यामहि बहिः प्रदीपेष्विव मन्दप्रभेषु पुण्यवचित्रभानुषु प्रभञ्जने कचिद्विलीने-
युद्धकाण्डः ।
[[२५३]]
तद्भयसंस्तंभितेषु पयोधिषु सर्वेषु मलिनासु च दिशासु सर्वासु त्रिलोकीव्यत्ययोऽय अधुना समभवदिति जलात्सु महर्षिषु तथागतेषु सर्वेषु भूतेषु सौमित्रिश्चतुर्भिः पत्रिभिः तत्स्यन्दनाश्वानभिहत्य भल्लेन तदीयसारथे शिरोऽपहृत्य गतनियन्तुरपि सारथिकृत्यं अभियुध्यतस्तस्य प्रमाथिगरभर भसगन्धमादनैश्चतुर्भिर्हरिवरैर्मथितेषु हयेषु चतुर्षु भने च रथे भूमाववतीर्णेन पदातिना तेन रावणिना युद्धमतन्यत ।
एकनवतितमे
तदनु स्वपर विवेकविनाशकारिणा घनतमसा समावृताः समस्ता दिशः सम- वलोक्य निर्विशङ्कं युध्यन्तु भवन्तः सत्वरमहमपि नगरीं प्रविश्य स्यन्दनमन्यं समारुह्य समरपरिकरं आगच्छामीति राक्षसानभिधाय प्रविश्य नगरी समारुह्य च रथवरं पुनर्वानर- वाहिनी प्रविष्टो लाघवेन सर्वानपि विस्मापयन् रावणिः शतशो निशितशरासारतो निर्दय- मभिहत्य विभीषणेन हताश्वरथादवप्लुत्य,
रथशक्तिं महातेजाः पितृव्याय मुमोच ह ।
ततो लक्ष्मणेन विनयीकृता रथशक्तिनवलोक्य स्वमर्मणि विभीषणप्रहितवाणविद्धः,
स पितृव्याय संक्रुद्ध इंद्रजिच्छरमाददे । उत्तमं रक्षसां मध्ये यमदत्तं महाबलः ॥
लक्ष्मणोsप्याददे वाणमन्यं भीमपराक्रमः । कुबेरेण स्वयं स्वप्ने यद्दत्तममितात्मनः ॥ तौ भासयन्तावाकाशं धनुर्ज्या विशिखौ च्युतौ । मुखेन मुखमाहत्य संनिपेततुरोजसा ॥ शरी प्रतिहतौ हृष्ट्वा तावुभौ रणमूर्धनि । सुसंरब्धस्तु सौमित्रिरस्त्रं वारुणमाददे ॥ रौद्रं महेन्द्रजिद्युद्धे व्यसुजद्युधि निष्ठितः । तेन तद्विहतं शस्त्रं वारुणं परमाद्भुतम् ॥ ततः क्रुद्धो महातेजा इन्द्र जिस्स मितिञ्जयः । आग्नेयं सन्दधे दीप्तं स लोकं संक्षिपन्निव ।
D. Y. 33,
[[२५४]]
धर्माकृते
सौरेणास्त्रेण तद्वीरो लक्ष्मणः प्रत्यवारयत् ॥
अस्त्रं निवारितं दृष्ट्वा रावणिः क्रोधमूर्च्छितः । आसुरं शत्रुनाशाय घोरमस्त्रं समाददे ॥
तं दृष्ट्वा लक्ष्मण, संख्ये घोरमस्त्रमथासुरम् । माहेश्वरेण द्युतिमान् तदस्त्रं प्रत्यवारयत् ॥
ऋषयः पितरो देवाः गन्धर्वा गरुडोरगाः । शतक्रतुं पुरस्कृत्य ररक्षुर्लक्ष्मणं रणे ॥
अथान्यं मार्गणश्रेष्ठ सन्दधे राघवानुजः । हुताशनसमस्पर्श रावणात्मजदारणम् ॥
सुपत्रमनुवृत्ताङ्ग सुपर्वाण सुसंस्थितम् । येन शक्रो महातेजा दानवानजयत्प्रभुः ॥
सदैन्द्रमस्त्रं सौमित्रि संयुगेष्वपराजितम् । शरश्रेष्ठ धनुश्रेष्ठे नरश्रेष्ठोऽभिसंदधे ॥
संवाय धनुषि श्रेष्ठे विकर्षन्निदमब्रवीत् । धर्मात्मा सत्यसंश्च रामो दाशरथिर्यदि ॥
पौरुषे चाप्रतिद्वन्द्वः शरैनं जहि रावणिम् ।
अनेन तपोयुक्तस्यातिपराक्रमशालिनो वधार्थमस्त्र प्रक्षेपेण धर्मातिशयव्ययेनापि नव्य इति सूचितम् । तथा च कर्णपर्वणि अर्जुनस्तथैव कर्णं हतवानिति प्रतिपादितम् ॥
युक्वा महारलेग परेण चास्त्र निकृष्य गाण्डीवमुवाच सुस्वरम् । तपोऽतप्तं गुरवश्च तोषिता मया यदिष्टं सुहृदा श्रुतं तथा ॥
अनेन शस्त्रे निहत्वय शर सुतंचित कर्णमरिं मयोर्जितम् ॥ इति ।
स शरः सशिरस्त्राणं श्रीमज्ज्वलितकुण्डलम् । प्रमथ्येन्द्रजितः कायात्पपात धरणीतले ॥
पतिर्त ते समाज्ञाय राक्षसी सा महाचमूः । बध्यमाना दिशो भेजे हरिभिर्जितकाशिभिः ॥
द्विनवतितमे
युद्धकाण्डः ।
अथान्तरिक्षे देवानां ऋषीणां च महात्मनाम् । अभिजज्ञे च संनादो गन्धर्वाप्सरसामपि ॥
वर्षुः पुष्पवर्षाणि तदद् भुतमभूत्तदा । हर्ष च शको भगवान् सह सर्वैः सुरर्षभैः ॥
जगाम निहते तस्मिन् राक्षसे पापकर्मणि । ऊचुश्च सहितास्सर्वे देवगन्धर्वदानवाः ॥
विज्वरा शान्तकलुषा ब्राह्मणा विचरस्त्विति ।
तदसुकरमभिवीक्ष्य हृष्टाः प्रियसुहृदो युधि लक्ष्मणस्य कर्म । परममुपलभन्न प्रहर्ष विनिहतमिन्द्ररिषु निशम्य देवाः ॥
रुधिरक्लिन्नगात्रस्तु लक्ष्मणः शुभलक्षणः । बभूव हृष्टस्तं हत्वा शकजेतारमाहवे ॥
विभीषणमवष्टभ्य हनूमन्तं च लक्ष्मण । ततो राममभिक्रम्य सौमित्रिरभिवाद्य च ॥
तस्थौ भ्रातृसमीपस्थः इन्द्रस्येव बृहस्पतिः । निष्टनन्निव चागम्य राघवाय महात्मने ॥
रावणेस्तु शिररिच्छन्नं लक्ष्मणेन महात्मना । म्यवेदयत रामाय तथा हृष्टो विभीषणः ॥
[[२५५]]
अनेन स्वीयेषु संतोषहेतुमुच्चैर्ज्ञापयेदिति सूचितम् । अत एव जयद्रथवधं राज्ञि भीमसेन उच्चैर्विज्ञापितवानिति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि
ततो जयद्रथे राजन् हते पार्थेन केशवः । दध्मौ शङ्खं महाबाहुरर्जुनश्च परंतपः ॥ भीमसेनोऽपि ग्रामे बोधयन्निव पाण्डवम् । सिह्ननादेन महता पूरयामास रोदसी ॥ इति ।
तदाकर्ण्य संतुष्टहृदयो रामः लक्ष्मणमिदमाह
साधु लक्ष्मण तुष्टोऽस्मि कर्म चासुकरं कृतम् । रावणेहिं विनाशेन जितमित्युपधारय ॥
[[३५६]]
धर्माते
स तं शिरस्युपाघ्राय लक्ष्मणं लक्ष्मवर्धनम् । लज्जमानं बलात्स्नेहादङ्कमारोप्य वीर्यवान् ॥
उपवेश्य तमुत्संगे परिष्वज्यावपीडितम् ।
भ्रातरं लक्ष्मण स्निग्धं पुनः पुनरुदैक्षत ॥
विभीषणहनूमद्भयां कृतं कर्म महद्रणे ।
स्वया लक्ष्मण नाथेन सीता च पृथिवी च मे ॥
न दुष्प्रापा हते त्वद्य शकजेतरि चाहवे ।
अनेन महत्कर्म कृतवतां भ्रातृभृत्यादीनामपि क्लेश निवारणाय तत्कृतं कार्यमभि- नन्देदिति सूचितम् । अत एव कर्ण हत्वा समागतौ कृष्णार्जुनौ धर्मपुत्रेण स्तुताविति प्रतिपादितं कर्णपर्वणि
पार्थमादाय गोविन्दो ददर्श च युधिष्ठिरम् । अगृह्णीतां च मुदितौ चरणौ पार्थिवस्य तु ॥
तयोः प्रहर्षमा लक्ष्य प्रहारांश्चातिमानुषान् । राधेयं निहतं मत्वा समुत्तस्थौ युधिष्ठिरः ॥
[[1]]
उत्थाय स महाबाहुः पुनः पुनररिन्दम । वासुदेवार्जुनौ प्रेम्णा पुनश्च परिषस्वजे ॥ ततोऽस्मै तद्यथावृत्तं वासुदेवः प्रियं वच । कथयामास कर्णस्य निधनं यदुनन्दनः ॥ युधिष्ठिरस्तु दाशार्हं प्रहृष्टः प्रत्यपूजयत् । दिष्ट्या दिष्ट्येति राजेन्द्रो वाक्यं चैतदुवाच ह ॥ नैतचित्रं महाबाहो त्वयि देवकिनन्दन । त्वया सारथिना पार्थो यत्नवानहनच्च तं ॥ तव कृष्ण प्रभावेण पाण्डवेयो धनंजयः । जयत्यभिमुखान् शत्रून् न चासीद्विमुख कचित् ॥ गाण्डीवमुक्तैर्विशिखैः सर्वतः शकलीकृतम । सपुत्र निहतं दृष्ट्वा कर्ण राजा युधिष्ठिरः ॥ प्रशशंस नरव्याघ्र उभौ माघवपाण्डवौ । अद्य राजाऽस्मि गोविन्द पृथिव्यां भ्रातृभिस्सह ॥ त्वया नाथेन वीरेण विदुषा परिवारितः । निराशोऽद्य दुरात्मा स भविष्यति सुयोधनः ॥ विजिताच्चैव राज्याच्च हते कर्णे महारथे ।
एव स बहुशो राजन् प्रशशंस जनार्दनम् ॥ अर्जुनं चापि राजेन्द्रो धर्मराजो युधिष्ठिरः ॥ इति ।
तदनु सुषेणकृतदिव्यौषधनस्यादिभिः विशल्यं सौमित्रिं अन्यानपि वानरयूथपान्
नीरजोऽवलोक्य सहर्षं,
अपूजयत्कर्म स लक्ष्मणस्य सुदुष्करं दाशरथिर्महात्मा ।
युद्धकाण्ड ।
शिनवतितमे
अथ सचिवमुखादात्मनवधमाकर्ण्य दुस्सह शोकवेगसमाकुलो दशवदनः बहुशो विलप्य
एष पन्थाः सुयोधानां सर्वामरगणेष्वपि ।
यः कृते हन्यते भर्तुः स पुमान् स्वर्गमृच्छति ॥
अनेन स्वामिकार्यार्थनया तनुं त्यजना स्वर्गप्राप्तिभवतीति सूचितम् ।
राजधर्मे अंबरीषं प्रति इन्द्र
। तथाच
भर्तुरथेच यश्शूरो विक्रमेाहिनीमुखे । न भयाद्विनिवर्तेत तस्य लोका यथा मम ॥ इति ।
इत्थं अंबरीषार्थतया तनुत्यागिनः तत्सेनापते सुदेवस्य तदपेक्षयाऽपि अधिक- लोकप्राप्तिरित्येतच्च प्रागुक्त विस्तरेण ।
अद्य लोकत्रयः कृत्स्नाः पृथिवी च सकानना । एकेनेन्द्रजिता हीना शून्येव प्रतिभाति मा ।
मम नाम त्वया वीर गतस्य यमसादनम् । प्रेतकार्याणि कार्याणि विपरीते हि वर्तते ॥
स त्वं जीवति सुग्रीवे लक्ष्मणे च सराघवे । मम शल्यमनुद्धृत्य क गतोऽसि विहाय नः ॥
इति बहुविधं विलप्य कोपेन वृत्रासुर इव वक्त्राद्रेोषानलमुद्वमन् क्रुद्धो रुद्र इव निश्वसन् लोचनैरपि सानलबाष्पकणानुत्सृजन् दन्तानपि तीव्रतरं कटकटापयन् निजदृक्पथ- संगतानपि कालानल इव निर्दहन् दुर्वहभूभारखेन्द विजुभितबहुफून्कारः पन्नगपतिरिव सदस्यान् विभीषयन् तत्तत्स्थलेषु चिरकृततीव्रव्रतयमनियमप्रसादितपद्मभूदत्तकवचशरासनादिसंपत्सु सतीषु सुरासुरमानवादिभ्यो न भय ममेति वदन् यन्मूलमिदं अशेषामिषाशवारिधिशोषणं अनृतेतरमारचयामीति सचिवानभिधाय वरगृहीतकर वालः सत्वरं जानकीसमीपमुपससार ।
तदनु स्वकृतबहुविधप्रार्थनाप्रत्याख्या तो निराशोऽयं दशवदनो नूनं संहरिष्यति मामित्यपास्य जीवितश्रद्धा निजवल्लभपदमेवानुपदमनुसदधतीं व्यवहितहिमकिरणां रोहिणीमिव दुर्महवशगां विषमाकृतिनिशाचरी समूह संदर्शन संजात भयपरिहृतधैर्यशाखां दशरथवरसुतवनितां हन्तुमुद्यतं दशाननं सुपा एवमुवाच
[[२५८]]
धर्माकृते
कथं नाम दशग्रीव साक्षाद्वैश्रवणानुज । हन्तुमिच्छसि वैदेहीं क्रोधापास्यसि ॥
वेदविद्याantaraः स्वकर्मनिरतस्तदा । स्त्रियाः कस्माद्वध वीर मन्यसे राक्षसेश्वर ॥
मैथिली रूपसंपन्नां प्रत्यक्ष पार्थिव ।
अत्र पापिष्ठस्य रावणस्य सी नाववान्निवर्तनाय स्त्रीवधो ऽनुचित इति प्रथमतो धर्ममुपदिश्य मैथिलीं रूपपन्नामिति तदभिलषितकामपुरुषार्थप्रदर्शनात् पापिष्ठस्य केवल- धर्मोपदेशेन अमार्गान्निवृत्तिर्न भवति किन्तु तदभिलषितार्थसिद्धिप्रदर्शनेनैव निवृत्तिर्भवतीति सुचितम् ॥
अन एव गन्धर्वगृहीतो दुर्योधन पाण्डवकृतविमोचनजनितलज्जया प्रायमुपविष्टः कर्णेन दैत्यैश्च प्रायोपवेशन राज्ञामयुक्तमिति प्रथमं धर्ममुपदिश्य तदभिलषितार्जुनवध- प्रदर्शनेनैव निवर्तितइति प्रतिपादितं वनपर्वणि । तत्र दैत्या
अकार्षीः साहसमिद कस्मात्प्रायोपवेशनम् ।
आत्मत्यागी ह्यधो याति वाच्यता चायशस्करीम् ॥
नहि कार्यविरुद्धेषु बहुपापेषु कर्मसु । मुलघातिषु सज्जेते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः ॥ नियच्छैनां मतिं राजन् धर्मार्थसुखनाशिनीम् । यशः प्रतापवीर्यन्नीं शत्रूणां हर्षवर्धिनीम् ॥ यच्च तेऽन्तर्गतं वीर भयमर्जुनसंभवम् । तत्रापि विहितोऽस्माभिर्वधोपायोऽर्जुनस्य वै ॥ हतस्य नरकस्यात्मा कर्णमूर्तिमुपाश्रितः । तद्वैरं संस्मरन् वीर योत्स्यते केशवार्जुनौ ॥ इति
कर्णोऽपि -
प्रायोपविष्टस्तु नरो राज्ञां हास्यो भविष्यति ।
सत्यं ते प्रतिजानामि वधिष्यामि रणेऽर्जुनम् ॥
एवमुक्तस्तु कर्णेन दैत्यानां वचनात्तथा । प्रणिपातेन चाप्येषामुदतिष्ठत् सुयोधनः ॥ इति ।
त्वमेव तु सहास्माभी राघवे क्रोधमुत्सृज । अभ्युत्थानं त्वमद्यैव कृष्णपक्षचतुर्दशीम् ॥
कृत्वा निर्याह्यमावास्यां विजयाय बलैर्वृतः ।
इति प्रचोद्यमानः स्वसदनमाससाद ।
युद्धकाण्डः ।
[[२५९]]
चतुर्नवतितमे -
स प्रविश्य सभां राजा दीन परमदुःखितः ।
निषसादासने मुख्य सिह्नः क्रुद्ध इव श्वसन् ॥
अब्रवीच स तान् सर्वान् बलमुख्यान् महाबलः । रावण प्राञ्जलिर्वाक्यं पुत्रव्यसनकर्शितः ॥
अत्र अत्यन्तं स्तब्धेनापि रावणेन स्वकार्यार्थतयाऽञ्जलिबन्धपूर्वकं स्वभृत्यानामपि राक्षसानां प्रार्थना करणाद्राज्ञां कार्यप्रत्ययप्रसक्तौ कार्यमाधनाय भृत्यानामपि प्रार्थना कर्तव्येति सूचितम् ।
अत एव शल्यपर्वणि दुर्योधनेन प्रार्थनापूर्वकमेव शल्यो युद्धे नियुक्त इति प्रतिपादितम् ।
ततो दुर्योधनश्शल्यं भूमौ स्थित्वा रथे स्थितम् ।
उवाच प्राञ्जलिर्भूत्वा रामभीप्मसमं रणे ॥
अयं स काल समाप्तो मित्राणां मित्रवत्सल । यत्र मित्रममित्र वा परीक्षन्ते बुधा जनाः ॥
स भवानस्तु नः शूर. प्रणतो वाहीनीमुखे ॥ इति ।
सर्वे भवन्तः सर्वेण हस्त्यश्वेन समावृताः । एकं रामं परिक्षिप्य समरे हन्तुमर्हथ ।
इत्याज्ञप्ता नक्तंचरा नगराद्विनिष्क्रम्य कनकमयस्यन्दनगन्धसिन्धुरगन्धर्वपदातिपरिवृताः काननौकसामनीकिनीं प्रविश्य अवश्यायविगमसमयसमुज्ज्वलदहिमकर इव शरनिकरः परबलमखिलं प्रतापवन्त करगततरुशिखरानपि खररदनखरायुधान् आयुधकलापै- र्निपातयन्तः क्वचन शरासारतः परचलमुत्सादयन्तो नखदारुणरददेशन नालधिवेष्टनघूर्णना- छुपायैरपगतसंग्रामभयैर्गिरिगुरुदेहपातशकलित हयगजरथकोणषैः प्रतिभटकरटिघटा विघटन - पटुभिर्वानर भटैर्युद्धमकुर्वन् ॥
ततः संछादितसुरपथ दिशावकाशेषु पिशिताशनकपिसैनिकोत्थरेणूत्करमहान्धकारेषु परस्पर प्रहारजनितव्रणमुखनिर्गतशोणितस्रवेरुपशान्तेषु सत्सु हरिरदनखदलितकलधौतचाम- रातपत्रशिरस्त्रशकलफेनासु सकटककर पदखण्डकारण्डवा दिविविधाण्डजमण्डलासु रणधरणीतल
धर्माकृते
निपतितर्हिमगिरिसमक रिवर तटयुगलासु प्रतिहतनिशिचररथनत्कून राक्षचक्रनक्रकमठपाठीनासु हरिगणविनिकृष्टदैत्यशैवाल शिरोरुहासु कपिकौणपगणगोतममुद्भवत्क्षतजवाहिषु प्रवाहिनीषु सतीषु च वीरुनरुविविधौषधिकाननं समरुदावानलभित्र निर्दहन्त रसभरपुष्टविवृद्धपौड्राटवीं करटीश्वरमित्र च विनाशयन्तम्,
न ते ददृशिरे रामं दहन्तमरिवाहिनीम् । मोहिताः परमास्त्रेण गान्धर्वेण महात्मना ॥
प्रहरन्तं शरीरेषु न ते पश्यन्ति राघवम् । इन्द्रियार्थेषु तिष्ठन्तं
भूतात्मानं भोक्तारं संनिहितमपि जीवं तत्त्वतो यथा न जानन्ति तथा प्रहरन्तं रामं न पश्यन्ति किन्तु तत्कृतप्रहारमेव पश्यन्तीत्युक्तम् ।
ननु भोक्तुरूपस्यान्त करणोपाधिकस्य जीवस्य देहावस्थितस्य विषयदेशावस्थानं कथमिति चेदुच्यते भोक्तुरन्तः करणावच्छिन्नस्य विषयापरोक्षत्व सिध्त्यर्थं विषयदेशावस्थान- मावश्यकम् । तथाहि यथा तटाकादौ स्थितमुदकं कुल्याद्वारा केदारं व्याप्नोति तथा शरीरावच्छिन्नमन्तःकरणं इन्द्रियद्वारा विषयदेशं व्याप्नोति सा च व्याप्तिरन्तःकरण- वृत्तिरुच्यते । तस्या च विषयावच्छिन्न चैतन्यं प्रतिफलति तच्च चैतन्यमन्तः करणा- बच्छिन्नत्वात् प्रमातृचैतन्यमपि भवति । एवं विषयचैतन्ययोरभेदे सति अन्तःकरण- परिच्छिन्नस्य भोक्तुर्विषय देशावस्थितत्वमङ्गीकार्यम् ।
+
अन्यथा विषयस्य प्रभात्रव्यवहितत्वरूपापरोक्षत्वानुपपत्ते । न चापरोक्षज्ञानविषय- स्वेनैव विषयस्यापरोक्षत्वं इन्द्रियजन्यज्ञानत्वेनेति वाच्य ज्ञानस्यापरोक्षत्वं हि इन्द्रियजनित्व- मात्र अथ इन्द्रियत्वेनेंद्रियजन्यत्वं उत जाति ? नाद्यः ज्ञानमात्रस्य मनोरूपेन्द्रियजन्यत्वेन तत्रातिव्याप्ते । न द्वितीयः परमते ईश्वरीयज्ञाने अस्मन्मते सुग्वादिसाक्षात्कारे नित्यसाक्षिणि व अध्याते । नापि जातिः सुरभिश्चन्दनखण्ड इत्याद्युपनी प्रत्यक्ष सौरभ्यांशेऽपि तत्सत्वे अविद्यानिवृत्त्यापत्तेः तदसत्वे च चन्दनखण्डाशे अपरोक्षत्वस्यावक्तव्यतया अव्याप्य- वृत्तित्वात् । किं चापरोक्षत्वजाते किंचिद्यंजकमस्ति वा न वा आद्येऽपि इन्द्रियजन्यत्वं वा अन्यद्वा नाद्यः तस्यातदभिव्यञ्जकत्वें पूर्वोक्तदोषान तिष्टत्तेः । न द्वितीयः अन्यस्या- भिव्यंजकस्य सत्रे तेनैवापरोक्षत्वयवहारोपपत्तौ तद्वैयर्थ्यापत्तेः व्यंजकासवे च तस्य प्रतीतिपथारोहासंभवेन तत्सद्भावे प्रमाणाभावात् ।
युद्धकाण्डः ।
[[२६१]]
तस्मादपरोक्षार्थविषयत्वं ज्ञानस्यापरोक्षत्वं विषयस्यापरोक्षत्वं च प्रमालव्यवहितत्वं । तच्चान्तःकरणवृत्तेर्बहिर्निर्गमनेन विषयावच्छिन्न चैतन्यस्य प्रमातृचैतन्याभेदे सति भवति नान्यथेति अन्तःकरणोपाधिकस्य जीवस्य विषयदेशावस्थितत्वमंगीकार्यम् । तथा च कौषीतकिश्रुतिः विषयाणां इन्द्रियद्वारा निर्गतान्त. करणवृत्त्यभिव्यक्तचैतन्यविषयत्वमन्वय- व्यतिरेकाभ्यां दर्शयति ।
प्रज्ञया वाचं समारुह्य वाचा सर्वाणि नामान्याप्नोति प्रज्ञया प्राणं समारुह्य प्राणेन सर्वान् गन्धानाप्नोति प्रज्ञया चक्षुस्समारुह्य चक्षुषा सर्वाणि रूपाण्यवाप्नोति प्रज्ञया श्रोत्रं समारुह्य श्रोत्रेण सर्वान् शब्दानाप्नोति प्रज्ञया जिह्वा समारुह्य जिह्वया सर्वान्नरसाना- प्नोति प्रज्ञया हस्तौ समारुह्य हस्ताभ्यां सर्वाणि कर्माण्याप्नोति प्रज्ञया शरीरं समारुह्य शरीरेण सुखदुःखे आप्नोति प्रज्ञयोपस्थं समारुह्य उपस्थनानन्दरतिं प्रजातिराप्नोति प्रज्ञया पादौ समारुह्य पादाभ्यां सर्वा इत्या आप्नोति प्रज्ञयैव धिय समारुह्य प्रज्ञयैव धियो विज्ञातव्यान् कामानाप्नोति न हि प्रज्ञापेता वाङ् नाम किचन प्रज्ञापयेत् अन्यत्र मे मनोऽभूदित्याह नाहमेतन्नाम प्राज्ञासिषमिति । नहि प्रज्ञापेतः प्राणो गन्धं कञ्चन प्रज्ञापयेत् अन्यत्र मे मनोऽभूयादित्याह नाहमेतं गन्धं प्राज्ञासिषमिति । न हि प्रज्ञापेतं चक्षू रूपं किञ्चन प्रज्ञापयेत् अन्यत्र मे मनोऽभूयादित्याह नाहमेतद्रूपमज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेतं श्रीलं शब्दं कञ्चन प्रज्ञापयेत् अन्यत्र मे मनोऽभूयादित्याह नाहमेतं शब्द प्राज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेतोन्नरसं जिह्वा अन्नरसं कश्चन प्रज्ञापयेत् अन्यत्र मे मनो- ऽभूयादित्याह न हि प्रज्ञापेतौ हस्तौ कर्म किंचन प्रज्ञापयेत् अन्यत्र मे मनोऽभूयादित्याह नाहमेतत्कर्म प्राज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेतं शरीरं सुखदुःखं किञ्चन प्रज्ञापयेत् अन्यत्र मे मनोऽभूयादित्याह नाहमेतत् सुखदुःखं प्राज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेतः उपस्थः आनन्दरतिं प्रजातिं काञ्चन प्रज्ञापयेत् अन्यत्र मे मनोऽभूयादित्याह नाहमेतं आनन्दं प्रजाति प्राज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेतौ पादौ काञ्चन गति प्रज्ञापयेतां अन्यत्र मे मनो- Sभूयादित्याह नाहमेतामित्यां प्राज्ञासिषमिति न हि प्रज्ञापेता धीः काञ्चन सिद्धयेत् न प्रज्ञातव्यां प्रज्ञायेतेति ।
एवं विषयदेशस्थोप्यात्मा त्वमहमादिशब्दैः व्यवह्रियमाणोऽपि तत्त्वतो न ज्ञायते । तथा च सूतसंहितायां
pet
आत्मा नाम सुराः स्वेन भासा यो भाति संततिम् । तमेव त्वमहंशब्दप्रत्ययाभ्यां तु जन्तवः
D.-Y. 34२६२
धर्माकूते
व्यवहारे विजानन्ति न जानन्त्येव तेऽर्थत’ । अर्थतश्चास्य चेत् ज्ञाता न विद्यन्तेयवत ॥
त्वमहं प्रत्ययव्याजात् सर्वे जानन्ति जन्तव । तथापि शिवरूपेण न विजानन्ति तं सदा ॥ इति ।
एव हन्ति गजानीकं एव हन्ति महारथान् । एष हन्ति शरैस्तीक्ष्णैः पदातीन वाजिभिस्सह ॥
इति ते राक्षसास्सर्वे रामस्य सदृशान् रणे । अन्योन्यं कुपिता जघ्नुः सादृश्याद्राघवस्य ते ॥
ते तु रामसहस्राणि रणे पश्यन्ति राक्षसाः । पुनः पश्यन्ति काकुत्स्थमेकमेव महारणे ॥
भ्रमन्त काञ्चनं कोटिं कार्मुकस्य महात्मनः । अलातचक्रप्रतिमां दशुस्ते न राघवम् ॥
शरीरमभि सत्वाचि शरारं नेमिकार्मुकम् । ज्याघोषतलनिर्घोषं तेजोबुद्धिगुणप्रभम् ॥
दिव्यास्त्रगुणपर्यन्तं निर्झतं युधि राक्षसान् । दशू रामचक्रं तत् कालचक्रमिव प्रजाः ॥
अनीकं दशसाहस्रं स्थानां वातरंहसाम् । अष्टादशसहस्राणि कुञ्जराणां तरस्विनाम् ॥
चतुर्दशसहस्राणि सारोहाणां च वाजिनाम् । पूर्ण शतसहस्त्रे द्वे राक्षसानां पदातिनाम् ॥
दिवसस्यामे भागे शरैरग्निशिखोपमैः । इतान्येकेन रामेण रक्षसां कामरूपिणाम् ॥
तदनु भयादपयातेषु हतशेषेषु निशाचरेषु संहृष्टेषु च देवगणेषु पार्श्ववर्तिनो विभीषणसुग्रीवप्रमुखानेवमवादीत् ।
एतदस्त्रबलं दिव्यं मम वा व्यम्बकस्य वा ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
सतो,
पञ्चनवतितमे
निहत्य तां राक्षसवाहिनीं तु रामस्तदा शक्रसमो महात्मा । अस्त्रेषु aag frasमश्च संस्तूयते देवगणैः प्रहृ ॥
ततो हतशेषैर्निशाचरैरावेदितवृत्तान्ता रजनीचरास्तन्नार्यश्व
विधवा हतपुत्राश्च क्रोशन्त्यो हतबान्धवाः । राक्षस्यः सह संगम्य दु खातीः पर्यदेवयन् ॥
कथं शूर्पणखा वृद्धा कराला निर्णतोदरी । आससाद वने रामं कन्दर्पसमरूपिणम् ॥
जनस्यास्यात्पभाग्यत्वात् पलिनी श्वेतमूर्धजा । अकार्यमपहास्यं च सर्वलोकविगर्हितम् ॥
राक्षसानां विनाशाय दूषणस्य खरस्य च ।
चकाराप्रतिरूपा सा राघवस्य प्रधर्षणम् ॥
तन्निमित्ततया च कृतवैरस्य रावणस्य प्रत्येकमेव राममाहात्म्यज्ञापनसमर्थैर्विराध- कबन्धवालिकुम्भकर्णादिवधै समुदितैरपि अविदितरामप्रभावस्य,
रावणस्यपनीतेन दुर्विनीतस्य दुर्मते ।
अयं निष्ठानको घोरः शोकेन समभिप्लुतः ॥
अनेन मूर्खस्याधर्मिष्ठस्य राज्ञो दोषेण तद्राष्ट्रस्य सपुत्रज्ञातिबान्धवस्य स्वस्य च
नाशो भवतीति सूचितम् । तथा चाश्वमेधिके
धिक् तं दुर्योधनं क्षुद्रं राज्यलुब्धं च मानिनम् ।
यत्कृते बान्धवास्सर्वे मया नीता यमक्षयम् ॥ इति ।
एषा देवैः प्रयुक्ता तु क्षुद्यथा दानवान् पुरा । भक्षयिष्यति नस्सीता राक्षसनी सरावणान् ॥
अनेन असुरान् प्रति देवै क्षुत् प्रेरितेत्युक्तम् । एतच पारक्षुद्रे
[[૨૦]]
धर्माकृते
ते देवा गृहमेधीयेनेष्ट्ा आशिताभवत् आञ्जनाभ्यञ्जता अनुवत्सानवासयन् तेभ्यः सुराः क्षुधं प्रहिण्वन् सा देवेषु लोकमवित्व असुरान्पुनरगच्छत् गृहमेधीयेनेष्ट्रा आशिता भवन्ति आञ्जतेभ्यञ्जते अनुवत्सान् वासयन्ति भ्रातृन्यायैव तद्यजमानः क्षुध प्रहिणोतीति ।
अत्र क्षुधं यजमानः भ्रातृव्याय प्राहिणोतीत्यर्थसारूप्याय पूर्वत्रापि देवैः प्रेषिता सती असुरान् पुनरगच्छदित्यर्थोऽवगन्तव्य ।
अयं freerat are: शोकेन समभिप्लुतः । नास्ति नः शरणं कश्विद्धये महति तिष्ठताम् ॥
दावाग्निवेष्टितानां हि करेणूनां यथा वने । अद्यप्रभृति लोकांत्रीन् सर्वे दानवराक्षसाः ॥
भयेन प्रावृता नित्यं विचरिष्यन्ति शाश्वतम् ।
इति ब्रह्मवचनम्,
उत्पत्स्यति हितार्थ वो नारी रक्षःक्षयावहा ।
इति शिववचनं चानुस्मरंत्यो
षण्णवतितमे
मम पुत्रो मम भ्राता मम भर्ता रणे हतः ।
इतीव सर्वा रजनीचरस्त्रियः परस्परं संपरिगृह्य बाहुभि । विषेदुरार्ता भयभारपीडिता विनेदुरुश्चैश्च तदा सुदारुणम्, ॥
ततः प्रतिगृहं राक्षसीकृतपरिदेवनाकर्णनेन रोषकषायलोचनो रावणः
कल्प्यतां मे रथशीघ्रं क्षिप्रमानीयतां धनु । अनुप्रयान्तु मां युद्धे येऽवशिष्टा निशाचराः ॥
अद्य वाणैर्धनुर्मुक्तेर्युगान्तादित्यसंनिभै ।
राघवं लक्ष्मण चैव नेष्यामि यमसादनम् ॥
इत्यवदत् । तदनु हलमुसलासिशक्तिपरश्वथशूलपट्टसपरिघगदा कूटमुद्गरमुसुण्ठिभिण्डिपाल- शतनि प्रमुखैः शरधिधनुर्हाटककंकटैरुपेतं कनकखलीनवर्मदिव्यगन्धर्वयुक्तं संनद्धं रथमारुह्य
युद्धकाण्डः ।
[[२६५]]
महत्या रंजनीचरवाहिन्या उत्तरद्वारेण निष्क्रम्य अभूतपूर्वानत्याहि तशंसिनो महोत्पातान पि सहजधैर्यवशादनादृत्य.
सप्तनवतितमे
वानराणामनीकेषु चकार कदनं महत् ।
दशाननः क्रोधविवृद्धनेत्रो यतो यतोऽभ्येति रथेन संख्ये । ततस्ततस्तस्य शरप्रवेगं सोढुं न शेकुर्हरिपुङ्गवास्ते ॥
तेऽर्दिता निशितैर्बाणैः क्रोशतो विप्रदुद्रुवु ।
पावकार्चिः समाविष्टा दह्यमाना यथा गजाः ॥
तदनु प्रभञ्जन इव महाआणि लवङ्गमान् विद्रावयन् दशवदनः,
आससाद ततो युद्धे राघव त्वरितस्तदा ।
अत्रान्तरे दिनकरतनयः स्वसेनासंरक्षणविचक्षणं सुषेणमधिगुल्मं निक्षिप्य गृहीत- पादपः अनुयायिभिः तरुशिखरं शिला वैर्षिभिः परकृतशरवर्षाण्यन्यथयन् राक्षसप्रवरानध्यर्दयन् अक्षयबलं रक्ष. पतिपक्षरक्षणाय बद्धकक्षं विरूपाक्षमासाद्य महत्या शिलया तदीयरथाश्वा- नाजघान ।
तदनु हताश्वाद्रथादवप्लुत्य राजस्कन्धमारूढो विरूपाक्षः सुग्रीवकृतपादपप्रहारेण तस्मिन्नपि गजे प्रमथिते,
अपक्रम्य स विक्रान्तः खङ्गेन प्राहरत्तदा ।
तदनु सुग्रीवः स्वकृतमुष्टिप्रहारमसहमानेन विरूपाक्षेण खङ्गपादप्रहारीभ्यां निकृत्त- कवचः सुग्रीवस्सहसोत्प्लुत्य,
ततो न्यपातयत्कृच्छाच्छंखदेशे महत्तलम् । पपात रुधिरक्किन्नः शोणितं स समुद्रमन् ॥
विनाशितं प्रेक्ष्य विरूपनेत्रं महाबलं तं हरिपार्थिवेन । बलं समस्तं कपिराक्षसानां उन्मत्तगङ्गाप्रतिम बभूव ॥
KET
अष्टनवतितमे
धर्माकृते
ततो विरूपाक्षवधं अक्षीण बलैर्वानरैर्हन्यमानं स्वसैन्यं दैव विपर्ययं चावलोक्य द्विगुणी- तकोपो महोदरमेवमुवाच -
जहि शत्रुचमूं वीर दर्शयाद्य पराक्रमम् ।
भपिण्डस्य कालोऽयं निर्वेष्टुं साधु युध्यताम् ॥
अनेन चिरकालभुक्तस्य भर्तृपिण्डस्य स्वामिन आपदि समुपस्थितायां स्वकीयप्राण- त्यागेनैव निर्यातनं कर्तव्यमिति सूचितम् । तथाच वनपर्वणि द्रौपदी
अवश्यं भर्तृपिण्डस्तैर्निवेश्य इति मे मतिः ।
यस्मात् त्यक्ष्यन्ति सग्रामे प्राणानपि सुदुस्त्यजान् ॥ इति ।
उद्योगे दुर्योधनं प्रति गान्धारी
राजपिण्डभयादेते यदि हास्यंति जीवितम् ।
नहि शक्ष्यंति राजान युधिष्ठिरमुदीक्षितुम् ॥ इति ।
तदनु महोदरः पावकं पतङ्ग इव हरिवाहिनीं प्रविश्य विमत्तकेसरिणा मत्तमातङ्ग इव रवितनयेन सङ्गतः तत्प्रयुक्तविपुल शिलाशरवरनिकरैराकुलीचकार ।
तदनु सुग्रीवेण रणतलनिपतितपरिघमादाय तेन रथाश्वेषु प्रमथितेषु,
तस्माद्धतहयाद्वीरः सोऽवप्लुत्य महारथात्।
गदां जग्राह संक्रुद्धो राक्षसोऽथ महोदर ॥
तया च गदया, सुग्रीवं प्रहितं परिघमभिहत्य सुग्रीवप्रहितमायसं मुसलमपि अन्यया गदयाऽहित्य कञ्चित्कालं तेन सह बाहुयुद्धमकरोत् ।
तदनु समीपपतितं खड्गं चर्म चादायान्योन्यमभिजघ्नतोस्तयोः,
सतु शूरो महावेगो वीर्यश्लाघी महोदरः । महाचर्मणि तं खनं पातयामास दुर्मतिः ॥
लग्नमुत्कर्षतः खड्गं खड्गेन कपिकुञ्जरः । जहार सशिरस्त्राणं कुण्डलोपहितं शिर. ॥
युद्धकाण्डः ।
अथ विजयमवाप्य वानरेन्द्र समरमुखे सुरपक्षसिद्धसंधैः । अवनितलगतैश्च भूतसंघैर्हर्पसमा कुलितैस्स्तुतो महात्मा ॥
एकोनशततमे
तदनु,
रथारूढो महापार्श्व प्रविश्यांगदवाहिनीम् ।
सायकासारैर्वानराणा करपादशिरः शात पन्नङ्गदप्रहितपरिघातेन,
ससूतः स्यन्दनात्तस्माद्विसंज्ञः प्रापतद्भुवि ।
[[૨૭]]
ततश्च जाम्बवत्प्रहितशिलया विमथिते च साश्वे रथे मुहूर्ताल्लब्धसज्ञो महापार्श्वः पर्जन्य इव गर्जनेन संतर्जयन् वानरान् ऋक्षराजगवाक्षजाम्बवत्प्रभृतींश्च शरवर्षेण सक्षोभय- नङ्गदप्रहितपरिघ विचूर्णितशरचापाद्युपकरणः सविधनिपतित निशितपरश्वथेनागदं समाजघान । तदनु च लाघवातिशयाद्विफलीकृतपरश्वथप्रहारेणागदेन मुष्टिप्रहाराभिहतस्य तस्य .
शततमे
पफाल हृदयं चाशु स पपात हतो भुवि ।
अथेन्द्रशत्र स्त्रिदशालयानां वनकसां चैव महाप्रणादम् । श्रुत्वा सरोषं युधि राक्षसेन्द्रः पुनश्च युद्धाभिमुखोऽत्रतस्थे ॥
तदनु महोदरादिवधकुपितहृदयेन रावणेन वानरविनाशाय प्रयुक्तं तामसास्त्र,
निर्ददाह कपीन् सर्वान् ते प्रपेतुस्समन्ततः । नहि तत्सहितुं शेकुर्ब्रह्मणा निर्मितं स्वयम् ॥
ततो विद्रुताया वानरवाहिन्यां
स ददर्श ततो राम तिष्ठतमपराजितम् । लक्ष्मणेन सह भ्राता विष्णुना वासवं यथा ॥
आलिखन्तमिवाकाशमवष्टभ्य महद्धनुः । पद्मपत्रविशालाक्षं दीर्घबाहुमरिंदमम् ॥
[[२६८]]
धर्माकूते
तदनु विस्फार्य कार्मुकं शरवर्षं वर्षन् रावणः युद्धोत्सुकस्य शरवर्षं वर्षतः सौमित्र :
एकमेकेन वाणेन त्रिभिस्त्रीन् दशभिर्दश । लक्ष्मणस्य प्रचिच्छेद दर्शयन् पाणिलाघवम् ॥
तदनु सुमित्रापुत्रमतिक्रम्य समुखमापतता रावणेन निसृष्टान्
ततः
तान् शरौघांस्ततो भलैस्तीक्ष्णैश्चिच्छेद राघवः ।
[[5]]
राघवो रावणं तूर्ण रावणो राघवं तदा । अन्योन्यं विविधैस्तीक्ष्णैः शरैरभिववर्षतुः ॥
चेरतुश्च चिरं चित्रं मण्डल सव्यदक्षिणम् । गवाक्षितमिवाकाशं बभूव शरवृष्टिभिः ॥
शरान्धकारमाकाशं चक्रतुः परमं तदा । गतेऽस्तं तपने चापि महामेघाविवोत्थितौ ॥
बभूव तुमुलं युद्धमन्योन्यवधकांक्षिणोः । अनासाद्यमचिन्त्य च वृतवासवयोरिव ॥
तदनु रावणेन ललाटे प्रत्यर्पिता नाराचमाला उत्पलमालामिव कलयन् रामः कङ्क काक गृध श्येन सिह्न व्याघ्रकुक्कुटाद्याननाकृतिशरसंघातोत्पादकमासुरमस्त्रं रावणप्रहितं प्रतिहन्तुं,
ससर्जास्त्रं महोत्साहं पावकं पावकोपमः । अग्निदीप्तमुखान् बाणान् तथा सूर्यमुखानपि ॥
ग्रहनक्षत्रवक्त्रांश्च महोल्कामुखसुस्थितान् । ते रावणशरा घोरा राघवास्त्रसमाहताः ॥
निलयं जग्मुराकाशे जग्मुश्चैव सहस्रशः ।
ततस्तदत्रं विनिहत्य राघव प्रगृह्य तद्रावणबाहु निस्सृतम् । मुदान्वितो दाशरथिर्महात्मा विनेदुरुच्चैर्मुदिताः कपीश्वराः ॥
एकशततमे
युद्धकाण्डः ।
[[२६१]]
ततः स्वप्रहितं आयसमुसलकूटमुद्गरादीनामुत्पादकं मयविहितं रौद्रमस्त्रं रामप्रहित- गान्धर्वास्त्रप्रतिहतमवलोक्य,
रावणः क्रोधताम्राक्षः सौरमस्तमुदीरयत् । ततश्चक्राणि निष्पेतुर्भास्वराणि महान्ति च ॥
तैरासीद्गनं दीप्तं संपतद्भिरितस्ततः ।
तानि चिच्छेद बाणौधैश्वक्राणि च स राघवः ॥
तदनु कुपितहृदयेन दशाननेन दशभिश्शरैः मर्मसु ताडितोऽप्यविचलितहृदयो राघवस्तीक्ष्णतरैश्शरैस्तमपि सर्वगात्रेषु विव्याध ।
एतस्मिन्नन्तरे क्रुद्धो राघवस्यानुजो वली । लक्ष्मणः सायकान् सप्त जग्राह परवीरहा ।
ध्वजं मनुष्यशीर्षे तु तस्य चिच्छेद नैकधा । सारथेश्चापि बाणेन शिरो ज्वलितकुण्डलम् ॥
जहार बाणैश्चिच्छेद धनुर्गजकरोपमम् ।
अत्र एतस्मिन्नन्तर इत्यनेन रामरावणयोर्युद्धे कञ्चित्कालमुपरते सति अयमेव समयो रावणं योधुमित्यागतो लक्ष्मण इति प्रतिपादनेन अन्येन संगतो न योद्धव्य इति सूचितम् । एतच्च प्राक् प्रपञ्चितम् । अत एव लक्ष्मणेन सह युद्धसमये रामेण युद्धं कृतमिति नावगम्यते ।
नीलमेघनिभश्चास्य सदश्वान् पर्वतोपमान् । जघानाप्लुत्य गदया रावणस्य विभीषणः ॥
तदनु रथादवप्लुत्य कुषितेन दशाननेन विभीषणं प्रति प्रयुक्त,
अप्रातमेव तां शक्ति त्रिभिश्चिच्छेद लक्ष्मणः । अथोद तिष्ठत्नादो वानराणां तरस्विनाम् ॥
तेन च संक्रुद्धो रावण
D. Y. 35
[[२७०]]
धर्माकृते
daeसंभाविततरां कालेनापि दुरासदाम् । जग्राह विपुलां शक्तिं दीप्यमानां स्वतेजसा ॥
एतन्निन्तरे वीरो लक्ष्मणस्तं विभीषणम् । प्राणसंशयमापन्नं तूर्णमभ्यवपद्यत ॥
तं विमोक्षयितुं वीरश्वापमायस्य लक्ष्मणः । रावणं शक्तिहस्तं वै शरवर्षमवाकिरत् ॥
कीर्यमाणः शरौघेन विसृष्टेन महात्मना । r and are faखीकृतविक्रमः ॥
मोक्षितं भ्रातरं दृष्टवा लक्ष्मणेन स रावणः । लक्ष्मणाभिमुखस्तिष्ठन्निदं वचनमब्रवीत् ॥
विमुच्य राक्षसं शक्तिस्त्वयीयं विनिपात्यते । एषा ते हृदय भित्त्वा शक्तिलोहितलक्षणा ॥
मद्वाहुपरिघोत्सृष्टा प्राणानादाय यास्यति । इत्येवमुक्त्वा तां शक्तिमष्टघण्टां महास्वनाम् ॥ मयेन मायाविहिताममोघां शत्रुनाशिनीम् । रावणः परमक्रुद्धः चिक्षेप च ननाद च ॥
तामनुव्याह रच्छक्तिमापतन्तीं स राघवः । स्वस्त्यस्तु लक्ष्मणायेति मोघा भव हतोद्यमा ॥
अनेन भ्रातृपुत्रादीनामापत्प्रसक्तौ श्रेयः प्रार्थनीयमिति सूचितम् । तथा च ऐपीके अर्जुनः -
पूर्वमाचार्यपुत्राय ततोऽनन्तरमात्मने । मातृभ्यश्चैव सर्वेभ्यस्स्वस्तीत्युक्तवा परंतप ॥
उत्ससर्ज शिवं ध्यायन्नस्त्रमस्त्रेण शाम्यताम् ॥ इति ।
रावणेन रणे शक्तिः क्रुद्धेनाशीविषोपमा ।
मुक्ता शूरस्य भीतस्य लक्ष्मणस्य ममज सा ॥
ततो रावणवेगेन सुदूरमवगाढया ।
शता निर्भिन्नहृदयः पपात धरणीतले ।
युद्धकाण्डः ।
तदवस्थं समीपस्थो लक्ष्मणं प्रेक्ष्य राघवः । भ्रातृस्नेहान्महातेजा विषण्णहृदयोऽभवत् ॥
न विषादस्य कालोऽयमिति संचिन्त्य राघवः । चक्रे सुतुमुलं युद्धं रावणस्य वधे घृतः ॥
ततो वानरश्रेष्ठैरशक्यां,
तां कराभ्यां परामृश्य रामः शक्ति भयावहाम् ।
बभञ्ज समरे क्रुद्धो बलवद्विचकर्ष च ॥
[[२०११]]
अत्रान्तरे सर्वगात्रेषु रावणेन प्रहितान् बाणगणान विगणय्य समाश्लिष्य च लक्ष्मणं सुग्रीवहनुमत्प्रमुखानेवमुवाच
लक्ष्मणं परिवार्येह तिष्ठध्वं वानरोनमा ।
पराक्रमस्य कालोऽयं संप्राप्तो मे चिरेप्सितः ॥
पापात्माऽयं दशग्रीवो वध्यतां पापनिश्चयः ।
का स्तोकस्यैव धर्मान्ते मेघदर्शनम् ॥
अस्मिन् मुहूर्ते नचिरात् सत्यं प्रतिशृणोमि वः ।
अत्र पराक्रमस्य कालोऽयमित्युक्तया दृष्टिपथं प्राप्तश्शनपेक्षणीयो हन्तव्य एवेति सूचितम् । तथा च कर्णपर्वणि अर्जुनं प्रति कृष्णः
नैवाहितानां सततं विपश्चितः क्षणं प्रतीच्छन्त्यपि दुर्बलीयसाम् । विशेषतोऽरीन् व्यसनेषु पण्डितो निहत्य धर्मं च यशश्च विन्दति ॥
असौ निवृत्तो राधेयो दृष्ट्रा ते वानरध्वजम् ।
एष त्वां प्रेक्षते कर्णः शकटाक्षं धनंजय ॥
त्वया यशश्च राज्यं च सुखं चोत्तममिच्छता । सर्वैस्स्वभावैर्दुष्टात्मा वध्य एष प्रयत्नतः ॥
प्रतिपद्यस्व राधेयं प्राप्तकालमरिन्दम । इति ।
अरावणमरामं वा जगद् द्रक्ष्यथ वानराः ।
अत्र शूरस्य युद्धे विजयो वा मरणं वा श्रेयस्करत्वाविशेषात् उभयमपि समानमिति सूचितम् । अत एव अर्जुनं प्रति भगवद्वचनम् -
हतो वा प्राप्स्यसे स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् ।२७२
धर्माकृते
इति । अत एव कर्णपर्वणि कृष्णं प्रत्यर्जुनेन युद्धे मरणविजययोः अविशेष एवोक इत्यवगम्यते
चोदयाश्वान् हृषीकेश रथं मम महारथ । नात्वा समरे कर्णे निवर्तिष्यति फाल्गुनः ॥
अद्य कर्णे हतं पश्य मच्छरैः शकलीकृतम् ।
मां वा द्रक्ष्यसि गोविन्द कर्णेन निहतं शरैः ॥ इति ।
राज्यनाशे वने वासं दण्डके परिधावनम् । वैदेह्याश्च परामर्श रक्षोभिश्च समागमम् ॥
प्राप्तं दुःखं महाघोरं क्लेशं च निरयोपमम् । अद्य सर्वमह त्यक्ष्ये निहत्वा रावणं रणे ॥
अनेन यस्मादात्मनो महाक्केशानुभवस्तद्वधे तत्क्लेश निवृत्तिरिति सूचितम् । अत
एव कर्णपर्वणि कृष्णं प्रत्यर्जुनः
मोक्ष्याम्यद्य महद्दुःखं त्रयोदशसमार्जितम् ।
हत्वा कर्णे रणे कृष्ण शम्वरं मघवानिव ॥ इति ।
स्वस्थाः पश्यत दुर्धर्षा युद्धं वानरपुङ्गवाः । आसीनाः पर्वताग्रेषु ममेदं रावणस्य च ॥
अनेन विजिगीषेोर्युद्धप्रसक्तौ सैनिकैः प्रेक्षकैर्भवितव्यमित्युक्तम् । अत एव कर्णपर्वणि अर्जुनं प्रति कृष्णः
नृसिह्मयोर्विद्रुतयोर्युवयोर्योत्स्यमानयोः । पश्यन्तु कौरवास्सर्वे तव पार्थपराक्रमम् ॥ इति ।
अद्य रामस्य रामत्वं पश्यन्तु मम संयुगे । aयो लोकाः सगन्धर्वाः सदेवाः सर्षिचारणाः ॥
अद्य कर्म करिष्यामि यल्लोकाः सचराचराः । सदेवाः कथयिष्यन्ति यावद्भूमिर्धरिष्यति ॥
अत्र महापुरुषस्य अतिमानुषपराक्रमेण सकललोकस्थायिनी सार्वकालिकी च कीर्तिर्भवतीति सूचितम् । अत एव एतदेवाभिप्रेत्य कर्णपर्वण्यर्जुनवचनं
अद्य लोकास्त्रयः कृष्ण जानन्तु मम पौरुषम् ।
युद्धकाण्ड ।
[[३७३]]
अनेन खलु संग्रामे यत्तु कृष्ण मया कृतम् ॥
कथयिष्यन्ति संग्रामे यावद्भूमिधरिष्यति ।
उपस्थितमिदं घोरं युद्धं त्रैलोक्यमोहनम् । यं जनाः कथयिष्यति यावद्भूमिर्धरिष्यति ॥
इत्यभिधाय प्रतप्तकनकभूषणैर्वाणगणै सरोषं दशग्रीवमाजघान ।
ननु पराक्रमस्य कालोऽयमित्यादिना रामेण स्ववीर्यप्रशंसा कृतेत्यवगम्यते । तच निषिद्धम् । तथा चापस्तंबः आत्मप्रशंसा परगर्हामिति च वर्जयेत् - इति चेन्न । परविभिन्नायाः सेनाया आश्वासनेन पुनस्स्थिरीकरणाभिप्रायेण कृतस्य स्ववीर्य प्रख्यापनस्य आत्मस्तुतिरूपाभावेन दोषत्वाभावात् । अत एवार्जुनेन स्त्रीयानां शत्रुनयुक्तभयनिवृत्त्यर्थं स्वपराक्रमप्रख्यापनं कृतं च कर्णपर्वणि
अद्य कृष्ण विकर्णा मे कर्ण नेप्यन्ति मृत्यवे । गाण्डीवमुक्ताः क्षीबन्ते मम हस्तप्रचोदिताः ॥
अद्य दुर्योधनो राजा जीविताच निराशवान् । भविष्यति न सन्देहो मया कर्णे विनाशिते ॥
तस्याद्य सूतपुत्रस्य मही पास्यति शोणितम् । आशीविष इव क्रुद्धास्तस्य पास्यन्ति शोणितम् ॥ अद्य कर्ण हतं दृष्ट्ठा धार्तराष्ट्रोऽत्यमर्षणः । जानातु मे बलं कृष्ण प्रवीरं सर्वधन्विनाम् ॥
भवत्समक्षं वक्ष्यामि पुनरेवात्मसंस्तवम् ।
धनुर्धरः कोऽनुवसेत लोके पराक्रमे वा मम कोऽस्ति तुल्यः । को वाऽप्यन्यो मत्समोऽस्ति क्षमायां ममानृशंस्ये सदृशोऽस्ति कोऽन्यः ॥
अहं धनुष्मान् ससुरासुराश्च सर्वाणि भूतानि च संगतानि । स्वबाहुवीर्यागमये पराभवं मत्पौरुषं विद्धि परं परेभ्यः ॥ इति ।
स कीर्यमाणः शरजालवृष्टिभिर्महात्मना दीप्तधनुष्मताऽर्दितः । भयात्प्रदुद्राव समेत्य रावणो यथाऽनिलेन मिहितो बलाहकः ॥
[[३७४]]
द्विशततमे
भ्रातरं,
धर्माकूते
ततः प्रद्रुते रावणे शक्तिप्रहारेण विनष्टचेष्टं दिष्टां गतिमाविष्टमिव स्थितं स्वष्टतमं
पश्यतो मम का शक्तियोढुं पर्याकुलात्मनः । अवसीदन्ति गात्राणि स्वप्नयाने नृणामिव ॥
किं मे राज्येन किं प्राणैर्युद्धे कार्य न विद्यते । यत्तायं निहतश्शेते रणमूर्धनि लक्ष्मणः ॥
इति विरचितबहुधाविलापं करगलितविविधायुधकलापमधिगतधैर्यलोपं पुनः
पुनरुच्छ्रसतं,
राममाश्वासयन् वीरः सुपेणो वाक्यमब्रवीत् ।
न मृतोऽयं महाबाहुर्लक्ष्मणो लक्ष्मिवर्धनः ॥
न चास्य विकृतं वक्त्रं नापि श्यामं न निष्प्रभम् । सुप्रभं च प्रसन्नं च मुखमस्याभिलक्ष्यते ॥
परतलो हस्तौ सुप्रसने च लोचने । एवं न विद्यते रूपं गतासूनां विशां पते ॥
दीर्घायुषस्तु ये मर्त्यास्तेषां च मुखमीदृशम् । नायं प्रेतत्वमापन्नो लक्ष्मणो लक्ष्मिवर्धनः ॥
मा विषादं कृथा वीर सप्राणोऽयमरिन्दमः । आख्यास्यते प्रसुप्तस्य स्रस्तावस्य भूतले ॥
सोच्छ्वासं हृदयं वीर कंपमानं मुहुर्मुहुः ।
तदनु सौमित्रिसंजीवनाय ओषधीस्समानयेति सुषेणसमादिष्टो हनूमान् सत्वर - मुपसृत्यौषधिपर्वतं तद्गताश्चौषधीरजानानः,
इदमेव गमिष्यामि गृहीत्वा शिखरं गिरेः । अगृह्य यदि गच्छामि विशल्यकरणीमहम् ॥
कालावेन दोषस्स्थाद्वैक्लव्यं च महद्भवेत् ।
युद्धकाण्ड ।
इति विचिन्त्य तदेव गिरिशिखरमादाय सुषेणमुपगम्य एवमुवाच
ओषधीं नावगच्छामि तामहं हरिपुङ्गव ।
तदिदं शिखरं कृत्स्न गिरेस्तस्याहृतं मया ॥ ततस्तत्कर्मविस्मितस्तिमितमानसेषु वानरवरेषु सुषेणस्तद्गतौषधीः सक्षुद्य,
लक्ष्मणस्य ददौ नस्त. सुषेणस्सुमहाद्युतिः ।
सशल्यः स समाघ्राय लक्ष्मणः परवीरहा ।
विशल्यो विरुजश्शीघ्रं उदतिष्ठन्महीतलात् । उत्थितं च तं लक्ष्मणं गाढमालिङ्गय,
दिष्टया त्वां वीर पश्यामि मरणात् पुनरागतम् । न हि मे जीवितेनार्थः सीनया चापि लक्ष्मण । कोहि मे विजयेनार्थः त्वयि पंचत्वमागते ॥ इति सस्नेहं वदन्तं रामभद्रम्
खिन्नः शिथिलया वाचा लक्ष्मणो वाक्यमब्रवीत् । तां प्रतिज्ञां प्रतिज्ञाय पुरा सत्यपराक्रम ॥ लघुः कश्चिदिवासवो नैव त्वं वक्तुमर्हसि । नहि प्रतिज्ञां कुर्वन्ति वितथां साधवोऽनघ ॥
लक्षणं हि महत्त्वस्य प्रतिज्ञाप्रतिपालनम् । नैराश्यमुपगन्तुं ते तदलं मत्कृतेऽनघ ॥ अहं तु वधमिच्छामि शीघ्रमस्य दुरात्मनः । यावदस्तं नयत्येष कृतकर्मा दिवाकरः ॥
[[૨૦૧]]
अत्र स्वप्राणापेक्षया भ्रातुराधिक्यं । प्रतिज्ञातार्थस्य अवश्यं परिपालनीयत्वं चोक्तं सच्च प्राकू बहुवा प्रपचितं इति नेह प्रपंच्यते ।
त्रिशततमे
इति लक्ष्मणवचनेन सन्तुष्टं युद्धसंनद्धं पदातिं राघवं रथस्थं रावणं चावलोक्य
भूमिस्थस्य रामस्य रथस्थस्य च रक्षसः ।
न समं युद्धमित्याहुर्देवगन्धर्वदानवाः ॥
૨૦દ્
धर्माकृते
अनेन भूमिष्ठस्य रथारूढेन सह युद्धमनुचितमित्युक्तम् ।
परशुरामं प्रति भीष्मवचनं
अत एवोद्योगपर्वणि
भूमिष्ठं नोत्सहे युद्धं भवन्तं रथमास्थितः । आरोह स्यन्दनं वीर कवचं च महाभुज ॥
बधान समरे राम यदि योद्धुं मयेच्छसि ॥ इति ।
कर्णपर्वण्यपि अर्जुनं प्रति कर्णः
न मा रथस्थो भूमिष्ठं विह्वल कर्तुमर्हसि ।
स्मृत्वा धर्म च शूराणां मुहूर्तं परिपालय । इति ।
ततः शचीपतिना निर्दिष्टो मातलिः वैढूर्यकूवरं पवनजवनतुरङ्गमयुक्तं सज्जं रथवर- मानीय राममेवमुवाच –
सहस्राक्षेण काकुत्स्थ रथोऽयं विजयाय ते । दत्तस्तव महासत्त्व श्रीमन् शत्रुनिबर्हण ॥
इदमैन्द्रं महचापं कवचं चाग्निसंनिभम् । शराश्चादित्यसंकाशा शक्तिश्च विपुला शिता ॥ आरुह्यैनं रथवरं राक्षसं जहि रावणम् । इत्युक्तः संपरिक्रम्य रथं तमभिवाद्य च ॥
आरुरोह तदा रामो लोकान् लक्ष्म्या विराजयन् ।
अनेन प्रदक्षिणादिपूर्वकं रथारोहणं कर्तव्यमित्युक्तम् । अयमर्थः प्रागुक्तः ।
a trade arred दैवं देवेन राघवः ।
अस्त्र राक्षसराजस्य जघान परमास्त्रवित् ॥
तदनु दशाननः नागास्त्रमन्त्रसंयोजितान् निरन्तरीकृतदिगन्तरान् पन्नगमयान् स्वप्रहितान् शरान् गरुडास्त्रमन्त्रसयोजितैः रामप्रहितैः सुपर्णाकृतिभिश्शरैः प्रति- हृतानवलोक्य
ततश्शरसहस्रेण राममक्लिष्टकारिणम् ।
अर्दयित्वा शरौघेण मातलिं प्रत्यविध्यत
चिच्छेद केतुमिन्द्रस्य शरेणैकेन रावणः ।
युद्धकाण्डः ।
ततस्तत्कर्मसंत्रस्तमान सेषु महर्षिषु देवदानवगन्धर्वगणेषु व्यथितेषु च वानरयूथपेषु,
प्राजापत्यं च नक्षत्रं रोहिणीं शशिनः प्रियाम् ।
समाकस्य वुधस्तस्थौ प्रजानामशुभावहः ॥
सधूमपरिवृत्ताग्निः प्रज्वलन्निव सागरः । उत्पपात तदा क्रुद्धः स्पृशन्निव दिवाकरम् ॥
शस्त्रवर्ण सुपरुषो मन्दरश्मिर्दिवाकरः । अदृश्यत कबन्धाङ्कः संसक्तो धूमकेतुना ॥
कौसलानां च नक्षत्रं व्यक्तमिन्द्राग्निदैवतम् । आक्रम्याङ्गारकस्तस्थौ विशाखामपि चाम्बरे ॥
दशास्यो विंशतिभुजः प्रगृहीतशरासनः । अश्यत दशग्रीवो मैनाक इव पर्वतः ॥
निरस्यमानो रामस्तु दशग्रीवेण रक्षसा । नाशक्नोभिसन्धातुं सायकान् रणमूर्धनि ॥
स कृत्वा भ्रुकुटिं क्रुद्धः किंचित्संरक्तलोचनः । जगाम सहसा क्रोधं निर्दहन्निव चक्षुषा ॥
चतुरधिकशततमे
तदनु कोपविचलितेषु सकलकुलाचलेषु संक्षोभितेषु सप्तसागरेषु आकुलीकृते च भुवनत्रये,
रामं दृष्ट्वा च संक्रुद्धं उत्पातांश्च सुदारुणान् । वित्रेसुः सर्वभूतानि रावणस्याभवद्भयम् ॥
तदनु निखिललोकक्षयकरं घोरतरं रामरावणसमरमभिवीक्ष्य,
ऊचुः सुरासुरास्सर्वे तदा विग्रहमास्थिताः । दशग्रीवं जयेत्याहुरसुरास्तमवस्थिता ॥
देवा राममथोस्ते त्वं जयेति पुनः पुनः ।
D. Y. 36.
S
धर्माकूते
अनेन धर्मिष्ठस्य देवा विजयमाशंसन्ते अतस्तस्य विजय, अधर्मिष्ठस्य चासुरा विजयमाकाङ्क्षन्ते, अतस्तस्य पराजय इति सूचितम् । तथा च कर्णपर्वणि
[[3]]
महात्मा फाल्गुनश्चापि सत्यधर्मरतस्सदा । विजयस्तस्य नियतं जायते नात्र संशय ॥
यतः पार्थस्ततो देवा यतः कर्णस्ततोऽसुरा । कर्ण च दानवं पक्षमतः कर्णपराजयः ॥ इति ॥
अतः कोपकषायितलोचनो दशाननो निखिललोक वित्रासनं तीक्ष्णकरं अतिभीषणं
शूलं समादाय,
विनद्य सुमहानादं रामं परुषमत्रवीत् ।
शूलोऽय वज्रसारस्ते राम रोषान्मयोद्यतः ॥
तव भ्रातृसहायस्य सद्यः प्राणान् हरिष्यति ॥ इति ।
तदनु रामेण रावणप्रहितं घोरतरमष्टघटं शूलं स्वकीयशरासारैर शक्य निवारणमवगत्य मातलिना समानीता निष्टताष्टापदपशोभिता या शक्तिः,
सा क्षिप्ता राक्षसेन्द्रस्य तस्मिन् शूले पपात ह । मिनः शक्त्या महान शूलः पपात च महाद्युतिः ॥
स रामबाणैरभि विद्धगात्री निशाचरेन्द्रः क्षतजाईगावः । जगाम दैन्यं च समाजिमध्ये क्रोधं च चक्रे सुभृशं तदानीम् ॥
पञ्चशततमे -
तदनु काकुत्स्थशरपीडितो रावणः सशरं धनुरादाय,
अभ्यद्रवत्सुसंक्रुद्धो राघवं परमाहवे ।
अथ भुवनत्रयविस्मापक निरुपमभुजबल कालमेघाविव निरंतरशरासाराभिवर्षिणौ,
arrant समरे नोपलक्षयतां तदा ।
ततः कोपसमाविष्टो रामो दशरथात्मजः ॥
युद्धकाण्डः ।
उवाच रावणं वीरः प्रहस्य परुषं वचः । मम भार्या जनस्थानादज्ञानाद्राक्षसाधम ॥
हता ते विवशा यस्मात्तस्मात्वं नासि वीर्यवान् । स्त्रीषु शुर विनाथासु परदाराभिमर्शक ॥
कृत्वा कापुरुषं कर्म शूरोऽहमिति मन्यसे । दिष्ट्यासि मम दुष्टात्मन् चक्षुर्विषयमागतः ॥ अद्य त्वा सायकैस्तीक्ष्णैर्नयामि यमसादनम् । इति वदतो रघुकुलतिलकस्य,
बभूव द्विगुणं वीर्य बलं हर्षश्च संयुगे । रामम्यास्त्रबलं चैव शत्रोर्निधनकांक्षिणः ॥
प्रादुर्बभूवुरस्त्राणि सर्वाणि विदितात्मनः । प्रहर्षाश्च महातेजाः शीघ्रहस्ततरोऽभवत् ॥
शुभान्येतानि चिह्नानि विज्ञायात्मगतानि च । भूय एवाईयद्रामो रावणं राक्षसान्तकृत् ॥
TAT
अनेन विजेष्यमाणस्य युद्धसमये अस्त्राणां परिस्फूर्तिः बलाभिवृद्धिश्च भवतीति सूचितम् । अत एव विराटपर्वणि उत्तरगोग्रहणे जेष्यतोऽर्जुनस्यास्त्राणि सर्वाणि प्रादुर्भूतानीत्युक्तं
अथासौ प्राङ्मुखो भूत्वा शुचिः प्रयतमानसः । अभिदध्यौ महाबाहुः सर्वास्त्राणि रथोत्तमे ॥
प्रतिलभ्य ततोऽस्त्राणि प्रहृष्टवदनोऽभवत् ।
इति । अत एव द्रोणपर्वणि विजेष्यमाणस्य धृष्टद्युम्नस्य बलाभिवृद्धिरक्ता
तस्य रूपं बभौ राजन् भारद्वाजं जिघांसतः । यथा रूपं परं विष्णोर्हिरण्यकशिपोर्वधे ॥ इति ।
हरीणां चाश्मनिकरैः शरवर्षैश्च राघवात् । हन्यमानो दशग्रीवो विधूर्णहृदयोऽभवत् ॥
यदा च शस्त्रं नारेमे न व्यकर्षच्छरासनम् ।
[[२८०]]
धर्माकृते
free acreate faकुबेनान्तरात्मना ॥
क्षिताश्चापि शरास्तेन शस्त्राणि विविधानि च ।
न रणार्थाय वर्तन्ते मृत्युकालेऽभिवर्ततः ॥
अनेन युध्यमानस्य मृत्युकाले सनिहिते वीर्यक्षयः स्वाभ्यस्तानामप्यस्त्राणामस्फुरणं प्रयुक्तानां शराणां आयुधानां मोघत्वं च इत्येते दोषा भवन्तीति सूचितम् । अत एव कर्णस्य वधकाले एते दोषा उक्ताः कर्णपर्वणि
यदात्मनोऽस्त्रं मनसः प्रणष्टं यद्भार्गवोऽरमै प्रददौ महात्मा ।
चक्रं च वामं प्राग्रसद्भृमिरस्य प्राप्ते तस्मिन् वधकाले नृवीरे ॥ इति । अत एव द्रोणपर्वणि विनाशकाले अस्त्राणां वैकल्यं भवतीत्यभिप्रायेणोक्तमर्जुनं प्रति वासुदेवेन -
अदृष्टपूर्वं पश्यामि शिलानामपसर्पणम् । त्वया सप्रेषिताः पार्थ नार्थं कुर्वति पत्रिणः ॥
नवा कश्चिदयं कालः प्राप्तस्स्यादद्य पश्चिमः ॥ इति ।
अत एव द्रोणस्य मरिष्यतः अस्त्राप्रतिभा द्रोणपर्वणि-
न चास्यास्त्राणि राजेन्द्र प्रादुरासन्महात्मनः । विविधानां च दिव्यानां शस्त्राणामप्रसादता ॥
दृष्ट्राऽमन्यत देहस्य कालपर्यायमागतम् । इति ।
षट्शततमे
सूतस्तु रथनेतास्य तदवस्थं निरीक्ष्य तम् । शनैर्युद्धादसंभ्रान्तो रथं तस्यापवाहयत् ॥
स तु मोहात् सुसंक्रुद्धः कृतान्त वलचोदितः । staसंरक्तनयनो रावणः सूतमब्रवीत् । हीन वीर्यमिवाशक्तं पौरुषेण विवर्जितत् ॥
भीरं लघुमिवाशक्तं विहीनमिव तेजसा । विमुक्तमिव मायाभिरस्त्रैरिव बहिष्कृतम् ॥
मामवज्ञाय दुर्बुद्धे स्वया बुद्ध्या विचेष्टसे । त्वया हि ममानार्य चिरकालसमार्जितम् ॥
युद्धकाण्डः ।
यशो वीर्य च तेजश्च प्रत्ययश्च विनाशितः ।
अनेन युद्धे पलायनं कीर्त्यादिनाशकमिति सूचितम् । तथाच राजधर्मे
इमे पलायमानानां नरकाः प्रत्युपस्थिता । अकीर्तिश्शाश्वती चैव पतितव्यमनन्तरम् ॥
तस्मादात्मवता नित्यं स्थातव्यं रणमूर्धनि । इति ।
यस्त्वं रथमिमं मोहान चोद्वहसि दुर्मते । सत्योऽयं परितों में परेण त्वमुपस्कृत ॥
अनेन परेणोपजापिता सूतप्रभृतय समये स्वामिनोऽहितमाचरन्तीति सूचितम् । अत एव धर्मपुत्रेण प्रार्थिनश्शल्यः कर्णस्य युद्धसमये अनिष्टं कृतवानित्युक्तं स्त्रीपर्वणि-
येन संगृह्णता तात रथमाविरथेर्युधि । जयार्थ पाण्डुपुत्राणां तदा तेजोवधः कृतः ॥ इति ।
[[1]]
निवर्तय रथं शीघ्रं यावन्नोपैति मे रिपु ।
तदाकर्ण्य सारथिस्तमेवमुवाच —
श्रमं तवावगच्छामि महता रणकर्मणा । नहि ते वीर्यसौमुख्य प्रहर्ष चोपधारये ॥
रथोद्रहनखिनाश्च त इमे रथवाजिनः । दीना धर्मपरिश्रांता गावो वर्षहता इव ॥
निमित्तानि च भूयिष्ठ यानि प्रादुर्भवन्ति नः । तेषु तेष्वभिपन्नेषु लक्षयाम्यप्रदक्षिणम् ॥
देशकालौ च विज्ञेयौ लक्षणानीङ्गितानि च । दैन्यं हर्षश्च खेदश्च रथिनश्च बलाबलम् ॥
तथा निम्नानि भूमेश्च समानि विषमाणि च । युद्धकालश्च विज्ञेयः परस्यांतरदर्शनम् ॥
उपयानापयाने च स्थानं प्रत्यपसर्पणम् । सर्वमेतद्रथस्थेन ज्ञेयं रथकुटुम्बिना ॥આર્
धर्माकृते
तदधुना यधानियोगं करिष्यामीति वदतः सारथेर्वचनमाकर्ण्य सन्तुष्टहृदयो रावणः
Eat at शुभं ह्येकं हस्ताभरणमुत्तमम् ।
ततो द्रुतं रावणवाक्यचोदितः प्रचोदयामास हयान् स सारथिः ।
स राक्षसेन्द्रस्य ततो महारथः क्षणेत रामस्य रणाग्रतोऽभवत् ॥
ra आफ्नो रथी सारथिना रथापवाहादिना रक्षणीयः अपवाहादिना स्वास्थ्यं प्राप्तेन रथिनाऽपि पुनर्युद्धाय गन्तव्यमिति सूचितम् । अत एव वनपर्वणि-
सास्ववाणार्दिते तस्मिन् प्रधुम्ने बलिनां वरे । वृष्णयो भग्नसंकल्पा विव्यधुः पृतनागताः ॥
[[1]]
हाहाकृतमभूत्सर्वं वृष्ण्यधकबलं ततः । प्रद्युम्ने मोहिते राजन् परे च मुदिता भृशम् ॥ तं तथा मोहितं दृष्ट्रा सारथिर्जवनैर्हयैः । रणादपाहरत्तूर्ण शिक्षितो दारुकिस्तदा । नातिदूरापयातेतु रथे रथवरप्रणुत् । धनुगृहीत्वा यन्तारं लब्धसज्ञोऽब्रवीदिदम् ॥ सौते कि ते व्यवसितं कस्माद्यासि पराङ्मुखः । नैष वृष्णिप्रवीराणां आहवे धर्म उच्यते ॥
कच्चित्सौते न ते मोहः साल्वं दृष्ट्रा महाहवे ।
॥
विषादो वा रथं दृष्ट्वा ब्रूहि मे त्वं यथातथम् ॥ सौतिरुवाच
जानार्दने न मे मोहो नापि मा भयमाविशत् । अतिभारं तु ते मन्ये साल्वं केशवनन्दन । सोऽपयामि शनैर्वीर बलवानेष पापकृत् । मोहितश्च रणे शूरो रक्ष्यः सारथिना रथी ॥
आयुष्मंस्त्वं मया नित्यं रक्षितव्यस्त्वयाप्यहम् ।
रक्षितव्यो रथी नित्यमिति कृत्वाऽपयाम्यहं ॥
एकश्चासि महाबाहो बहवश्वापि दानवाः । न समं रौक्मिणेयाहं रणे मत्वाऽपयामि वै ॥ एवं ब्रुवति सूते तु तदा मकरकेतुमान् । उवाच सूतं कौरव्य निवर्तय रथं पुनः ॥ दारुकात्मज मैवं त्वं पुनः कार्षीः कथञ्चन । व्यपयानं रणात्सौते जीवतो मम कर्हिचित् ॥ न स वृष्णिकुले जातो यो वै त्यजति सङ्गरम् । त्वयापनीतो विवशो न जीवेयं कथंचन ॥ संनिवर्त रथेनाशु पुनर्दारुकनन्दन । न चैतदेवं कर्तव्यं अध्यापत्सु कथंचन ॥ न जीवितमहं सौते बहुमन्ये कथंचन । अपयातो रणाद्भीतः पृष्ठतोऽभ्याहतः शरैः ॥ कदाच सूतपुत्र त्वं जानीषे मां भयार्दितम् । अपयातं रणं हित्वा यथा कापुरुषं तथा ॥
युद्धकाण्डः ।
न युक्तं भवता त्यक्तुं सग्रामं दारुकात्मज ।
मयि युद्धार्थिनि भृशं स त्वं वाहय तोरणम् ॥ इति ।
आरण्यके पर्वणि सौभवधे वासुदेव उवाच
एवमुक्तस्तु कौन्तेय सूतपुत्रस्ततोत्रवीत् । प्रद्युम्नं बलिना श्रेष्ठं ऋणं मधुरमञ्जसा ।
न मे भयं रौक्मिणेय सग्रामे यच्छतो हयान् ॥
[[1]]
[[૨૮૨]]
युद्धज्ञश्चास्मि वृष्णीनां नात्र किञ्चिदतोऽन्यथा । आयुष्मन्नुपदेशस्तु सारथ्ये वर्ततां स्मृतः ॥ सर्वार्थेषु रथी रक्ष्यः त्वं चापि भृशपीडितः । त्वं हि शल्यप्रयुक्तेन शरेणाभिहतो भृशम् ॥ कश्मलाभिहतो वीर ततोऽहमपयातवान् । स त्वं सात्वतमुख्याद्य लब्धसंज्ञो यदृच्छया ॥ पश्य मे हयसंयाने शिक्षा केशवनन्दन । दारुकेणाहमुत्पन्नो यथावच्चैव शिक्षितः ॥
वीतभीः प्रविशाम्येतां शाल्वस्य प्रथिता चमूम् ।
वासुदेव उवाच -
एवमुक्त्वा ततो वीर हयान् सञ्चोद्य सङ्गरे । रस्मिभिस्तु समुद्यम्य जवेनाभ्यपतत्तदा ॥ मण्डलानि विचित्राणि दक्षिणानि च सर्वशः । प्रतोदेन हतो राजन् रश्मिभिश्च समुद्यताः ॥ उत्पतन्त इवाकाशे व्यचरंस्ते हयोत्तमा । ते हस्तलाघवोपेतं विज्ञाय नृपदारुकिम् ॥
ऊह्यमाना इव तदा नास्पृशंश्वरणैर्महीम् । इति ।
समशततमे
ततो युद्धपरिश्रांतं समरे चिन्तया स्थितम् । रावणं चाग्रतो दृष्ट्वा युद्धाय समुपस्थितम् ॥
दैवतैश्च समागम्य द्रष्टुमभ्यागतो रणम् । उपागम्याब्रवीद्राममगस्त्यो भगवानृषिः ॥
राम राम महाबाहो शृणु गुह्यं सनातनम् । येन सर्वानरीन् वत्स समरे विजयिष्यसि ॥
आदित्यहृदयं पुण्यं सर्वशत्रुविनाशनम् । जयावहं जपेन्नित्यमक्षय्यं परमं शिवम् ॥
કે
धर्मा कृते
सर्वमङ्गलमांगल्यं सर्वपापप्रणाशनम् । चिन्ताशोकप्रशमनं आयुर्वर्धनमुत्तमम् ॥
रश्मिमन्तं समुद्यन्तं देवासुरनमस्कृतम् । पूजयस्व विवखन्तं भास्करं भुवनेश्वरम् ॥
सर्वदेवात्मको ह्येष तेजस्वी रश्मिभावनः । एष देवासुरगणान् लोकान् पाति गभस्तिभिः ॥
एष ब्रह्मा च विष्णुश्च शिवः स्कन्द प्रजापति. । महेन्द्रो धनदः कालो यम सोमो रूपांपतिः ॥
पितरो वसवसाध्या अश्विनौ मरुतो मनुः । वायुर्वह्निः प्रजाः प्राणा ऋतुकर्ता प्रभाकरः ।
आदित्यः सविता सूर्यः खगः पूषा गभस्तिमान् । सुवर्णसदृशो भानुस्वर्णरेता दिवाकरः ॥
हरिदश्वः सहस्राचिः सप्तसप्तिर्मरीचिमान् । तिमिरोन्मथनः शम्भुः त्वष्टा मार्ताण्ड अंशुमान् ॥
हिरण्यगर्भः शिशिर तपनो भास्करो रविः । अग्निगर्भोऽदितेः पुत्रः शङ्खशिशिरनाशनः ॥
व्योमनाथस्ततो भेदी ऋग्यजुस्सामपारगः । घनवृष्टिरपां मित्रं विन्ध्यवीथीसवंगमः ॥
आतपी मण्डली मृत्युः पिङ्गलः सर्वतापनः । कविर्विश्वो महातेजा रक्तस्सर्वभवोद्भवः ॥
नक्षत्रग्रहताराणामधिपो विश्वभावनः । तेजसामपि तेजस्वी द्वादशात्मन्नमोस्तु ते ॥
नमः पूर्वाय गिरये पश्चिमायाद्रये नमः । ज्योतिर्गणानां पतये दिनाधिपतये नमः ॥
जयाय जयभद्राय हर्यश्वाय नमो नम । नमो नमस्सहस्रांशी आदित्याय नमो नमः ॥
[[1]]
[[2]]
युद्धकाण्ड ।
नम उग्राय वीराय सारंगाय नमो नमः । नमः पद्मप्रबोधाय मार्ताडाय नमो नमः ॥
ब्रह्मेशानाच्युतेशाय सूर्यायादित्यवर्चसे । भावते सर्वभक्षाय रौद्राय वपुषे नमः ॥ तमोघ्नाय हिमन्नाय शत्रुघ्नायामितात्मने । कृतघ्ननाय देवाय ज्योतिषां पतये नमः ॥
तप्तचामीकराभाय वह्नये विश्वकर्मणे । नमस्तमोभिनिघ्नाय । रवये लोकसाक्षिणे ॥
[[1]]
नाशयत्येष वै भूतं तदेव सृजते पुनः । पायत्येष तपत्येष वर्षत्येष गभस्तिभि ॥
एव सुतेषु जागर्ति भूतेषु परिनिष्ठितः । एष चैवाग्निहोत्रं च फलं चैवाग्निहोत्रणाम् ॥
वेदाच ऋतवचैव ऋतूनां फलमेव च । यानि कृत्यानि लोकेषु सर्व एष रविः प्रभुः ॥
पनमापत्सु कृच्छ्रेषु कान्तारेषु भयेषु च । कीर्तयन् पुरुषः कश्चिन्नावसीदति राधव ॥
पूजयस्वैनमेकाग्रो देवदेवं जगत्पतिम् । पतत्रिगुणितं जप्त्वा युद्धेषु विजयिष्यसि ॥
अस्मिन् क्षणे महाबाहो रावणं त्वं वधिष्यसि । एवमुक्त्वा तदागस्त्यो जगाम च यथागतम् ॥
एतच्छ्रुत्वा महातेजा नशोकोऽभवत्तदा । पूजयामास सुप्रीतो राघवः प्रयतात्मवान् ॥
[[2]]
त्रिराचम्य शुचिर्भूत्वा धनुरायम्य वीर्यवान् । आदित्यं प्रेक्ष्य जप्त्वा तु परं हर्षमवाप्तवान् ॥
[[1]]
’ घृणये ‘, ’ रुचये ’ इति पाठान्तरे ।
‘धारयामास’ इति कृष्णाचार्यमुद्रिते कोरो पाठः ।
D. Y. 37
[[२८६]]
अष्टशततमे
धर्माकृते
रावणं प्रेक्ष्य हृष्टात्मा युद्धाय समुपागमत् । सर्वयत्नेन महता वधे तस्य दृढो भवेत् ॥
अथ रविरवदन्निरीक्ष्य रामं मुदितमनाः परमं प्रहृष्यमाणः । निशिचरपतिसंक्षयं विदित्वा सुरगणमध्यगतो वचस्त्वरेति ॥
तदनु पुनराहवाय समागतं लङ्कापुरीकान्तं करकलितचण्डकोदण्डो रामचन्द्रो मात लिमुवाच
मातले पश्य संख्धमापतन्तं रथं रिपोः ।
यथापसव्य पतता वेगेन महता पुनः ॥
समरे हन्तुमात्मानं तथाऽनेन कृता मतिः । तदप्रमादमातिष्ठ प्रत्युद्गच्छ रथ रिपोः ॥
अनेन स्वविजयार्थतया शत्रुर्यथा नापसव्यं परिक्रामति तथा यत्नः कर्तव्य इति सूचितम् ।
अत एव वनपर्वणि सौभप्रद्युम्नयुद्धे सौमेन निरुद्धमप्यपसव्ययानं प्रद्युम्नेन विजयाय बलात्कृतमिति प्रतिपादितं
सोऽपसव्या चमूं तस्य साल्वस्य भरतर्षभ । चकाराप्रतियत्नेन तदद्भुतमिवाभवत् ॥ असृष्यमाणोऽपसव्यं प्रद्युम्नस्य च सौभराट् । यन्तारमस्य सहसा त्रिभिर्बाणैस्समर्दयत् ॥ दारुकस्य सुतस्तत्र बाणवेगमचिन्तयत् । भूय एव महाबाहो प्रययावपसव्यतः ॥ इति ।
कामं न त्वं समाधेयः पुरंदरस्थे स्थितः । युयुत्सुरहमेकाग्रः स्मारये त्वां न शिक्षये ॥
अनेन मान्यानां क्रियाकर्तॄणां कार्ये नियोजनं विनयेनैव कुर्यादिति सूचितम् । प्रपञ्चितं चेदं प्राक् । तेन च वाक्येन सन्तुष्टो मातलिः
अपसव्यं ततः कुर्वन् रावणस्य महारथम् । वक्रोक्षिप्तेन रजसा रावणं व्यवधूनयत् ॥
अनेन युद्धे शत्रुमप्रदक्षिणीकुर्यादिति सूचितम् । तथा च द्रोणपर्वणि गजेनागतं भगदत्तं विजयायाप्रदक्षिणीकृतवान् भगवानिति प्रतिपादितम्
युद्धकाण्डः ।
[[२८७]]
आपतन्तं च द्विरदं दृष्ट्रा क्रुद्धमिवान्तकम् । चक्रेऽपसव्यं त्वरितः स्यन्दनेन जनार्दनः ॥
सारोहं मृत्युसात्कर्तुं स्मरन्धर्मं धनञ्जय । इति ।
तदनु परस्परं शरवर्षमभिवर्षतोस्तयोः
नवशततमे
समुत्पेतुरथोत्पाता दारुणा रोमहर्षणाः । रावणस्य विनाशाय राघवस्य जयाय च ॥
निमित्तानि च सौम्यानि राघवस्य जयाय वै । हृष्ट्वा परमसंहृष्टो हतं मेने च रावणम् ॥
अथ रामरावणसमरावलोकन कौतुकेन निश्चलमवस्थितेषु निशाचरवानरयूथपेषु,
तौ तु तत्र निमित्तानि दृष्ट्वा रावणराघवौ । कृतबुद्धी स्थिरामर्षो युयुधाते ह्यभीतवत् ॥
जेतव्यमिति काकुत्स्थो मर्तव्यमिति रावणः । धृतौ स्ववीर्य सर्वस्वं युयुधाते ह्यभीतवत् ॥
अत्र विजयो भविष्यतीति निमित्तैर्निश्चित्य रामेण युद्धं कृतं रावणेन तु चिह्नेन स्वस्य मरणं निश्चित्यापि धैर्य मवलंव्य युद्धं कृतमित्युक्त । तेन विजयवानिव मरणनिश्चयवानपि युद्धं कुर्यादेव राज्ञा युद्धे मरणविजययोरपि सफलत्वात् । अत एव गीतायां अर्जुनं प्रति भगवद्वचनम्
हतो वा प्राप्स्यसे स्वर्ग जिल्ला वा भोक्ष्यसे महीम् । तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ इति ।
पराशरोऽपि -
जितेन लभ्यते लक्ष्मोर्मृनेनापि सुराङ्गनाः । क्षणविध्वंसिकास्मिन् का चिन्ता मरणे रणे ॥ इति ।
स्त्रीपर्वण्यपि
हतोऽपि लभते स्वर्गं हत्वाऽपि लभते यशः । उभयं नो बहुगुणं नास्ति निष्फलता रणे ॥ इति ।
*
धर्माले
ततो ध्वनिपातनाय रावणप्रहितान् शरानवलोक्य कुपितहृदयेन रामेण बाणगणै- विनिपातितं सध्वजं दृष्टा दशाननेन निर्दयमभिहता अपि रथतुरगाः
बभूवुः स्वस्थहृदया पद्मनालैरिवाहाः ।
तदनु संभ्रांतान तुरङ्गमानवलोक्य मायावळेन गिरितरुशिला शुलशस्त्रास्त्राणि अभि- बर्षति रावणे तत्प्रतिरुतु शरवर्षमभिवति च रामभद्रे,
दशशततमे
नानिमित्तो भवद्वाणो नानिभैत्ता न निष्फलः । अन्योन्यमभिसंहत्य निपेतुर्धरणीतले ॥
एवं तौ तु सुसंक्रुद्धौ चक्रतुर्युद्धमुत्तमम् । मुहूर्तमभवद्युद्ध तुमुल रोमहर्षणम् ॥
प्रयुध्यमानौ समरे महाबलौ सितैश्शरै रावणलक्ष्मणाग्रजौ । ध्वजावपातेन स राक्षसाधिपो भृशं प्रचुक्रोध तदा रघूत्तमे ॥
तौ तदा युद्धद्यमानौ तौ समरे रामरावणौ । teशुः सर्वभूतानि विस्मितेनान्तरात्मना ॥
अर्दयन्तौ तु समरे तयोस्तौ स्यन्दनोत्तमौ । परस्परमभिक्रुद्धौ परस्परमभिद्रुतौ ॥
परस्परवधे युक्तौ घोररूपौ बभूवतुः । मण्डलानि च वीथीश्व गतप्रत्यागतानि च ॥
दर्शयन्तौ बहुविधां सूतसारथ्यजां गतिम् । भर्दयन् रावणं रामो राघवं चापि रावणः ॥
गतिवेगं समापन्नौ प्रवर्तन निवर्तनौ । क्षिपतोः शरजालानि तयोस्तौ स्यन्दनोत्तमो ॥
क्षिपतोः शरजालानि सासारौ जलदौ यथा । दर्शयित्वा तदा तौ तु गतिं बहुविधां रणे ॥
शुद्धकाण्डः ।
परस्परस्याभिमुखो पुनरेवावतस्थतुः । धुन्धरेण रथयोdra वत्रेण बाजिनाम् ॥
पताकाश्च पताकाभिः समेयुस्थितयोस्तदा । रावणस्य तदा रामो धर्मुकैः शितैश्शरैः ॥
चतुर्भिश्चतुरो दीप्तान हयान्प्रत्यपसर्पयत् ।
[[१८५]]
सदनु मातलिधर्षणाजनितकोपेन रामेण सहस्रशो रुक्मपुंखैर्विमुखीकृतस्य रावणस्य
गदामुसलवर्षेण निरवकाशमाकाशमभूत् ।
तत्प्रवृद्धं महद्युद्धं तुमुलं रोमहर्षणम् ।
गदानां मुसलानां च परिघाणां च निखनैः ॥
शराणां पुङ्खवतिश्च क्षुभितास्त सागराः । क्षुब्धानां सागराणां च पातालतलवासिनः ॥
व्यथिता पन्नगास्सर्वे दानवाश्च सहस्रशः । aid मेदिनी कृत्स्ना सशैलवनकानना ॥
भread frograासीन चव चापि मारुतः । ततो देवास्सगन्धर्वाः सिद्धाश्च परमर्षयः ॥
स्वस्ति गोब्राह्मणेभ्यस्तु लोकास्तिष्ठन्तु शाश्वताः । जयतां राघवस्संख्ये रावण राक्षसेश्वरम् ॥
एवं जपन्तोऽपश्यंस्ते देवा ऋषिगणास्तदा । गगनं गगनाकार सागरस्सागरोपमः ॥
रामरावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव । एवं ब्रुवन्तो ददृशुस्तद्युद्धं रोमहर्षणम् ॥
ततः क्रुद्धो महाबाहु रघूणां कीर्तिवर्धनः । संघाय धनुषा रामः क्षुरमाशीविषोपमम् ॥
रावणस्य शिरो.च्छिन्दच्छ्रीमज्ज्वलितकुण्डलम् । तच्छिरः पातितं भूमौ दृष्टं लोकैस्त्रिभिस्सह ॥
雞蓉
धर्माकर्ते
ata ei चान्यद्रावणस्योत्थितं शिरः ।
afai fretra रामेण क्षिप्रकारिणा ॥
द्वितीयं रावणशिरश्छिन्नं संयति सायकैः । निमात्रे तु तच्छी पुनरन्यत्स दृश्यते ॥
तदप्यशनिसंकाशैरिछन्नं रामेण सायकैः । ratara छिनं शिरसां तुल्यवर्चसाम् ॥
न चैव रावणस्यान्तो दृश्यते जीवितक्षये ।
सदनु रावणः मारीचखरदूषण विराधकबन्धवधविधायकैः सायकैः निर्दयमभिहतोऽपि किमिति न पञ्चतामवापेति चिन्तामातन्वानं रामभद्रमभिवीक्ष्य क्रुद्धो दशवदनः,
aa शरवर्षाणि रावणो राघवोरसि । तत्प्रवृत्तं महायुद्धं तुमुलं रोमहर्षणम् ॥
नैव रात्र न दिवस न मुहूर्त न च क्षणम् ।
रामरावणयोर्युद्धं विराममुपगच्छति ॥
दशरथसुतराक्षसेन्द्रयोस्तयोर्जयमनवेक्ष्य रणे पराजयम् । सुरवररथसारथिर्महात्मा रणगतराममुवाच वाक्यमाशु ॥
एकादशशततमे-
तदनु मातलिना पैतामहेनास्त्रेण कथितोऽस्य वधो देवैरिति स्मारितो रामचन्द्रः
जग्राह स शरं दीप्तं निःश्वसन्तमिवोरगम् । यस्मै प्रथमं प्रादादगस्त्यो भगवानृषिः ॥ ब्रह्मदत्तं महाबाणमादाय युधि वीर्यवान् । ब्रह्मणा निर्मित पूर्वमिन्द्रार्थममितौजसा ॥
दत्तं सुरपतेः पूर्व त्रिलोकजयकाङ्क्षिणः । यस्य वाजेषु पवनः फले पावकभास्करौ ॥
शरीरमाकाशमयं गौरवे मेरुमन्दरौ । जाज्वल्यमानं वपुषा सुपुङ्खं हेमभूषितम् ॥
युद्धकाण्डः ।
तेजसा सर्वभूतानां कृत भास्करवर्चसम् । सधूममिव कालाग्निं दीप्तमाशीविषं यथा ॥
परनागाश्ववृन्दानां भेदनं क्षिप्रकारिणम् । द्वाराणां परिघाणां च गिरीणामपि भेदनम् । नानारुधिरसिक्ताङ्गं मेदोदिग्ध सुदारुणम् ॥
वज्रसारं महानादं नानासमितिदारुणम् । सर्ववित्रासनं भीम श्वसन्तमिव पन्नगम् ॥
harsaotri च गोमायुगणरक्षसाम् । नित्यं भक्षप्रदं युद्धे यमरूपं भयावहम् ॥
नन्दनं वानरेन्द्राणां रक्षसामवसादनम् । वाजितं विविधैर्वाजैश्चारुचितैर्गरुत्मतः ॥
तमुनमेषु लोकानामिक्ष्वकुभयनाशनम् । द्विषतां कीर्तिहरणं प्रहर्षकरमात्मनः ॥
अभिमन्त्र्य ततो रामस्तं महेषु महाबलः । वेदप्रोकेन विधिना संदधे कार्मुके बली ॥
[[२९१]]
अनेन प्रबलस्य शत्रोर्वधार्थतया उत्तमास्त्रयोजितः अमोघः शरः प्रयोक्तव्य इति सूचितम् । अतएव कर्णपर्वणि कर्णवधार्थनया अर्जुनेनापि दिव्यः शरः दिव्यास्त्रेण सयोजित इति प्रतिपादितम्
आदत्त पार्थो ज्वलितं निषङ्गात् सहस्ररश्मेरव रश्मिमुत्तमम् । मर्मच्छिदं शोणितमासदिग्धं वैश्वानरार्कप्रतिमं महाहं ॥
नराश्वनागासुहरं त्रिरनिं षडत्रिमञ्जोगतिमुग्रतेजा । सहस्रनेत्राशनितुल्यवीर्यं कालानलं व्याप्तमिवातिघोरम् ॥ पिनाकनारायणचक्रसनिभं भयङ्करं प्राणभृतां विनाशनम् । जग्राह पार्थः स शरं प्रहृष्टो यो देवसधैरपि दुर्निवार्य. ॥ संपूजितो यः सतर्त महात्मा देवासुरान्यो विजयेन्महेषुभिः । तं वै प्रसृष्टं प्रसमीक्ष्य युद्धे चचाल सर्वं सचराचरं जगत् ॥२९२
धर्माकृते
ततस्तु तं वै शरमप्रमेय गाण्डीवधन्वा धनुषि व्ययोजयत् ।
युक्त्वा महास्त्रेण परेण चाय निष्कृय गाण्डीवमुवाच स्वरम् ॥ इति ।
तस्मिन् संघीयमाने तु राघवेण शरोत्तमे । सर्वभूतानि वित्रेसुञ्चचाल च वसुन्धरा ॥
स राघवोsय संक्रुद्धो भृशमायस्य कार्मुकम् । चिक्षेप परमायत्तस्त शरं मर्मघातिनम् ॥
स वज्र इव दुर्धर्षो वज्रबाहु विसर्जितः । कृतान्त इव चावाय न्यपतद्रावणोरसि ॥ स विसृष्टो महावेगः शरीरान्तकर, शरः । बिभेद हृदयं तस्य रावणस्य दुरात्मनः ॥ रुfarmer वेगेन शरीरान्तकरशरः । रावणस्य हरन् प्राणान् विवेश धरणीतले । स शरो रावणं हत्वा रुधिराद्रकृतच्छविः । कृतकर्मा निभृतवत् स्वतूणीं पुनरागमत् ॥
तस्य हस्ताद्धतस्याशु कार्मुकं तत्ससायकम् । निपपात सह प्राणैश्यमानस्य जीवितात् ॥ गतासुर्भीमवेगेन नैर्ऋतेन्द्रो महाद्युतिः । पपात स्यन्दनाद्भूमौ वृत्रो वज्रहतो यथा ॥
रामचन्द्रेण निर्भिद्य हृदयं विनिपातिते ।
दशवदने हतेऽवशिष्टेषु निशाचरेषु यथायथं विद्रुतेषु सहर्षमुन्नदत्सु वानरगणेषु,
भाविवेश महान् हर्षो देवानां चारणैस्सह । भथान्तरिक्षे व्यनदत् सौम्यस्त्रिदशदुन्दुभिः ॥
निपपातान्तरिक्षाच पुष्पवृष्टिस्तदा भुवि । किरन्ती राधवरथं दुरवाप मनोरमा ॥
ततस्तु सुग्रीवविभीषणादयः सुहृद्विशेषास्सहलक्ष्मणास्तदा । समेत्य हृष्टा विजयेन राघवं रणेऽभिरामं विधिनाभ्यपूजयन् ॥ स तु निहतरिपुः स्थिरप्रतिज्ञः स्वजनवलाभिवृतो रणे रराज । रघुकुलनुपनन्दनो महौजास्त्रिदशगणैरभिसंवृतो यथेन्द्रः ॥
द्वादशशततमे
युद्धकाण्डः ।
[[२५३]]
भ्रातरं निहतं दृष्ट्वा शयान रामनिर्जितम् । शोकवेrपरीतात्मा विललाप विभीषणः ॥
अनेन द्वेषिणोऽपि भ्रातादेर्विपत्तौ सोदर्यादे स्वभावेन क्लेशो भवतीति सूचितम् । अत एव पुत्रवधेन सन्तप्तो धृतराष्ट्र आयसी प्रतिमा भीमसेनदुध्या समालिङ्गनेन भक्त्वा हतोऽयं भीमसेन इति रुरोदेत्युक्तं स्त्रीपर्वणि
स तु कोपं समुत्सृज्य हतमन्युर्नहामना । हाहा भीमेति चुक्रोश भूयश्शोकसमन्वितः ॥ इति
वीर विश्रान्त विख्यात विनीत नयकोविद । महार्हशयनोपेत किं शेषेऽय हतो भुवि ॥
विक्षिप्य दीर्घौ निश्श्रेष्ठ भुजावङ्गदभूषिता । मकुटेनापवृत्तेन भास्कयकारवर्चसा ॥
तदिदं वीर संप्राप्तं मया पूर्वसमीरितम् । काममोहपरीतस्य यत्ते न रुचितं वचः ॥
न दर्पाप्रहस्तो वा नेन्द्रजिन्नापरे जनाः । म कुम्भकर्णोऽतिरथो नातिकायो नरांतकः ॥
न स्वयं त्वं च मन्येथास्तस्योकोऽयमागतः । गतः सेतुस्सुनीतानां गतो धर्मस्य विग्रहः ॥
मतः सत्त्वस्य संक्षेपः प्रस्तावानां गतिर्गता । भादित्यः पतितो भूमौ मनस्तमसि चन्द्रमाः ॥ चित्रभानुः प्रशान्तार्चिः व्यवसायो निरुद्यमः । अस्मिन्निपतिते भूमौ वीरे शस्त्रभृतां वरे ॥
किं शेष छह लोकस्य हतवीरस्य सांप्रतम् । रणे राक्षसशार्दूले प्रसुप्त इव पांसुषु ॥
धृतिप्रवालः प्रसहायपुष्पः तपोबलः शौर्यनिबद्धमूलः । रणे महान राक्षसराजवृक्षः संमर्दितो राघवमारुतेन ॥

1. ‘प्रसह ’ ’ प्रसभ’ इति पाठद्वय दृश्यते कोशेषु । D. Y. 38
   ।
   [[२९४]]
   धर्माकृते
   तेजोविषाण कुलवंशवंशः कोपप्रसादापरगात्रहस्त । इक्ष्वाकु सिह्नागृहीतदेह सुप्तः क्षितौ रावणगन्धहस्ती ॥ पराक्रमोत्साह विजूभितार्चिर्निश्वासधूम स्वबलप्रतापः । प्रतापवान् संयति रावणानर्निर्वापितो रामपयोधरेण ॥ सिह्मर्क्षलांगूलककुद्विषाण’ पराभिजिद्द्बन्धनगन्धहस्ती । रक्षोपापकर्णः क्षितीश्वरव्याव्रहतोऽवसन्नः ॥
   वदन्तं हेतुमद्वाक्यं परिदृष्टार्थ निश्चयम् । रामरशोकसमाविष्टमित्युवाच विभीषणम् ॥
   are fergr fragrant ausfविक्रमः । अत्युन्नतमहोत्साह. पतितोयमशङ्कितः ॥
   नैवं fragrः शोच्यन्ते क्षत्रधर्मे व्यवस्थिताः । वृद्धिमाशंसमानाश्च निपतन्ति रणाजिरे ॥
   क्षत्रियो निहतः संख्ये न शोच्य इति निश्चयः ॥
   अत्र अयं रावणो निश्चेष्टस्सन् पशुवन्न मृत किन्तु मृत्युशंकारहितः धैर्येणैव युध्यन्मृतः । एवं पराक्रमं कृत्वा युद्धे मृताना स्वर्गे निरतिशयसुखभागिना विषये शोको न कर्तव्य इत्युक्त्या महाफलं प्राप्तुं शौर्यं कृत्वा युद्धे मृता क्षत्रिया न शोच्या निश्चेष्टानां क्षत्रियाणा वध. कुत्सित इति च सूचिनम् । अत एव स्त्रीपर्वणि
   न युद्धादधिकं किञ्चित्क्षत्रियस्येह विद्यते । क्षत्रियास्ते महात्मान शूराम्समितिशोभनाः ॥
   आशिषः परमाः प्राप्ता न शोच्याः सर्व एव हि ॥ इति ।
   निश्चेष्वषः कुत्सित इत्येतावारण्यकाण्डे
   निश्चेष्टानां वषो राजन् कुलितो जगतीपते । ऋतुमध्योपनीतानां पशूनामिव राघव ॥ इति
   येन सेन्द्रात्रयो लोकत्रासिता युधि धीमता ।
   भस्मिन् कालसमायुक्ते न कालः परिशोचितुम् ॥
   अनेन यावज्जीवं सर्वातिशायिसुखमनुभूय युद्धमरणेनापि पारखिकं निरतिशय सुख प्राप्तवतः सर्वेधा शोको न कर्तव्य इति सूचितम् । तथा च गदापर्वणि -
   युद्धकाण्डः ।
   [[२९५]]
   देवाह मानुषा भोगाः प्राप्ता असुलभा नृपै। ऐश्वर्यं चोत्तमं प्राप्तं कोनु खन्ततरो मया ॥
   ससुहत्सानुजश्चैव स्वर्गं गच्छामहेऽच्युत ॥ इति ।
   आशिषः परमः प्राप्ता न शोच्या सर्व एव हि । इति च ।
   नैकान्तविजयो युद्धे भूतपूर्वः कदाचन । परैर्वा हन्यते वीरः परान्त्रा हन्ति संयुगे ॥
   इयं हि पूर्वैस्संदिष्टा गतिः क्षत्रियसंमता । क्षत्रियो निहतस्संख्ये न शोच्य इति निश्वयः ॥
   तमेवं निश्चयं दृष्ट्वा समास्थाय विज्वरः । यदिहानन्तरं कार्य कल्प्य तदनुचिन्तय ॥
   तमुक्तवाक्यं विक्रान्त राजपुत्रं विभीषणः । उवाच शोकसंतप्तो भ्रातुर्हितमनन्तरम् ॥
   योऽयं विमर्देषु न भपूर्वः सुरैरुसमेतैः सह वासवेन । भवन्तमासाद्य रणेऽद्य भग्नो वेलां समासाद्य यथा समुद्रः ॥
   अनेन दत्तानि सुपूजितानि भुक्ताश्च भोगाः सुभृताश्च भृत्याः ।
   धनानि मित्रेषु समर्पितानि वैराण्यमित्रेषु च यापितानि ॥
   एषोहिताश्चि महातपाश्च वेदान्तगः कर्मसु चाशयवीर्य । एतस्य यत्प्रेतगतस्य कृत्यं तत्कर्तुमिच्छामि तव प्रसादात् ॥
   अनेन क्षत्रियेण महाराज्यं प्राप्तवता पात्रेषु दानं पूज्यानां पूजनं भोग्यानामुपभोगो भृत्यानां भरणं मित्रेषु धनं अमित्रेषु वैराणि अग्निहोत्रं तप वेदान्तज्ञानं युद्धे धैर्यमित्येते धर्माः कर्तव्या इति सूचितम् । अत एव प्राप्तराज्येन राज्ञा कर्तव्या धर्मा मया कृता इति वदता दुर्योधनेन एते धर्मा उक्ता इति प्रतिपादितं गदापर्वणि
   इष्टं भृत्या भृतास्सम्यग्भू प्रशास्ता ससागरा । मूर्ध्नि स्थित मित्राणां जीवतामेव सञ्जय ॥
   दत्ता दाना यथाशक्ति मित्राणा च प्रियं कृतम् । aftar बाधितास कोनु स्वन्ततरो मया ॥
   [[१९६]]
   धर्माकृते
   भानिता बान्धवास्सर्वे वश्यः संपूजितो जनः । वितयं सञ्चितं सर्वं कोनु स्वन्ततरो मया ॥ श्राज्ञप्तं नृपमुख्येषु मानः प्राप्तः सुदुर्लभः । आजानेयैस्तथा प्राप्त कोनु स्वन्ततशे मया ॥ पातानि परराष्ट्राणि नृपा भुक्ताश्च दासवत् । प्रियेभ्यः सततं साधु कोनु स्वन्ततशे मया ॥ अधीतं विधिवद्दत्तं प्राप्तमायुर्निरामयम् । स्वधर्मविजितो लोकः कोनु स्वन्ततरो मया ॥ दिष्ट्या नाहं जितस्संख्ये परान् प्रेष्यवदाश्रितः । दिष्ट्या मे विपुला लक्ष्मी त्वन्यं गता विभो ॥ यदिष्टं क्षत्रवधूना स्वधर्ममनुतिष्ठनाम् ।
   निधनं तन्मया प्राप्तं कोनु स्वन्ततरो मया ॥ इति । अयोध्याकाण्डे रामं प्रति दशरथोप्येतान् धर्मानाह
   राम वृद्धोऽस्मि दीर्घायुर्भुक्ता भोगा मयेप्सिता । अन्नवद्भिः क्रतुशतैर्यथेष्टं भूरिदक्षिणैः ॥

जातमिष्टमपत्यं मे त्वमद्यानुपमं भुवि । दत्तमिष्टमधीत च मया पुरुषसत्तम ॥
अनुभूतानि चेष्टानि मया वीरसुखान्यपि ।
देवर्षिपितृविप्राणामनृणोऽस्मि तथात्मनः ॥ इति ।
e der वाक्यैः करुणैर्महात्मा संवोधितस्साधु विभीषणेन । श्राज्ञापयामास नरेन्द्रसूनुः स्वर्गीयमाधानमदीनसत्त्वः ॥
मरणान्तानि वैराणि निर्वृत्तं नः प्रयोजनम् ।
क्रियतामभ्य संस्कारो ममाप्येष यथा तव ॥
अनेन महापुरुषा. शत्रौ मरणानन्तरं द्वेषं परित्यज्य परलोकहितमप्याचरंतीति सूचितम् । अत एव कृष्ण कंसवधानन्तरं तत्पित्रा उग्रसेनेन प्रार्थितो वैरं परित्यज्य तस्य परलोकहितं पैतृमेधिकं कारितवानिति प्रतिपादितं हरिवशे
अस्य त्वत्कोपदग्धस्य कंसस्याशुभकर्मण । तव प्रसादाद्गोविन्द प्रेतकार्य क्रियेत ह ॥
प्रेतसंस्कारमात्रेण कृते बान्धवकर्मणि । आनृण्यं लौकिकं कृष्ण गताः किल भवन्ति हि ॥
[[1]]
कृष्णः
युङकाण्डः ।
[[२२७]]
कालयुक्तमिदं तात त्वयैतत्प्रतिभाषितम् । सदृश राजशार्दूल वृत्तस्य च कुलस्य च ॥
यस् स्वमेवंविधं ब्रूषे गतेऽर्थे दुरतिक्रमे । प्राप्यते नृपसत्कारं कंमः प्रेतगतोऽपि सन् ॥
सतः प्र
चकार सह कृष्णेन कंमस्य निचनक्रियाम् ।
सत्कारं भयामासुः सह कृष्णेन यादवाः ॥ इति ।
त्रयोदशशततमे
ततो राक्षसराजनिधनेन शोकाकान्तहृदया राक्षसीनायें विनिष्क्रम्य नगरात् प्रविश्य च रणधरणीं प्रकीर्णकेशाः रणभूमिपतितं पतिमासाद्य समारोप्य चाके तत्करपादं शिरांसि च तदीयविचित्रतरचरित्रस्मरणेन,
विलेपुरेवं दीनार्ता राक्षसाधिपयोषित । कुरर्य इव दुःखार्ता बाष्पपर्याकुलेक्षणाः ॥
न कामकार कामं वा तव राक्षसपुङ्गव । दैवं चेष्टयते सर्व हतं देवेन हन्यते ॥
अनेन हिताहितकर्मसु पुरुषः दैवपरवश इत्युक्तम् । तथा च वनपर्वणि
ईश्वरो विदधातीह कल्याणं यच्च पापकम् । शकुनिस्तंतुबद्धो वा नीयतेऽयमनीश्वरः ॥ इति । अत्र वाशब्दः इवार्थकः ।
नैवार्थेन न कामेन विक्रमेण न चाज्ञया । शक्या देवगतिलोंके निवर्तयितुमुद्यता ॥
अनेन दैवं पुरुषकारेण निवर्तयितुमशक्यमिति सूचितम् । तथा चारण्यपर्वणि पाण्डवान् प्रति मार्कंडेयः
न शक्यते सर्वगुणोपपन्नैरपोहितुं दैवमिति श्रुतं मे ।
माभूद्विशंका तव कौरवेन्द्र हृष्टात्मनः केशमिमं सुखाई ॥ इति ।
[[२९८]]
चतुर्दशशततमे
धर्माते
तदनु मन्दोदर्यपि पतिवियोगजनितशोकपरवशा रणभुवमालिंग्यावस्थितं पति- मवलोक्य सुचिरं विललाप । हा प्रिय धिक्कृतशकविक्रम निर्जित देवदानवसिद्ध विद्याधर- गन्धर्वगणः
स त्वं मानुषमात्रेण रामेण युधि निर्जितः । न व्यqaपसे राजन् किमिदं राक्षसर्षभ ॥
विनाशस्तव रामेण संयुगे नोपपद्यते । अथवा रामरूपेण वासवः स्वयमागतः ॥
वासवस्य कुतश्शक्तिः त्वां द्रष्टुमपि संयुगे । महावीर्य महासत्वं देवशत्रुं भयावहम् ॥
व्यक्तमेष महायोगी परमात्मा सनातनः । अनादिमध्यनिधनो महतः परमो महान् ॥
तमसः परमो धाता शङ्खचक्रगदाधरः । श्रीवत्सवक्षा नित्यश्रीरजय्य. शाश्वतो
ध्रुवः
मानुषं वपुरास्थाय विष्णुस्सत्यपराक्रमः । सर्वैः परिवृतो देवैर्वानरत्वमुपागतैः ॥
सर्वलोकेश्वरस्साक्षाल्लोकानां हितकाम्यया । सराक्षसपरीवारं हतवांस्त्वां महाद्युतिः ॥
}
अनेन लोकानां हितार्थतया दुष्टनिग्रहं परमेश्वरः करोतीति सूचितम् । तथा च गीतायां
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥ परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥ इतिं
इन्द्रियाणि पुरा जित्वा जितं त्रिभुवनं त्वया ।
स्मरद्भिरिव तद्वैरमिन्द्रियैरसि निर्जितः ॥
युद्धकाण्डः ।
[[२९९]]
मनुः
अनेन वश्येन्द्रियो लोकान् जयति इन्द्रियवश्यस्तु नश्यतीति सूचितम् । तथा च
इन्द्रियाणां प्रसंगेन दोषमृच्छत्यसंशयम् ।
संनियम्य तु तान्येव ततस्सिद्धि निगच्छति ॥ इति ।
खरदूषणकबन्धविराधवधविधायिना रामचन्द्रेण विरोध्य रणमनुचितमिति अस-
कृदभिहितोऽपि .
अकस्माच्चाभिकामोऽसि सीतां राक्षसपुङ्गव । ऐश्वर्यस्य विनाशाय देहस्य स्वजनस्य च ॥
अरुन्धत्या विशिष्टां तां रोहिण्याश्चापि दुर्मते ।
अव अरुन्धत्या विशिष्टामित्यनेन सर्वोत्कृष्टे पातिव्रत्ये सिद्धेऽपि पुनः रोहिणीग्रहणं रोहिणीचन्द्रमसोः यादृशः परस्परानुराग. ततोप्यधिकानुरागोऽस्ति सीतारामयोरिति प्रति- पादनार्थ इति ।
सीतां धर्षयता मान्यां त्वया ह्यसदृशं कृतम् । वसुधायाश्च वसुधां श्रिय श्री भर्तृवत्सलाम् ॥
सीतां सर्वानवद्याङ्गीमरण्ये विजने शुभाम् । आनयित्वा च तां दीनां छद्मनात्मस्वदूषण ॥
अप्राप्य चैव तं कामं मैथिली संगमे कृतम् । पतिव्रतायास्तपसा नूनं दग्धोऽसि मे प्रभो ॥
तदैव यन्न दग्धस्त्वं धर्ष स्तनुमध्यमाम् ।
अनेन पतित्रताविषयापराधः सद्यो विनाशहेतुरिति सूचितम् । अत एव द्रौपद्याः
पतिव्रतायाः कीचकं प्रति वचनं विराटपर्वणि
witholonticat
परदारास्मि भद्रं ते न युक्तं त्वयि सांप्रतम् । मासूतपुत्रमुह्यस्व माद्य त्यक्ष्यसि जीवितम् ॥ इति ।
अवश्यमेव लभते फलं पापस्य कर्मणः । घोरं पर्यागते काले कर्ता नास्त्यत्र संशयः ॥
[[३००]]
धर्माकूते
अनेन पापस्य कर्मणोऽव्यवधानेन फलाभावेऽपि कालान्तरे नियमेन फल भवतीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे
नाधर्मश्चरितो लोके स फलति गौरित्र ।
न चेदात्मनि पुत्रेषु न चेत्पौत्रेषु नप्तृषु ॥ इति ।
शुभकुच्छुभमाप्नोति पापकृत् पापमश्नुते ।
विभीषण. सुखं प्रातस्त्वं प्राप्तः पापमीदृशम् ॥
अनेन पुण्यमाचरता सुखं पापमाचरता दुर्गा च नियमेन भवतीति सूचितम् । तथाच भारते -
शुभेन कर्मणा सौख्यं दुःख पापेन कर्मणा ।
कृतं फलति सर्वत्र नाकृतं भुज्यते कचित् ॥ इति ।
न कुलेन न रूपेण न दाक्षिण्येन मैथिली । मयाऽधिका वा तुल्या वात्वं तु मोहान वुद्धयसे ॥
अनेन पापिष्ठाः कुलीनाया रूपवत्या गुणशालिन्यां स्वकीयाया भार्याया सत्यामपि
परदाररुचयो भवन्तीति सूचिनम् । अतएवोद्योगे
समावृतोऽपि इन्द्रभामिंद्राणी प्रार्थितवानिति प्रतिपादितम्
नहुप. बह्वीभिदेवकन्याभिः
सता संदृश्य दुष्टात्मा प्राह सर्वान् सभासदः । अप्सरोभिः परिवृतो देवकन्यासमावृतः ।
नहुषो देवराजोऽथ क्रीडन् बहुविधं तथा ॥
एवं हि क्रीडतस्तस्य नहुषस्य दुरात्मनः । सप्राप्ता दर्शनं देवी शक्रस्य महिषी प्रिया ॥
इन्द्रस्य महिषी देवी कस्मान्मा नोपतिष्ठति ।
आगच्छतु शत्री मह्यं क्षिप्रमेव निवेशनम् ॥ इति ।
विराटपर्वयपि सैरन्ध्री प्रति कीचक :
त्यजामि दारान् मम ये पुरातना भवन्ति दास्यस्तव चारुहासिनि ।
महञ्च ते सुन्दरि दासवस्थितः सदा भविष्ये वशगो वरानने ॥ इति ।
सर्वधा सर्वभूतानां नास्ति मृत्युरलक्षणः ।
तव तावदयं मृत्युमैथिलीकृतलक्षणः ॥
अनेन कामक्रोधरोगादि यत्किंचिन्निमित्तीकृत्यैव मृत्युरागच्छतीति सूचितम् ।
युद्धकाण्डः ।
[[૧૦]]
अत एव प्रजासंहरणभीतं मृत्युं प्रति तदीयै कामक्रोधरोगादिभिर्हताना प्रजाना हननेन तव
दोषो न भवतीति ब्रह्मवचनं द्रोणपर्वणि
लोभः क्रोधोऽभ्यसूयेर्ष्या द्रोहो मोहश्च देहिनाम् ।
अहीश्चान्योन्यपरुषा देहं भिन्धुः पृथग्विवाः ॥
यान्यश्रुबिन्दूनि करे समासते ते व्याघय प्राणिना आत्मजाताः ।
*
ते मारयिष्यन्ति नरान् गतासून् नाधर्मस्ते भविता मास्म भैषीः ॥ इति ।
त्वया सह विमानवरमधिरुह्य विचित्रतरचैत्ररथादिनानोपवनेषु संक्रन्दननन्दनादपि अतिसुन्दरेषु अनवरत विहारेण अमन्दानन्दकन्दलितहृदया सुचिरं निर्वृताऽस्मि ।
भ्रंशिता कामभोगेभ्यः सास्मि वीरवधारतय । सैवान्येवास्मि संवृत्ता घिग्राज्ञां चञ्चलारिश्रय ॥
अनेन श्रीरतिचपलेत्युक्तम् । तथाच मोक्षधर्मे
itingthogenis
ममेयमिति मोहात्त्वं राजश्रियमभीप्ससि । नेयं तव न चास्माकं नचान्येषा स्थिरा सदा ॥
कंचित्कालमियं स्थित्वा त्वयि वासव चञ्चला । गौर्निवासमिवोत्सृज्य पुनरन्यं गमिष्यति ॥ इति ।
हा पश्चिम में संप्राप्ता दशा वैधव्यकारिणी । या मयासीन संबुद्धा कदाचिदपि मन्दया ॥
अनेन स्त्रीणां वैधव्यमतिष्टमिति सूचितम् । तथा च स्मृतिसंग्रहे - जीवन यथा देह क्षणादशुचिता व्रजेत् । भर्तृहीना तथा योषित्सुखाताप्यशुचिस्सदा ॥
अमङ्गलेभ्यः सर्वेभ्यो विधवा ह्ययमङ्गलम् । विधवादर्शनात्सिद्धि. कापि जातु न जायते ॥ इति ।
पिता दानवराजों मे भर्ता में राक्षसेश्वरः । पुत्रो मे शक्रनिर्जेता इत्यहं गर्विता भृशम् ॥
अनैन अभिजनादयः अभिज्ञानां गुणा भवन्ति किंचिज्ज्ञानां दोषा भवन्तीति
सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः
विद्यामदो धनमदः तृतीयो ऽमिजनो मदः ।
D. Y. 39.३०२
धर्माकृते
एते मदावलिप्तानामेत एव सता दमाः ॥ इति ।
त्रैलोक्यसुभोक्तारं त्रैलोक्योद्योगदं महत् । जेतारं लोकपालानां क्षेतारं शंकरस्य च ॥
sarri निगृहीतारमाविष्कृतपराक्रमम् । लोकलोभयितारं च नादैर्भूतविराविणम् ॥
ओजसा तवाक्यानां वक्तारं रिपुसन्निधौ । स्वयूथभृत्यवर्गाणां गोप्तारं भीमविक्रमम्
हन्तारं दानवेन्द्राणां यक्षाणां च सहस्रशः । निवातकवचानां च संग्रहीतारमीश्वरम् ॥
taarafactari sातारं स्वजनस्य च । लङ्काद्वीपस्य गोप्तारं कर्तारं भीमकर्मणाम् ॥
Henri amartarai दातारं रथिनां वरम् । एवं प्रभावं भीरं वा रामेण पातितम् ॥
स्थिरास्म या देहमिमं धारयामि हतप्रिया ।
अनेन गुणवद्भर्तृवियोगे भार्यायास्तदीयगुणस्मरणेन अधिकक्लेशो भवतीति सूचिनम् । अत एव भर्तृगुणवर्णनेन विलाप उक्त स्त्रीपर्वणि -
भार्या यूपध्वजस्यैषा करसमितमध्यमा । कृत्वोत्सगे भुजं भर्तु कृपणं परिदेवति ॥ अयं स नखरोत्कर्षी पीनस्तन विमर्दनः । नाभ्योरुजघनस्पर्शी नीवीविस्रसनः करः ॥ अयं स हन्ता शत्रूगाममित्राणा भयप्रदः । पदाता गोसहस्राणा क्षत्रियांतकरः करः ॥ इति ।
यदा मे तनयो शस्तो लक्ष्मणेनेन्द्रजिद्युधि ।
तदा त्वभिहता तीव्रमद्य त्वस्मिन्निपातिता ॥
अत्र पुत्रवियोगापेक्षया भर्तृवियोगो अधिकक्लेशकर इति प्रतिपादनात्पुत्रापेक्षया भर्ता अधिक इति सूचितम् । अत एवाश्वमेधिके परस्परप्रहारेण पतितमर्जुनं स्वपुत्रं बभ्रुवाहनं चावलोक्य अर्जुनभार्यायाचित्रांगदाया. वचनं नागकन्यां प्रति -
नाहं शोचामि तनयं हृतं पन्नगनन्दिनि ।
युद्धकाण्डः ।
पतिमेवानुशोचामि ययातिथ्यमिदं कृतम् ॥ इति ।
दृष्ट्वा न खल्वसि क्रुद्धो मामिहानव कुण्ठिताम् । निर्गतां नगरद्वारात् पयामेव गतां प्रभो ॥
[[३०३]]
अनेन स्त्रीभिर्गुर्वनुज्ञां अवकुण्ठनं च विना बहिर्न गन्तव्यमिति सूचितम् ।
नानुक्ता गृहान्निर्गच्छेन्नानुत्तरीयेति ।
तथा च शङ्खः
यास्त्वया विधवा राजन् कृतानेकाः कुलस्त्रियः ।
पतिव्रता धर्मपग गुरुशुश्रूषणे रताः ॥
ताभिः शोकाभितप्ताभिः शप्त परवशं गत. । त्वया विप्रकृताभिर्यत्तदा शप्त तथागतम् ॥
प्रवादस्सत्य एवाय त्वां प्रति प्रायशो नृप । पतिव्रतानां नाकस्मात्पतत्यभूणि भूतले ॥
अनेन पतित्रतानां शोकजनिताच्छापात्फलं भवतीति सूचितम् । तथा च स्त्रीपर्वणि कृष्णं प्रति गान्धारी
पतिशुश्रूषया यन्मे तपः किचिदुपार्जितम् । तेन त्वां दुखापेन शप्स्ये चक्रगदाधर ॥
यस्मात्परस्परं मन्तो ज्ञातयः कुरुपाण्डवाः ।
उपेक्षितास्ते गोविन्द तस्माज्ज्ञातीन् वधिष्यसि । त्वमप्युपस्थिते वर्षे षट्त्रिंशे मधुसूदन । हतज्ञातिर्हतामात्यो हतपुत्रो वनेचर । अनाथवदभिज्ञातो लोकेप्बनभिलक्षित. कुत्सितेनाभ्युपायेन निधनं समवाप्स्यसि । तवाप्येवं तव सुता निहता ज्ञातिबांधवाः ॥
स्त्रियः परितपिष्यन्ति यथैव भरतस्त्रियः ।
ततः कृष्णः
दैवादेते विनश्यन्ति वृष्णयो नात्र संशयः । सहर्ता वृष्णिचक्रस्य नान्यो वै विद्यतेऽशुभः ॥ इति । मौसलेऽपि कृष्णः -
पुत्रशोकाभिसंतप्ता गान्धारी हतबांधवा । यदनुव्याजहारार्ता तदिदं समुपागमत् ॥ इति ।
कार्य च न ते युद्धे कदाचित्संस्मराम्यहम् ।
तत्तु भाग्यविपर्यासान्नूनं ते पक्कलक्षणम् ॥
[[३०४]]
धर्माकृते
अत्र शूरस्य तव कातर्य विनाशज्ञापकमिति प्रतिपादनात् पुरुषाणां पूर्वस्थित- बुद्धिवैपरीत्यं विनागसूचकमिति सूचितम् । तथा च सभापर्वणि-
प्रायस्समासन्नपराभवाणां धियो विपर्यस्तनरा भवन्ति ॥ इति ।
अयं राक्षसमुख्यानां विनाश पर्युपस्थतः । stantarrer व्यसनेन प्रसंगिना ।
निर्वृतस्त्वत्कृतो नर्थी सोव्य मूलहरो महान् ॥
अनेन कामक्रोधवशं गतः पुरुषः सपरीवारो नश्यतीति सूचितम् । तथाच मनुः- कामजेषु प्रसक्तो हि व्यपनेषु महीपतिः । ।
वियुज्यतेऽर्थ वर्माभ्यां क्रोवजेप्यात्मनैव तु ॥ इति ।
सुकृतं दुष्कृतं च त्वं गृहीत्वा स्वां गतिं गत ।
अनेन मृतः सुकृतदुष्कृते गृहीत्वा गच्छतीत्युक्तम् । तथा च स्मृतिः अर्था गृहान्निवर्तन्ते श्मशाने मित्रबाधवा ।
सुकृतं दुष्कृतं चैव गच्छन्तमनुगच्छति ॥ इति ।
विभीषणेनाभिहितं न कृतं वचनं त्वया । मारीच कुम्भकर्णाभ्यां वाक्यं मम पितुस्तदा ।
न तं वीर्यमतेन तस्येदं फलमीदृशम् ।
अनेन वीर्यदर्पण सुहृदुपदेश तिरस्कुर्वतः विनाशो भवतीति सूचितम् । अत एव शल्यपर्वणि सुहृदो विदुरस्य वचनतिरस्कारेण स्वीयानां विनाशो वृत्त इत्युक्तं धृतराष्ट्रेण -
पूर्वमेवाहमुक्तो वै विदुरेण महात्मना । दुर्योधनापराधेन प्रजेयं विनशिष्यति ॥ केचिन्न सम्यक् पश्यन्ति मूढाः सम्यगवेक्ष्य च । सदिदं मम मूढस्य तथाभूतं च वस्तु तत् ॥
यदब्रवीत्स धर्मात्मा विदुर सर्वधर्मवित् । तत्तथा समनुप्राप्तं वचनं सत्यमीरितम् ॥
दैवोपहतचितेन यन्मया न कृतं पुरा । अनयस्य फल तस्य ब्रूहि गावहगणे पुनः ॥ इति ।
पतस्मिन्नन्तरे राम्रो विभीषणमुवाच ह ।
संस्कारः क्रियतां भ्रस्त्रियश्चैता निवर्तय ॥
युद्धकाण्डः ।
से प्रश्रितस्ततो रामं श्रुतवाक्यो विभीषणः । विमृश्य बुद्धया धर्मज्ञो धर्मार्थसहित वच ॥
रामस्यैवानुवृत्यर्थमुत्तरं प्रत्यभाषत । स्वक्तधर्मव्रतं करं नृशंसमनृतं तथा ॥
नाहमस्मि संस्कर्ते परदाराभिमर्शकम् ।
[[३०५]]
अनेन त्यक्तधर्मस्य पापिष्ठस्य बधुना सस्कारो न कर्तव्य इति सूचितम् । तथाच माधवीये ब्राह्मे
परदारानू हरन्तश्च शेषात्तत्पतिभिर्हता । महापातकिनो ये च पतितास्ते प्रकीर्तिता ॥
पतितानां न दाहस्स्यान्नात्ये ष्टर्नास्थितचय ॥ इति ।
भ्रातृरूपो हि मे शत्रुरेष सर्वाहिते रतः ।
रावणो नार्हते पूजां पूज्योऽपि पितृगौरवात् ॥
अत्र भ्रातृरूपो हि मे शत्रुरित्यनेन रावणस्य सहजशत्रुवमुक्त्वा सर्वाहिते रत इत्यनेन सर्वप्रकारा हितकर्तृत्वस्वरूपस्य सहजशत्रु वापेक्षया प्रचलस्य कृत्रिमशत्रुत्वस्यापि प्रति- पादनात् उभयविवश वस्योक्तम् । सहजशबुवापेक्षया कृत्रिमशबुनाबल्यमुक्तमभियुक्तैः-
सखा गरीयान् शत्रुश्च कृत्रिमस्तौ हि कार्यतः । स्याताममित्र मित्र च सहजप्राकृतावुभौ ॥ इति ।
नृशंस इति मां कामं वक्ष्यन्ति मनुजा भुवि । श्रुत्वा तस्य गुणान्सर्वे वक्ष्यन्ति सुकृतं पुनः ॥
अत्र ज्येष्ठस्य भ्रातु संस्काराकरणान्मां नृशंस इति लोकाः प्रथमं वक्ष्यन्ति अनन्तरं च रावणस्य परदाराभिमर्शनादिदोषान् श्रुत्वा सम्यगेव विभीषणेन कृतमिति च मां जानन्ति अतोऽस्माकं न दोष इत्युक्तम् । अनेन मिथ्यापवाद. दोषाधायकः मिथ्या- पवादश्च प्रथमतोऽविचारेण यैर्य स्निन्नमिति तैरेव विशेषदर्शनेन नास्मिन्दोष इति ज्ञाते तस्य मिथ्यापवाददोषो न भवतीति सूचितम् । अत एव कृष्णः जांबवन्तं विजित्य स्यमन्तकमणि सत्राजिने प्रदाय शुद्धोऽहमिति ज्ञापयित्वा मिथ्यापवाददोषाद्विमुक्तो बभूवेति प्रतिपादितं विष्णुपुराणे
[[३०६]]
धर्माकृते
सत्राजिने भगवता सूर्येण निजकंठादवमुच्य स्यमन्तकं नाम महामणिरत्नं एकान्ते न्यस्तं तं च अष्टौ कनकभारान् सवन्तन्तं अच्युतोऽपि दिव्यं रत्नं उग्रसेनस्य भूपतेर्योग्यमिति लिप्याञ्चक्रे । सत्राजिदपि अच्युतो मामेतद्याचयिष्यतीति स्वभ्रात्रे प्रसेनाय तद्रत्नमदात् । प्रसेनः कण्ठमक्तेन स्यमन्तकेनाऽश्वमारुह्य अटव्या मृगयामगच्छत् । तत्र च जाम्बवान् प्रसेन हत्वा मणिरत्नमादायागच्छन्त सिह्ननपि निहत्य मणिरत्नमादाय बिलं प्रविवेश । तदनु अनागच्छति प्रसेने कृष्णो मणिरत्नमभिलषितवान् नच प्राप्तवान् नूनमेतस्य कर्मेत्यखिल एवायं सत्राजिप्रमुखो लोकः परस्परं कर्णाकर्णिकयाऽकथयत् ।
विदितलोकापवादवृत्तान्तश्च भगवान् प्रसेनस्य अश्वपदीमनुससार । ददर्श चाश्वसम- वेतं प्रसेनं सिह्मेन विनिहतमखिलजनमध्ये सिह्मवघदर्शन कृतपरिशुद्धिः सिह्मपदमनुससार । ऋक्षनिहतं च सिहां अल्पे भूमिभागे दृष्टा ततश्च रत्नगौरवात् ऋक्षस्यापि पदमनुययौ । सिह्नः प्रसेनमवधीत् सिह्मो जाम्बवता हत । सुकुमारक मारोदीस्तव ह्येष स्यमन्तकः ॥ इति गुहायां शिशुमुपलालयत्या धाग्या वचनमाकर्ण्य तत्र प्रविश्य जाम्बवन्तं निर्जित्य जाम्बवत्या कन्यया सह मणिरत्नमवाप्य अपवादविशुद्धयर्थं तद्रत्नमादाय सत्राजिते दत्त्वा मिथ्याविशस्तिपरिशुद्धिमवाप । जाम्बवतीं चात पुरे निवेशयामास । सत्राजिदपि मयाख्याभूतं मलिनमारोपितमिति जातसंत्रामः स्वसुता सत्यभामां भार्यां प्रददौ । इति ।
अत्र विभीषणेन रावणस्य,
गतस्सेतुस्सुनीताना गतो धर्मस्य विग्रहः । गतः सत्त्वस्य सक्षेप प्रस्तावानां गतिर्गता ॥
अनेन दत्तानि सुपूजितानि भुक्ताश्च भोगाः सुभृताश्च भृत्याः । धनानि मित्रेषु समर्पितानि वैराण्यमित्रेषु च यापितानि ॥
एषोहिताग्निश्च महातपाश्च वेदांतगः कर्मसु चाग्रयवीर्यः ।
एतस्य यत्प्रेतगतस्य कृत्यं तत्कर्तुमिच्छामि तव प्रसादात् ॥
इति वचनैर्धर्मिष्ठत्वं सस्कार्यत्वं च प्रतिपादितम् । तथा,
विमृश्य बुध्या धर्मज्ञो धर्मार्थसहितं वचः । रामस्यैवानुवृत्त्यर्थमुत्तरं प्रत्यभाषत ॥ त्यक्तधर्मत्रतं क्रूरं नृशंसमनृतं तथा । नाहमहौस्मि संस्कर्तुं परदाराभिमर्शकम् ॥
आदरूपो हि मे शत्रुरेष सर्वाहिते रतः । रावणो नार्हते पूजां पूज्योऽपि पितृगौरवात् ॥
युद्धकाण्डः ।
[[२०७]]
इत्यग्रिमवचनैरधर्मिष्ठत्वं सस्कारानर्हत्वं च प्रतिपादितम् । एतेषा वचनाना धर्मिष्ठत्वा- धर्मिष्ठत्व सस्कार्यत्यास स्कार्यत्वरूपपरस्परविरुद्धार्थप्रतिपादकत्वात् सर्वेषामप्यभिमतार्थप्रतिपाद- कत्वं वक्तत्र्यम्। इतरेषामन्यथानयनं कर्तव्यं । तत्रकेषामभिमतार्थप्रतिपादक व श्रुतिस्मृतीति- हासादिषु धर्मत्वेन प्रसिद्धैः आहिताग्निन्वदातृत्व तपस्वित्वत्रेदान्तनिष्ठत्वादिभिर्युक्तस्य रावणस्य धर्मिष्ठत्वावश्यंभावात् ॥
अपुत्रज्येष्ठभ्रातुः संस्कारे कनिष्ठस्य अधिकार अकरणे प्रत्यवायश्चेत्यत्र निर्णसिन्धौ सुमन्तुः
उत्सन्नबांधवं प्रेतं पिता भ्राताऽथवाग्रजः ।
जननी वापि संस्कुर्यान्महदेनोऽन्यथा भवेत् ॥ इति ।
’ त्यक्तधर्मत्रतं क्रूरम्’ इत्यादिवचनं तु
रामस्यैवानुवृत्त्यर्थमुत्तरं प्रत्यभाषत ।
[[1]]
梦
इति पूर्ववचनानुसारेण रामप्रीत्यर्थमेव । तत्रहि रामद्वेषिणो रावणस्य सस्कारकरणे रामस्या - प्रीतिर्भवेत्, ततः स्वस्य राज्यप्राप्तिः न स्यात्, अतो रामानुसरणेनैव वर्तितव्यमित्यभि- प्रायोऽवगम्यते ॥
किंच एषोहिताग्निरिति विभीषणवचनेन आहिताग्नित्वेनावगतस्य रावणस्य संस्काराकरणे आहिताग्निमग्निभिर्दहन्ति यज्ञपात्रैश्चेति वचनेन आहिता मिसस्कारे विनियुक्ताना तदीयामियज्ञपात्राणामनुपयोगापत्तिः ॥
तस्माद्धर्मिष्ठत्व सस्कार्यत्वप्रतिपादकाना वचनानि विभीषणाभिमतार्थत्व इतरेषां तु रामप्रीत्यर्थमेवेति चेदुच्यते ॥
विमृश्य बुद्ध्या धर्मज्ञो धर्मार्थसहितं वच ।
इति विमर्शपूर्वकमुक्तत्वावगमात् अधर्मिष्ठत्वासंस्कार्यप्रतिपादकवचनानामेव अभिमतार्थत्वं । यत्त श्रुतिस्मृतीतिहासादिषु धर्मत्वेन प्रसिद्धैर्वेदाध्ययनाहिताग्नित्वादिभिः युक्तस्य रावणस्य धर्मिष्ठत्वावश्यंभावादिति तन्त्र, तत्कृताना वेदाध्ययनयज्ञदानतपसा मध्ये अनाचारपराव - मानाभ्यामध्ययनस्य निष्फलत्वात् अनृतवचनेन यज्ञस्य नष्टत्वात् अश्रद्धया कृतत्वेन यज्ञदानयोस्तामसत्वात् तपसहैव फलोपभोगेन क्षीणत्वात् तामसत्वाच्च किं बहुना सर्वेषामध्ययनादीनां रावणकृताना मोहकृतत्वेन तामसत्वात् तैर्धा मकत्वानुपपत्तेः । रावणस्य दुराचारश्च उत्तररामायणे-
[[૮]]
धर्माकूते
[[1]]
क्रूरैस्तैस्तैः समाचारैर्यशोऽर्थकुलनाशनै । घर्षण प्राणिना दत्त्वा स्वमतेन विचेष्टसे ॥ इति विभीषणवचनादवगम्यते । दुराचारस्याध्ययननिष्फलवमित्येतच्चोद्योगे विदुरराचनेन-
आचारहीन न पुनन्ति वेदाः यद्यप्यधीतास्सह षड्भिरङ्गैः । छन्दांस्येनं मृत्युकाले त्यजन्ति नीडं शकुन्ता इव जातपक्षाः ॥ इति । परावमानेनाध्ययनं निष्फलमित्येतच्च आदिपर्वणि
अधीयानः पण्डितंमन्यमानो यो विद्यया हन्ति यश परेषाम् । तस्यान्तवन्तश्च भवन्ति लोका’ न चास्य तद्ब्रह्मफल ददाति ॥ इति ।
रावणस्यानृतवदनं च ’ नृशंसमनृतं क्रूरमिति विभीषणवचनात् ‘अधर्मानृतसंयुक्तः काममेष निशाचरः’ इति रामवचनाच्चावगम्यते । अनृतवचनेन यज्ञो नश्यतीत्येतच्च मानवे यज्ञोऽनृतेन क्षरति इति । अश्रद्दधानत्व च रावणस्य तदीयवाक्यादेवावगम्यते । तथा च उत्तररामायणे इन्द्रजिता राजसूयादिभिरिष्टमिति शुक्रवचनं शृण्वतो रावणस्य वाक्यं ततोऽब्रवीद्दशग्रीवो न शोभनमिदं कृतम् । पूजिताश्शत्रवो यस्माद्रव्यैरिन्द्रपुरोगमा ॥
यदिदानीं कृतं यद्धि तदाहर्तुं न शक्यते । आगच्छ सौम्य गच्छामः स्वमेव भवन प्रति ॥ इति ।
किं बहुना १ तत्रैव-
दृष्टं मे नन्दनं भग्नं ऋषयो मे हताश्रुताः ।
देवाना तु समुद्वेगः त्वत्तो राजन् श्रुतश्च मे ॥
इति । कुवेरसदेशे देवब्राह्मणहिसकत्वेनावगतस्य रावणस्य देवब्राह्मगसप्रदानके यज्ञे दाने च श्रद्धा दूरादपेतैव । अश्रद्धाकृतयोर्यज्ञदानयोस्तामसत्वमित्येतच्च गीतायां विधिहीनमसृष्टानं मन्त्रहीनमदक्षिणम् । श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ अदेशकाले यद्दानं अपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम् ॥ इति ।
रावणेन कृतं तपश्च शिरच्छेदनरूपात्मपीडया परेषामुत्सादनाय च कृतत्वेन सामसम् । रावणकृतं तपः स्वशिरश्च्छेदनरूपात्मपीडनेन कृतमित्येतदुत्तररामायणे पूर्ण वर्षसहस्रेतु शिरश्चाग्नौ जुहाव ह । एव वर्षसहस्राणि नव तस्यातिचक्रमु ॥
शिरांसि नव चाऽप्यस्य प्रविष्टानि हुताशनम् । इति । रावणकृतं तपः परोत्सादनार्थमित्येतदपि बालकाण्डे
युद्धकाण्ड ।
[[३०९]]
युद्धे जयति लोकास्त्रीनुच्छ्रितान् द्वेष्टि दुर्मति । शक त्रिदशराजानं प्रथर्पयितुमिच्छति ॥
ऋषीन् यक्षान् सगन्धर्मान् असुरान् ब्राह्मणास्तथा ।
अतिक्रामति दुर्धर्षो वरदानेन मोहित ॥ इति ।
स्वात्मपीडनेन परपीडार्थतया च कृतस्य तपसस्तामसत्व च गीतायाम् -
मूढग्राहेणात्मनो यत् पीडया क्रियते तः ।
परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् ॥ इति ।
सर्वेषां कर्मणा मोहनानां तामसत्वमित्येतदपि गीतायामेव-
अनुबन्ध क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुपम् । मोहादारभ्यते कर्म तत्तामसमुदाहृतम् ॥ इति । तामसाना चाधोगतिहेतुत्वान्निद्यत्वं । तथा चाधोगतिहेतुत्वं तामसाना मुक्तं गीतायाम्
ऊर्ध्वं गच्छन्ति सवस्थाः मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छंति तामसा ॥ इति ।
•
स्वमतेन विचेष्टस इति विभीषणवचनेन शास्त्रमर्यादामुल्लभ्य स्वाभिप्रायानुरोधेन कर्मकरणावगमेन रावणकृतकर्मणा निष्फलत्वमत्यवगम्यते । तथा च स्मृतिः - स्वाभिप्रायकृतं कर्म यस्किञ्चिज्ज्ञानवर्जितम् । क्रीडार्थमिव बालानां तत्सर्वं निष्प्रयोजनम् ॥ इति । अश्रद्धादिना कृतानां तेषां चाधर्मत्वं उक्तं गीतायाम् -
अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् ।
असदित्युच्यते पार्थ नच तत्प्रेत्य नो इह ॥
इति । अत एव भावशुद्धिसहितमेव तपोऽध्ययनादिकं धर्मः, भावशुद्धिरहितं तु अधर्म
इत्युक्तं वनपर्वणि । मार्कण्डेयः
त्रिदण्डवारणं मौनं जटाधारोऽथ मुण्डनम् । अग्निहोत्रं वने वास शरीरपरिशोषणम् ॥
सर्वाण्येतानि मिथ्या स्यु’ यदि भावो न निर्नलः । इति ।
तथा व्याजेन कृतानामप्यवश्वमनर्थहेतुत्वं चोक्तं आदिपर्वणि
इति दद्यामिति यजे इत्यधीय इति व्रतम् । इत्येतानि भयान्याहुस्तानि वर्ज्यानि सर्वशः ॥ इति । अभिमानकुनानामप्यनर्थहेतुत्वमधर्मस्वं चोक्तं तत्रैव
चत्वारि कर्माण्यभयङ्कराणि भयं प्रयच्छत्ययथाकृतानि । मानाग्निहोत्रमुत मानमौनं मानेनाधीतमुत मानयज्ञः ॥ इति ।
D. Y. 40
[[३१०]]
धर्माकूते
तपश्च दानं च शमो दमश्व हीरार्जवं सर्वभूतानुकपा ।
स्वर्गस्य लोकस्य वदन्ति सन्तो द्वाराणि समैव महान्ति पुंसाम् ॥
नश्यन्ति मानेन तमोऽभिभूता. पुंसस्सदेति प्रवदन्ति सन्तः ॥ इति च ।
तस्माद्रावण कृतयज्ञदानाध्ययनादीना अश्रद्धादिना हतत्वात् तपस इहैव फलोपभोगेन क्षीणत्वात् सर्वेषा तानसत्वादभिमानदग्धत्वाच्चाधर्मत्वेन न तैर्यज्ञदानादिभिर्धार्मिकत्वमस्येति । यानि चान्यानि दानानि धनानि मित्रेषु समर्पितानि सुभृताश्च भृत्या इत्यादीनि तेषा मित्रा- दिभि स्वकीयमैहिकं प्रयोजनं साधनीयमित्यैहिकफलोद्देशेन कृत्वेन आमुष्मिकफलशङ्काया एवाभावेन धर्मत्वाभावात् तैरपि धार्मिकत्वमस्यासभावितमेव ।
यच्च पुत्रस्य ज्येष्ठभ्रातुः सस्काराकरणे प्रत्यवाय इति तदपि न
नाहमर्होऽस्मि सस्कर्तुं परदाराभिमर्शकम् ।
इति रावणस्य परदाराभिमर्शकत्वेन संस्कारानलावगमेन तादृशस्य सस्काराकरणे प्रत्यवाया- भावात् । परदारापहर्तुं पतितत्वेन सस्कारानहेत्वमुक्त ब्रह्मपुराणे
शृङ्गिदंष्ट्रिनखिग्धालविषवह्निमहाजले । सुदूरात्परिहर्तव्यै कुर्वन् क्रीडा मृतस्तु यः ॥ नागाना विप्रियं कुर्वन् दग्वश्चाप्यथ विद्युना । निगृहीनाश्च ये राज्ञा चोरदोषेण कुत्रचित् ॥ परदारान् हरन्तश्च रोगात पतिभिर्हताः । असमानैश्च सकी. चण्डालाद्यैश्च विग्रहम् ।
कृत्वा तैर्निहतस्तद्वचण्डालादीन्समाश्रिता ॥
क्रोधात्प्रायं विषं वह्निं शस्त्रमुद्बन्धनं जलम् । गिरिपृष्ठप्रपातं वा ये कुर्वेति नराधमाः ॥ महापातकिनो ये च पतितास्ते प्रकीर्तिताः । पतिताना न दाहस्स्यात् नान्त्येष्टिर्नास्थिसच ॥
न चाश्रुवानः पिण्डो वा कार्य. श्राद्धादिक क्वचित् ॥ इति ।
बत्तु न करिष्यामीत्येतद्रामानुवृत्यर्थमिति सत्यं रामानुवृत्यर्थं किंतु धर्मात्मनो रामस्य सकाशे धर्मानुसारिणैव मया स्थातव्यमित्येवरूपं रामानुवृत्त्यर्थमेव रामशत्रौ रामप्रीत्यर्थ तया स्वेनापि शत्रुभावेनैव वर्तितव्यमित्येवं परं । अत एव
miliatulitbus
मरणान्तानि वैराणि निर्वृत्तं नः प्रयोजनम् ।
कियतामस्य संस्कारो ममाप्येष यथा तव ॥
इति रामवचनेन रामस्य रावणद्वेषनिवृत्तिः तत्सस्कार करणमभिमतमिति चावगम्यते ।
युद्धकाण्डः ।
*११
यच्च एषोहिताभिरिति विभीषणवचनेन रावणस्याहिनाभिस्वावगमेन तस्य संस्कारा- भावे तदीयानामन्नीनां पात्राणा च का गतिरिति, तदपि न
वैतानं प्रक्षिपेदप्सु आवसथ्यं चतुष्पथे । पात्राणि तु दहेदनौ यजमाने वृथा हते ॥
[[1]]
आत्मनस्त्यागिनां नास्ति पतितानां तथा क्रिया । तेषामपि तथा गङ्गातोये सस्थापनं हितम् ॥ इति स्मृत्युक्त प्रतिपत्तिसभवात् । अतो गवगस्याहिताग्निवेऽपि संस्कारानर्हत्वमेव । तस्माद्विमर्श- पूर्वकमुक् तत्वावगमात् रावणकृनाध्ययनादीनामनाचारादिदुष्टत्वात् रावणस्य परदारावमर्शाद्य- धर्माचरणाच्च अधर्मिष्ठत्वासं कार्यत्वनदिपादकानानेव विभीषणवचनानामभिमतार्थत्वं धर्मिष्ठत्व- संस्कार्यत्वपराणा तु भ्रातृस्नेहपरत्वं । अत एव पुत्रमार्गदिभिर्निरस्तम्य वैश्यस्य तेषु स्नेहपाश उक्तो मार्कण्डेय पुराणे -
यैस्संत्यज्य पितृस्नेहं धनलुब्धैर्निराकृतः । प्रतिः स्वजनहार्दं च हार्दि तेप्वेव मे मनः ॥ किमेतन्नाभिजानामि जानन्नपि महामते । यत्प्रेमप्रवणं चित्तं विगुणेष्वपि बन्धुषु ॥ तेषां कृते मे निवासो दौर्मनस्यं च जायते । करोमि किं यन्न मनस्तेष्वप्रीतिषु निष्ठुरम् ॥ इति । तस्मात् असस्कार्यत्वपराण्येव विभीषणवचनानीति सिद्धम् ॥
अपच्छेदन्यायेनापि इदमेवाभिमतं । तथाहि षष्ठे ‘पौर्वापर्ये पूर्वदौर्बल्यं प्रकृतिवत् ’ इत्यधिकरणे अध्वर्यु प्रस्तोतान्वारभते प्रस्तोतारमुद्गातोद्गातारं प्रतिहर्तेत्यादिक्रमेणान्वारभ्य प्रसर्पतामध्वर्यादीना मध्ये यदि क्वचिदुद्गातृप्रतिहर्त्रीरत्वारंभविच्छेद. क्रमेण स्यात्तदा तन्नि- मितयोः प्रायश्चित्तयोर्ययुद्धाताऽपच्छियेनादक्षिणो यज्ञः सस्थाप्यो धान्य आहृत्य तत्र तद्दद्यात् पूर्वस्मित् दास्यन् स्याद्यदि प्रतिहर्तापच्छिद्येत सर्ववेदस दद्यादिति च विहितयोरदक्षिण- ऋतुसमापन सर्ववेदसदक्षिणादानरूपयोर्विरुद्धयोस्समुच्चित्यानुष्ठानानुपपत्तावन्यतरस्मिन्ननुष्ठेये कि पूर्वनिमित्तमनुष्ठेयमुतोत्तर निमित्तमनुष्ठे प्रमिति सशये ऽनुपसंजाल विरोधित्वात्पूर्वनिमित्तमनुष्ठेय- मिति प्राप्ते परनिमित्ते सति तस्मिन्निमित्तशास्त्रस्यापि दुर्निवारप्रवृत्तित्वात् तस्य च पूर्वाबाधेनानु- त्पत्तेः पूर्वोपमर्देनोत्पत्तिनियमाच्च तन्निमितमेवानुप्रेयमिति सिद्धम् । उक्तं च–
पूर्वं परमजातत्वादबाधित्वैव जायते । परस्यानन्यथोत्पादान्नाद्याबाधेन संभवः ॥ इति ।
तदेवं अधर्मिष्ठत्वासस्कार्यत्वप्रतिपादकवचनानामेवाभिमतार्थत्वमिति सिद्धम । एवं विभीषणेन रावणसस्कारे अकर्तव्यत्वेन प्रतिपादिते सति रामः सोपपत्तिकं तस्य हितकरवचनमाह -
तच्छ्रुत्वा
परमप्रीतो रामो धर्मभृतां वर ।धर्माते
विभीषणमुवाचेदं वाक्यज्ञो वाक्यकोविदः ॥
अत्र धर्म्यं प्रियं च विभीषणवचनं श्रुखा परमप्रीतो राम इति प्रतिपादनाद्धार्मिकाणां धर्म्यप्रियवचनश्रवणादतिप्रीनेिर्भवतीति सूचितम् । तथा चाश्रमवासिके
तस्य तद्वचनं धर्म्यमनुमान्य गुणोत्तरम् ।
साधु साध्विति सर्व स जन प्रतिगृहीतवान् ॥ इति ।
+
Tarfe मे प्रिय कार्य त्वत्प्रभावाच्च मे जिनम् । अवश्यं तु क्षमं वाच्यो मया त्व राक्षसेश्वर ॥
।
अनेन पूर्वोपकारिण हिनमवश्यं कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च सुन्दरकाण्डे मैनाकवचनं
कृते च प्रतिकर्तयमेष धर्मरसनातन’ । इति ।
’ नहि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति’ इत्यभियुक्ताश्च । अत्र अवश्यं तु हितं वाच्यं इत्यनेनायमर्थोऽवगम्यते - रावणवधे साहाय्यमाचरतो विभीषणस्य हितोपदेशेन अवश्यं प्रत्युपकारः कर्तव्यः । युद्धमरणेन निरस्तसमस्तदोषस्य रावणस्य सस्कारकरणमेव विभीषणस्य हितं । तथाहि यदि विभीषण सस्कारं न कुर्यात्,

कुलद्वयेऽपि चोत्सन्ने स्त्रीभिः कार्या क्रिया नृप !
इति विष्णुपुराणवचनेन,
पत्न्येव दद्या तत्पिण्डं कृत्स्नमर्श हरेत च ॥
इति वृद्धमनुवचनेन भार्यैत्र सस्कारं कृत्वा रिक्थमपि हरेत् । वालिसस्कारकर्तु - रङ्गदस्य यौवराज्यं यथा दापितं तथा सस्कारकर्यास्तस्याः किञ्चित् यौववतं दापनीयं स्यात् शास्त्रप्राप्तस्य रिक्थस्य मयाऽपि प्रतिषेधुमशक्यत्वात् । एवं सति समग्रं राज्यं विभीषणस्य न स्यात् तथाच युद्धमरणेन निरस्तसमस्तदोषस्य रावणस्य सस्कारकरणमेच कृत्स्नराज्यप्राप्तिहेतुत्वात् विभीषणस्य हिनमिति विचिन्त्य सस्कार कर्तव्य इति हित- मुपदिष्टवान् राम इति । रावणे आहिताग्नित्वतपस्वित्वादिगुणाना अधर्मानृतादिदोषैर्नष्टत्वेन दोषाणा प्राबल्येऽपि सर्वदोषोपमर्दकत्वेन दोषापेक्षयापि प्रबलतरयुद्ध विजयादिलक्षणगुण- सद्भावेन सस्कारार्हो रावण इत्याह
अधर्मानृतसंयुक्तः काममेष निशाचर ।
तेजस्वी बलवान् शूरः संग्रामेषु च नित्यशः ॥
युद्धकाण्डः ।
शतक्रतुमुखैर्देवैः श्रूयते न पराजितः ।
महात्मा वलसंपन्नो रावणो लोकरावणः ॥
[[३१३]]
अनेन युद्धे मरणवद्युद्धे जयोऽपि राज्ञामुत्कृष्टो धर्म, तथा पराजयोऽपि अत्यन्त - पापाधायक इति सूचितम् । युद्धे जय उत्कृष्टधर्म इत्येतद्राजधर्मे -
भर्तुरर्थे च यः शूरो विक्रमेाहिनीमुखे । न भयाद्विनिवर्तेत तस्य लोका यथा मम ॥ यस्तु सेनापतिं हत्वा तद्यानमधिरोहति । नायक वा प्रधानं वा यो वा स्यात्तत्र पूजितः ॥ स विष्णुविक्रमकामी बृहस्पतिसमप्रभः । जीवग्राहं प्रगृह्णाति तस्य लोका यथा मम ॥ इति एतत्तपश्च पुण्यं च धर्म चैव सनातनम् । चत्वारश्चाश्रमास्तस्य यो युद्धे न पलायते ॥ इति च । मनुरपि
आहवेषु यदन्योन्यं जिघासन्तो महीक्षितः । युध्यमाना परं शक्त्या स्वर्ग यान्त्यपराजिता ॥ इति ।
पराजयः पापाधायक इत्येतदपि राजधर्मे
इमे पलायमानानां नरका प्रत्युपस्थिता । अकीर्तिश्शाश्वती चैव पतितव्यमनन्तरम् ॥ इति ।
एतस्य संस्कारकरणं मयाप्यभिमतं इत्याह
मरणान्तानि वैराणि निर्वृत्तं न प्रयोजनम् ।
क्रियतामस्य संस्कारो ममाप्येष यथा तव ॥
अत्र मदीयशत्रो रावणस्य सस्कारकरणेन मम मनसि वैषम्यं भविष्यतीति न मन्तव्यं मरणानन्तरं रावणे मम द्वेषाभावात् । प्रयोजनं च सीताप्राप्तिलक्षणमस्माकं संपन्न । अतः परलोकगतस्य रावणस्य हिताचरणं तव मम चावश्यकमिति प्रतिपादनेन महापुरुषाः शत्रोर्मरणानन्तरं पूर्वकृतमपराधं न स्मरन्ति प्रत्युत तस्य हितमेवाचरतीति सूचितम् ।
तथाच हरिवंशे
विजयान्तानि वैराणि शान्ते शान्तिर्भविष्यति ।
शत्रौ मृते वैरशान्तिर्भवतीत्यर्थः । अत एवाश्रमवासिके दुर्योधनकृतान् क्लेशान्
स्मृत्वा तस्य परलोकसुखार्थं श्राद्धं न कर्तव्यम्,
श्राद्धानि पुरुषव्याघ्र मा प्रादात्कौरवो नृपः । इति मे वर्तते बुद्धिर्मा नो नन्दन्तु शत्रवः ॥
[[३१४]]
धर्माकृते
कष्टात्कष्टतरं यान्तु सर्वे दुर्योधनादयः । वैरियं पृथिवी कृत्स्ना घातिता कुलपांसनैः ॥
इति वदन्तं भीमं प्रत्यर्जुनः
न स्मरत्यपराद्धानि स्मरन्ति सुकृतान्यपि । असभिन्नार्य मर्यादाः साधवः पुरुषोत्तमा ॥ इति
त्वत्सकाशान्महाबाहो संस्कारं विधिपूर्वकम् । क्षिप्रमर्हति धर्मज्ञ त्वं यशोभाम्भविष्यसि ॥
इत्यनेन विभीषणस्य रावणसस्कारकरणं यशस्करमित्यवगम्यते । तच्च यशः पूर्व स्वकृत हितोपदेशानादरेण तिरस्कृतोऽपि विभीषण तदीयात्रमतिमपि सोडवा द्वेषं परित्यज्य अन्ते सस्कारं कृतवानित्येवंरूपम् । अनेन युद्धे मृतानामकृतेऽपि संस्कारे गतिर्भवत्येव कर्तुम्तु तत्संस्कारेण अतिशयो भवतीति सूचितम् । तथाच राजधर्मे अंबरीषं प्रतीन्द्र
न ह्यन्नमुदकं तस्य न स्नानं नास्त्यशौचकम् । हतस्य कर्तुमिच्छन्ति तस्य लोका यथा मम ॥ इति । कर्तुरतिशयविषये हरिवंशे –
प्रेतसंस्कारमात्रेण कृते बान्धवकर्मणि । आनृण्यं लौकिकं कृष्ण गताः खलु भवन्ति हि ॥ इति ।
ननु विभीषणः अपुत्रस्य ज्येष्ठस्य भ्रातुर्युद्वमरणेन शुद्धस्य संस्कारकरणं धर्म इति रामवचनात्पूर्वमेव कुतोऽज्ञातवान् ? राम एव वा कथं ज्ञातवानिति चेत्, नैव दोषः, विभीषणापेक्षया रामस्योत्कृष्टत्वेन प्रथमत तदुपरि ज्ञातार्थस्य ज्ञानसंभवात् ।
अत एव देवापेक्षया उत्कृष्टस्य प्रजापतेर्ज्ञानाधिक्यं प्रतिपादितं मनुना - श्रोत्रियस्य कदर्यस्य वदान्यस्य च वार्धुषे । मीमासित्वोभयं देवाः सममन्त्रमकल्पयन् ॥ तान् प्रजापतिरित्याह मालध्वं विषयं समम् । श्रद्धापूतं वदान्यस्य हतमश्रद्धयेतरत् ॥ इति ।
अतः ज्ञानाधिकस्य रामस्य वचनश्रवणानन्तरमेव विभीषणः ज्ञातवानित्येतद्युक्तमेव । एवंच पापिष्ठस्यापि रावणस्य शत्रुविजयेन च युद्धमरणेन निरस्त समस्त दोषत्वेन संस्कारा- ईत्वात् मरणानन्तरं वैराभावात् खप्रयोजनस्य निर्वृत्तत्वात् विभीषण कृत्स्न राज्यप्राप्तिहेतुत्वेन हितकरत्वाद्यशस्करत्वाच्च विभीषणं प्रति रावणस्य संस्कारः कर्तव्य इति यदुक्तं रामेण तद्युक्तमेव ।
एवं धर्मार्थयुक्तं रामवचनं श्रुत्वा किंचिदप्यनुक्त्वैव रावणसंस्कारकर्मणि प्रवृत्तिमाह-
राघवस्य वचः श्रुत्वा त्वरमाणो विभीषणः । संस्कारेणानुरूपेण योजयामास रावणम् ॥
युद्धकाण्डः ।
[[३१५]]
चितां चन्दनकाष्ठानां पद्मकोशीरसंवृताम् ।
ब्राह्मया संवेशयाञ्च
परार्थ्यास्तरणावृताम् ॥
वर्तते वेदविहितो राज्ञो वै पश्चिमक्रतुः ।
प्रचक्र राक्षसेन्द्रस्य पितृमेधमनुत्तमम् ॥
।
वेदि च दक्षिणां प्राचीं यथास्थानं च पावकम् । पृषदाज्येन पूर्णेन स्रुवं सर्वे प्रचिक्षिषु ॥
पादयोः शकटं प्राहुरन्त रूर्वोरुलूखलम् । दारुपात्राणि सर्वाणि अरणिं चोत्तरारणिम् ॥
दत्त्वा तु मुसलं चान्यं यथास्थान विचक्षणः । शास्त्रष्टेन विधिना महर्षिविहितेन च ॥
तत्र मेध्यं पशु हत्वा राक्षसेन्द्रस्य राक्षसाः । परिस्तरणिकां राज्ञो घृताक्तां समवेशयन् ॥
गन्धमाल्यैरलंकृत्य रावणं दीनमानसाः । विभीषण सहायास्ते वस्त्रैश्च विविधैरपि ॥
लाजैश्वावकिरन्ति स्म बाष्पपूर्णमुखास्तदा । ददौ च पावक तस्य विधियुक्त विभीषणः ॥
स्नात्वा चैवार्द्रवस्त्रेण तिलान् दूर्वाभिमिश्रितान् । उदकेन च संमिश्रान् प्रदाय विधिपूर्वकम् ॥
प्रदाय चोदक तस्य मूर्ध्ना चैनं नमस्य च । तास्त्रियोनुनयामास सांत्वयित्वा पुनः पुनः ॥ गम्यतामिति ताः सर्वा विविशुर्नगरं तदा । प्रविष्ठासु च सर्वासु राक्षसीषु विभीषणः ॥
हामपार्श्वमुपागम्य तदातिष्ठद्विनीतवत् ।

नन्व् अत्र रावणं संस्कृत्य
विभीषणो राम-पार्श्वम् आगत
इत्य् अवगम्यते ।
अग्रिम-सर्गे च रामाज्ञया लक्ष्मणो विभीषणम् अभिषिक्तवान् इति चावगम्यते ।
तद् एतद् असङ्गतं -
भ्रातृमरणे दश-रात्राशौचिनः
अ-कृत-द्वादशाह-कृत्यस्य विभीषणस्याभिषेकाधिकाराभावाद्

इति चेन्न, [[३१६]]

न ह्य् अन्नम् उदकं तस्य
न स्नानं नाशौचकम् ।
हतस्य कर्तुम् इच्छन्ति
…
[[11]]

इत्य्-आदि-वचनैर्
युद्धे मृतस्य सूतकाभावस्य क्रियानपेक्षायाश् चावगमेन
सस्कार-समनन्तरम् एव
राम-पार्श्व-गमनाभिषेकयोस् सभवात् ।

सस्कारकरण च कीर्त्यर्थमेवेत्येतच्च पूर्वमुक्तम् । अत एवैतच्छंका परिहारायैव,
अभ्यर्षिचत्स धर्मात्मा शुद्धात्मानं विभीषणम् ।
इति विभीषणस्य शुद्धस्यैवाभिषेकमुक्तवान् भगवान् वाल्मीकिः ।
रामोऽपि सह सैन्येन ससुग्रीव सलक्ष्मणः ।
हर्ष लेमे रिपुं हत्वा वृत्रं हत्वा शतक्रतु । इति ।
पञ्चदशशततमे -
दशवदनवध समेधमानमोदमेदुरितमानसेषु विचित्रतररामरावण समरसदर्शन संजात हर्ष- भरमनुभूय यथायथं गतेषु सिद्धविद्याधर देवगन्धर्वगणेषु मातलिना च रामाज्ञया देवरथे दिवं नीते रामचन्द्रो लक्ष्मणमेवमुवाच
विभीषणमिमं सौम्य लङ्कायामभिषेचय ।
अनुरक्तं च भक्त च मम चैवोपकारकम् ॥
अनेन स्वस्य श्रेय प्रायनन्तरं अनुरक्तस्य भक्तस्योपकारिणः प्रथमतः श्रेयो दातव्यमिति सूचितम् । तथाच प्राचीना.
उदयन्नेव सविता पद्मेष्वर्पयति श्रियम् । विभावयन् समृद्धीना फलं सुहृदनुग्रहम् ॥ इति
एव मे परमः कामो यदीमं रावणानुजम् ।
लङ्कार्या सौम्य पश्येयमभिषिक्तं विभीषणम् ॥
अत्र लङ्कार्या विभीषणाभिषेकात् प्रतिज्ञातार्थपरिपालन स्यात्युत्कृष्टधर्मस्य, शत्रु नधा- नन्तरं कर्तव्य तत्कुलीनाभिषेकस्य च धर्मस्य लाभ इत्यभिप्रायेण ‘एष मे परमः कामः ’ इत्युक्तया राज्ञां प्रतिज्ञापरिपालनं, शत्रोर्वधानन्तरं तद्राज्ये तत्कुलीनाभिषेचनं च इति धर्मद्वयमपि सूचितम् ।
तत्र प्रतिज्ञापालनं प्रागुक्तं । तत्कुलीनाभिषेके मनुः
जिल्ला संपूजयेद्देवान् ब्राह्मणांचैव धार्मिकान् ।
।
प्रदद्यात्परिहारांश्च ख्यापयेदभयानि च ॥
युद्धकाण्डः ।
सर्वेषा तु विदित्वेषा समासेन चिकीर्षम् ।
स्थापयेत्तत्र तद्वंश्यं कुर्याच्च समयक्रियाम् ॥ इति ।
तदनु लक्ष्मण. प्लवगयूथपवरसनानीतेन नानानदनदीपयोधितोयेन,
विधिना मन्त्रदृष्टेन सुहृद्रणसमावृतम् ।
अभ्यषिचत्स धर्मात्मा शुद्धात्मानं विभीषणम् ॥
[[३१७]]
तदनु लब्धराज्यो विभीषणः प्रकृती परिसाल्य तदुपनीतानि नानाविधोपायनानि रामाय निवेदयामास ।
अथ पाश्र्ववर्तिनं प्राञ्जलिमाज्ञ्जनेयमवलोक्य
अब्रवीद्राघवो वाक्यं हनूमन्तं लवङ्गमम् । अनुमान्य महाराजं इमं सौम्य विभीषणम् ॥
गच्छ सौम्य पुरीं लङ्कामनुज्ञाप्य यथाविधि ।
अनेन यो यत्त्राधिकृतस्तदनुज्ञयैव किञ्चित्कार्य कर्तव्यमिति सूचितम् । तथाच कालिदासः ‘द्वारे नियुक्तपुरुषानुमतप्रवेश. ’ इति ।
E
आचक्ष्व जयतां श्रेष्ठ रावणं च मया हतम् ।
प्रियमेतदुदाहृत्य मैथिल्यास्त्वं हरीश्वर ॥
प्रतिगृह्य च सन्देशं उपावर्तितुमईसि ।
अनेन विजयसन्तोषी निवेदनीय इष्टजनानामिति सूचितम् । अत एव विराट-
पर्वणि उत्तरं प्रत्यर्जुनः
गच्छन्तु स्वरिता मे गोपालाः प्रेषितास्त्वया ।
नगरे प्रियमाख्यातुं घोषयन्तु च ते जयम् ॥ इति ।
षोडशशततमे
ततो मारुतिरपि सत्वरमाविश्य नगरी
ददर्श शशिना होनो सातङ्कामिव रोहिणीम् । वृक्षमूले निदानन्दां राक्षसीभिस्समावृताम् ॥ D. Y. 41.
[[३१८]]
धर्माकूते
निभृतः प्रणतः प्रह्नः सोऽभिगम्याभिवाद्य च ।
रामस्य वचनं सर्वमाख्यातुमुपचक्रमे ॥
आर्ये जनकनन्दिनि कुशलिना सहलक्ष्मणसुहृद्वर्गेण वशीकृनलंका दुर्गेणाऽऽरचित- समुद्रसेतुसर्गेण विभीषणसात्कृतलङ्केन हृततापसतप कलकेन तव शोकतिमिरशशाङ्केन नरकेसरिणा स्वामिना तव कुशल निवेदनायाहमिह संप्रेषित ।
वैदेहि कुशलं रामः सहसुग्रीवलक्ष्मणः । कुशलं त्वाह सिद्धार्थो हतशत्रुररिंदमः ॥
रावणश्च हनः शत्रुः लङ्का चेयं वशे स्थिता । विभीषणविधेयं हि लंकैश्वर्यमिदं कृतम् ॥
तदाश्वसिहि विश्वस्ता स्वगृहे परिवर्तसे । अयं चाभ्येति संहृष्टस्त्वद्दर्शनसमुत्सुकः ॥
पवमुक्ता समुत्पत्य सीता शशिनिभानना । प्रहर्षेणावरुद्धा सा व्याजहार न किञ्चन ॥
सदन्वाञ्जनेयेन किनिमित्तमिदमप्रतिजल्पनमिति पृष्टा सीता
अब्रवीत्परमप्रीता हर्षगद्गदया गिरा । प्रियमेतदुपश्रुत्य भर्तुर्विजयसंश्रितम् ॥
हर्षवशमापन्ना निर्वाक्यास्मि क्षणान्तरम् । महि पश्यामि सदृशं चिन्तयन्ती लवङ्गम ॥
afederertaste व प्रत्यभिनन्दनम् ।

अनेन हर्षातिशये प्रतिवचनं न स्फुरतीऽति सूचितम् । तथा च वनपर्वणि अर्जुनवृत्तान्तमाख्यातुं स्वर्गादागतं लोमशं प्रति धर्मपुत्र. -
न हर्षात्प्रपश्यामि वाक्यस्याम्योत्तरं कचित् ॥ इति ।
हिरण्यं वा सुवर्ण वा रत्नानि विविधानि च । राज्यं वा त्रिषु लोकेषु नैतदर्हति भाषितम् ॥
तद्वचनमाकर्ण्य संतुष्ठेन मारुतिना,
युद्धकाण्डः ।
तवैतद्वचनं सौम्ये सारवत् स्निग्धमेव च । रत्नौघाद्विविधापि देवराज्याद्विशिष्यते ॥
अनेन स्वामिसत्कारः सर्वोत्कृष्ट इति सूचितम् । तथा चोद्योगे राजा यदा सत्कुरुते मनुष्यं सर्वान् गुणानेकगुणोतिभाति ।
इति । इत्यभिहिता सीता,
ततः शुभतरं वाक्यमुवाच पवनात्मजम् । अपि लक्षणसंपन्नं माधुर्य गुणभूषणम् ॥
बुद्धया गया युक्तं त्वमेवासि भाषितुम् । श्लाघनीयोऽनिलम्य त्वं पुत्रः परमधार्मिकः ॥
बलं शौर्य श्रुतं व विक्रमो दाक्ष्यमेव च । तेजः क्षमा द्युतिः स्थैर्य विनीतत्वं न संशयः ॥
*
तदनु आञ्जनेयेन रक्षणाय राक्षसराजनिक्षिप्तानां त्वदुपद्रवकारिणीनां राक्षसीनां वक्षोविक्षोभणनख विदारणकर्णनासाच्छेदनादिना त्वदाज्ञया वधं विधातुमिच्छामीति पृष्टा
सीता,
उवाच धर्मसहितं हनूमन्तं यशस्विनी ।
राजसंश्रयवश्यानां कुर्वतीनां पराशया ॥
विधेयानां च दासीनां कः कुप्येद्वानरोत्तम । भाग्यवैषम्ययोगेन पुरा दुश्चरितेन च ॥
मयैतत्प्राप्यते सर्व स्वकृतं ह्यपभुज्यते । प्राप्तव्यं तु दशायोगं मयैतदिवि निश्चितम् ॥
दासीनां रावणस्याहं सर्वयामीह दुर्बला । अयं व्याघ्रसमीपे तु पुराणो धर्मसंहितः ॥
ऋक्षेण गीतः श्लोको मे तं निबोध लवङ्गम । न परः पापमादत्ते परेषां पापकर्मणाम् ॥
समयो रक्षितव्यस्तु संतश्चारित्रभूषणाः । पापानां वा शुभानां वा वधार्हाणां लवङ्गम ॥
[[३२०]]
धर्माकूते
कार्य करुणमार्येण न कश्चिनापराध्यति ।
अनेन महात्मानः परकृतोपद्रवं स्वप्रारब्धायत्तं मन्यन्त इति सूचितम् । उपद्रवः मारब्धाधीन इत्यत्र प्राचीना
सुखम्य दुःखस्य न कोऽपि दाता परो ददातीति कुबुद्धिरेषा । अहं करोमीति वृथाभिमानः स्वकर्मसूत्रग्रथिनो हि लोक ॥ इति ।
लोक हिंसाविहाराणां रक्षसां कामरूपिणाम् ।
कुर्वतामपि पापानि नैव कार्यमशोभनम् ॥
तदनु हनूमना, सदृशतरमिदमुक्तवती भवती । तत्प्रसीद प्रतिसंदिश मां राघव-
समीपगमनायेत्युक्ता सीता .
अत्रवीद्द्रष्टुमिच्छामि भर्तारं वानरोत्तम ।
तदाकर्ण्य मारुतिः,
हर्षयन् मैथिलीं वाक्यमुवाचेदं महाद्युतिः ।
पूर्णचन्द्राननं रामं द्रक्ष्यस्यार्ये सलक्ष्मणम् ॥
स्थितमित्रं हतामित्रं शचीव विदशेश्वरम् । युक्ता रामस्य भवती धर्मपत्नी यशस्विनी ।
प्रतिसंदिश मां देवि गमिष्ये यत्र राघवः ।
अनेन महापुरुषस्य धार्मिकस्य रामस्य ईदृशी धर्मशीला त्वं उचिता भार्येत्युक्तया दम्पत्योर्धार्मिकत्वे सर्वे पुरुषार्थाः सिद्धयन्तीति सूचितम् । तथा च मनुः
यत्रानुकूलं दाम्पत्यं विवर्गस्तत्र एधते ॥ इति ।
वनपर्वणि यक्षप्रश्नेऽपि
Winn
यदा धर्मश्च भार्या च परस्परवशानुगौ । तदाधर्मार्थकामानां त्रयाणामपि सङ्गमः ॥ इति
तामेवमुक्त्वा राजन्तीं सीतां साक्षादिव श्रियम् ।
आजगाम महावेगाद्धनूमान् यत्र राघवः ॥
युद्धकाण्डः ।
सप्तदशशततमे
तमुवाच महाप्राज्ञमभिगम्य लवङ्गमः । यन्निमित्तोऽयमारम्भः कर्मणां च फलोदयः ॥ तां देवीं शोकसंतप्तां मैथिलीं द्रष्टुमर्हसि । मैथिली विजयं श्रुत्वा तव हर्षमुपागमत् ॥ पूर्वकात्प्रत्ययाच्चाहमुक्तो विश्वस्तया तया । भर्तारं द्रष्टुमिच्छामि कृतार्थं सहलक्ष्मणम् ॥ इति ।
तदनु रामस्तद्वचनाकर्णनेन व्यथितहृदयः मेदिनीमेवावलोकयन् शिरस्त्रातामलं- कृतामचिरादुपस्थापयेति विभीषणमाज्ञापयामास ।
तदनु विभीषणेनाssवेदितरामाज्ञा सीता,
अस्नाता द्रष्टुमिच्छामि भर्तारं राक्षसाधिप ।
इत्यवदत् ।
अनेन विपदि भर्तृप्रवासे समागतं पतिं द्वैव स्नानप्रसाधनादिकं कर्तव्यमिति सूचितम् । अत एव वनपर्वणि नलोपाख्याने नलेन वियुक्ता दमयन्ती यावन्नलदर्शनं मलिनवेषेणैव स्थितेति प्रतिपादितम् -
तथैव मलदिग्धार्गी परिष्वज्य शुचिस्मिताम् । सुचिरं पुरुषव्याघ्रस्तस्थौ शोकपरिप्लुतः ॥ इति
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा प्रत्युवाच विभीषणः । यदाह राम्रो भर्ता ते तत्तथा कर्तुमर्हसि ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मैथिली भर्तृदेवता । भर्तृभक्तिव्रता साध्वी तथेति प्रत्यभाषत ॥
अनेन सुखापेक्षया भर्त्राज्ञापरिपालनमेव श्रेष्ठमिति सूचितम् । तथाच वनपर्वणि कुन्ती प्रति पाण्डुः
भर्ता भार्यां राजपुत्रि धर्म्यं वाऽधर्म्यमेव वा ।
यद्ब्रूयात्तत्तथा कार्यमिति धर्मविदो विदुः ॥ इति ।
आनुशासनिके उमामहेश्वरसंवादेऽपि
यद्यकार्यमधर्मं वा यदि वा प्राणनाशनम् । पतिर्ब्रूयाद्दरिद्रो वा व्याधितो वा कथञ्चन ॥
आपनो रिपुसंस्थो वा ब्रह्मशापादितोऽपि वा ।
आपद्धर्माननुप्रेक्ष्य तत्कार्यमविशङ्कया ॥ इति ।१२२
धर्माते
ततः सीतां शिरस्नातां युवतीभिरलङ्कृताम् । महाभरणोपेतां महार्हाबरधारिणीम् ॥
आरोग्य शिविकां दीप्तां परार्ध्यावरसंवृताम् । रक्षोभिर्बहुभिर्गुप्तामाजहार विभीषणः ॥
सोऽभिगम्य महात्मानं ज्ञात्वाऽपि ध्यानमास्थितम् । प्रणतश्च प्रहृष्टश्च प्राप्तां सीतां न्यवेदयत् ॥
तामागतामुपश्रुत्य रक्षोगृह चिरोषिताम् ।
हर्षो दैन्यं च रोपश्च त्रयं राघवमाविशत् ॥
अवात्यन्तदुर्गमे देशे प्रबलतरेण शत्रुगा नीता सीता तद्वधं कृत्वा पराक्रमेण आनीतेति हर्ष । मय्यनुरक्ता रावणं धिक्कृत्य एतावत्कालं दुःखेन राक्षसकृततर्जनादिकं सोढा मदर्थे क्लेशमनुभूतवती, एना प्रति कथं परुषभाषणपरित्यागादिकं कर्तव्यमिति दैन्यं । मया विजने वने रक्षणाय स्थापितं मद्भक्तं लक्ष्मणमपि मदीयाज्ञामुलैध्य परुषभाषणादिना तिरस्कृत्य रावणवशङ्गतया ऽनया प्राणसशचितयुद्धादिकं मम संप्रापितमिति शेषः ।
ततः पार्श्वगतं दृष्ट्वा सविमर्श विचारयन् । विभीषणमिदं वाक्यं प्रहृष्टो राघवोऽब्रवीत् ॥
राक्षसाधिपते सौम्य नित्यं मद्विजये रत । वैदेही संनिकर्ष मे शीघ्रं समुपगच्छतु ॥
स तद्वचनमाज्ञाय राघवस्य विभीषणः । तूर्णमुत्सारणे यत्तं कारयामास सर्वतः ॥
rogatoणीषिणस्तत्र
झर्झरपाणयः ।
उत्सारयन्तः पुरुषाः समन्तात्परिचक्रमुः ॥
ऋक्षाणां वानराणां च राक्षसानां च सर्वशः ।
वृन्दान्युत्सार्यमाणानि दूरमुत्सृजुस्तदा ॥
तेषामुत्सार्यमाणानां सर्वेषां ध्वनिरुत्थितः ।
वायुनोद्वर्तमानस्य सागरस्येव निस्वनः ॥
उत्सार्यमाणांस्तान् दृष्ट्वा समन्ताजातसंभ्रमान् ।
दाक्षिण्यादमर्षाच वारयामास राघवः ॥
युद्धकाण्डः ।
संख्धश्चाब्रवीद्रामश्चक्षुषा प्रदहन्निव ।
विभीषणं महाप्रा सोपालम्भमिदं वचः ॥
किमर्थं मामनाद्दत्य किश्यतेऽयं त्वया जनः । निवर्तयैनमुद्योगं जनोऽय स्वजनो मम ॥
अनेन महापुरुषाः स्वल्पमपि भूताना स्वप्रयुक्तमुपद्रवं न सहन्त इति सूचितम् । तथाचोद्योगे विदुरः
अतीव गुणसंपन्नो न जातु विनयान्वितः । सुसूक्ष्ममपि भूतानामुपमर्दमुपेक्षते ॥ इति ।
न गृहाणि न वस्त्राणि न प्राकारास्तिरस्क्रियाः ।
नेदृशा राजसत्कारा वृत्तमावरणं स्त्रियाः ॥
अनेन गृहवस्त्र तिरस्करण्याद्यावरणापेक्षया शीलमावरणमावश्यकमिति सूचितम् । तथाच चनपर्वणि नलोपाख्याने
वैषम्यमपि संप्राप्ता गोपायन्ति कुलस्त्रियः । आत्मानमात्मना सत्यो जितस्वर्गा न संशयः ॥
प्राणांश्चारित्रकवचान् धारयन्तीह सस्त्रिय । इति ।
व्यसनेषु न कृच्छ्रेषु न युद्धे न स्वयंवरे । न क्रतौ न विवाहे च दर्शनं दृष्यते स्त्रियाः ॥
सैषा युद्धं गता चैव कृच्छ्रे महति संस्थिता । दर्शनेऽस्या न दोषस्स्यान्मत्समीपे विशेषतः ॥
तदानय समीपं मे शीघ्रमेनां विभीषण । सीता पश्यतु मामेषा सुहृद्गुणवृतं स्थितम् ॥
एवमुक्तस्तु रामेण सविमर्शो विभीषणः । रामस्योपानयत्सीतां संनिकर्ष विनीतवत् ॥
ततो लक्ष्मणसुग्रीव हनूमांश्च वङ्गमः । निशम्य वाक्यं रामस्य बभूवुर्व्यथिता भृशम् ॥
hea निरपेक्षैश्च इङ्गितैरतिदारुणैः ।
अमीतमिव सीतायां तर्कयन्ति स्म राघवम् ॥
*
સૂક
धर्मा कृते
लज्जया त्ववतीयन्ती स्वेषु गात्रेषु मैथिली । विभीषणेनानुगता भर्तारं साऽभ्यवर्तत ॥
सा वस्त्रसंरुद्धमुखी लज्जया जनसंसदि । रुरोदासाथ भतरमार्यपुत्रेति भाषिणी ॥
अनेन कुलस्त्रीणा लज्जा भूषणमिति सूचितम् । तथाच प्राचीना सलज्जा गणिका नष्टा निर्लज्जा च कुलाङ्गना ॥ इति ।
अन्यदा भूषणं पुंसः शमो लज्जेव योषिताम् । पराक्रमः परिभवे वैयात्य सुरतेष्विव ॥ इति
विस्मयाच प्रहर्षाश्च स्नेहाच्च पतिदेवता ।
उदैक्षत मुखं भर्तुः सौम्य सौम्यतरानना ॥
अत्र रावणगृहीताया मम असभावितं रामदर्शनं लब्धमिति विस्मयः । एकाकी वनगोचरोऽपि सन् इत्थं निखिल मित्रपरिवारसहितः प्रबलतरं रावणं हतवानिति हर्षः । पातिव्रत्याद्भर्तरि स्नेहः इति ।
अथ समपनुदन् मनःक्कुमं सा सुचिरमदृष्टमुदीक्ष्य वै प्रियस्य । वदनमुदितपूर्णचन्द्रकान्तं विमलशशाङ्कनिभानना तदाऽसीत् ॥
अष्टादशशततमे
तां तु पार्श्वस्थितां प्रह्नां रामः संप्रेक्ष्य मैथिलीम् । हृदयान्तर्गतक्रोधो व्याहर्तुमुपचक्रमे ॥
एवासि निर्जिता भद्रे शत्रून् जित्वा मया रणे ।
अत्र शत्रुं जित्वा निर्जितासीति प्रतिपादनेन केवलंप्रायो जयो न भवति परापहृत- वस्तुलाभसहित एव जयो जय इति सूचितम् । अत एव वस्तुलाभसहितमेव जयं जयस्वे - नोक्त्वा प्रेषितवान् विराटपर्वणि उत्तरः
आचक्षध्वं विजयं पार्थिवस्य भग्नाः परे विजिताश्चापि गावः । इति ।
पौरुषाद्यदनुष्ठेयं तदेतदुपपादितम् ।
अनेन परैरपहृतं वस्तु क्षत्रियेण पराक्रम्य जेतव्यमित्युक्तम् । अत एव परापहृते राज्यं विक्रमेण संपादयेति उद्योगे पाण्डवं प्रत्युक्तवती कुन्ती
युद्धकाण्डः ।
[[३२५]]
क्षत्रियोऽसि क्षात्राना बाहुवीर्योपजीविता । पित्र्यमंशं महाबाहो निमन पुनरुद्धर ॥
इति । गदापर्वण्यपि धर्मपुत्रं प्रति भीम
यस्तु कर्ताsस्य वैरस्य निकृत्या निकृतप्रिय’ । सोयं वै निहतः शेते पृथिव्या पृथिवीपते ॥ सेयं रत्नसमाकीर्णा मही सवनपर्वता । उपावृत्ता महाराज त्वामद्य निहतद्विषम् ॥ इति ।
गतोऽस्म्यन्तममर्षस्य घर्षणां परिमार्जता । अवमानश्च शत्रुश्च मया युगपदुद्धृतौ ॥
अनेन क्षत्रियाणां शत्रुभिरवमतिप्रसक्तौ तद्धननेन स्वावमतिः परिहर्तव्येति सूचितम् । अत एव भार्याया केशग्रहणादिनाऽवमति कृतवतो दुश्शासनस्य हननं भीमसेनेन स्वाव- मतिपरिहाराय कृतमिति प्रतिपादितं कर्णपर्वणि
स्मृत्वा च केशग्रहणं च देव्या वस्त्रापहारं च रजस्वलायाः । अनागसो भर्तृपराङ्मुखाया दुखानि दत्तान्यपि विप्रचिन्त्य ॥
असिं समुद्यम्य सितं सुधारं कण्ठं पदाक्रम्य च वेपमानम् । ततो निपात्यास्य शिरोऽपहत्य तेनासिना तव पुत्रस्य राजन ॥ तदनु कृष्णार्जुनौ प्रति भीमः
दुःशासने यद्रणे संश्रुतं मे तद्वै सत्यं कृतमद्येह वीरौ । अद्यैव दास्याम्यपरं द्वितीयं दुर्योधनं यज्ञपशुं विशस्य ॥
शिरो मृदित्वा च पदा दुरात्मनः शान्ति लप्स्ये कौरवाणां समक्षम् ॥ इति ।
अद्य में पौरुषं दृष्टमद्य मे सफलः श्रमः ।
अद्य तीर्णप्रतिज्ञत्वात्प्रभवामीह चात्मनः ॥
अनेन दुस्तरप्रतिज्ञा निबर्हणानन्तरं अर्जुनस्य श्लाघनं कृष्णेन कृतमिति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि
ततो राजन् हृषीकेशः संग्रामशिरसि स्थितम् । तीर्णपतिज्ञ बीभत्सुं परिष्वज्येदमब्रवीत् ॥
दिष्ट्या संपादिता जिष्णो प्रतिज्ञा महती त्वया ॥
दिष्ट्या च निहत. पापो वृद्धक्षत्रः सहात्मजः । धार्तराष्ट्रबलं प्राप्य देवसेनाऽपि भारत ॥
D. -Y. 42
[[३२६]]
धर्माकृते
सीदेत समरे जिणो नाल कार्या विचारणा ।
न तं पश्यामि लोकेषु चिन्तयन् पुरुषं क्वचित् ॥
त्वदृते पुरुषव्याघ्र यदेतद्योधयेद्बलम् । न च वीर्य बलं चैव रुद्रशक्रान्तकोपमम् ॥ नेदृशं शक्नुयात्कश्चिद्रणे कर्तुं पराक्रमम् । यादृशं कृतवानद्य त्वमेकः शत्रुतापनः ॥ एवमेव हते कर्णे सानुबन्धे दुरात्मनि । वर्धयिष्यामि भूयस्त्वा विजितारेि हतद्विषम् ॥ इति
या एवं विरहिता नीता चलचित्तेन रक्षसा ।
दैवसंपादितो दोषो मानुषेण मया जितः ॥
अनेन दैवात्प्राप्तं दोषं पौरुषेण परिहरेदिति सूचितम् । तथाचायोध्याकाण्डे रामं प्रति लक्ष्मणः
दैवं पुरुषकारेण यः समर्थ. प्रबाधितुम् । न दैवेन विपन्नार्थः पुरुषस्सोऽवसीदति ॥
वीराः संभावितात्मानो न दैवं पर्युपासते ॥ इति ।
संप्राप्तमचमानं यस्तेजसा न प्रमार्जति ।
कस्तस्य पुरुषार्थोस्ति पुरुषस्याल्पतेजस ॥
अनेन परकृतावमतिं पौरुषेणाऽप्रतिकुर्वतो जननमेव व्यर्थमित्युक्तम् । तथाच प्राचीनाः-
माजीवन्यः परावज्ञादु खदग्धोऽपि जीवति । तस्याजन निरेवास्तु जननीक्वेशकारिणः ॥ इति
लङ्घनं च समुद्रस्य लङ्कायाश्वावमर्दनम् । सफलं तस्य तच्लाध्यमद्य कर्म हनूमतः ॥
युद्धे विक्रमतचैव हितं मन्त्रयतश्च मे । सुग्रीवस्य ससैन्यस्य सफलोद्य परिश्रमः ॥
अनेन कार्यसाधकानां गुणास्समये समये स्तोतव्याः अन्यथा स्वस्य कृतघ्नतादोषो भवेदिति सूचितम् ।
तथाच द्रोणपर्वणि घटोत्कचगुणस्तुतिं कृतवान् कृष्णं प्रति धर्मः -
विदितो मे महाबाहो धर्माणां परमा गतिः । ब्रह्महत्त्यासमं तस्य यः कृतं नावबुध्यते ॥ मदर्थं दुष्करं कर्म कृतं तेन महात्मना । भक्तश्च मे महाबाहो प्रियो ऽस्याऽहं प्रियश्च मे ॥
युद्धकाण्डः ।
गन्धमादनयात्रायां दुर्गेभ्यश्चापि तारिता ।
पाञ्चाली च परिश्रान्ता पृष्ठेनोद्वहताऽऽत्मना ॥ इति ।
इत्येवं
ब्रुवतस्तस्य सीता रामस्य तद्वचः । मृगीairyल्लनयना बभूवाश्रपरिप्लुता ॥
पश्यतस्तां तु रामस्य भूयः क्रोधो व्यवर्धत । स वत्वा भ्रुकुटीं वक्त्रे तिर्यक्प्रेक्षितलोचनः ॥
अब्रवीत्परुषं सीतां मध्ये वानररक्षसाम् । यत्कर्तव्यं मनुष्येण धर्षणां परिमार्जता ॥
तत्कृतं सकलं सीते शत्रुहस्ताद मर्षिणा । निर्जिता जीवलोकस्य तपसा भावितात्मना ॥
अगस्त्येन दुराधर्षा मुनिना दक्षिणेव दिकू ।
[[३२७]]
अत्र इयता प्रबन्धेन प्रतिपादितः सर्वोऽपि मदर्थ इत्येव सीताया बुद्धिर्भवेत् सा
माभूदित्याह
विदितश्चास्तु भद्रं ते योन्यं रणपरिश्रमः ।
स तीर्णस्सुहृदां वीर्यान्नि त्वदर्थे मया कृतः ॥
रक्षता तु मया वृत्तमपवादं च सर्वशः । प्रख्यातस्यात्मवंशस्य न्यङ्ग च परिरक्षता ॥
निर्जितासि मया सीते शत्रुं जित्वा महारणे ।
अत्र सुहृदां प्रभार्वेण कृतो रणपरिश्रमः स्वस्यापवादपरिहाराय कुलकलंकपरिहाराय स्ववृत्तरक्षणाय च कृतः नतु त्वदर्थमित्युक्त्या महतामुत्कृष्टवस्तुलाभापेक्षया अकीर्ति- परिहारः कीर्तिसंपादनं चोत्कृष्टमिति सूचितम् । तथा चोद्योगे कीर्तिरधिकेत्यस्य-
यस्य वृत्तं न जल्पन्ति मानवा महदद्भुतम् । राशिवर्धनमात्रः स नैव स्त्री न पुनः पुमान् ॥
श्रुतेन तपसा चापि श्रिया वा विक्रमेण वा ।
जनान्योऽभिभवत्यन्यान् कर्मणा हि स वै पुमान् ॥ इति ।
दाने तपसि शौर्ये वा यस्य नोच्चारितं यशः । विद्यायामर्थलाभे वा मातुरुच्चार एव सः ॥
[[३२८]]
धर्माकृते
मा धूमाय ज्वलात्यन्तमाक्रम्य जहि शात्रवान् । ज्वल मूर्धन्यमित्राणां मुहूर्तमपि वा क्षणम् ॥
इति च ।
प्राप्तचारित्रसंदेहा मम प्रतिमुखे स्थिता । दीपो नेवातुरस्येव प्रतिकूलासि मे दृढम् ॥
तद्गच्छ ह्यभ्यनुज्ञाता यथेष्ट जनकात्मजे ।
पता दश दिशो भद्रे कार्यमस्ति न मे त्वया ॥
नन्वत्र निष्ठुरभाषणपूर्वक सीतायाः परित्यागरूपा प्रियाचरणं कृतवान् राम इत्यवगम्यते, तदसंगतं धर्मादिमूलभूताया भार्याया अप्रियाचरणस्यायुक्तत्वात् । तथा चादिपर्वणि-
सुसरब्धोऽपि रामाणा न कुर्यादप्रियं नरः । रति प्रीतिं च धर्मे च तास्वायत्तमवेक्ष्य हि ॥ इति चेत्, न, सुसंरब्धोऽपि रामाणामिति वचनस्य असंदिग्धचारित्रस्त्रीविषयत्वात् । चारित्नसंदेहे तु परित्याग उचित एव । अत एव चारित्रसदेहेन दुष्यन्तेन शकुन्तला- परित्यागः कृत इति प्रतिपादितमादिपर्वणि
*
अश्रद्धेयमिदं वाक्यं कथयन्ती न लज्जसे । विशेषतो मत्सकाशे दुष्टतापसि गम्यताम् ॥ इति ।
कः पुमान् हि कुले जातस्त्रियं परगृहोषिताम् ।
तेजस्वी पुनरादद्यात्सुद्दलेखेन चेतसा ॥
अनेन परगृहोषिता स्त्री महाकुलप्रसूतेन न ग्राह्येति कथनात् स्त्रीणां परगृहवासो- ऽनुचित इति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः कुलस्त्रीमधिकृत्य -
पदन्यासो गेहाइहिरहिफणारोपणसमो वचो लोकालभ्यं कृपणधनतुल्यं मृगदृशः । निजावासादन्यद्भवनमपर द्वीपतुलित पुमान् यः काताद्विघुरिव चतुर्थीसमुदितः ॥ इति ।
सुवृत्तमसुवृत्तं वाप्यहं त्वामद्य मैथिलि ।
नोत्सहे परिभोगाय श्वावलीढं हविर्यथा ॥
अनेन श्वावलीढं न भोक्तव्यमिति सूचितम् । तथा चापस्तंब : अभोज्यमित्युप-
क्रम्य पदा वोपहतं सिचा वा शुना वा इति ।
रावणां परिभ्रष्टां दृष्टां दुष्टेन चक्षुषा ।
कथं त्वां पुनरादद्यां कुलं व्यपदिशन् महत् ॥
युद्धकाण्डः ।
अनेन परगृहवासः स्त्रीणां चारित्रनाशक इति सूचितम् । तथा च मनुः
[[३२९]]
पानं दुर्जनसंसर्गः पत्याच विरोऽयनम् । स्वप्नोऽन्यगेहवासश्च नारीणा दूषणानिषद् ॥ इति
तदर्थं निर्जितामेवं यशः प्रत्याहृतं मया । नास्ति मे त्वय्यभिष्वङ्गो यथेष्टं गम्यतामिति ॥
इति प्रत्याहृतं भद्रे मयैतत्कृतबुद्धिना । लक्ष्मणे भरते वा त्वं कुरु बुद्धिं यथासुखम् ॥
सुग्रीवे वानरेन्द्रे वा राक्षसेन्द्रे विभीषणे । निवेशय मनः सीते यथावत्सुखमात्मनः ॥
न हि त्वां रावणो दृष्टवा दिव्यरूपां मनोरमाम् । मर्षयेतचिरं सीते स्वगृहे परिवर्तिनीम् ॥
अनेन दुष्टः स्वसनिहितां सुन्दरी पतित्रनामपि दृष्ट्रा मोहं प्राप्नोतीति सूचितं
तथा च विराटपर्वणि सैरंध्रीं प्रति सुदेष्णा-
मूर्ध्नि त्वां वासयेयं वै संशयो मे न विद्यते । न चेदिच्छति राजा त्वा गच्छेत् सर्वेऽप्यचेतसा ॥
स्त्रियो राजकुलेयाश्च याश्चेमा मम वेश्मनि । मसक्तास्त्रां निरीक्षेते पुर्मासं कं न मोहये. ॥
वृक्षश्वावस्थितान् पश्य य इमे मम वेश्मनि ।
तेऽपि वा संनमन्तीव पुर्मासं कं न मोहयेः ॥
राजा विराटः सुश्रोणि हट्टा वपुरमानुषम् । विहाय मां वरारोहे गच्छेत्सर्वेण चेतसा ॥
राजवेश्मनि ते सुञ्ज गेहे तु स्यात्तथा मम । यथाच कर्कटी गर्भमाधत्ते मृत्युमात्मनः ॥
तथाविधमहं मन्ये वार्स तव शुचिस्मिते । इति ।
ततः प्रियाश्रवणा तदप्रियं प्रियादुपश्रुत्य चिरस्य मैथिली । मुमोच बाष्पं सुभृशं प्रवेपिता गजेन्द्रहस्ताभिहतेव वल्लकी ॥ D. Y. 43
[[३३०]]
एकोनविंशतिशततमे
धर्माकृते
तदनु अश्रुपूर्वं पतिपरुषवचनमसहमाना वैदेही बाक्च्छल्यैस्सशल्यामङ्गयष्टिमभि- धन्वती परिमृज्य च शोकमेव बाष्प सदमेवमुवाच
किं मामर्श वाक्यमीशं श्रदारुणम् ।
रूक्ष श्रावयसे वीर प्राकृतः प्राकृतामिव ॥
अत्र प्राकृत’ प्राकृतामिव अशदृशं रूक्षं वदसीत्युक्तया सतीषु रूक्षं न भाषेते- त्युक्तम् । तथा चादिपर्वणि शकुत्तला-
सुसंक्रुद्धोऽपि रामाणां न कुर्यादप्रिय नरः ।
रतिप्रीति च धर्मं च तास्वायत्तमवेक्ष्य हि ॥ इति ।
न तथास्मि महाबाहो यथा त्वमवगच्छसि । प्रत्ययं गच्छ मे स्वेन चारित्रेणैव ते शपे ॥
पृथस्त्रीणां प्रचारेण चारित्रं परिशंकसे । परित्यजेमां शङ्कां तु यदि तेहं परीक्षिता ॥
पद्यहं गात्रसंस्पर्श गतास्मि विवशा प्रभो । कामकारो न मे तत्र देवं तत्रापराध्यति ॥
मदधीन तु यत्तन्मे हृदयं त्वयि वर्तते । पराधीनेषु गात्रेषु किं करिष्याम्यनीश्वरा ॥
अत्र मदीनं हृदयं त्वय्येव स्थितं गात्रं तु पराधीनमन्येन बलात्कारेण स्पृष्टं तत्र मम को वाऽपराध इत्युक्तया अनुरागपूर्वतया परपुरुषदर्शनस्पर्शनादिकं दोषाधायकं नतु बाइच्छिकं तथा प्राप्तमिति सूचितम् । अत एवानुरागपूर्वकं दर्शनं स्पर्शनं च निषेधति गौतमः स्त्रीप्रेक्षणाभने मैथुन काया’ इति
बासिष्ठेऽपि -
मनसैव कृतं राम न शरीरकृतं कृतम् । येनैवालिंग्यते कान्ता तेनैवालिंग्यते सुता ॥ इति ।
अत एव अनुरागेण द्रौपदीस्पर्शनात् कीचकः पापिष्ठोः जातः, अनुरागाभावेन च
द्रौपद्याः दोषो न कचित्पतिपादित इति ।
युद्धकाण्डः ।
सह संवृद्धभावाच्च संसर्गेण च मानद ।
यहं तेन विज्ञाता हता तेनास्ति शाश्वतम् ॥
अनेन चिरसहवासेनैव शीलं ज्ञानव्यमिति सूचितम् । तथा च भारते. शीलं संवसताज्ञेयं तच्च कालेन भूयमा । इति
मेषितस्ते यदा वीरो हनूमानवलोककः ।
लङ्कास्थाse aer वीर किं त्वया न विसर्जिता ॥
प्रत्यक्षं वानरेन्द्रस्य तद्वाक्यसमनन्तरम् ।
त्वया संत्यक्तया वीर लक्त स्याज्जीवितं मया ॥
न वृथा ते श्रमोऽयं स्यात्संशये न्यस्य जीवितम् । सुहजनपरिक्लेशो न चाय निष्फलस्तव ॥
**
अनेन बह्वायासं कर्म फलनिश्चये सत्येव कुर्वन्ति नतु संदेहादिति सूचितम् । अत एव शास्त्रप्रामाण्य निश्चयेन फलं स्वर्गादिकं निश्चित्य यागादौ प्रवृत्ति वदन्ति सर्वतां त्रिकाः उक्तंच भट्टपादैः
सर्वस्यापि हि शास्त्रस्य कर्मणो वाऽपि कस्यचित् । यावत्प्रयोजनं नोक्तं तावत्तत्केन गृह्यते ॥
अथातो धर्मजिज्ञासासूत्रमाद्यमिदं कृतम् ।
धर्माख्यं विषयं वक्तुं मीमांसाया. प्रयोजनम् ॥ इति ।
त्वया तु नरशार्दूल क्रोधमेवानुवर्तता ।
लघुनेव मनुष्येण स्त्रीत्वमेव पुरस्कृतम् ॥
अत्र क्रोधमेवानुवर्तता त्वया मदीयं चारित्रं न विचारितं किंतु सामान्येन मयि दोषं स्थापयसीत्युक्तया क्रुद्धः सदसद्विचारणासमर्थ इति स्त्रियोजात्या दुष्टा भवन्तीति सूचितम् । तथाच वनपर्वणि द्रौपदीं प्रति युधिष्ठिरः
वाच्यावाच्ये हि कुपितो न प्रजानाति कर्हिचित् । न कार्यमस्ति क्रुद्धस्य नाकार्यं विद्यते तथा ॥ इति ।
जात्या स्त्रियो दुष्टा इत्येतच्च आनुशासनिके नारदं प्रतिपञ्चचूडा न स्त्रीभ्यः किञ्चिदन्यद्वै पापीयस्तरमस्ति वै ।
स्त्रियो हि मूलं दोषाणां तथा त्वमपि वेत्थ हि ॥ इति ।३३२
धर्माकृते
अपदेशेन जनकादुत्पतिर्वसुधातलात् ।
मम वृत्तं च वृत्तज्ञ बहु ते न पुरस्कृतम् ॥
अनेन उत्कृष्टजनिमत्तां दुष्टभावो न कदापि भवतीति सूचितम् । अतएवोद्योगे भगवद्ययाने धृतराष्ट्रं प्रति कुरुकुलप्रभवस्य तवेदमनुचितमिति भगवान्
इदं यद्य कुलं श्रेष्ठं सर्वराजसु भारत ।
वृत्तोपपन्नं सर्वैः समुदितं गुणै’ ॥
कृपाऽनुकम्पा कारुण्यमानृशंस्यं च भारत । तथार्जवं क्षमा सत्यं कुरुप्वेनद्विभाव्यते ॥ तस्मिन्नेवंविधे राजन कुले महति तिष्ठति । स्वन्निमित्तं विशेषेण नेह युक्तमसांप्रतम् ॥ इति
न प्रमाणीकृतः पाणिर्वाल्ये बाल्येन पीडितः ।
मम भक्तिश्च शीलं च सर्वे ते पृष्ठतः कृतम् ॥
अत्र पाणिग्रहणं मम भक्ति’ शीलं चेत्यखिलमपि न पुरस्कृतमित्युक्तया विनीतायाः अदुष्टायाः भार्यायाः परित्यागे दोषोऽस्तीति सूचितम् । तथाच दक्षः
अदुष्टां विनतां भार्यां यौवने यः परित्यजेत् । सप्तजन्म भवेत्स्त्रीत्वं वैधव्यं च पुनः पुनः ॥ इति ।
एवं श्रवाणा रुदती बाष्पगदभाषिणी । अब्रवीलक्ष्मण सीता दीनं ध्यानपरं स्थितम् ॥
चितां मे कुरु सौमित्रे व्यसनस्यास्य भेषजम् । मिथ्यापवादोपहता नाहं जीवितुमुत्सहे ॥
अत सकलजनमान्यया सीतया नाहमकीर्तिसहिता जीवामि अचिराश्चितां विरच- यामिप्रवेशायेत्युक्तया लोकमान्यस्यापकीर्तिर्मरणादधिकेति सूचितम् । तथा च गीतायां-
संभावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते इति ।
अमीतस्य गुणैर्भर्तुस्त्यक्ताया जनसंसदि । या क्षमा मे गतिर्गन्तुं प्रवेक्ष्ये हव्यवाहनम् ॥ एवमुक् स वैदेह्या लक्ष्मणः परवीरहा । अमर्षवशमापन्नो राघवाननमैक्षत ॥
स विज्ञाय तु तच्छन्दं रामस्याकार सूचितम् । चितां चकार सौमित्रिर्मते रामस्य वीर्यवान् ॥
युद्धकाण्डः ।
अधोमुखं ततो रामं शनैः कृत्वा प्रदक्षिणम् । उपासर्पत वैदेही दीप्यमानं हुताशनम् ॥
प्रणम्य देवताभ्यश्च ब्राह्मणेभ्यश्च मैथिली । बद्धांजलिपुटा चेदमुवाचाग्निसमीपतः ॥
यथा मे हृदयं नित्यं नापसर्पति राघवात् । तथा लोकस्य साक्षी मां सर्वतः पातु पावकः ॥
यथा मां शुइँचारित्रां दुष्टां जानाति राघवः । तथा लोकस्य साक्षी मां सर्वतः पातु पावकः ॥ आदित्यो भगवान् वायुर्दिशश्चन्द्रस्तथैव च । अहश्चापि तथा संध्ये रात्रिश्च पृथिवी तथा ॥ यथान्येपि विजानन्ति तथा चारित्रभूषिताम् । तथा लोकस्य साक्षी मां सर्वतः पातु पावकः ॥
एवमुक्त्वा तु वैदेही परिक्रम्य हुताशनम् ।
विवेश ज्वलनं दीप्तं निस्संगेनांतरात्मना ॥
[[111]]
अनेन सकलदेवता साक्षिकतयैव शपथः कर्तव्य इति सूचितम् । तथाच
याज्ञवल्कयः
आदित्यचन्द्राव निलो ऽनलश्च द्यौर्भूमिरापोहृदयं मनश्च ।
अश्व रात्रिश्व उभे च संन्ध्ये धर्मश्च जानाति नरस्य वृत्तम् ॥ एह्येहि भगवन् धर्म अस्मिन् दिव्ये समाविश ।
सहितो लोकपालैश्च स्वादित्यमरुस्वगणैः ॥
त्वमग्नेसर्वभूतानामन्तश्चरति पावक । साक्षीव पुण्यपापेभ्यो ब्रूहि सत्यं करे मम ।
त्वं मुखं सर्वदेवाना त्वं मुखं ब्रह्मवादिनाम् । जठरस्थो हि भूतानां ततो वेत्सि शुभाशुभम् ॥ पापं पुनासि वै यस्मात् तस्मात्पावक उच्यते । पापेषु दर्शयात्मानं अर्चिष्मान् भव पावक । अथवा शुद्धभावेषु शीतो भव हुताशन । त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् ॥ स्वमग्ने सर्व जानीषे न विदुर्यानि मानुषाः । व्यवहाराभिशस्तोऽयं मानुषः शुद्धिमिच्छति ॥
तदेनं संशयादस्माद्धर्मतस्त्रातुमर्हसि । इति ॥
[[३३४]]
धर्माकृते
वनपर्वणि नलोपाख्यानेऽपि-
न मामर्हसि कल्याण दोषेण परिशंकितुम । य संचरति लोके स्मिन् भूतसाक्षी सदागतिः ॥ एष चतु मे प्राणान् यदि पाप चराम्यहम् । तथा चरति तिग्मांशुः परेण भुवनं सदा ॥ स मुंचतु मे प्राणान् यदि पापं चराम्यहम् । यः संचरति लोके स्मिन्नन्तश्चरति साक्षिवत् ॥ स सुचतु मे प्राणान् यदि पापं चराम्यहन् । एते देवास्त्रयः कृत्स्नं त्रैलोक्यं धारयन्तिवै ॥
ते ब्रुवन्तु यथानथ्यं एते वाद्य त्यजन्तु माम् ॥ इति ।
जनस्स महांस्तत्र बालवृद्धसमाकुलः । ददर्श मैथिलीं तत्र प्रविशन्तीं हुताशनम् ॥
।
सा तप्तनवहेमाभा तप्तकाञ्चनभूषणा । पपात ज्वलनं दीप्तं सर्वलोकस्य संनिधौ । दहशुस्तां महाभागां प्रविशन्तीं हुताशनम् ॥ सीतां कृत्स्नrari लोका पुण्यामाज्याहुतीमिव । प्रचुकुशु स्त्रियस्सर्वास्तां दृष्ट्वा हव्यवाहने ॥
पतन्तीं संस्कृतां मन्त्रैर्वसोर्धारामिवाध्वरे । ददृशुस्तां ततो लोका देवगन्धर्वदानवाः ॥ शप्तां पतन्तीं निरये त्रिदिवाद्देवतामिव । तस्यामग्निं विशन्त्यां तु हाहेति विपुलस्वनः ॥
रक्षसां वानराणां च संबभूवाऽद् भुतोपमः ।
विंशतिशततमे
ततो हि दुर्मना रामः श्रुत्वैव वदतां गिरः ।
दध्यौ मुहूर्त धर्मात्मा वाष्पव्याकुललोचन ॥
अत्र रावणगृहोषितायास्सीतायाः असंशोध्य ग्रहणे अपवादो भवेदिति तत्परिहारा- यामिप्रवेशेऽनुमते तत्रापि अपवादो मम आगत इति रामः क्लेशं कृतवानिति प्रतिपादनात् अविचारेणापि लोकैराहितोऽपवादो निंदितः परिहर्तव्य इति सूचितम् । अत एव कृष्णेन मिथ्याभिशापोऽपि परिहृत इति प्रतिपादितं हरिवंशे -
युद्धकाण्डः ।
[[३३५]]
वासुदेवस्तु निर्जित्य जाम्बवन्तं महाबलम् । मणिं स्यमन्तकं चैव जग्राहात्मविशुद्धये ॥ एवं स मणिमाहत्य विशोध्यात्मानमच्युतः । ददौ सत्राजिते तं वै सर्वसात्वतससदि ॥
एवं मिथ्याभिशस्तेन कृष्णेनामित्रघातिना ।
आत्मा विशोधितः पापाद्विनिर्जित्य स्वमतकम् ॥ इति ।
ततो वैश्रवणो राजा यमश्वामित्रकर्शन । सहस्राक्षो महेन्द्रश्च वरुणश्च परन्तप ॥
astrयनः श्रीमान् महादेवो वृषध्वजः । कर्ता सर्वस्य लोकस्य ब्रह्मा ब्रह्मविदां वरः ॥
एते सर्वे समागम्य विमाने. सूर्यसंनिभैः । आगम्य नगरीं लङ्कामभिजग्मुश्च राघवम् ॥
ततः सहस्त्राभरणान् प्रगृह्य विपुलान् भुजान् । अब्रुवन् त्रिदशश्रेष्ठाः प्राञ्जलिं राघवं स्थितम् ॥
कर्ता सर्वस्य लोकस्य श्रेष्ठो ज्ञानवतां वरः । उपेक्षसे कथं सीतां पतन्तीं हव्यवाहने ।
[[1]]
॥
अत्र सीता शुद्धा वा न वेति सशयमुच्छेत्तुं सर्वे देवाः समागता इत्यवगमात् महा- पुरुषाणां दुर्निवारसंशयप्राप्तौ देवा एव निवारयन्तीति सूचितम् । अत एव दमयन्तीचारित्र- सशयं वायुः परिहृतवानिति प्रतिपादितं वनपर्वणि
एवमुक्ते ततो वायुरन्तरिक्षादभाषत । नैषा कृतवती पापं नल सत्यं ब्रवीमि ते ॥ इति ।
कथं देवगणश्रेष्ठमात्मानं नावबुध्यसे ।
ऋतधामा वसु पूर्व वसूनां त्वं प्रजापति’ ॥
स्वं त्रयाणां हि लोकानामादिकर्ता स्वयंप्रभुः । रुद्राणामष्टमो रुद्रः साध्यानामपि पञ्चमः ॥
अश्विनी चापि ते कर्णौ चन्द्रसूर्यौ च चक्षुषी । अन्ते चादी च लोकानां दृश्यसे त्वं परन्तप ॥
उपेक्षसे व वैदेहीं मनुष्यः प्राकृतो यथा ।
[[३३६]]
धर्माकूते
अत्र सर्वैरपि देवैस्समागत्य सर्वात्मकेन सर्वज्ञेन त्वया सीता शुद्धेति ज्ञातमेव । एवंसति किमित्युपेक्षस इति स्वरूपोद्बोधनेन कथनात् पूज्यं प्रति इदमित्थ कुरु इति न नियोक्तव्यं किंतु स्वरूपोद्बोधनादिना बहुमत्यैव वक्तव्यमिति सूचितम् । तथा चापस्तवः- ‘नामधेयग्रहणप्रेषणानीति गुरोर्वर्जयेत्’ इति ।
इत्युक्तो लोकपालैस्तैस्वामी लोकस्य राघवः । अब्रवीत्त्रिदशश्रेष्ठान् रामो धर्मभृतां वरः ॥
आत्मानं मानुषं मन्ये रामं दशरथात्मजम् । यो यस्य यतश्चाहं भगवांस्तद्रवीतु मे ॥
अत्र देवैः परमात्मस्वरूपे बोधितेऽपि पुनरपि रामेण स्वस्वरूपप्रश्न करणात् देहाभिमानवतां मनुष्यशरीरवतां आपाततः स्वरूपप्रतिपादनमात्रेण अज्ञाननिवृत्तिर्न भवतीति सूचितम् ।
अत एव आत्मस्वरूपं श्रुतवतोऽपि श्वेतकेतोर्भूय एव मा भगवान्विज्ञापयत्विति पुनः पुनः प्रश्नः छांदोग्ये प्रसिद्ध । अत एव एतत्वेव ते भूयोनुव्याख्यास्यामि बसापराणि द्वात्रिंशतं वर्षाणीत्यादिना प्रजापतिना बहुधा उपदेशः कृत इत्यवगम्यते । अत एव निदाघस्यापि ऋभुणा पुनः पुनरुपदेशः कृत इत्यवगम्यते विष्णुपुराणे पराशरः
इत्युक्ते मौनिनं भूयश्चितयानं महीपतिम् । प्रत्युवाचाथ विमोऽसावद्वैतांतर्गतां कथाम् ॥
ब्राह्मणः
श्रूयतां नृपशार्दूल यद्गीतं ऋभुणा पुरा । अवबोधं जनयता निदाघस्य द्विजन्मनः ॥ भुर्नानाऽभवत्पुत्रो ब्रह्मणः परमेष्ठिनः । विज्ञाततत्त्वसद्भावो निसर्गादेव भूपते ॥ तस्य शिष्यो निदाघोऽभूत्पुलस्त्यतनयः पुरा । प्रादादशेषविज्ञानं तमस्मै परमं मुदा ॥ अवाप्तज्ञानतंत्रस्य सीदद्वैतभावनां । स ऋभुस्तर्कयामास निदाघस्य नरेश्वर । देविकायास्तदे वीरनगरं नाम वै पुरम् । समृद्धमतिरम्यं च पुलस्त्येन निवेशितम् ॥ रम्योपवनपर्यन्ते स तस्मिन् पार्थिवोत्तम । निदाघो नाम योगज्ञ ऋभुशिष्योऽवसत्पुरा ॥ दिव्ये वर्षसहस्रेऽथ समतीते तु तत्पुरम् । जगाम स ऋभुश्शिष्यं निदाघमवलोककः ॥ स तस्य वैश्वदेवान्ते द्वारालोकन गोचरे । स्थितस्तेन गृहीताय निजवेश्म प्रवेशितः ॥ प्रक्षालितात्रिपाणि तु कृतासनपरिग्रहम् । उवाच स द्विजश्रेष्ठ भुज्यतामिति चादरम् ॥
युद्धकाण्डः ।
[[३३७]]
ऋभुरुवाच
भो विप्रवर्य भोक्तव्यं यदव भवतो गृहे । तत्वश्यना कदन्नेषु न प्रीतिस्सततं मम ॥ निदाघः
सक्तुया कपाक्यानामपूपानां च मे गृहे । यद्रोचते द्विजश्रेष्ठ तत्तद्र्भुङ्क्ष्व यदृच्छया ॥
ऋभुः
कदन्नानि द्विजेतानि मृष्टमन्नं प्रयच्छ मे । संयावपायसादीनि द्रासफेनिलवन्ति च ॥ निदाघः
शालिन म यत्किञ्चिदतिशोभनम् । भक्षोपसाधनं मृष्टं तेनास्यान्नं प्रसाधय ॥ इत् ता तेन सा पत्नी सृष्टमन्नं द्विजस्य यत् । प्रसाधितवती तद्वै भर्तुर्वचनगौरवात् ॥ सद्भुक्तवन्तमिच्छातो मृष्टमन्नं महामुनिम् । निदाघ प्राह भूपाल प्रश्रयावनतस्स्थितः ॥ अपि ते परमा नृप्तिरुत्पन्ना तुष्टिरेव च । अपि ते मानस स्वस्थमाहारेण कृतं द्विज ॥
व निवासो भवान् विप्र क वा गन्तुं समुद्यतः ।
आगम्यते च भवता यतस्तच्च द्विजोच्यताम् ॥
ऋभुरुवाच-
[[1]]
क्षुद्यस्य तस्य मुक्तन्ने तृप्तिर्ब्राह्मण जायते । न मे क्षुदभवत्तृति कस्मान्नां द्विज पृच्छसि ॥ वह्निना पार्थिवे धातौ क्षपिते क्षुत्समुद्भवः । भवत्यंभसि च क्षीणे नृणा तृष्णा च जायते ॥ क्षुत्तणे देहधर्माख्येन ममैते यतो द्विज । ततः क्षुत्सभवाभावात्तृप्तिरस्त्येव मे सदा ॥ मनसस्स्वस्थता तुष्टिचित्तधर्मानिमान् द्विज । मन्यसे यस्य तत्पृच्छ पुमानेभिर्न युज्यते ॥ क निवासस्तथेत्युक्तं क गन्तासीति यत्तया । कुतश्चागम्यतेत्यत्र त्रितयेऽपि निबोध मे । पुमान् सर्वगतो व्यापी आकाशचदसंशयः । कुतः कुत्र व गन्तासीत्येतदप्यर्थवत्कथम् ॥ सोऽहं न गन्ता नागन्ता नैकदेशनिकेतनः । त्वं चान्ये च न च त्वं च नान्येऽन्ये नाहमप्यहम् ॥ मृण्मयं हि गृहं यद्वन्मृदालितं स्थिरं भवेत् । पार्थिवोऽयं तथा देहः पार्थिवैः परमाणुभिः ॥ यवगोधूममुद्रादिघृततैलं पयो दधि । गुडाः फलादीनि तथा पार्थिवाः परमाणवः ॥ तदेतद्भवता ज्ञात्वा मृष्टामृष्ट विचारि यत् । तन्मनः समताचि कार्यं साम्यं हि मुक्तये ॥
ब्राह्मणः
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य परमार्थाश्रितं नृप । प्रणिपत्य महाभागो निदाघो वाक्यमब्रवीत् ॥
D. Y. 44.
धर्माकृते
प्रसीद मद्धितार्थाय कथ्यतां यस्त्वमागतः । नष्टो मोहस्तवाकर्ण्य वचांस्येतानि मे द्विज ॥
ऋभुरुवाच-
ऋभुरस्मि तवाचार्य प्रज्ञादानाय ते द्विज । इहागतोऽहं यास्यामि परमार्थस्तवोदितः ॥ । एवमेकमिदं विद्धि न भेदी सकलं जगत् । वासुदेवाभिधानस्य स्वरूपं परमात्मनः ॥
ब्राह्मणः
तथेत्युक्तो निदावेन प्रणिपातपुरस्सरम् । पूजितः परया भक्तया इच्छात प्रययावभु ॥
पराशरः
ऋभुर्वर्षसहस्रे तु समतीते नरेश्वर । निदाघज्ञानदानाय तदेव नगरं ययौ ॥
नगरस्य बहिः सोऽपि निदाघ दहशे मुनि । महाजनपरीवारे पुरं विशति पार्थिवे ॥ दूरस्थितं महाभागं जनसमर्दवर्जितम् । क्षुत्क्षामकण्ठनायान्तमरण्यात्ससमित्कुशम् ॥ दृष्ट्रा निधार्धं स ऋभुरुपगग्याऽभिवाद्य च । उवाच कस्मादेकान्ते स्थीयते भवता द्विज ॥ निदाघः
भो विप्र जनसंमर्दो महानेष नरेश्वर । प्रविविक्षु पुरं रम्यं तेनात्र स्थीयते मया ।
ऋभुः
madhusabcpilion
नराधिपात्र कतमः कतमश्चेतशे जनः । कथ्यतां मे महाभाग स्वमभिज्ञो मतो मम ॥ निदाघः
बोऽयं गजेन्द्रमुन्मत्तमद्विशृङ्गसमुच्छ्रितम् । अधिरूढो नरेन्द्रोऽयं परिलोकस्तथेतरः ॥
ऋभुः
एतौ हि गजराजानौ युगपद्दर्शितौ मम । भवता न विशेषेण पृथकूचि होपलक्षणो ॥ तरकथ्यतां महाभाग विशेषो भवताऽनयोः । ज्ञातुमिच्छाम्यहं कोइल गजः को वा नराधिपः ॥ निदाघः
[[1]]
गजो योऽयमधो ब्रह्मन्नुपर्यस्यैव भूपतिः । वाह्यवाहनसंबन्ध को न जानाति वै द्विज ॥
ऋशुः
जानाम्यहै यथा ब्रह्मेत्तया मानवबोधय । अधःशब्दनिगद्यं किं किंत्रोर्ध्वमभिधीयते ॥
इत्युक्त. सहसाऽऽरुह्य निदाघः प्राह ते ऋभुम् । श्रूयतां कथयाम्येष यन्मां त्वं परिपृच्छसि ॥ उप है यथा राजा स्वमधः कुंजरो यथा । अवबोधाय ते ब्रह्मन् दृष्टांतो दर्शितो मया ॥
ऋभुः
युद्धकाण्ड ।
[[३३९]]
स्वं राजेव द्विजश्रेष्ठ स्थितोऽहं गजवद्यदि । तदेव एवं समाचक्ष्व कतमस्त्वमहं तथा ॥
ब्राह्मणः
concep
इत्युक्तस्तत्परस्तस्य प्रगृह्य चरणावुभौ । निदाघः प्राह भगवानाचार्यस्त्वं ऋभुर्भुवम् ॥ नान्यस्याद्वैनसंस्कारसंस्कृतं मानस तथा । यथाचार्यस्य तेन त्वा मन्ये प्राप्तमहं गुरुम् ॥
ऋभुः
Paplastic
तवोपदेशदानाय पूर्वशुश्रूषणादृत । गुरुस्तेऽहमभुर्नाना निद्राघ समुपस्थितः ॥ तदेतदुपदिष्टं ते सक्षेपेण महामते । परामार्थसारभूतं यत्तदद्वैनमशेषतः ॥
ब्राह्मणः
एवमुक्त्वा ययौ विद्वान् निदाघं स ऋभुर्गुरुः । निदाघोऽप्युपदेशेन तेनाद्वैतपरोऽभवत् ॥ सर्वभूतान्यभेदन ददर्श स तदात्मनः । तथा ब्रह्म ततो मुक्तिमवाप परमां द्विजः ॥ तथा त्वमपि धर्मज्ञ तुल्यात्मरिपुबान्धवः । भज सर्वगतं ज्ञानमात्मानमवनीपते ॥ सितनीलादिभेदेन यथैकं दृश्यते नमः । भ्रान्तदृष्टिभिरात्माऽपि तथैकस्सन् पृथक्पृथक् ॥ एकः समस्तं यदिहास्ति किञ्चित् तदच्युतो नास्ति परं ततोऽन्यत् । सोऽहं स च त्वं स च सर्वमेतदात्मस्वरूपं त्यज भेदमोहम् ॥ इतीरितस्तेन स राजवर्यः तत्याज भेदं परमार्थदृष्टिः ।
स चापि जातिस्मरणात्प्रबोध तत्रैव जन्मन्यपवर्गमाप ॥
इति भरतनरेन्द्रतत्त्ववृत्ति कथयति यश्च शृणोति भक्तियुक्तः ।
स विमलमतिनुन्नमोहजालो भवति न ससरणेषु मुक्तियोग्यः ॥ इति ।
॥
नन्वत्र श्रीरामभद्रस्य स्वस्वरूपापरिज्ञातं मनुष्यत्व भावना चावगम्यते, तदसङ्गतं । सीता लक्ष्मीभवान् विष्णुर्देवः कृष्णः प्रजापतिः ।
वधार्थं रावणस्येह प्रविष्टो मानुषी तनुम् ॥
इत्यत्रैव युद्धकाण्डे ब्रह्मवचनेन,
शशाप स महाक्रुद्धो विष्णुं परबलार्दनम् । यस्मादवध्या मे भार्या अवधीः क्रोधमूर्च्छितः ॥
तस्मात्त्वं मानुषे लोके जनिष्यसि जनार्दन ।
इत्युत्तरकाण्डे भृगुशापप्रतिपादकदुर्वाससो वचनेन
[[३४०]]
धर्माते
स्वां नियोक्ष्यामहे विणो लोकानां हितकाम्यया । इति देवैः संप्रार्थितो विष्णु..
पितरं रोचयामास तदा दशरथं नृपम् ।
इति बालकाण्डवचनेन च रामस्य विष्णुत्वावगमात् वशीकृनमायस्य सर्वज्ञस्य परमेश्वरस्य स्वरूपावारकज्ञानानुपपत्ते,
अक्षय्यं मधुहन्तारं जानामि त्वां सुरोत्तमम् । धनुषोऽस्य परामर्शात्स्वस्ति तेऽस्तु परंतप ॥ इति बालकाण्डे रामं प्रति परशुरामवचनेन च
किमात्मानं महात्मानमात्मानं नावबुध्यसे ।
इति युद्धकाण्डे मायासीता विनाशजनितशोकाकुलहृदयं रामभद्र समाश्वासयत्तो लक्ष्मणस्य वचनेन परमात्मस्वरूपज्ञापनाच्च,
शक्तया ब्राह्मया हि सौमित्रिस्नाडिनस्तु स्तनान्तरे ।
विष्णोरचिन्त्य स्वं भागमात्मानं प्रत्यनुस्मरन् ॥
आश्वस्तश्च विशल्यश्च लक्ष्मणश्शबुसूदनः । विष्णोर्भागममीमांस्यमात्मानं प्रत्यनुस्मरन् ॥
孽
इति युद्धकाण्डवचनैस्तदश भूतस्य लक्ष्मणस्य स्वस्वरूपज्ञानावगमेन रामे स्वरूप सधानस्यानुक्त- सिद्धत्वाच्चेति चेदुच्यते, सत्यं वशीकृतमायस्य न मायावरणं सभवति, तथापि तत्र त्वं मानुषो भूत्वा प्रवृद्धं लोककण्टकम् । अवध्य दैवतैर्विष्णो समरे जहि रावणम् ॥
इतिं ब्रह्मादिसकलदेवप्रार्थनया संकल्पपूर्वकमङ्गीकृनमनुष्यभावस्य स्वस्वरूपापरिज्ञान- मनुष्यत्वाभिमानयोरावश्यकत्वात् । ननु उक्तवचनमनुष्यत्वावश्यंभावेऽपि अज्ञानसद्भावे प्रमाणाभाव इति चेन्न । स्वभावतोऽशरीरस्यात्मनो मनुष्यत्वस्य मनुष्यशरीरसबन्ध- निमित्ततया तदुपपादकत्वेन मिथ्याज्ञानावश्यंभावात् । शरीरसंबन्धस्य मिथ्याज्ञान निमित्तत्वं च शारीरक समन्वयमाध्ये सूत्रे - सशरीरत्वस्य मिथ्याज्ञाननिमित्तत्वात् न ह्यात्मनः शरीराभिमानलक्षणं मिथ्याज्ञानं मुक्त्वा अन्यतः सशरीरत्वं शक्यं कल्पयितुं नित्य - मशरीरत्वमकर्मनिमित्तत्वादित्यवोचामेति । तथा च सिद्धं स्वरूपावारकमज्ञानम् । अत एव - न च कौतूहलं कार्य सखित्वं प्रति राघव । कृतकर्मा रणे राम सखित्वमनुवेत्स्यसि ॥
इत्यस्मिन्नेव काण्डे गरुडवचनमुपपन्नम् । अत्र हि रावणवधसमनन्तरं खसखित्वनियामक- मात्मनो विष्णुस्वमभिज्ञास्यसीति प्रतिपादनात् रावणवधात् प्राग्रामभद्रेण स्वस्वरूपं न
I
युद्धकाण्डः ।
ર
ज्ञातव्यं मानुषभावेनैव रावणवध कर्तव्य इति गरुडता पर्यमवगम्यते । अत एव च विश्वामित्रप्रभृतिभि ऋपिभि तपोबलेन रामस्य विष्णुस्वरूपं जानद्भिरपि प्रथमतः विष्णु- स्वरूपत्वा ज्ञापनेनेन रावणवधोपयुक्त अस्त्रादिक प्रदाय रावणवधानन्तरमेव विष्णुस्वरूपत्वं प्रख्यापितम् । रावणवधात्पूर्व ऋतीया स्वरूपाभिज्ञानं च बालकाण्डे दशरथं प्रति विश्वामित्रचचने-
अहं वेद्मि महात्मानं राम सत्यपराक्रमम् ।
वसिष्ठोऽपि महातेजा ये चेने तपसि स्थितः ॥ इति ।
पित्रा दशरथेनापि रावणवधात्पूर्वं रामस्य विष्णुम्वरूपं न ज्ञातं, अनन्तरमेव ज्ञातं । तथा च अत्रैव युद्वकाण्डे रावणववानन्तरं दशरथवचनम् -
इदानीं तु विजानामि यथा सौम्य सुरेश्वरै । वधार्थं रावणस्येह विहित पुरुषोत्तम ॥ इति ।
रावणवधानन्तरमेव विष्णुम्वरूपत्वज्ञानं च उत्तरकाण्डे रामं प्रत्यगस्त्यवचने- नान्योऽस्ति रक्षमां हन्ता सुरारीन्देवकण्टकान् । ऋते नारायणं देवं शङ्खचक्रगदाधरम् । भवान्नारायणो देवश्चतुर्बाहुस्सनातनः । राक्षसं हन्तुमुत्पन्नो ह्यजेयः प्रभुरव्ययः ॥ इति । रावणस्यापि रामे मनुष्यत्वबुद्धिरेव ।
विदितं मानुषं मन्ये रामं दशरथात्मजम् ।
मानुषेणास्मि निर्जिन इत्यादिना मनुष्यत्वेनैव व्यवहारात् । विष्णुपुराणेऽपि - मनुष्यत्वभावनैव प्रतिपादिता । तथा हि मैत्रेय उवाच -
हिरण्यकशिपुत्वे च रावणत्वे च विष्णुना । अवाप निहतो भोगानप्राप्यानमरैरपि ॥ न लयं तत्र तेनैव निहतः स कथं पुनः । संप्राप्तः शिशुपालवे सायुज्यं शाश्वते हरौ ॥ एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं सर्वधर्मभृतां वर । कौतूहल परेणैतत्पृष्टो मे वक्तुमर्हसि ॥
श्री पराशर उवाच –
दैत्येश्वरस्य वधायाखिललोकोत्पत्तिस्थितिविनाशकारिणा अपूर्वतनुग्रहणं कुर्वता नृसिझरूपमाविष्कृतम् । तत्र च न हिरण्यकशिपोर्विष्णुरयमित्येतन्मनस्य भूत् । निरति- शयपुण्यसंभूतमेतत्सत्त्वमिति रजउद्रेकप्रेरितो ग्रसति तद्भावनायोगात् ततोऽवाप्तवधहेतुः किं निरतिशया मेवा खिलत्रैलोक्याधिकारिणीं दशाननत्वे भोगसपदमवाप । नातस्तस्मि-શ્
धर्माकृते
।
मनादिनिधने परब्रह्मभूने भगवत्यनालंबने मनसस्तल्लभ्यम् । दशाननस्वेप्यनङ्गपराधीनतया जानकीसक्तचेनसो दाशरथिरूपधारिणस्तद्रूपदर्शनमेवासीत् । नायमच्युत इत्यासक्तिः विपद्यतisत करणस्यमानुषबुद्धिरेव केवलमस्याभूत् । पुनरप्यच्युत विनिपातमात्रफलम खिल- भूमण्डललाध्यचेदिराजकुले जन्माव्याहतैश्वर्यं शिशुपालवेप्यवाप । तत्र त्वमखिला- नामेव भगवन्नाम्ना वंकारकर्ताऽभून् ततश्च त्वंकारकृताना तेषामशेषाणामेवाच्युतनाम्ना- मनवरतमनेकजन्मसंवर्धित विद्वेषानुबन्धिचितो निन्दनतर्जनादिषूच्चारणमकरोत् तच स्वरूप- मुत्फुल्लपद्मदामलायताक्ष मत्युज्ज्वलपीतवस्त्रधारि अमलकिरीटकेयूर कटकाभिशोभितमुदारपीवर चतुर्बाहुशङ्खचक्रगदाधरमतिप्ररूढवैरानुभावादटन भोजनस्थानासनशयनादिष्ववशेषावस्थान्तरेषु नैवापययावस्यात्मचेतसः । ततश्च तमेवाक्रोशेषून्चारयंस्तमेव हृदये धारयन्नात्मवधाया- धावत् भगवतश्चक्राशुमालोज्ज्वलमक्षय तेजस्वरूपं परब्रह्मभूतमपगतद्वेषादिदोषं भगवन्त- मद्राक्षीत् । तावच्च भगवच्चक्रेग व्यापादितस्तत्स्मरणदग्धाखिलाघसंचयो भगवताऽन्तमुपनीत- स्तस्मिन्नेव यमुपयौ ।
एतत्तत्राखिलं मयाभिहितं अयं हि भगवान् कीर्तितः संस्मृतश्च द्वेषानु- बन्धेनाप्यखिलसुरादिदुर्लभं फलं प्रयच्छति किमुत सम्यग्भक्तिमतः अत एवोक्तं सर्वज्ञात्ममुनिभि.
संकल्पपूर्वकमभूद्रघुनन्दनस्य नाहं विजान इति कञ्चन कालमेतत् ।
आत्मोपदेशमुपलभ्य निमित्तमात्रं तच्चोत्ससर्ज स कृते सति देवकार्ये ॥ इति ।
अत रामस्य रावणं हन्तुं प्रवृत्तस्य रामस्य वध्यस्य रावणस्य च विष्णुभाव- परिज्ञानं नास्त्येव अन्यथा स्वरूपज्ञाने देवैरवध्यस्य रावणस्य रामेण वध एव न स्यात् । देवैरवध्यत्वं विष्ण्ववध्यत्वं चोत्तरकाण्डे
न तावदेव दुर्वृत्त’ शक्यो दैवतदानवै । हन्तुं युधि समासाद्य वरदानेन दुर्जयः ।
नैवाहं प्रतियोत्स्यामि रावणं राक्षसाधिपम् ॥
अनिहत्य रिपुं विष्णुर्न हि प्रतिनिवर्तते । दुर्लभश्चैष कामोद्य वरमासाद्य राक्षसः ॥ इति । वनपर्वण्यपि रावणः
गन्धर्वदेवासुरतो यक्षराक्षसतस्तथा ।
ब्रह्मोवाच -
सर्प किन्नरभूतेभ्यो न मे भूयात्पराभवः ॥
य एते कीर्तितास्सर्वे न तेभ्योऽस्ति भयं तव । ऋते मनुष्याद्भद्रं ते तथा तद्विहितं मया ॥
इति । बालकाण्डेऽपि
युद्धकाण्डः ।
[[३४३]]
नाकीर्तयदवज्ञानात्तद्रक्षो मानुषांस्तदा । तस्मात्स मानुषाद्वध्यो मृत्युर्नान्योऽस्य विद्यते ॥ तत्र त्वं मानुषो भूत्वा प्रवृद्धं लोककण्टकम् । अवध्यं दैवतैर्विष्णो समरे जहि रावणम् ॥
अत्रैव युद्धकाण्डे रावणवाक्यमपि
इदं तद्ब्रह्मगो घोरं वाक्यं मामभ्युपस्थितम् । मानुषेभ्यो विजानीहि भयं त्वमिति तत्तथा ॥ देवदानवगन्धर्वैर्यक्षराक्षस पन्नगैः । अवध्यत्वं मया प्राप्तं मानुषेभ्यो न याचितम् ॥
विदितं मानुषं मन्ये रामं दशरथात्मजम् ॥ इति ।
तथा च आवश्यकमनुप्यत्वभावनानुगुणतया अचिन्त्यशक्तिमायावरणं रावणवधपर्यन्तं वक्तव्यमेव ।
यच्च परशुरामेण लक्ष्मणेन च बोधनात् रामस्य स्वरूपानुसन्धानमवश्यं भावीति तदनुपपन्नं । रामस्य रावणवधात्प्राक् उक्तरीत्या मनुष्यभावनाया एव वक्तव्यत्वेन तदनुरोधेन वचनद्वयमपि अन्यपरमिति व्याख्येयम् ।
तथा हि- परशुरामो हि रामस्य विष्णुत्वमजानन्नेव द्वन्द्वयुद्धे प्रवृत्तः धनुः- परामर्शनेनामानुषशक्तिमेनं ज्ञात्वा पश्चात्तपसा विष्णुरेवायमित्यवगत्यैवमुक्तवान् । अक्षय्यं मधुहन्तारं जानामि त्वां सुरोत्तमम् । धनुषोऽस्य परामर्शात्स्वस्ति तेऽस्तु परन्तप ॥ इति । रामस्तु धनुषः परामर्शाद्भीतेन परशुरामेण स्तुतिर्मम कृतेत्यवगतवानिति परशुरामवचनमुपपन्नम् ।
मायासीता विनाशजनितशोकसमये किमात्मानं महात्मानमिति लक्ष्मणवचनं तात्कालिक दुःखनिवृत्यर्थतया आत्मानुमन्धानाभिप्रायकरवे नावगतमिति मन्यमानस्य रामस्य स्वरूपाननुसंधानोपपत्तेः । आत्मानुसन्धानस्य दु.खनिवर्तकत्वं च छान्दोग्ये - " तरति शोकमात्मवित्” इति । यत्तु रामाशस्य लक्ष्मणस्य स्वरूपानुसंधान सत्वे रामस्य तदनुक्तसिद्धमिति तन्न, लक्ष्मणवध्यानां इन्द्रजिदादीना मनुष्यवध्यत्वनियमाभावेन सत्यपि लक्ष्मणस्य स्वरूपानुसंधाने बाधकाभावात्, रामे तु रावणवधपर्यन्तं स्वरूपतिरोधानेन मनुष्यत्वभावनाया एवं वक्तव्यत्वात् । वस्तुतस्तु लक्ष्मणस्यापि विष्णुभागानुसंधानस्य मूर्छाकालीनत्वेन स्वस्थावस्थायां स्वरूपसन्धानं नास्त्येव । अत एव ’ आत्मानं प्रत्यनुस्मरन् आश्वस्तश्च विशस्यञ्चति मूर्छाकालिकदु खनिवृत्तिकालीन मे वास्मानुसन्धानं प्रतिपादितम् ।
હેમ
धर्माकृते
नन्वेवमपि ’ योऽहं यश्च यतश्चाहं तद्भवान् प्रब्रवीतु मे ’ इति रामप्रश्नः तदनन्तरं कर्ता सर्वस्य लोकस्येत्याद्युपदेशश्चानुपपन्न रावणवधानन्तरं अज्ञाननिवर्तक- स्वरूपज्ञानस्य स्वन एव सिद्धत्वादिति चेन्न, सर्वत्र मनुष्यत्वाभिमानवतः उपदेशेनैव स्वरूपज्ञानस्य सपादनीयत्वात् । तथा च श्रुतिः - ’ आचार्यवान् पुरुषो वेद अनन्यप्रोक्ते गतिरत्र नास्ति’ इति । अतएव रामस्यापि अज्ञाननिवर्तकज्ञानं आचार्योपदेशेनैव जातमिति प्रतिपादितं द्वादशमञ्जरीव्याख्याने-
इति नरकृनमोहे राघवें विष्णुतैव स्वयमविदुपि राधयाये पार्थतैव । नवविदि दशमात्मज्ञे च तत्सख्यतैव स्फुरति च सिद्धा ब्रह्मताssचार्यवाक्यैः ॥ तोटकाचार्या अपि
द्वयमप्यविरोधि शरीरभृतो वचनीयमिदं रघुनन्दनवत् ।
उपदेशमपेक्ष्य सदात्मगतिः परमात्मसतत्वकता च सदा ॥
किं बहुना ? रामः रावणवधपर्यन्तं अङ्गीकृतमनुष्यभावो विष्णुर्ब्रह्मोपदेशेन मानुष- भावं परित्यज्य स्वस्वरूपमवगतवानिति नैवाश्चर्यकरं । सद्रूपस्य ब्रह्मणः तेजोंब्वादिक्रमेण सृष्टम. तिकशरीरे जीवरूपेणानुप्रविष्टस्य ससारित्वं तस्यैव तत्त्वमसीत्याद्याचार्योपदेशेन पुनः स्वरूपप्राप्तिरिति सर्ववेदान्तसिद्धान्त । तथा च छान्दोग्ये अष्टमाध्याये मघवन् मर्त्यं वा इदं शरीरं आत्तं मृत्युना तदस्यामृतस्याशरीरस्यात्मनोधिष्ठानमात्तो वै स- शरीरः प्रियाप्रियाभ्यां न ह वै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति अशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः इति ।
अत्र भाष्यं
अशरीरख भावोप्यात्मा आत्तौ वै अहमेव शरीरं शरीरमेवाहमित्य- विवेकेन । अत एव सशरीरस्सन आत्तो प्रस्तः प्रियाप्रियाभ्यां । प्रसिद्धमेदत् । सशरीरस्य सतः न ह वै प्रियाप्रिययोर्बाह्यविषयसंयोगवियोगनिमित्तयोः बाह्यविषयसंयोग वियोगौ ममेति मन्यमानस्य सतः अपहतिर्विनाश उच्छेद सन्ततिरूपयोर्नास्तीति तं पुनर्देहवच्छरीरस्वरूप- विज्ञानेन निवर्तिताविवेकविज्ञानं अशरीरं सन्त प्रियाप्रिये न स्पृशत इसि । अविद्यया संसारावस्थायां शरीरसाम्यमापन्नो अहममुष्य पुत्लो जातो जीर्णः मनुष्य इत्येवंप्रकारं प्रजा- पतिनैव मघवान् क्रमेण नासि त्वं देहेन्द्रियादिधर्मा तत्त्वमसीति प्रतिबोधितः देहादिवैलक्षण्य- मात्मनो रूपमवगम्य देहात्मभावनां हित्वा स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत इति च । किं च मनुष्यशरीरवतां तात्कालिकप्रयोजनार्थतया संपादितमध्यात्मज्ञानं न स्थायि भवति । अत
युद्धकाण्डः
[[३४५]]
एवं भगवता कृष्णेन युद्धेऽर्जुनं प्रवर्तयितुं प्रदर्शितस्याध्यात्मस्वरूपस्य कालान्तरे पुनः प्रश्ने कृते विस्मृतमेव तदित्युक्तम् आश्वमेधिके अर्जुन प्रति वासुदेवेन -
श्रावितस्त्वं मया गुह्यं ज्ञापितश्च सनातनम् । धर्म स्वरूपिण पार्थ सर्वलोकाश्च सात्वतान् ॥ अबुध्या नाग्रहीयत्त्वं तन्मे सुमहदप्रियम् । न च साद्यः पुनर्भूय स्मृतिर्मे संभविष्यति ।
नूनमश्रद्दधानोऽसि दुर्मेधा ह्यसि पाण्डव ॥
न च शक्य पुनर्वक्तुं अशेषेण धनञ्जय । स हि धर्म सुपर्याप्तो ब्रह्मणः पदवेदने ॥ न शक्य तन्मया भूयस्तथा वक्तुमशेषतः । परं हि ब्रह्म कथितं योगयुक्तेन लन्मया ॥ इति ।
तस्माद्विष्णुस्वरूपस्यापि रामस्य संकल्पपूर्वकं देवकार्यार्थतया परिगृहीतमानुष- भावस्य स्वरूपावरण प्रश्नोपदेशादिकमुपपन्नम् ।
इति भवन्तं काकुत्स्थं ब्रह्मा ब्रह्मविदां वरः । अब्रवीच्छृणु मे राम सत्यं सत्यपराक्रम ॥
भवान्नारायणो देव श्रीमान् चक्रायुधो विभुः । एकभ्रंगो वराहस्त्वं भूतभव्य सपत्नजित् ॥
अक्षरं ब्रह्म सत्यं च मध्ये चान्ते च राघव । लोकानां स्व परो धर्मो विष्वक्सेनश्चतुर्भुजः ॥
शार्ङ्गधन्वा हृषीकेशः पुरुषः पुरुषोत्तम । अजितः खङ्गधृग्विष्णुः कृष्णश्चैव बृहद्बलः ॥
सेनानीर्ग्रामणीश्च त्वं बुद्धिः सत्वं क्षमा दमः । प्रभवश्चाप्ययश्च त्वं उपेन्द्रो मधुसूदनः ॥
इन्द्रकर्मा महेन्द्र प्रद्मनाभो रणान्तकृत् । शरण्यं शरणं च त्वामाहुर्दिव्या महर्षयः ॥
सहस्रयंगो वेदारमा शतजिह्रो महर्षभः । स्वं त्रयाणां द्वि लोकानामादिकर्ता स्वयंभुवः ॥
सिद्धानामपि साध्यानामाश्रयश्चासि पूर्वजः । स्वं यज्ञस्त्वं वषट्कारस्वमोङ्कारः परन्तपः ॥ D.-Y. 45
धर्माकूते
प्रभवं निधनं वा ते न विदुः को भवानिति । etre सर्वभूतेषु ब्राह्मणेषु च गोषु च ॥
दिक्षु सर्वासु गगने पर्वतेषु वनेषु च । सहस्रचरणः श्रीमान् शतशीर्षस्सहस्रदृक् ॥
त्वं धारयसि भूतानि वसुधां च सपर्वताम् । अन्ते पृथिव्यास्सलिले दृश्यसे त्वं महोरगः ॥
श्रीन् लोकान् धारयन् राम देवगन्धर्वदानवान् । अहं ते हृदयं राम जिह्वा देवी सरस्वती ॥
देवा गात्रेषु रोमाणि निर्मिता ब्रह्मणा प्रभो । निमेषस्ते ऽभवद्वात्रिरुन्मेषस्तेऽभवदिवा ॥
।I
संस्कारास्तेऽभवन् वेदा न तदस्ति त्वया विना । जगत्सर्व शरीरं ते स्थैर्य ते वसुधातलम् ॥
अग्निः कोप प्रसादस्ते सोमः श्रीवत्सलक्षणः । स्वया लोकास्त्रयः कान्ता पुराणैर्विक्रमै स्वभि ॥
महेन्द्रश्च कृतो राजा बलिं बध्वा महासुरम् । सीता लक्ष्मीर्भवान् विष्णुर्देवः कृष्णः प्रजापतिः ॥
धार्थ रावणस्येह प्रविष्टो मानुषीं तनुम् । तदिद नः कृतं कार्य स्वया धर्मभृतां वर ॥
निहतो रावणो राम प्रहृष्टो विक्रम । अमोघं बलवीर्य ते अमोधास्ते पराक्रमाः ॥
rita aai maa च मोस्तव स्तवः । अमोघास्ते भविष्यन्ति भक्तिमन्तश्च ये स्वयि ॥
ये वो देवं ध्रुवं भक्ताः पुराणं पुरुषोत्तमम् । प्राप्नुवन्ति सदा कामानिह लोके परत्र च ॥ इममास्तवं दिव्यमितिहासं पुरातनम् ।
ये नराः कीर्तयिष्यन्ति नास्ति तेषां पराभवः ॥
एकविंशतिशततमे
युद्धकाण्डः ।
एतच्छ्रुत्वा शुभं वाक्यं पितामहसमीरितम् ।
अंकेनादाय वैदेहमुत्पपात विभावसुः ॥
नन्यन्नाग्निः सीतामंके गृहीत्वा रामाय दत्तवानित्युक्तं तदप्ययुक्तम्,
स्त्रीणां परपुरुष- स्पर्शस्य निन्दितत्वात् परपुरुषगृहवामादिदोषेण परित्यक्ताया’ पुनरग्निनाकधारणेन तस्य दोषस्य स्थिरीकरणात् । रावणांकपरिभ्रष्टा कथमादद्यामित्युक्तवता रामेणापि कथमिदमंगीकृतम् ? पराधीनेषु गा कि करिष्याम्यनीश्वरा इति परस्पर्श निन्दितवती सीता कथं वा तदंगी- कृतवती ? अनि कथं परस्त्रियमं कृतवानिति चेन्नैष दोष, स्त्रीणा गुरुजनपुत्रादिस्पर्शस्या- दोषत्वात्, अग्नेः सीतापितृत्वेन गुरुत्वात् तत्स्पर्शो न दोपाय । अत एव विवाहसमये पितुरंगताया एव विवाह उक्त बोधायनगृह्ये अनुनयन्त्येतमग्निमथैनां पितुरंकादुद्वहन्ति गुरोर्वा ये वध्व इति । प्राचीना अपि-
शु
ร
अपशंकर्मकपरिवर्तनोचिना चलिताः पुरः पतिमुपैतुमात्मजाः ॥ इति ।
अत एवान्यान् विहाय घटोत्कच एव पुत्रत्वान्मातरं वहत्वित्युक्तवान् धर्मराजो वनपर्वणि-
धर्मज्ञो बलवान् शूरः शक्तो राक्षसपुंगव । भक्तोऽस्मानौरसः पुत्रो भीम गृह्णातु मातरम् ॥
वहन्तु राक्षसा विप्रान् यथा श्रान्तान् यथा कृशान् । स्वमप्यमरसङ्काश वह कृष्णां घटोत्कच ॥ इति ।
अग्ने सीतापितृत्वं च अग्निभार्याया पृथिव्यास्सकाशादुत्पन्नत्वात् । अभिभार्यात्वं च पृथिव्याः तैत्तिरीयश्रुतौ - यमस्य स्वमोषधिद्रव्यं वेदिस्तरणार्थं यमपत्नीसकाशा- द्गृहीतं तच्च न प्रत्यर्पितं तद्वेद्युपोषणेन प्रत्यर्पयामीति यत्कुसीदप्रतीतमिति मन्त्रतात्पर्यार्थ प्रदर्शयता ब्राह्मणेनोक्तं अनिर्वायम इयं यमीति । तव भट्टभास्करीयम् - अभिर्यम इयं पृथिवी यमस्य स्त्री यमी इति । अग्निर्मूर्वा दिव. ककुत् पतिः पृथिव्या इति मन्त्रान्तरं च । अतः पित्रामिना अंके स्थापनं सीतयाऽपि तदङ्गीकरणं तथा दत्तायाः सीतायाः रामेणांगी- करणं च युक्तमेव । अत्र अकेनेत्येतच्च दक्षिणांकाभिप्रायं दक्षिणां कस्यैवापत्यस्थानत्वात् । वामाङ्कस्तु स्त्रीस्थानमेव एतच्चादिपर्वणि प्रतीपराजस्याङ्कमाश्रिता गङ्गा दक्षिणोरूपवेशनेन अपत्यस्थानाश्रयणात् स्त्रीत्वेन न ग्राह्या वामाङ्क एव स्त्रीस्थानमिति प्रतिपादनेन स्पष्टीकृतम्
धर्माते
रूपशीलगुणोपेता गंगा स्त्रीरूपधारिणी । उत्तीर्य सलिलात्तस्मादर्शनीयतमाकृतिः ॥
अधीयानस्य राजर्षेर्दिव्यरूपा मनस्त्रिनी । दक्षिणं सालसंकाशमूरुं भेजे शुभानना ॥
तदनु राज्ञा किमर्थमागमनमिति पृष्टा गंगा
स्वामहं कामये राजन् कुरुक्षेत्र भजस्व माम् । इत्यवदत् । प्रतीपः
स्वया निवृत्तमेततु यन्मां चोदयसि प्रियम् । अन्यथा प्रतिपन्नं मां नाशयेद्धर्म विप्लब ॥ प्राप्य दक्षिणमूरुं मे त्वमाश्लिष्टा वरागरे । अपत्यानां स्नुषाणां च भीरु विद्वयेनदासनम् ॥
सव्यte: कामिनीभोग्यस्त्वया च स विसर्जित । तस्मादहं नाचरिष्ये स्वयि कामं वरागने ॥ इति ।
उत्तस्थो मूर्तिमानाशु गृहीत्वा जनकात्मजाम् । तरुणादित्यसङ्काशां तप्तकाञ्चनभूषणाम् ॥
रक्तांबरधरां बालां नीलकुञ्चितमूर्धजाम् । अक्लिष्टमाल्याभरणां तथारूपां मनस्विनीम् ॥
अत्र अग्निवेशेऽपि पतित्रनायास्सीनायाः अक्लिष्टमाल्याभरणत्वप्रतिपादनात् पतिव्रतानां पञ्चमहाभूतान्यपि प्रतिकूलं नाचरन्तीति सूचितम् । तथा च स्कान्दे विभ्यत्पतिव्रतास्पर्श कुरुते भानुमानपि । सोमो गन्धवश्चापि स्वपावित्र्याय नान्यथा ॥ इति । आनुशासनिके सुदर्शनोपाख्याने सुदर्शनं प्रति यमः
न चास्ति शक्तित्रैलोक्ये कस्यचित् पुरुषोत्तम । पतितामिमां साध्व तवोद्वीक्षितुमप्युत ॥
इति । अग्निप्रवेशेऽप्यदाह शुद्धिज्ञापक इति च सूचितम् । तथा च छांदोग्ये
पुरुषं सोम्योत हस्तगृहीतमानयंत्यपहार्षी स्तेयमकार्षीत्परशुमस्मै तपतेति स यदि तस्य कर्ता भवति तत एवानृतमात्मानं कुरुते सोनृताभिसधोऽनृतमात्मानमन्तर्धाय परशुं तप्तं प्रतिगृह्णाति स दह्यते ऽथ हन्यते ॥
अथ यदि तस्माकर्ता भवति तत एव सत्यमात्मानं कुरुते सत्याभिसन्धस्सत्ये- नात्मानमन्तर्धाय परशुं तप्तं प्रतिगृह्णाति स न दह्यतेऽथ मुच्यते इति ।
ददौ रामाय वैदेहीमङ्के कृत्वा विभावसुः । अब्रवीच तदा रामं साक्षी लोकस्य पावकः ।
युद्धकाण्डः ।
एषा ते राम वैदेही पापमस्या न विद्यते । नैव वाचा न मनसा तानुध्यानान चक्षुषा ॥
सुवृत्ता वृत्तशौण्डीरा न स्वामतिचचार ह । naaraatder atयत्सिन रक्षसा ॥
त्वया विरहिता दीना विवशा निर्जनाद्वनात् । रुद्धा चान्तःपुरे गुप्ता त्वचिना स्वत्परायणा । रक्षिता राक्षसैः संधैर्विकृतैघोरदर्शनैः ॥
प्रलोभ्यमाना विविधं भर्त्स्यमानाऽपि मैथिली । नाचिन्तयत तद्रक्षस्त्वद्वतेनान्तरात्मना ॥
विशुद्धभावां निष्पापां प्रतिगृह्णीष्व राघव ।
न किञ्चिदभिधातव्यं अहमाज्ञापयामि ते ॥
[[३४९]]
अत्र अभिमुखेन शुद्धेति परिज्ञानात् चारित्रसन्देहे तत्कर्मसाक्षिणो महाभूतस्य मुखादेव शुद्धता ज्ञातयेति सूचितम् । अत एव वनपर्वणि नलोपाख्याने
m
एवमुक्ते ततो वायुरन्तरिक्षादभाषत । नैषा कृतवती पापं नल सत्यं ब्रवीमि ते ॥
[[1]]
राजन् शीलनिधिस्फीतो दमयन्त्या सुरक्षित. । साक्षिणो रक्षिणश्चास्या वयं त्रीनपि वत्सरान् ॥
उपपन्ना त्वया भैमी त्वं च भैम्या महीपते ।
नाल शंका त्वया कार्या संगच्छ सह भार्यया ॥
ततो ब्रुवति वायौ तु पुष्पवृष्टिः पपात ह । तदद्भुततमं दृष्ट्वा नलो राजाऽथ भारत ॥
दमयन्त्यां विशंकां ता व्यपाकर्षदरिन्दमः ॥ इति ।
आदिपर्वण्यपि शकुन्तलाचारितसदेहवन्तं दुप्यन्तं प्रति अशरीरिवाक्यम् अथान्तरिक्षादुष्यन्तं वागुवाचाशरीरिणी ।
ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर्मन्त्रिभिश्च समावृतम् ॥
त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यमाह शकुन्तला । तस्माद्वरस्व दुष्यन्त पुत्रं शाकुन्तलं नृप ॥
अभूतिरेषा यत्यक्त्वा जीवेज्जीवन्तमात्मजम् ।
तच्छ्रुत्वा पौरवो राजा व्याहृतं त्रिदिवौकसाम् ॥
[[1]]
धर्माते
पुरोहितममात्यांश्च संप्रहृष्टोऽत्रवीदिदम् । शृण्वन्त्वेतद्भवतोऽस्य देवदूतस्य भाषितम् ॥ अहं चाप्येवमेवैनं जानामि स्वयमात्मजम् । यद्यहं वचनादेव गृह्णीयामिममात्मजम् ॥ भवेद्धि शंक्यो लोकस्य नैव शुद्धो भवेदयम् । तां विशोध्य तदा राजा देवदूतेन भारत ।
हृष्टः प्रमुदितश्चापि प्रतिजग्राह तं सुतम् ॥ इति ।
नन्वत्र देवैः ब्रह्मा च परमात्मस्वरूपत्वबोधनाद्रामेणापि परमात्मभूतेन सीता शुद्धेति ज्ञानाच्च सीतायाः परिग्रहसभवे पुन. इयं सीता शुद्धा ग्राह्येति अग्निपार्थनं किमर्थमित्याशङ्कायामाह
एवमुक्तो महातेजा धृतिमान् दृढविक्रमः । अब्रवीत् त्रिदशश्रेष्ठं रामो धर्मभृतां वरः ॥
अवश्यं त्रिषु लोकेषु न सीता पापमर्हति । दीर्घकालोषिता चेयं रावणान्तःपुरे शुभा ॥
बालिशः खलु कामात्मा रामो दशरथात्मजः । इति वक्ष्यन्ति मां सन्तो जानकीमविशोध्य हि ॥
अनन्यहृदयां भक्तां मच्चित्तपरिरक्षिणीम् । अहमप्यवगच्छामि मैथिलीं जनकात्मजाम् ॥
प्रत्ययार्थ तु लोकानां त्रयाणां सत्यसंश्रयः । उपप्रेक्षे स्म वैदेहीं प्रविशन्तीं हुताशनम् ॥
इमामपि विशालाक्षीं रक्षितां स्वेन तेजसा । रावणो नातिवर्तेत वेलामिव महोदधिः ॥
न हि शक्तः स दुष्टात्मा मनसाऽपि हि मैथिलीम् । प्रधर्षयितुमप्राप्तां दीप्तामग्निशिखामिव ॥
नेयमर्हति चैश्वर्य रावणान्तःपुरे शुभा । अनन्या हि मया सीता भास्करेण प्रभा यथा ॥
विशुद्धा त्रिषु लोकेषु मैथिली जनकात्मजा । न हि हातुमियं शक्या कीर्तिरात्मवता यथा ॥
युद्धकाण्डः ।
अवश्यं तु मया कार्य सर्वेषां वो बचो हितम् । स्निग्धानां लोकमान्यानामेवं च ब्रुवतां हितम् ॥
अनेन सन्देहे सति महता वचनेनैव ग्राह्यमिति सूचितम् । तथाच प्राचीनाः अपि स्वैराचारैः कलुषमितरेषा शमयतां परश्लाघायत्ता भवति महता स्वेषु शुचिता ।
अहल्यावैकल्यक्षपणपदरेणोरपि विभो प्रमाणं वैदेहीचरितपरिशुद्धौ हुतवह ॥
इतीदमुक्त्वा विहितं महाबलैः प्रशस्यमानः स्वकृतेन कर्मणा । समेत्य रामः प्रियया महाबलः सुखं सुखार्होऽनुबभूव राघवः ॥
द्वात्रिंशत्यधिकशततमे
एतच्छ्रुत्वा शुभं वाक्यं राघवेण सुभाषितम् । इदं शुभतरं वाक्यं व्याजहार महेश्वरः ॥
पुष्कराक्ष महाबाहो महावक्ष परन्तप । दिष्ट्या कृतमिदं कर्म त्वया शस्त्रभृतां वर ॥
दिष्ट्या सर्वस्य लोकस्य प्रवृत्तं दारुणं तमः । अपावृत्तं स्वया संख्ये राम रावणजं भयम् ॥
आसाद्य भरतं दीनं कौसल्यां च यशस्विनीम् । कैकेयीं च सुमित्रां च दृष्ट्वा लक्ष्मणमातरम् ॥ प्राप्य राज्यमयोध्यायां नन्दयित्वा सुहृज्जनम् ! इक्ष्वाकूणां कुले वंशं स्थापयित्वा महाबल ॥
इष्ट्वा तुरगमेधेन प्राप्य चानुत्तमं यशः । ब्राह्मणेभ्यो धन दत्वा त्रिदिवं गन्तुमर्हसि ॥
[[३५१]]
अत्र ब्रह्मोपदेशेन स्वस्य परमात्मस्वरूपत्वावगमानन्तरमपि अवश्यकर्तव्यराज्य- परिपालनाश्वमेधादिक्रतुदानादिकं कृत्वा अनन्तरं त्रिदिवं गन्तुमर्हतीत्येतदर्थके एतच्छुभतरं वाक्यमिति शिववचने तरण्प्रत्ययप्रयोगादुत्पन्नात्मतत्त्वज्ञानस्यापि कर्मपरित्यागापेक्षया तस्करणमेव श्रेय इति सूचितम् । तथा च गीतायाम्धर्माकृते
त्याज्यं दोषवदित्येकें कर्म प्राहुर्मनीषिणः । यज्ञदानतप कर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥ निश्वयं शृणु मे तत्र ज्ञाने भरतसत्तम । यज्ञदानतप कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ॥ नियतस्य तु सन्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात्तस्य परित्याग तामस परिकीर्तितः ॥
इति । ननु,
यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानव । आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ॥ इति वचनेन ज्ञानिनः कर्मसामान्यस्य निषेधावगमात् .
कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ।
इत्यादीनि वचनानि अनुत्पन्नतत्त्वज्ञान विषयाण्येव ।
तथा च ब्रह्मकृतोपदेशेन संजात-
तत्त्वज्ञानस्य कथं कर्माणि कर्तव्यत्वेनोपदिष्टानि कथं वा इदं शुभतरं वाक्यमिति तरप्प्रत्ययेनातिशयितत्वं कर्मकरणस्येति चेदुच्यते
ज्ञानिनः कर्मकरण प्रयुक्तातिशयाभावेऽपि लोकानुग्रहार्थतया ऽवश्यं तेनापि कर्माणि कर्तव्यान्येव । तथा च गीतायाम् -
नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन । न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ तस्मादसक्त सततं कार्यं कर्म समाचर । असक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः ॥ कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । लोकसग्रहमेवाऽपि संपश्यन् कर्तुमर्हसि ॥ यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः । स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ कुर्याद्विद्वांस्तथाऽसक्तश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम् । न बुद्धिभेद जनयेदज्ञाना कर्मसङ्गिनाम् ॥
जोषयेत् सर्वकर्माणि विद्वान् युक्त समाचरन् ॥ इति ।
विशिष्य रामेण धर्म संस्थापनार्थतया अवतीर्णेन राज्यं परिपालयता वर्णाश्रमो- चितानि कर्माणि स्वाभाविकानि कर्तव्यान्येव । अन्यथा,
राज्ञि धर्मिणि धर्मिष्ठा पापे पापाः समे समाः । प्रजास्तमनुवर्तन्ते यथा राजा तथा प्रजा ॥ ॥ इति न्यायेन राजमतानुसारिणो लोका. धर्मविवेन विष्ठा भनेयु’ । तथा च गीतायाम् स मे प्रार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन । नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ यदि हूं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः । मम वर्त्मानुवर्तते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ उत्सीदेयुरिमे लोकाः न कुर्यां कर्म चेद्रहम् । संकरस्य च कर्ता स्मामुपहन्यामिमाः प्रजाः ।
युद्धकाण्डः ।
ब्राह्मणक्षत्रियविशा शूद्राणा च परंतप ॥
कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणै । शमो दमस्तप शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च ॥
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्राह्मं कर्म स्वभावजम् ।
शौर्य तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् ॥
३ः३
दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् । कृपिगोरक्षवाणिज्यं वैश्यं कर्म स्वभावजम् ॥ परिचर्यात्मकं कर्म शुद्धस्यापि स्वभावजम् । स्वे स्वे कर्मण्यभिरत संसिद्धिं लभते नरः ॥ स्वकर्मनिरतशुद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु । यतः प्रवृत्तिभूताना येन सर्वमिदं ततम् ॥
स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विंदति मानवः । श्रेयान् स्वधर्मो विगुण परधर्मात्त्वनुष्ठितात् ॥ स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ।
सहजं कर्म कौतेय सदोषमपि न त्यजेत् ॥ इति ।
अत आत्मज्ञानवतोऽपि रामस्य कर्माणि कर्तव्यानीति महादेवकृत उपदेश
उपपन्न एव ।
एष राजा विमानस्थः पिता दशरथस्तव । काकुत्स्थ मानुषे लोके गुरूस्तव महायशाः
इन्द्रलोकं गतः श्रीमान् स्वया पुत्रेण नारितः । लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा स्वमेनमभिवादय ।
अत्र कर्माणि कर्तव्यानि दानामि देयानीति प्रतिपाद्य पितृनमस्कारः कर्तव्य इति प्रतिपादनं पितृपूजनेन विना कृतं सर्वं कर्म व्यर्थं भवेदतस्तत्परिहाराय पितृनमस्कारोऽवश्यं कर्तव्य इत्येतदभिप्रायकम् । पितृपूजनेन सर्वे धर्माः सिद्धयन्ति तेन विना सकल- धर्मानुष्ठानं निष्फलं भवति । तथाच मनुः
विप्रमाद्यतेषु ब्रह्मलोकं समश्नुते । सर्वे तस्याहता धर्मा यस्यैते त्रय आइताः ॥ अनाहतास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः । तयोर्नित्यं प्रियं कुर्यादाचार्यस्य च सर्वदा ॥
तेषु हि त्रिषु तुष्टेषु तपः सर्वमवाप्यते ॥
इति । वनपर्वणि धर्मव्याधोपाख्यानेऽपि -
अतन्द्रितः कुरु क्षिप्रं मातापित्रोहि पूजनम् । अतः परम धर्मं नान्यं पश्यामि किंचन ॥
D. Y. 46
[[३५४]]
धर्माकृते
तपस्वी त्वं महात्मा च धर्मे च निरतस्सदा । सर्वमेतदपार्थं ते क्षिप्रं तौ च प्रसादय ॥
एतौ मे परमं ब्रह्मन् पिता माता च दैवतम् । पिता माता च भगवन्नेतौ मे दैवतं परम् ॥
यद्दैवतेभ्यः कर्तव्यं तदेताभ्या करोम्यहम् ॥ इति ।
अयोध्याकाण्डे रामवाक्यमपि
यतोमूलं नरः पश्येत्प्रादुर्भावमिहात्मन । कथं तस्मिन्न वर्तेत प्रत्यक्षे सति दैवते ॥
स्वाधीनं समतिक्रम्य पितर मातरं गुरुम् । अस्वाधीनं कथ दैवं प्रकारैरभिराध्यते ॥ इति
महादेववचः श्रुत्वा काकुत्स्थः सहलक्ष्मणः । विनानशिखरस्थस्य प्रणाममकरोत्प्रभुः ॥
दीप्यमानं स्वया लक्ष्म्या विरजोऽवरधारिणम् । लक्ष्मणेन सह भ्राता ददर्श पितरं विभुः ॥
हर्षेण महताविष्टो विमानस्थो महीपतिः । प्राणैः प्रियतरं दृष्ट्वा पुत्रं दशरथस्तदा ॥ भारोप्याङ्कं महाबाहुर्वरासनगतः प्रभुः । बाहुभ्यां संपरिष्वज्य ततो वाक्यं समाददे ॥
न मे स्वर्गे बहुमतः संमानश्च सुरर्षिभिः । स्वया राम विहीनस्य सत्यं प्रतिशृणोमि ते ॥
अनेन सत्पुत्रः स्वर्गः सुखकरः इति सूचितम् । तथाच हरिवंशे रुक्मिणी प्रति कृष्णः
कुपुत्रो नरको यस्मात् सुपुत्रस्स्वर्ग एव हि ॥ इति ।
कैकेय्या यानि चोक्तानि वाक्यानि वदतां वर । तव प्रवाजनार्थानि स्थितानि हृदये मम ॥
श्वां तु दृष्ट्वा कुशलिनं परिष्वज्य सलक्ष्मणम् । अद्य दुःखाद्विमुक्तोस्मि नीहारादिव भास्करः ॥ तारितोऽहं स्वया पुत्र सुपुत्रेण महात्मना । भष्टावक्रेण धर्मात्मा तारितो ब्राह्मणो यथा ॥
युद्धकाण्डः ।
[[३५५]]
अत्र अष्टावक्रस्य दृष्टान्तत्वेन ग्रहणं पितृकृतापकारं सोवा पितृतारकस्य रामस्य स एवानुरूपदृष्टान्त इत्येतदभिप्रायकम् । पितुरपराधं सोद्वापि पितरमन्यानपि तारितवा - नष्टावक्र इत्येतत् वनपर्वणि
उद्दालकस्य कियतः शिष्य एको नाम्ना कहोड इति विश्रुतोऽभूत् । तस्मै प्रादात्सद्य एव श्रुतञ्च भार्यां वै दुहितरं स्वा सुजाताम् ॥ तस्या गर्भस्समभवदग्निकल्पस्सो ऽधीयानं पितरं चाभ्युवाच । सर्वां रात्रिमध्ययनं करोषि नेदं पिन सम्यगिवोपवर्तते ॥ उपालब्धः शिष्यमध्ये महर्षि स तं कोपादुदरस्थं शशाप । यस्मात्कुक्षौ वर्तमानो ब्रवीषि तस्माद्वको भवितास्यष्टकृत्वः ॥
इत्यभिधाय पूर्णगर्भया धनरहितया भार्यया जनकयज्ञे धनान्यार्जयितुं याहीत्युक्त- स्तत्रत्येन वादिना बन्दिना वादे पराजित्य अप्सु निमज्जितोऽभूत् । ततश्चोत्पन्नोऽष्टावक्रो द्वादशे वर्षे पितरं बन्दिना निर्जितं मातृवचनादवगत्य मातुलेन श्वेतकेतुना सह जनकयज्ञं गच्छन् मध्ये मार्ग प्रोत्सार्यमाणो वाक्यं निजगाद
राजा
esta ar aartस्य पन्थास्त्रियः पन्था भारवहस्य पन्थाः ।
राज्ञः पन्था ब्राह्मणेनासमेत्य समेत्य तु ब्राह्मणस्यैव पन्थाः ॥
पन्था अयं तेऽद्य मयाऽतिसृष्टो येनेच्छसि त्वं तेन कामं व्रजस्व ।
न पावको विद्यते वै लघीयानिन्द्रोऽपि नित्यं नमते ब्राह्मणानाम् ॥
इति राज्ञा प्रदिष्टेन पथा द्वारदेशमागतो बालानभिज्ञप्रवेशो न कर्तव्यः वृद्धा एव प्रवेशनीया इति समाज्ञतैर्बन्दि निदेशकरैर्द्वारपालै प्रतिषिद्धस्तानेवमवोचत् -
द्वारपालः
यद्यत्र वृद्धेषु कृतः प्रवेशो युक्तं प्रवेष्टुं मम द्वारपाल । वयं हि वृद्धाश्वरितव्रताश्च वेदप्रभावेण समन्विताश्च ॥
शुश्रूषवश्वापि जितेन्द्रियाश्च ज्ञानागमे चापि गताः स्म निष्ठाम् । न बाल इत्यवमन्यमाहुर्वालोऽप्यनिर्दहति स्पृश्यमानः ॥
सरस्वतीमीरय वेदजुष्टामेकाक्षरां बहुरूपा विराजम् । अङ्गात्मानं समवेक्षस्व बालं किं श्लाघसे दुर्लभो वै मनीषी ॥
[[३५६]]
अष्टावक्र उवाच
धर्माते
न ज्ञायते कायवृद्धया विवृद्धिर्यथाऽष्ठीला शामलेः संप्रवृद्धा । etalsevकायः फलितो विवृद्धो यश्चाफलस्तस्य न वृद्धभावः ॥
द्वारपाल उवाच
वृद्धेभ्य एवेह मर्ति स्म बाला गृह्णन्ति कालेा भवन्ति वृद्धाः । नहि ज्ञान मल्पकालेन शक्यं तस्माद्दाल स्थविर इव प्रभाषसे ॥
अष्टावक्र उवाच
pe
न तेन स्थविरो भवति येनास्त्र पलितं शिरः ।
बालोऽपि यः प्रजानाति तं देवास्स्थविरं विदुः ॥
न हायनैर्न पलितैर्न वित्तेन न बन्धुभिः । ऋषयश्चकिरे धर्मं योऽनूचानः स नो महान ॥ ततश्च राजानं यज्ञं च स्तुवन जनकेन च बालोऽयं ज्ञानतस्स्थविर इति कारितप्रवेश
बन्धुवाच
अष्टावक्रः
बन्दी
अष्टावक्रः

एवमष्टावक्रः समितौ हि गर्जन जानक्रोधो बन्दिनमाह राजन् । उक्त वाक्ये चोतरं मे ब्रवीहि वाक्यस्य चाप्युत्तरं ते ब्रवीमि ॥
एक एवा समिध्यते एकस्सूर्यः सर्वमिदं विभाति । एको वीरो देवराजोऽरिहंता यमः पितॄणामीश्वरचैक एव ॥
द्वाविन्द्रानी चरतो वै सहायौ द्वौ देवर्षी नारदपर्वतौ च । द्वावश्विनौ द्वे रथस्यापि च भार्यापती द्वौ विहितौ विधात्रा ॥
त्रिः सूयते कर्मणा वै प्रजेयं त्रयो युक्ता वाजपेयं वहन्ति । अध्वर्यवस्त्रिवणानि तन्वते त्रयो लोकास्त्रीणि ज्योतींषि चाहुः ॥
चतुष्टयं ब्राह्मणानां निकेतनं चत्वारो वर्णा यज्ञमिमं वहन्ति । दिशश्चतस्रो वर्णचतुष्टयं च चतुष्पदा गौरपि शश्वदुक्ता ।
बन्दी -
युद्धकाण्डः ।
पञ्चाग्नयः पञ्चपदा च पंक्तिः यज्ञा पञ्चैवाप्युत पञ्चेन्द्रियाणि । दृष्टा वेदे पञ्चचूडाप्सराच लोके ख्यानं पञ्चनदं च पुण्यम् ॥ अष्टावक्र उवाच
षडाधाने दक्षिणामाहुरेके षड्वै चेमे ऋतवः कालचक्रम् । षडिन्द्रियाण्युत षट्कृत्तिकाश्च षट् साद्यस्काः सर्ववेदे च दृष्टा ॥
बन्धुवाच -
अष्टावक्रः
बन्दी
सप्त त्राग्याः पशवः सप्त वन्याः सप्त छन्दांसि ऋतुमेकं वहन्ति । सप्तर्षयः सप्त चाणानि सप्ततन्त्री प्रथिना चैव वीणा ॥
अष्टौ शाणा शतमानं वहन्ति तथाष्टपादः शरभः सिघाती । अष्टौ वसून् शुश्रुन देवतासु यूपश्चाष्टाश्रिर्विहितः सर्वयज्ञे ॥
नवैवोक्ताः सामिधेन्यः पितृणां तथा प्राहुर्नवयोगं निसर्गम् । नवाक्षरा बृहती सप्रदिष्टा नवैत्र योगा गणनामेति शश्वत् ॥
अष्टावक्रः —–
बन्दी -
अष्टावक्रः
बन्दी
दिशो दशोक्ताः पुरुषस्य लोके सहस्रमाहुर्दशपूर्ण शतानि । दशै मासान् चित्रति गर्भवत्यो दशैरेकादशदाशा दशार्हाः ॥
एकादशैकदर्शिनः पशूनां एकादशैवात्र भवन्ति यूपाः । एकादश प्राणभृतां विकारा एकादशोक्ता दिवि देवेषु रुद्राः ॥
संवत्सरं द्वादशमासमाहुर्जगत्या पादो द्वादशैवाक्षराणि । द्वादशाहः प्राकृतो यज्ञ उक्तो द्वादशादित्यान् कथयन्तीह धीराः ॥
त्रयोदशी तिथिरुक्ता प्रशस्ता त्रयोदशी द्वीपवती मही च । एतावदुक्त्वा विरराम बन्दी श्लोकस्याधं व्याजहाराष्ट्रवकः ॥
[[५७]]
अष्टावक्रः
बन्दी -
धर्माकृते
त्रयोदशाहानि ससारकेशी त्रयोदशान्यतिच्छन्दांसि चाहुः । ततो महानुदतिष्ठन्निनादस्तूष्णीभूतं बन्दिनं तं निशम्य । तस्मिंस्तथा सङ्कले वर्तमाने स्फीते यज्ञे जनकस्योत्तराज्ञाः ॥ अष्टावक्र पूजयन्तोऽभ्युपेयुर्विप्राः सर्वे प्राञ्जलयः प्रतीताः । अनेनैव ब्राह्मणाः शुश्रुवासो वादे जिल्ला सलिले मज्जिताः प्राक् ॥ तानेव धर्मानयम बन्दी प्राप्तोनुगृधाशु निमज्जयैनम् ।
अहं पुत्रो वरुणस्य राज्ञस्तत्रास सत्र द्वादशवार्षिकं वै । सत्रेण ते जनकतुल्यकालं तदर्थं ते प्रहिता मे द्विजाय्याः ॥ ते तु सर्वे वरुणस्योत यज्ञं द्रष्टुं गता इममायान्ति भूपः । अष्टावक्रं पूजयेः पूजनीयं यस्य हेतोर्जनितारं समेष्ये ॥
ततस्ते पूजिता विप्रा वरुणेन महात्मना । उदतिष्ठस्तदा सर्वे जनकस्य समीपतः ॥
कहोड :
bactaulate
इत्यर्थमिच्छन्ति सुतान् जना जनककर्मणा ।
यदहं नाशकं कर्तुं तत्पुत्रः कृतवान् मम ॥
उताबलस्य बलवानुत बालस्य पण्डितः । उत वाविदुषो विद्वान् पुत्रो जनक जायते ॥
अष्टावक्रः पितरं पूजयित्वा संपूजितो ब्राह्मणैस्तैर्यथावत् । प्रत्याजगामाश्रममेव चायं जित्वा सौति सहितो मातुलेन ॥
ततोऽष्टावक्रं मातुरथान्तिके पिता नदीं समङ्गां शीघ्रमिमां विशेति । प्रोवाच चैनं स तथा विवेश समैरंगैश्चापि बभूव सद्यः ॥ इति ।
इदानीं त्वां विजानामि यथा सौम्य सुरेश्वरैः ।
वधार्थ रावणस्येह विहितं पुरुषोत्तम ॥
सिद्धार्था खलु कौसल्या या त्वां राम गृहागतम् ।
वनान्निवृत्तं संहृष्टा द्रक्ष्यते शत्रुसूदन ॥
सिद्धार्था खलु ते राम नरा ये त्वां पुरीं गतम् ।
युद्धकाण्डः ।
जलार्द्रमभिषिकं च द्रक्ष्यंति वसुधाधिपम् ॥
अनुरक्तेन बलिना शुचिना धर्मचारिणा । इच्छेयं त्वामहं द्रष्टुं भरतेन समागतम् ॥
चतुर्दश समा सौम्य वने निर्यातितास्त्वया । वसता सीतया सार्धं लक्ष्मणेन च धीमता ॥
निवृत्त वनवासोदसि प्रतिज्ञा सफला कृता । रावण च रणे हत्वा देवास्ते परितोषिताः ॥
कृतं कर्म यशस्लाव्यं प्राप्तं ते शत्रुसूदन । भ्रातृ free राज्यस्थो दीर्घमायुरवाप्नुहि ॥
इति ब्रुवाणं राजानं रामः प्रांजलिरब्रवीत् । कुरु प्रसादं धर्मज्ञ कैकेय्या भरतस्य च ॥
सपुत्रां त्वां त्यजामीति यदुक्ता कैकेयी त्वया । स शापः कैकेयीं घोरः सपुत्रां न स्पृशेत्प्रभो ॥
[[३५९]]
अनेन सत्पुरुषास्वस्मिन्नपकाराचरणप्रयुक्ततया प्रसक्तं अपकारिष्वप्युपद्रवं प्रयत्लेन स्वयं परिहरन्तीति सूचिनम् । अत एव प्रह्लादस्योपद्रवकरणाय पुरोहितप्रयुक्तया कृत्त्यया दह्यमानान् पुरोहितान् प्रह्लादस्वयमेव मोचयामास इति विष्णुपुराणे
munavanatar
इत्युक्तास्तेन ते क्रुद्धा दैत्यराजपुरोहिताः । कृत्यामुत्पादयामासुर्ज्यालामालोज्ज्वलाननाम् ॥
तदनु पुरोहितैः प्रह्लादे नियोजिता,
तानेव सा जघानाशु कृत्या नाशं जगाम च ।
कृत्यया दह्यमानांस्तान् विलोक्य स महामतिः ॥
त्राहि कृष्णेत्यनन्तेति वदन्नभ्यवपद्यत । सर्वव्यापिन् जगद्रूप जगत्सर्जनार्दन ॥
पाहि विप्रानिमानस्माददुस्सहान्मन्त्रपावकात् ॥ इति ।
स तथेति महाराजो राममुक्त्वा कृताञ्जलिम् । लक्ष्मणं च परिष्वज्य पुनर्वाक्यमुवाच ह ॥
रामं शुश्रूषता भक्त्या वैदेह्या सह सीतया ।
[[३६०]]
धर्माकृते
कृता मम महाप्रीति’ प्राप्तं धर्मफलं च ते ॥
धर्म प्राप्स्यसि धर्मज्ञ यशश्च विपुलं भुवि ।
रामे प्रसन्ने स्वर्गे च महिमानं तथैव च ॥
रामं शुश्रुषस्व भद्रं ते सुमित्रानन्दवर्धन । राम सर्वस्य लोकस्य शुभेष्वभिरतस्तदा ॥
एते सेन्द्रास्त्रयो लोकाः सिद्धाश्च परमर्षयः । अभिगम्य महात्मानमर्चन्ति पुरुषोत्तमम् ॥
एतत्तदुक्तमव्यक्तमक्षरं ब्रह्म निर्मितम् । देवानां हृदयं सौम्य गुह्यं रामः परन्तपः । अवातं धर्मचरण यशश्च विपुल त्वया ॥
अत्र ‘रामं शुश्रूषता भक्तया वैदेह्या सह सीनया’ इत्यनेन ज्येष्ठ भ्रातृशुश्रूषणेन विपुलं यशः उत्तमो धर्मश्वावाप्येत इति सूचिनम् । तथा चोशना
यो वासयति वा सूते येन विद्योपदिश्यते । ज्येष्ठभ्राता च भर्ता च पचैते गुरवस्तथा ॥ आत्मनः सर्वयत्नेन प्राणत्यागेन वा पुनः । पूजनीया विशेषेण पञ्चैते भूतिमिच्छता ॥
राजधर्मेऽपि
शुश्रूषते यः पितरं न चासयेत्कथञ्चन । मातरं भ्रातरं वापि गुरुमाचार्यमेव च ॥
तस्य राजन् फलं विद्धि स्वर्लोके स्थानमर्चितम् । न च पश्येत नरकं गुरुशुश्रूषयाऽऽत्मवान् ॥ इति ।
स तथोक्त्वा महाबाहुलक्ष्मणं प्राञ्जलिं स्थितम् । Tata राजा धर्मात्मा वैदेहीं वचनं शुभम् ॥
कर्तव्यो न तु वैदेहि मन्युस्त्यागमिमं प्रति । रामेण त्वद्विशुध्त्यर्थं कृतमेतद्धितैषिणा ॥
अनेन भर्त्रा विप्रियाचरणेऽपि तस्मिन् कोपं न कुर्यादिति सूचितम् । तथाच स्कान्दे पतिव्रतामधिकृत्य
युद्धकाण्डः ।
आक्रुष्टापि न चाक्रोशेत्ताडिताऽपि प्रसीदति ।
आहूता गृहकार्याणि त्यक्त्वा गच्छति सादरा ॥ इति ।
न त्वं सुभ्रूः समाधेया पतिशुश्रूषणं प्रति । अवश्यं तु मया वाच्यं एष ते देवतं परम् ॥
तथा चाश्रमवासिके -
[[२६६]]
विदितं हि यथा सर्व लोकवृत्तमिदं तव । विदिते चाऽपि वक्तव्यं सुहृद्भिरनुरागतः ॥ इति
इति प्रतिसमादिश्य पुत्री सीतां तथा स्नुषाम् ।
इन्द्रलोकं विमानेन ययौ दशरथो ज्वलन् ॥
त्रयोविंशतितमे
तदनु महेन्द्रो रामचन्द्रमुवाच
अमोघं दर्शनं राम तवास्माकं परन्तप ।
प्रीतियुक्तोऽस्मि तेन स्वं ब्रूहि यन्मनसेच्छसि ॥
अनेन देवानां दर्शनममोधमित्युक्तम् । अतएवादिपर्वणि कुन्तीं प्रति सूर्यवचनम् -
अमोघं दर्शनं मह्यं आहूतश्चास्मि ते शुभे । वृथाह्नानाद्धि ते भीरु दोषो हि स्यादसंशयम् ॥ इति । इत्यभिहितो रामः,
मम हेतोः पराक्रान्ता ये गता यमसादनम् । ते सर्वे जीवितं प्राप्य समुत्तिष्ठन्तु वानराः ॥ मस्कृते विप्रयुक्ता ये पुत्रैर्दारैश्च वानराः । मप्रियेष्वनुरक्ताश्च न मृत्युं गणयन्ति च ॥
श्वत्प्रसादात् समेयुस्ते वरमेतदहं वृणे । नीरुजो निर्गुणांश्चैव संपन्नबलपौरुषान् ॥
गोलांगूलांस्तथैवक्षन् द्रष्टुमिच्छामि मानद । अकाले चापि मुख्यानि मूलानि च फलानि च ॥
D.-Y. 47धर्माकूते
नद्यश्च विमलास्तत्र तिष्ठेयुर्यत्र वानरा ।
अत्र स्वहितप्रार्थनामकृत्वा स्वोपकारिणा वानराणा हितप्रार्थनात्स्वप्रयोजनापेक्षया स्वाश्रितनयोजन मेदाधिकमिति सूचितम् । अत एव यक्षप्रश्ने वनपर्वणि धर्मेण मूर्तिमता वरं वृणीष्वेति पृष्टः धर्मपुत्रः स्वकीयस्य ब्राह्मणस्याभीष्टमरणिलाभमेव प्रथमं प्रार्थित- वानित्युक्तम् -
अरणीसहितं यस्य मृगोऽभ्यादाय गच्छति ।
तस्यायो न लुप्येरन् प्रथमोऽस्तु वरो मम ॥ इति । तदनु तथैव भवत्विति महेन्द्रेण कथिते,
ततस्समुत्थितास्सर्वे सुप्त्वेव हरियूथपाः । बभूवुर्वानरास्सर्वे किमेतदिति विस्मिताः ॥
नन्वत्र राम स्वार्थतया पराक्रम्य युद्धे मृनान् वानरान् देवताप्रार्थनेन पुनरानीत- वानित्यवगम्यते, तदसंगतम् । तथाहि - किमंत्यसंस्काराकरणप्रयुक्तनयां स्वधर्मजन्यलोकान्तर- माप्तिरहितानामन्तराल एव स्थिताना पुनरानयनं अथवा युद्धमरणप्रयुक्तनया पुण्यलोकं गतानामेव पुनरानयनमिति ? नाथ, युद्धे मृतानामकृतेऽपि च सस्कारे अव्यवधानेन उत्तम- लोक प्रात्यवगमेनान्तरालाऽवस्थानायोगात् । तथाच राजधर्मे
आहवे तु हतं शूरं न शोचेत कदाचन । न ह्यन्नमुदकं तस्य न स्नानं नाप्यशौचकम् ॥ हृतस्य कर्तुमेच्छन्ति तस्य लोकान् शृणुष्व मे । वराप्सरसहस्राणि शूरमायोधने हतम् ॥
स्वरमाणानि धावन्ति मम भर्ता भवेदिति ।
स्त्रीपर्वण्यपि राष्ट्रं प्रति धर्म.
छिद्यमाना. शितै शस्त्रैः क्षत्रधर्मपरायणाः । गतास्ते ब्रह्मसदनं हता वीरास्सुवर्चसः ॥ हृति । कालिदासोऽपि
कश्चिदद्विषत्खड्गहृतोत्तमाङ्गः सद्यो विमानप्रभुतामुपेत्य ।
बामाङ्ग संसक्तसुराङ्गनस्सन् नृत्यत्कबन्धं समरे ददर्श ॥ इति ।
न] द्वितीय,
मतु स्वर्गादयं लोकः काम्यते स्वर्गवासिभिः ।
युद्धकाण्डः ।
[[३६३]]
इति द्रोणपर्वण्यपि व्यासवचनेन उत्तमलोकं गतानां पुनर्मनुष्यलोके अनाकांक्षावगमेन वानराणामपि उत्कृष्ट लोके निरतिशये दिव्योपभोगमुपभुञ्जानाना दुःखबहुले निकृष्टतरे मनुष्यलोके वानरभावेनानयनस्यासंमनतया परमकारुणिकस्य रामस्य तदनिष्टाचरणायोगात् ; नच पुनरावर्तत इति श्रुतिविरोधाच्च ।
तस्मात्स्वर्गगतं पुत्रमर्जुनस्य हते रणे । न चेहानयितुं शक्यं किंचिदप्राप्यमीहितम् ॥ इति द्रोणपर्वणि धर्मपुत्रं प्रति व्यासवचनेन परलोक गतानां पुनरानयनस्य दुर्घटत्वा- वगमाच्च । तथाच रामेण कथ वानरानयनमिति चेत्;
सत्यं उत्तमलोकगताना निरतिशय सुखप्राप्तिरिति । अथापि महापुरुषा स्वेष्टजनदुःखं न सहन्ते । अत एव भगवान् विष्णुः स्वकी नाना देवानां ऋषीणा च दुखनिरसनाय तिर्यङ्मनुष्यादिशरीरमपि निकृष्ट परिगृह्य दुष्टनिग्रहाधीनं तेषां दुखनिरसनं कृतवान् । एवं च सति रामः स्वकार्याय युद्धे त्यक्तनाणवान (सबन्धिना स्त्रीपुत्रादीना दुखनिरसनं वानराणामानयनेन कथं न कुर्यात् । तस्मात्परलोकं गतानामपि वानराणामानयनेन तदीयस्त्री- पुत्रादिदुःखनिरसनं रामकृतं युक्तमेव । ब्रह्मलोकादागमनं वानराणामनिष्टं च न भवत्येव । ययातिनहुषप्रभृतीनामिव दुष्कृतवशात्पुनर्मनुष्यलोकागमनं चेत् दुःखकरत्वेनानिष्टकरत्वेन अनिष्टं स्यात् । न तादृशं वानरानयनं, किंतर्हि, विष्णोरिव स्वकीयानां दुःखापनयनार्थमागमनं ततश्च कञ्चित्कालं स्थिला स्वकीयाना दुखापनयनानन्तरं पुनरुत्तरलोकगमनं संभवत्येव । अतो न तेषामनिष्टकरमानयनम् ।
न च पुनरावर्तत इति श्रुतिरपि केवलकर्मिणां धूमादिमार्गेण परलोकं गतानामिव न पुनः संसारप्राप्तिरित्येतत्परं नत्वितरलोकगमनमात्रनिषेधपरम् । तथात्वे " तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति ” इति श्रुतिविरोधात् । नच पुनरानयनमशक्यमिति व्यासवचन- विरोधः, तस्य दुष्करं तदानयनमित्येतदभिप्रायकत्वात् । तथाच युद्धे मृतानां वानराणां पुनरानयनं प्रार्थयमानं रामं प्रति इन्द्रवचनम्
महानेष वरस्तात त्वयोक्तो रघुनन्दन ।
द्विर्मया नोक्तपूर्व हि तस्मादेतद्भविष्यति ॥
इति । अतएव कौरवस्त्रीणां दुःखापनयनाय तपोव्ययेनैव युद्धे मृतानां कौरवाणामानयनं कृत्वा दुःखापनयनं विधाय व्यासेन पुनस्ते स्वस्थानं प्रेषिता इति प्रतिपादित- माश्रमवासिके -
*
धर्माकूते
अथ कदाचिद्रणहतान् दुर्योधनादीनुद्दिश्य शोचतो धृतराष्ट्रस्य गान्धारीप्रभृतीनां कौरवस्त्रीणा च दुःखापनोदाय समागतो व्यासस्तमित्थमवोचत् -
तदुच्यतां महाराज कं कामं प्रददामि ते । प्रवणोsसि वरं दातुं पश्य मे तपस फलम् ॥
इति । तदाकर्णनेन संतुष्टहृदयो धृतराष्ट्रः व्यासं महर्षिमित्थमाचचक्षे धन्योऽस्म्यनुगृहीतश्च सफलं जीवितं च मे । दर्शनादेव भवना पूतोऽहं नाव संशय ॥ किंतु तस्य सुदुर्बुद्धेर्मन्दस्यापनये भृशम् । दूयते मे मनो नित्यं स्मरत पुत्रगर्धिनः ॥ राजानश्च महात्मानो नानाजनपदेश्वराः । आगम्य मम पुत्रार्थे सर्वे मृत्युवशं गताः ॥ भीष्मं शान्तनवं वृद्धं द्रोणं च द्विजसत्तमम् । मम पुत्रेण मूढेन पापेन सुहृदा द्विषा ॥ क्षयं नीतं कुलं दीप्तं पृथिवीराज्यमिच्छता । एतत् सर्वमनुस्मृत्य दह्यमानो दिवानिशम् ॥
न शान्तिमधिगच्छामि दुःखशोकसमाहतः ॥ इति ।
तदनु पतिपरिदेवनाकर्णन विदीर्णहृदया गान्धारी एवमुवाच
श्वशुरं बद्धनयना देवी प्राञ्जलिरुत्थिता । न शेते वसतीस्सर्वा धृतराष्ट्रो महामुने ॥
लोकानन्यान् समर्थोऽसि स्रष्टुं सर्वं तपोबलात् । किमु लोकान्तरगतान् राज्ञो दर्शयितुं सुतान् ॥
इयं च द्रौपदी कृष्णा हतज्ञातिसुना भृशम् ।
शोचत्यतीव सर्वासां स्नुषाणा दयिता स्नुषा । तथा कृष्णस्य भगिनी सुभद्रा भद्रभाषिणी ॥ सौभद्रवधसन्तप्ता भृशं शोचति भामिनी । इयं च भूरिश्रवसो भार्या परमसंमता ॥
।
भर्तुर्व्यसनशोकार्ता भृशं शोचति भामिनी । यस्यास्तु श्वशुरो धीमान् बाह्रीकः स कुरूद्वहः ॥ निहतः सोमदत्तश्च पित्रा सह महारणे । श्रीमतोऽस्य महाबुद्धेः सग्रामेष्वपलायिनः ॥ पुत्रस्य ते पुत्रशतं निहतं यद्रणाजिरे । तस्य भार्याशतमिदं दुःखशोक ममाहतम् ॥ पुनः पुनर्वर्धयानं शोकं राज्ञो ममैव च । तेनारंभेण महता मामुपास्ते महामुने । ये च शूरा महात्मानः श्वशुरा मे महारथाः । सोमदत्तप्रभृतयः कानु तेषा गतिः प्रभो ॥ तव प्रसादाद्भगवन् विशोकोऽय महीपतिः । यथा स्याद्भविता चाहं कुन्ती चेयं वधूस्तव ॥ इति । तदनु कुन्ती प्रच्छन्ननया कन्यावस्थाजनितं ज्येष्ठं पुत्रं कर्णं द्रष्टुमिच्छामीति आचचक्षे । तदखिलमप्याकर्ण्य सतुष्टहृदयो महर्षिः इदमाह-
युद्धकाण्ड ।
भद्रे द्रक्ष्यसि गांधारि पुत्रान् आतून सखींस्तथा । वधूश्व पतिभिस्सार्धं निशि सुप्तोत्थितानिव ॥
कर्ण द्रक्ष्यति कुन्ती च सौभद्रे चापि यादवी । द्रौपदी पञ्चपुत्रांश्च पितॄन् भ्रातॄंस्तथैव च ॥
पूर्वमेवेष हृदये व्यवसायोऽभवन्मम । यदास्मि चोदितो राज्ञा भवत्या पृथ्यैव च ॥
न ते शोच्या महात्मानः सर्व एव नरर्षभा । क्षत्रधर्मपराः सन्तः तथाहि निधनं गताः ॥ यच्चैव हृदि सर्वेषा दुःखमेतच्चिरं स्थिनम् । तदद्य व्यपनेष्यामि परलोककृताद्भयात् ॥
सर्वे भवन्तो गच्छन्तु नदीं भागीरथीं प्रति ।
तत्र द्रक्ष्यथ तान् सर्वान् ये हतास्मिन् रणाजेरे ॥
तदनु यथानिदेशं निखिलपरिवारेग गङ्गाकूरुमुपगतवति धृतराष्ट्रे महर्षि. भागीरथी- जलमवगाह्य परलोकगतान् भीमद्रोणदुर्योधनप्रमुखान् कौरवानन्यानपि लोकान्तरं गातानाजुहाव । तद्नु,
सर्वे भासुरदेहास्ते समुत्तस्थुर्जलात्तत । यस्य वीरस्य यो वेषः यो ध्वजो यच्च वाहनम् ॥ तेन तेन व्यदृश्यन्त समुपेता नराधिपा । दिव्यांबरधरास्सर्वे सर्वे भ्राजिष्णुकुण्डलाः ॥ निर्वैरा निरहङ्कारा विगतक्रोधमत्सराः । गन्धर्वैरुपगीयन्तस्तूयमानाश्च बन्दिमि ॥ दिव्यमाल्यांबरधरा वृताश्चाप्सरसा गणै । धृतराष्ट्रस्य च तदा दिव्यं चक्षुर्नराधिप । मुनिः सत्यवतीपुत्र. प्रीतः प्रादात्तपोबलात् । दिव्यज्ञानबलोपेता गान्धारी च यशस्विनी । ददर्श पुत्रान् तान् सर्वान् ये ये चापि मृधे हताः । तदद्भुतमचित्यं च सुमहद्रोमहर्षणम् ॥ विस्मितः स जनः सर्वः ददर्शानिमिषेक्षणः । तदुत्सवमदोदग्रं हृष्टनारीनराकुलम् ॥
आश्चर्यभूतं ददृशे चित्रं पटगतं यथा ॥
धृतराष्ट्रस्तु तान् सर्वान् पश्यन् दिव्येन चक्षुषा । मुमुदे भरतश्रेष्ठः प्रसादात्तस्य वै मुनेः ॥
समागतास्ताः पितृभिः भ्रातृभि पतिभिस्सुतैः ।
मुदं परमिकां प्राप्य नार्यो दु खमथात्यज्ञन् ॥ एकां रात्रिं विहृत्यैव ते वीरास्ताश्च योषितः । आमन्त्र्यान्योन्यमाश्लिष्य ततो जग्मुर्यथागतम् ॥
ततो विसर्जयामास लोकांस्तान् मुनिपुङ्गवः । क्षणेनान्तर्हिताश्चैव प्रेक्षतामेव तेऽभवन् ॥
[[३६६]]
धर्माकृते
अवगाह्य महात्मानः पुण्यां भागीरथ नदीम् ।
सरथाः सध्वजाचैन स्वानि draft भेजिरे ॥
देवलोकं ययुः केचित् केचिद्रह्ममदस्तथा । केचिच्च वारुणं लोकं केचित्कौबेरमाप्नुवन् ॥
ततो वैवस्वतं लोकं केचिचैवाप्नुवन्नृपा ।
राक्षसानां पिशाचानां केचिच्चाप्युत्तरान् कुरून् ॥
विचितगतयश्चान्ये यानैश्चाप्यामरैस्सह ।
आजग्मुस्ते महात्मानः सवाहाः सपदानुगा । गतेषु तेषु सर्वेषु सलिलस्थो महामुनिः ॥ धर्मशीलो महातेजा कुरूणां हितकृत्तदा । ततः प्रोवाच तास्सर्वाः क्षत्रिया निहतेश्वराः ॥
या याः पतिकृतान् लोकानिच्छन्ति परमास्स्त्रियः । ता जाह्नवीजलं क्षिप्रं अवगाहंत्वतन्द्रिताः ॥
ततस्तस्य वचः श्रुत्वा श्रद्दधाना वराङ्गना । श्वशुरं समनुज्ञाप्य विविशुर्जाह्नवीजलम् ॥ विमुक्ता मानुषैर्देहैस्ततस्ता भर्तृभिस्सह । समाजग्मुस्तदा साध्यः सर्वा एव विशांपते ॥ एवं क्रमेण सर्वास्ता शीलवत्यः पतित्रताः । प्रविश्य क्षत्रिया मुक्ता जग्मुर्भतृसलोकताम् ॥ दिव्यरूपसमायुक्ता दिव्याभरणभूषिताः । दिव्यमाल्यांबरधराः यथाऽऽसां पतयस्तथा ॥ ताः शीलगुणसंपन्ना विमानस्था गतक्लमाः । सर्वाः सर्वगुणोपेताः स्वस्थानं प्रतिपेदिरे ॥
यस्य यस्य तु यः कामः तस्मिन् काले बभूव ह ।
तं तं विसृष्टवान् व्यासः वरदो धर्मवत्सलः ॥
तच्छ्रुत्वा नरदेवानां पुनरागमनं नराः । जहषुर्मुदिताश्चासन् नानादेशगतानपि ॥ प्रियैस्समागमस्तेषां यः सम्यक् शृणुयान्नरः । प्रियाणि लभते नित्यं इह च प्रेत्य चैव हि ॥ इष्टबान्धवसंयोगमनायासमनामयम् । यचैतच्छ्रावयेद्विद्वान् विदुषो धर्मवित्तमः ॥
स यश प्राप्नुयाल्लोके परत्र च शुभा गतिम् । स्वाध्याययुक्ता मनुजास्तपोयुक्ताश्च भारत ॥ साध्वाचारा दमोपेता दाननिर्धूतकल्मषाः । ऋजवः शुचयः शान्ता हिंसाऽनृतविवर्जिताः ॥
आस्तिका श्रद्दधानाश्च धृतिमन्तश्च मानवाः ।
श्रुत्वाऽऽश्वर्यमिदं पर्व वाप्स्यन्ति परां गतिम् ॥
इत्याश्रमवासिके
सौतिरुवाच
युद्धकाण्डः ।
[[३६७]]
एतच्छ्रुत्वा नृपो विद्वान् हृष्टोऽभूज्जनमेजयः । पितामहाना सर्वेषां गमनागमनं तदा ॥ अब्रवीच्च मुदा युक्तः पुनरागमनं प्रति । कथं नु त्यक्तदेहाना पुनस्तद्रूपदर्शनम् ॥ इत्युक्तः स द्विजश्रेष्ठो व्यासशिष्यः प्रतापवान् । प्रोवाच वदता श्रेष्ठस्तन्नृपं जनमेजयम् ॥
वैशंपायन उवाच
अविप्रणाशः सर्वेषा कर्मणामिति निश्चयः । कर्मजानि शरीराणि तथैवाकृतयो नृप ॥ महाभूतानि नित्यानि भूताधिपतिसश्रयात्। तेषा च नित्यसवासो न विनाशो वियुज्यताम् ॥
अनायासकृतं कर्म सत्यश्चेष्टः फलागमः । अविनाश्यस्तथाप्युक्त क्षेत्रज्ञ इति निश्चयः यावन्न क्षीयते कर्म तावत्तस्य स्वरूपता । नानाभावास्तथैकत्वं शारीरं प्राप्य संहता ।
आत्मा चैभिस्समायुक्त सुखदुखमुपाश्नुते ॥ । भूतानामात्मगोभावो यथाऽसौ न वियुज्यते ॥ क्षीणकर्मा नरो लोके रूपान्यत्वं नियच्छति ॥ भवन्ति ते तथा नित्याः पृथग्भावं विजानताम् ॥
अश्वमेधे श्रुतिश्वयं अश्वसंज्ञपनं प्रति । लोकान्तरगता नित्यं प्राणा नित्यं शरीरिणाम् ॥
अहं हितं वदाम्येतत्प्रियं चेत्तव पार्थिव ।
देवयाना हि पन्थानश्रुतास्ते यज्ञसंस्तरे । आहृतो यत्र यज्ञस्ते तत्र देवाहितांस्तव ॥
यदा समन्विता देवाः पशूनां गमनेश्वराः । गतिमन्तश्च तेनेष्टा नान्ये नित्या भवन्त्युत ॥ नित्येऽस्मिन् पञ्चके वर्गे नित्ये चात्मनि पूरुषः । अस्य नानासमायोगं यः पश्यति स वृथामतिः ॥
वियोगे शोचतेऽत्यर्थ स बाल इति मे मतिः । वियोगे दोषदर्शी यः संयोग स विसर्जयेत् ॥
असङ्गे सङ्गमो नास्ति दुखं भुवि वियोगजम् । परंपरज्ञस्त्वपरो नाभिमानादुदीरिताः ॥ अपरज्ञः परं बुद्धिं ज्ञात्वा मोहाद्विमुच्यते । अदर्शनादापतितः पुनश्चादर्शनं गतः ॥ माह तं वेति नासौ मां न च मेऽस्ति विरागता । येन येन शरीरेण करोत्ययमनीश्वरः ॥ तेन तेन शरीरेण तदवश्यमुपाश्नुते । मानस मनसाऽप्नोति शारीरं च शरीरवान् ॥ इति । अनेन च विद्यमानशरीराणां पुनरानयनसंभवे ऽपि मिश्शेषं कुम्भकर्ण भक्षितशरीराणां
[[૬૮]]
धर्माकृते
वानराणां कथमानयनमिति शंकाऽपि निरस्ता । अनाशिततत्तत्कर्मवशेन नित्यानां भूतान । परस्परसंयोगस्य शरीरोत्पत्तेः तत्र जीवानुप्रवेशस्य च भारतोक्तरीत्या संभवात् । तस्मात् स्वजनदु खापनयनाय परलोकं गतानामपि वानराणामानयनं रामकृतं युक्तमेव इति ।
काकुत्स्थं परिपूर्णार्थ दृष्ट्वा सर्वे सुरोत्तमाः । ऊचुस्ते प्रथमं श्रुत्वा स्तवार्ह सहलक्ष्मणम् ॥
गच्छायोध्यामितो वीर विसर्जय च वानरान् । मैथिलीं सांत्वयस्वनामनुरक्तां तपस्विनीम् ॥
शत्रुघ्नं च महात्मानं मातृः सर्वाः परन्तप । भ्रातरं पश्य भरत स्वच्छोकाह्रतचारिणम् ॥
अभिषेचय चात्मानं पौरान् गत्वा प्रहर्षय । एवमुक्त्वा तमामन्त्र्य रामं सौमित्रिणा सह ॥
विमानैस्सूर्यसंकाशैर्हा जग्मुस्सुरा दिवम् । अभिवाद्य च काकुत्स्थः सर्वास्तान् त्रिदशेश्वरान् । लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा वासमाज्ञापयत्तदा ॥
ततस्तु सा लक्ष्मणरामपालिता महाचमूर्हष्टजना यशस्विनी । श्रिया ज्वलन्ती विरराज सर्वतो निशा प्रणीतेव हि शीतरश्मिना ॥
चतुर्विंशतिपञ्चविंशतिशततमयोः -
तां रात्रिमुषितं रामं सुखोत्थितमरिन्दमम् ।
अब्रवीत्प्राञ्जलिर्वाक्यं जय पृष्ट्वा विभीषणः ॥
अनेन राजानं जयाशीर्भिर्वर्धयित्वैव पृच्छेदिति सूचितम् तथाच कामन्दकः
जयाज्ञापय जीवेति नाथ देवेति चादरात् । आज्ञामस्य प्रतीच्छन्तो भृत्याः कुर्युरुपासनम् ॥
स्नानानि चाङ्गरागाणि वस्त्राण्याभरणानि च ।
चन्दनानि च दिव्यानि माल्यानि विविधानि च ॥
युद्धकाण्डः ।
अलङ्कारविदश्चेमा नार्यः पद्मनिमेक्षणाः ।
उपस्थितास्त्वां विधिवत्त्रापयिष्यन्ति राघव ॥
तदधुना सत्वरं समुत्तिष्ठतु भवानिति विभीषणेनाभिहितो रामः तमेवमुवाच
हरीन् सुग्रीवमुख्यांस्त्वं स्नानेनाभिनिमन्त्रय ।
स तु ताम्यति धर्मात्मा मम हेतोः सुखोचितः ॥
सुकुमारो महाबाहुः कुमारः सत्यसंभ्रवः । तं विना कैकयीपुत्रं भरतं धर्मचारिणम् ॥
न मे स्नानं बहुमतं वस्त्राप्याभरणानि च ।
[[३६९]]
अनेन महापुरुषाः संप्राप्तमेश्वर्य भ्रातृभिर्विना न भुञ्जते किंतु तैस्सह भुंजत इति अतएव स्वर्गसुखमपि भ्रातृभिर्विना न भोक्ष्ये इत्युक्तं धर्मराजेन स्वर्गारोहणिके
सूचितम् ।
न तैरहं विना रंस्ये भ्रातृभिर्ज्ञातिभिस्तदा ।
किं मे भ्रातृविहीनस्य स्वर्गेऽपि सुरसत्तम ॥ इति । भ्रातृभिस्सह भोक्तव्यमित्यत्र राजधर्मे व्यासवचनम्
धर्ममर्थं च कामं च भ्रातृभिस्सह भारत ।
अनुभूय तत पश्चात् प्रस्थाताऽसि विशापते ॥ इति ।
अहमितः साकेतपुरं प्रयातुमिच्छामि, अतिदुर्गोऽयं मार्गः कथं लंघनीय इति ब्रुवाणं रामं विभीषण एवमुवाच पुष्पकं नाम कामग विमानमधिरुह्य अय स्वनगरमभिगतासि ।
अहं ते यद्यनुग्राह्यो यदि स्मरसि में गुणान् । भर्चितः सर्वकामैस्त्वं ततो राम गमिष्यसि ॥
प्रीतियुक्तस्तु मे राम ससैन्यः ससुहृद्वणः ।
सत्क्रियां विहितां तावद्गृहाण त्वं मयोद्यताम् ॥
अनेन यत्प्रसादाद्राज्यपाप्तिः स सर्वोपचारे पूजनीय इति सूचितम् । अत एव
जरासंधेन कारागृहे निरुद्धा राजानः जरासंधहननेन स्वस्वराज्यप्रदातारं कृष्णं पूजितवन्त इति प्रतिपादितं सभापर्वणि
D. Y. 48.
[[३७०]]
धर्माकूते
ततस्सुप्रीतमनसस्ते नृपा भरतर्षभ । रत्नभाजं च दाशाहं चक्रुस्ते पृथिवीश्वरा ॥
इति । आश्वमेधिकेऽपि कृष्णप्रसादात्प्राप्तराज्यो युधिष्ठिरः कृष्णं रत्नादिभिः पूजित- वानिति प्रतिपादितम्
गच्छ रत्नान्युपादाय विविधानि वसूनि च । यच्चाप्यन्यन्मनोज्ञं ते तदप्यादत्स्व सात्वत ॥
इयं च वसुधा कृत्स्ना प्रसादात्तव केशव ।
अस्मानुपगता वीर निहताश्चापि शतव ॥ इति ।
प्रणयाद्बहुमानाच्च सौहृदेन च राघव । प्रसादयामि प्रेप्योsह न खल्वाज्ञापयामि ते ॥
अनेन महत्सु कर्तव्यमर्थं विज्ञापयेन्न विदमित्थं कुर्विति नियुञ्जीतेति सूचितम् ।
तच्च प्राक् प्रपञ्चितम् ।
इति तेन सादरमनुनीयमानो राम एवमुवाच
भवत्कृतसाचियेन उत्तमेन सौहृदेन च
पूजितोऽस्मि । तदधुना तीव्रतरनियमकालपालन निरत,
तन्तु मे भ्रातरं द्रष्टुं भरतं स्वते मनः । कौसल्यांच सुमित्रां च कैकेयीं च यशस्विनीम् ॥
गुरुश्च सुहृदश्चैव पौरांश्च तनयैस्सह ।
अनेन इष्टजनान् विहाय कार्यार्थतया विदेश गतस्य सिद्धे कार्ये अचिरादेव सुहृज्जनाभिलाषो भवति । एवमभिलषितवन्त झटिति सुहृज्जनः प्रेषयेच्चति सूचितम् । अत एव कौरववधे पाण्डवानां साहाय्या चरणानन्तरं पाण्डवास्त्वोपदेशेनाप्यनुगृह्य पितरं द्रष्टुमिच्छामीति कृष्णेनाभिहिते अर्जुनवचनाद्धर्मराजः कृष्णं पितृदर्शनाय झटिति प्रेषितवानिति प्रतिपादितमाश्वमेधिके । अर्जुनं प्रति वासुदेवः
मया तु भरतश्रेष्ठ चिरं दृष्टः पिता प्रभु । तमहं द्रष्टुमिच्छामि समते तव फाल्गुन ॥ अर्जुन
अयं चिरोषितो राजन् वासुदेव प्रतापवान् । भवन्तं समनुज्ञाप्य पितरं द्रष्टुमिच्छति ॥ स गच्छेदभ्यनुज्ञातो भवता यदि म बसें । आनर्तनगरं वीर तदनुज्ञातुमर्हसि ॥ बुधिष्ठिरः
पुण्डरीकाक्ष भद्रं ते गच्छ त्वं मधुसूदन । पुरी द्वारवतीमध्थ द्रष्टुं शरसुतं विभो ॥
युद्धकाण्डः ।
शेचते मे महाबाहो गमनं तव केशव । मातुलरिचरदृष्टो मे त्वया देवी च देवकी ॥ समे त्वं मातुखं गत्वा बलदेवं च माधव । आननवलोक्य त्वं पितरं च महाभुज ॥
वृष्णींश्च पुनरागच्छेयमेधे ममानघ ॥ इति ।
उपस्थापय में क्षिप्रं विमानं राक्षसेश्वर ।
कृतकार्यस्य मे वासः कथं स्विदिह संमतः ॥
[[३७१]]
अनेन स्वगृहं विहाय प्रयोजनार्थमन्यत्र गतः प्रयोजने सिद्धे तत्र चिरकालं न वसेदिति सूचितम् । अत एव कृष्ण करवीरपुराधिप सृगालं विजित्याभिषिच्य च तद्राज्ये तत्सुतं झटिति परावृत्त इति प्रतिपादितं हरिवंशे -
अभिषिच्य सृगालस्य करवीरपुरे सुतम् । कृष्णस्तदहरेवाशु प्रस्थानं समरोचयत् ॥ रथेन हरियुक्तेन तेन युद्वार्जितेन च । केशव प्रस्थितोऽध्वानं वृत्रहा त्रिदिवं यथा ॥ इति । तदनु कनकविरचिनरम्य हम्र्योपेतं प्रतप्तकाञ्चनमञ्चासनपरिष्कृतं पुप्पभूषितं पुष्पक- मुपस्थाप्य किं करोमीति वदन्तं बद्धाञ्जलिपुटं विभीषणमित्थमवोचत् ।
कृतप्रयत्नकर्माणो विभीषण वनौकसः । रत्नैरर्थैश्च विविधैर्भूषणैश्चापि पूजय ॥
सहैभिरजिता लंका निर्जिता राक्षसेश्वर । हृप्रै प्राणभयं त्यक्त्वा संग्रामेष्वनिवर्तिभिः ॥
त इमे कृतकर्माणः पूज्यतां सर्ववानरा ।
अनेन प्राणानप्यविगणय्य कार्यं साधितवन्तः शूरा दानमाना दिसत्कारैः पूजनीया इति सूचितम् । तथा च भारते
कृते कर्मणि राजेन्द्र पूजयेद्धनसचयै । कचिद्बलस्य ते मुख्याः सर्वे युद्धविशारदाः ॥
हृष्टापदाना विक्रान्तास्त्वया सत्कृत्य मानिताः ॥ इति च ।
त्यागिनं संग्रहीतारं सानुक्रोशं यशस्विनम् । यतस्त्वामवगच्छन्ति ततः संबोधयाम्यहम् ॥
अत्र उचितविषये दाता त्वं, उचितधनादिसंग्राहकश्च । अतः प्राणानप्य विगणय्य मच्छनिबर्हणे तव राज्यप्राप्तौ व साहाय्यं कृतवतां पूजनीयानामेतेषा पूजने नियोजया-३७२
धर्माकृते
मीत्युक्तया स्वाभिलषितकार्याय तदभिज्ञ एव नियोक्तव्य इति सूचितम् । तथा ब कामन्दके
यो यद्वस्तु विजानाति ते तत्र विनियोजयेत् ॥ इति ।
होने रतिगुणैस्सर्वैरभिहन्तारमाहवे ।
स्वजन्ति नृपतिं सैम्यास्तं विनास्ते नरेश्वरम् ॥
अत्र सेनासौख्य संपादकदानमानादिगुणवर्जितं प्राणहानिकरे युद्ध एव केवलं पुनः पुनर्नियोक्तारं योधा हत्यजन्तीत्युक्तम् । तथा च कामन्दके -
आजीव्यस्सर्वभूताना राजा पर्जन्यवद्भवेत् । निराजीव्यं त्यजन्त्येनं शुष्कं वृक्षमिवांडजाः ॥ अर्थार्थी जीवलोकोऽयं ज्वलन्तमुपसर्पति । क्षीणक्षीरां निराजीव्यां वत्सम्त्यजति मातरम् ॥ इति । इत्युपदिश्य धनकनकभूषणादिभि विभीषणसंमानितान् मुदिताश्च तान् वनचारिणः पश्यन् संतुष्टमानसो राम सीतया लक्ष्मणेन चाधिरुह्य तद्विमानं सुग्रीवप्रमुखानेवमुवाच -
Haarर्य कृतमिदं भवद्भिर्वानरोत्तमाः । अनुज्ञाता मया सर्वे यथेष्टं प्रतिगच्छत ॥
यत्तु कार्य वयस्येन सुहृदा वा परंतप । कृतं सुग्रीव तत्सर्वे भवताऽधर्मभीरुणा ॥
स्वराज्ये वस लङ्कायां मया दत्ते विभीषण । अयोध्यां प्रतियास्यामि राजधानीं पितुर्मम ॥ इति ।
तदनु भवता सह वयमपि समागम्य नगरीं,
दृष्ट्वा त्वामभिषेकाई कौसल्यामभिवाद्य च । अचिरेणागमिष्यामः स्वान् गृहान् नृपतेः सुत ॥
इति वदतो वानरानू,
अब्रवीद्राघवः श्रीमान्स सुग्रीवविभीषणान् । प्रियात्प्रियतरं लब्ध यदहं ससुहृज्जन ॥
सर्वैर्भवद्भिः सहितः प्रीतिं लप्स्ये पुरीं गतः ।
युद्धकाण्डः ।
१७*
अनेन शत्रुहननजनितहर्षेण पुरी प्रविशन्तं राजानं सुहृदः सहैव गच्छेयुरिति सूचितम् । अन एवं सुगालवधानन्तरं निखिलसुहृज्जन परिवृतावेव मधुरा प्रविष्टौ रामकृष्णाविति प्रतिपादितं हरिवंशे
Andhbullogspot
प्रविशन्त पुरीं रम्यां गोविन्दं राममेव च । अनुजग्मुर्यदुगणाः शक्र देवगणा इव ॥ इति ।
क्षिप्रमारोह सुग्रीव विमानं वानरैस्सह ।
स्वमध्यारोह सामात्यो राक्षसेन्द्र विभीषण ॥
इति तावदादिश्य, यथासुग्वमसचायमधिरुह्योपविष्टतैः तैरभिपूर्ण सौवर्णं तद्विमानं तृर्गमुत्पतेत्याज्ञापयामास ॥
षड्विंशतिशततमे -
अनुज्ञानं तु रामेण तद्विमानमनुत्तमम् । उत्पपात महामेघः श्वसनेनोद्धतो यथा ॥
पातयित्वा ततश्चक्षुः सर्वतो रघुनन्दनः । अब्रवीन्मैथिलीं सीतां रामः शशिनिभाननाम् ॥
कैलासशिखराकारे त्रिकूटशिखरे स्थिताम् । aaritrea वैदेहि निर्मितां विश्वकर्मणा ॥
अत्र रावणवधानन्तरं सीताया अपवादपरिहाराय निष्ठुर भाषणाभिप्रवेशोपेक्षणादिना क्लेशमुत्पाद्य अनन्तरं तदुपशमनार्थं लङ्कादिविषयप्रदर्शनेन सतोषकरणात् धार्मिका महापुरुषाः धर्मविरोधं इष्टजने नेष्टुर्याचरणेनापि परिहृत्य तत्प्रयुक्तं क्लेशं विषयान्तर- प्रदर्शनेन चाटूक्तया निराकुर्वन्तीति सूचितम् ॥
अत एव दमयन्तीकृतभर्तन्तरवरणयनश्रवणेन कुपितो नलः तां नैष्टुयं श्रावयित्वा तत्प्रयुक्तक्लेशं स्ववृत्तार्थकथनेन निराकृतवानिति प्रतिपादितं वनपर्वणि
कथं नु नारी भर्तारमनुरक्तमनुत्रतम् । उत्सृज्य वरयेदन्यं यथा त्वं भीरु कर्हिचित् ॥ ततस्तौ सहितौ रात्रीं कथयन्तौ पुरातनम् । वने विचरतं सर्वमूषतुर्मुदितौ नृप ॥ इति ।
अत एव दुष्यन्तः शकुन्तलां सपुत्रां स्वसमीपमागता निर्भयै तदीयशपथानन्तरं
तां परिसांख्य वासोदानादिभि पूजितवानिति प्रतिपादितमादिपर्वणि-
[[३७४]]
धर्माकृते
असत्यवचना नार्यः कस्ते श्रद्धास्यते वचः ।
विश्वामित्रो ब्राह्मणखे लुब्धः कामवशं गतः ॥
मेनकाप्सरसा श्रेष्ठा महर्षीणां पिता च ते । तयोरपत्यं कस्मात्त्वं पुंश्चलीव प्रभाषसे ॥ अश्रद्धेयमिदं वाक्यं कथयन्ती न लज्जसे । विशेषतो मत्सकाशे दुष्टतापसि गम्यताम् ॥ अथान्तरिक्षे दुष्यन्तं वागुवाचाशरीरिणी । भरस्त्र पुत्रं दुष्यन्त मावमंस्थाः शकुन्तलाम् ॥ तां विशोध्य ततो राजा दैवतैस्समहर्षिभिः । हृष्टप्रमुदितश्चापि प्रतिजग्राह तं सुतम् ॥ तां चैव भार्या दुष्यन्त पूजयामास सर्वतः । अत्रवीचैव ता राजा सांत्वपूर्वमिदं वचः ॥
लोकस्यायं परोक्षस्तु संबन्धो नौ पुराऽभवत् । कृतो लोकसमक्षोऽयं संबन्धो वै त्वया सह ॥ तस्मादेतन्मया देवि त्वच्छुद्ध्यर्थं विचारितम् । मन्यते चैत्र लोकस्ते स्त्रीभावान्मयि सगतम् ॥ यच्च कोपितयाऽत्यर्थं त्वयोक्तोऽस्म्यप्रियं प्रिये । प्रणयिन्या विशालाक्षि तत्क्षान्तं ते मया शुभे ॥ नामेवमुक्त्वा राजर्षिर्दुष्यन्तो महिषीं प्रियाम् । बासोभिरन्नपानैश्च पूजयामास भारत ॥ इति ।
पतदायोधनं पश्य मांसशोणितकर्दमम् । हरीणां राक्षसानां च सीते विशसनं महत् ॥
अन दत्तवरः शेते प्रमाथी राक्षसेश्वरः । तव हेतोर्विशालाक्षि रावणो निर्जितो मया ॥
कुंभकर्णोsa निहतः प्रहस्तश्च निशाचरः । धूम्राक्षश्चात निहतो वानरेण हनूमता ॥
विद्युन्माली हतश्चात्र सुषेणेन महात्मना । लक्ष्मणेनेन्द्र जिश्चात रावणिर्निर्जितो रणे ॥
अंगदेनाa freतो विकटो नाम राक्षसः । विरूपाक्षश्च दुष्प्रेक्षो महापार्श्वमहोदरी ॥
युद्धकाण्ड ।
अकंपनश्च निहतो वलिनोन्ये च राक्षसाः । त्रिशिराश्चातिकायश्च देवान्तकनरान्तकौ ॥
युद्धोन्मश्च मत्तश्च राक्षसप्रवरौ हतौ ।
[[३७५]]
निकुम्भश्चैव कुंभश्च कुंभकर्णात्मजावुभौ ॥
वज्रदंष्ट्रश्च दंष्ट्रश्च बहवो राक्षसा हताः । मकराक्षश्च दुर्धर्षो मया युधि निपातितः ॥
कंपनश्चात निहतः शोणिताक्षश्च वीर्यवान् । यूपाक्षश्च प्रजङ्घश्च निहतोsa महाहवे ॥ विद्युज्जिह्वोऽल निहतो राक्षसो भीमदर्शनः । यशशत्रुश्च निहतः सुप्तमश्च महाबलः ॥
सूर्यशत्रुश्च निहतो ब्रह्मशत्रुस्तथापरः । अत्र मन्दोदरी नाम भार्या तं पर्यदेवयत् ॥
सपत्नीनां सहस्रेण सात्रेण परिवारिता । एतत्तु दृश्यतें तीर्थ समुद्रस्य वरानने ॥
यत्र सागरमुत्तीर्य तां रात्रिमुषिता वयम् । एष सेतुर्मया बद्धः सागरे सलिलार्णवे ॥
तव हेतोविंशालाक्षि नलसेतुस्सुदुष्करः । पश्य सागरमक्षोभ्यं वैदेहि वरुणालयम् ॥
अपारमभिगर्जन्तं शङ्खशुक्तिनिषेवितम् । हिरण्यनाभं शैलेन्द्रं काञ्चनं पश्य मैथिलि ॥
स्वदर्थ यो हनुमते भिवा सागरमुद्गतः । एतत्कुक्षी समुद्रस्य स्कन्धावार निवेशनम् ॥
पतस्तु दृश्यते तीर्थ सागरस्य महात्मनः । सेतुबन्ध इति ख्यातं त्रैलोक्येन च पूजितम् ॥
एतपवित्रमतुलं महापातकनाशनम् ।
GE
धर्माकूते
अत्र सेतुबन्धस्य ब्रह्महत्यादिमहापातकनाशकत्वमुक्तं । तथा च पराशरः सेतुं दृष्ट्रा समुद्रस्य ब्रह्महत्या व्यपोहति ॥ इति ।
ननु सेतुदर्शनमात्रेण महापातकनिवृत्तौ तत्रैव स्थित्वा पातकमाचरतां खलानामपि पातकनिवृत्तिप्रसंगादिति चेन्न, परिषदुपदिष्टनियमाचरणपूर्वकं सेतुदर्शनस्यैव पातक- निवर्तकत्वात् । तथा च पराशरमाधवीये
चतुर्विधोपपन्नस्तु विधिवद्ब्रह्मघातके । समुद्रसेतुगमनं प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् ॥ इति ।
अत्र विधिवदित्युक्तं, कोऽसौ विधिरित्यत आह
सेतुबन्धपथे भिक्षा चातुर्वर्ण्यात्समाचरेत् । वर्जयित्वा विकर्मस्थान छत्रोपान द्विवर्जितः ॥ मिक्षाप्रकारमाह
अत्र दुष्कृतकर्मा वै महापातककारकः । गृहद्वारेषु भिक्षार्थ भिक्षार्थी ब्रह्मघातकः ॥
कृत्वा पापं न गुहेत गुह्यमानं विवर्धते ॥ इति ।
तस्य मार्गे अवस्थानदेशे विशेषमाह
गोकुलेषु वसेश्चैव ग्रामेषु नगरेषु च । तपोवनेषु तीर्थेषु नदीप्रस्रवणेषु च ॥
निवासस्थोऽपि पापप्रख्यापनं कुर्यात् ॥
येतेषु ख्यापयन्नेत. पुण्यं गत्वा तु सागरम् । दशयोजनविस्तीर्णं शतयोजनमायतम् ॥ रामचन्द्रसमादिष्टं नलसंचयसचितम् । सेतुं दृष्ट्रा समुद्रस्य ब्रह्महत्यां व्यपोहति । सेतुदर्शनानन्तरं कर्तव्यमाह
सेतुं दृष्ट्रा विशुद्धात्मा त्रगाहेतु सागरम् ।
एवं च परिषदुक्तप्रकारेण पापप्रख्यापनपुरस्सर यात्रा कृत्वा सेतौ दृष्टे सति सत्पापक्षय इत्यभिप्रायः इति ॥
स्नानानन्तरं रामेण प्रतिष्ठितं लिङ्ग द्रष्टव्यमित्युक्तं कूर्मपुराणे । रामं प्रति महादेवः- ये त्वया स्थापितं लिङ्गं द्रक्ष्यन्त्येते द्विजातय । महापातकसंयुक्तास्तेषा पापं विनश्यति ॥
अन्यानि चापि पापानि स्त्रातस्यात्र महोदधौ ।
दर्शनादेव लिङ्गस्य नाशयन्ति न संशयः ॥ इति ।
भत्र पूर्व महादेवः प्रसादमकरोत्प्रभुः ।
युद्धकाण्डः ।
[[३७७]]
अनेन महादेव श्रीरामभद्रस्य पूर्वं प्रसादं कृतवानिति प्रतिपादिनम् । किमत्र रूढ्या महादेवशब्देन शिवोऽभिपीयते उन महाश्चासौ देवश्चेति योगेन समुद्र इति सदेहे यद्यपि प्रचलया रुच्या शिवोऽभिधातुं शक्यते, तथापि नचेह तत्सभवति पूर्व शिवप्रसादस्यानुक्तत्वात् । नच एतदनु पादबलादसिद्धोऽपि शिवप्रसादः कल्प्यत इति वाच्यं, समुद्रप्रमादेनैवोपपत्तौ असिद्ध शिवप्रसादकल्पनाया अन्याय्यत्वात् । अत एव आग्नेय्यामीमुपतिष्ठत इत्यत्र अक्लृप्तक सबन्धान्मेयीं परित्यज्य प्रकरणप्रमाणसिद्धऋतु- संबन्धायीग्रहणमेत्र न्याय्यमित्युक्तं पूर्वतन्त्रे । अभ्यधायि च अत्र पूर्व समुद्रप्रसाद
विधास्ये राम येनापि विषहिष्येऽप्यहं यथा । ग्राहा न प्रहरिष्यन्ति यावत्सेना तरिष्यति ॥
एव सेतुं महोत्साहः करोतु मयि वानर । तदहं धारयिष्यामि इति ।
महच्छब्दवाच्यत्वं च समुद्रस्य ’ अस्मिन्महत्यर्णवे’ इति मन्त्रलिङ्गात्, आपणे महदूव्योम जलमित्याद्ये करातमुदकनामानीति वेदनिघटौ महच्छन्द्रस्य उदकनामत्व- दर्शनाच्च, महांश्चासौ देवश्चेति योगव्युत्पच्या समुद्र एवाभिधीयत इति चेदत्रोच्यते - ’ महादेवं महापुरुषं वाऽर्चयेत्’ इति कल्पसूत्रात्, ‘वामदेवो महादेवो विरूपाक्ष- स्त्रिलोचनः’ इत्यभिधानकोशाच्च महादेवशब्देन रूया शिप एवाभिवीयते । रूढिश्च योगाइली बसी । व्यवस्थापितं चैतत् ’ अहीनो वा प्रकरणाद्भौग.’ इति तार्तीयाधिकरणे-
तिस्र एव सायाह्नस्योपसदो द्वादशाहीनस्येति वाक्यमुदाहृत्य न हीनोऽहीन इति योगव्युत्पत्त्या प्रकृनज्योतिष्टोम एव द्वादशोपसत्कृता विकल्पेन विधीयत इति पूर्वपक्षं प्रापय्य अब खः कनाविति अहर्गगे ऋतुविशेषे वाच्ये विहेतखप्रत्ययान्ताद्दीन श्रुत्यवगत- द्वादशाहाद्यहर्गण एवं द्वादशोपसत्त्वं विधीयते रूढे बलीयस्त्वादिति ।
अत एव उत्तरमीमांसायामपि ’ शब्दादेव प्रमित. ’ इत्यधिकरणे -
अंगुष्ठमात्रः पुरुषो ज्योतिरिवाधूमक । ईशानो भूतभव्यस्य स एवाद्य स उ श्वः ॥
इति मन्त्रप्रतिपाद्यगुष्ठनालः पुरुषो जीन एव अंगुष्ठमात्रत्वपरिमाणस्य जीवमात्रधर्म नया परमात्मन्यभावादिति प्राप्ते निरंकुशेशितृत्वयोगेन क्लुप्तया च ज्या परमात्मासाधारण- ईशानश्रुतिचलेन प्रकृतमन्त्रप्रतिपाद्यः परमात्मै न । परिमाणं च कथंचिहृदयाद्यवस्थानमपेक्ष्य परमारमन्युपपादनी त्रमिति रूदिनाबल्ययुकमेवाश्रित्य परमात्मपरत्वं व्यवस्थापितम् ।
D. Y. 49
[[૨૭૮]]
धर्माकृते
यञ्चोक्तमायन्यायेन क्लृप्तसमुद्रप्रसादपरत्वमेव वक्तव्यमिति तत्रोच्यते अप्रसिद्धस्यापि शिवप्रसादस्य शिवे महादेवशब्दरू दिलेन प्रतिपादनसभवात् । अत एव पूर्वतन्त्रे वर्षासु रथकार आदधीतेत्यत्र रथकारशब्दस्य रथं करोतीति योगशक्तिलभ्यं प्रमाणान्तरसिद्धविद्यं त्रैवर्णिकमपहाय,
शूद्राया करणो वैश्यान्माहिप्यो विस्त्रिया नृपात् । रथकारस्तु माहिष्यात् करण्या यस्य सभवः ॥
इति स्मृति प्रसिद्धरूढिशक्तिबलेन अक्लृप्तविद्यजातिविशेषपरत्वमेवेति निर्णीतं । तदिहापि महादेवशब्दरूढिबलेनाप्रसिद्ध शिवप्रसाद कल्पनमपि न्याय्यमेव ॥
वस्तुतस्तु शिवप्रसादोऽपि पूर्वक्तृप्त एव । न हि शिवप्रसादस्य सिद्धत्वे प्राकू प्रतिपादनेन भवितव्यमिति नियमोऽस्ति । ततत्काले अप्रतिपादितानामपि पायसादीनां प्रकरणान्तरे सिद्धवत्प्रतिपादनस्य बहुलमुपलम्भात् । यथा किष्किन्धाकाण्डे -
परमानं तु वैदेह्या ज्ञात्वा दास्यति वासव । यदन्नममृतप्रख्यं सुराणामपि दुर्लभम् ॥
तदन्नं मैथिली प्राप्य विज्ञायेन्द्रादिदं त्विति । अग्रमुद्धृत्य रामाय भूतले निर्वपिप्यति ॥ इति । यथा वा सुन्दरकाण्डे
क्षितामिषीका काकस्य कोपादेकाक्षिशातनीम् । ममशिलायास्तिलको गण्डपार्श्वे निवेशितः ॥
स्वया प्रणष्टे तिलके तं किल स्मर्तुमर्हसि ॥ इति ।
मंत्र चात्र काण्डे
अभिष्टोमादिभिर्यज्ञैरिष्टवानाप्तदक्षिणै ।
+
अग्निहोत्रेण संस्कारं केन त्वं तु न लप्स्यसे ॥ इति ।
किंच निग्रायात्समुद्राद्रामस्य प्रसादप्राप्तिवर्णनमध्यगतं । यानि तु समुद्रप्रसाद- परत्वेनोदाहृतानि विधास्ये राम येनापीत्यादीनि वचनानि तानि न प्रसादपराणि; किंतु अभोवाच रघुश्रेष्ठः सागरं दारुणं वचः । अद्य त्वां शोषयिष्यामि सपाताल महार्णव ॥ शरनिर्दग्धतोयस्य परिशुष्कस्य सागर । मया शोषितगात्रस्य परुित्पद्यते महान् ॥
शुरूकाण्डः ।
[[३७९]]
मत्कार्मुकविसृष्टेन शरवर्षेण सागर । पारं तेऽद्य गमिष्यन्ति परेिव लवङ्गमाः ॥
इति रामनिर्भत्सनेन भीतस्य,
अत्रवीत्प्राञ्जलिर्वाक्यं राघवं शरपाणिनम् ।
इति कृताञ्जलिपुटत्वेनावगतस्य प्रातिकूल्याचरणं विना आनुकूल्या चरणपराण्येव । निग्रहेणैव वशं नीतस्समुद्रो नतु प्रसादनेनेत्ययमर्थः रामायणतात्पर्यज्ञाना प्राचीनानां वचनादप्यव- गम्यते
स श्रेयांसि बहूनि सदिशत्रु वो वीरः कृपात्मा शुचि-
नेत्रान्तजरक्तिमा समतनोदब्धे शराग्रे स्थितिम् ।
यद्वीक्षा विमतानुजाय सदयो लङ्काविपत्यं ददौ
यत्पादाब्जपरागपालिरकरोत्पाषाणमेणीदृशम् ॥
क्षुद्रास्संत्रासमेनं विजहत हरयो भिन्नशक्रे मकुंभा
युष्मद्गात्रेषु लज्जा दधति परममी सायका सपतन्तः । सौमित्र तिष्ठ पात्र त्वमपि नहि रुषां नन्वहं मेघनादः
किञ्चिद्भ्रूभङ्गलीला नियमितजलधिं राममन्वेषयामि ॥
इति । शिवप्रसादस्तु रामे उचिन शिवविष्ण्वो परस्परं प्रसाद्यप्रसादकभावस्य बहुषु स्थलेषु दर्शनात् । तथाच द्रोणपर्वणि
पार्वत्या सहितं देवं भूतसधैश्च भास्वरैः । स्तूयमानं स्तवैर्दिव्यैर्ऋषिभिर्ब्रह्मवादिभिः ॥
वासुदेवस्तु तं दृष्ट्वा जगाम शिरसा क्षितिम् ।
पार्थेन सह धर्मात्मा गृणन् ब्रह्म सनातनम् ॥ इति ।
तथा हरिवंशेऽपि
सहोपेत्याह गोविन्द सांत्वपूर्वमुमापतिः । कृष्ण कृष्ण जगन्नाथ जाने त्वां पुरुषोत्तमम् ॥
तत्प्रसीदाऽभयं दत्तं बाणस्यास्य मया प्रभो ।
मया दतवरो दैत्यस्तनस्त्वा क्षमयाम्यहम् ॥ इति ।
प्रपञ्चितश्चायमर्थो विस्तरेण बालकाण्डे परशुरामसंवादे । प्रतिपादितश्चात्रै व
विस्पष्टुं शिवप्रसादः,
*૮૦
धर्माते
ततो वैश्रवणो राजा यमश्वामित्रकर्शनः । सहस्राक्षो महेन्द्रश्च वरुणच परंतपः ॥ षडर्धनयनः श्रीमान् महादेवो वृषभ । कर्ता सर्वस्य लोकस्य ब्रह्मा ब्रह्मविदां वरः ॥ एते सर्वे समागम्य विमानैस्सूर्यसनिभै । आगम्य नगरी लङ्कामभिजग्मुश्च राघवम् ॥
ततः
इदं शुभतरं वाक्यं व्याजहार महेश्वर । एष राजा विमानस्थ पिता दशरथस्तव ॥ काकुत्स्थ मानुषे लोके गुरूस्तव महायशा । इन्द्रलोकं गतः श्रीमान् त्वया पुत्रेण तारित ॥ लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा स्वमेनमभिवादय । महादेववच श्रुला काकुत्स्थ. सहलक्ष्मण ॥
विमानशिखरस्थस्य प्रणाममकरोत्थितुः ॥ इति ।
महादेवप्रसादेन पित्रा मम समागम । इति च । तस्मान्महादेवप्रसाद शिवप्रसाद एव ।
ॐ
यदि तु शिवापेक्षया उत्कृष्टस्य विष्णो रामस्य शिवात् प्रसादवर्णनमनुचितमिति मतं, तदा शिवापेक्षया निकृष्टसमुद्रप्रसादवर्णनं वृश्चिकभयात्पलायमानस्य आशीविषमुख- निपतनमनुसरति । एवं सत्यपि यस्य कस्यचित्प्रसादो वा भवतु, शिवसबन्धो माभूदिति यद्युच्येत, एवमपि
पृथिवी सलिलं तेजो वायुराकाशमेव च । सूर्याचन्द्रमसौ सोमयाजी चेत्यष्टमूर्तयः ॥
या सृष्टिस्त्रष्टुराद्या’ इत्यादिवचने. अष्टमूर्तित्वेनावगतं शिवांशभूतजलात्मक- समुद्रस्य प्रसादवर्णनमपि घट्टकुटी मानवृत्तान्तन्यायेन शिवप्रसाद एव पर्यवस्यतीति शिवप्रसादपरत्यमेव युक्तम् ।
किंच अत्र रामेण प्रतिपाणे पूर्ववृत्तानामर्थानामानुपूर्येण कथनावसरे पूर्वशब्द विहायैव अत्रेति तद्वृतान्तं निरूपयता महादेवप्रसादप्रतिपादनावसरे अत्र पूर्व महादेव इति अधिकस्य पूर्वशब्दस्यापि प्रयोगात् शिवकृतप्रसादद्वयं रामभद्रस्यास्तीति गम्यते । अत्र रावणवधानन्तरं सकलदेव नामनिधौ शिवकृतः,
एष राजा विमानस्थ पिता दारयस्तव । लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा तमेनमभिवादय ॥ महादेववचः श्रुत्वा काकुत्स्थ. सहलक्ष्मणः । विमान शिखरस्थस्य प्रणाममकरोत्पितुः ॥ इति प्रतिपादित, भरतं प्रति हनुमत्प्रेषणावसरे,
थुइकाण्डः ।
महादेवप्रसादेन चित्रा मम समागमः ।
इत्यनुदितः एकः । न चात्रापि महादेव महेश्वरशब्दाभ्या शिवोन प्रतिपाद्यत इति वाच्यम्,
षडनयनः श्रीमान् महादेवी वृषध्वजः ।
इति तस्यैव प्रकृतत्वात् ।
‘वामदेवो महादेवो विरूपाक्ष त्रिलोवन’ ।’ ‘ऋतुध्वंसी वृषध्वज.’ ‘शिवः शूली महेश्वरः " इति नामकोश-सिद्ध्या महादेवमहेश्वरशब्दयो शिववाचकत्वावगमेन,
हरियैथैकः पुरुषोत्तम स्मृतो महेश्वरस्यम् एव नापरः ।
तथा विदुम मुनयश्शतक्रतुं द्वितीयगामी नहि शब्द एष नः ॥
इति कालिदासवचनेन असाधारण्यावगमाच्च महादेव महेश्वरशब्दाभ्यां शिवप्रतिपादनस्यैव युक्तत्वात् एवरूपात् शिवप्रसादात् पूर्वभाविनं शिवप्रसादं अत्र पूर्व महादेव इत्यभि - हितवान् इत्यर्थवर्णनमेव युक्तम् । समुद्रपरत्वे तत्कृतप्रसादद्वयाभावेन पूर्वपदाऽऽनर्थक्य- प्रसंगात् । तस्मान्महादेवप्रसादोऽत्र शिवप्रसाद एवेति सिद्धम् ।
इत्थं अत्र पूर्व महादेव इत्येतस्य पूर्वोतरग्रन्थपर्यालोचनया लब्धोऽर्थः प्रतिपादितः ।
वर्णितम्
अप्पय्यदीक्षितैः पुराणान्तरवचनपर्यालोचनया अवत्यवचनानामित्थं स्वारस्यं
यस्यासतेस्म शिविरं शिव दक्षिणा कुक्षिं गते जलनिधेर्नल से तुक्लस्यै । तस्मिन् जगाद्वेदितभूमनि सेतुबन्धे पूर्वं प्रसन्न इति च त्वयि भक्तिमूचे ॥
यस्य लक्ष्मीकल्पसिद्धस्य सेतुबन्ध इति नाम्ना प्रसिद्धस्य सेतोर्दक्षिणा समुद्रस्य कुक्षिं गते इदानीन्तननलसेतुनिर्माणाय सेनानिवेश आसते स्म, तस्मिन् लक्ष्मीकल्पसिद्धे महापातकनाशने पवित्रतरे त्रैलोक्यपूजिते सेतुबन्धाख्ये पूर्व महादेवः प्रसादमकरोत् । अतः श्रीरामभद्रस्य शिवे भक्तिरनादिसिद्धाऽवगता । इदानीन्तननलसेतुव्यतिरिक्त कूर्म- पुराणप्रतिपादितपूर्वकल्पसिद्धसेतुबन्धाख्य सेतु विषयत्व एव,
एतत्तु दृश्यते तीर्थं सागरस्य महात्मनः । सेतुबन्ध इति ख्यातं त्रैलोक्येनाभिपूजितम् ॥ एतत्पवित्रमतुलं महापातकनाशनम् । अत्र पूर्वं महादेवः प्रसादमकरोत्प्रभुः ॥ इत्यादिश्लोकैत्रैलोक्यपूजितत्वमहापातकनाशकत्वपवित्रत्वादीनां सिद्धवत्प्रतिपादनं संगच्छते।धर्माते
नूतननलसेतुविषयत्वे तु सिद्धवत्तया त्रैलोक्यपूजितत्वादिप्रतिपादनं असङ्गतं स्यात् । तच रामस्य शिवप्रसाद. कूर्मपुराणे रामायणेोपाख्याने रावणवधानन्तरं प्रतिप्रयाणवृत्तान्तकथने विवृत
सेतुमध्ये महादेवमीशानं कृत्तिवाससम् । स्थापयामास लिंग त पूजयामास राघवः ॥ तस्य देवो महादेव पार्वया सह शंकर । प्रत्यक्षमेव भगवान् दत्तवान् वरमुत्तमम् ॥
ये स्वया स्थापितं लिंगं द्रक्ष्यंते ते द्विजातयः । महापातकसंयुक्तास्तेषां पापं विनश्यति ॥
अन्यानि चैत्र पापानि स्नातस्यात्र महोदधौ । दर्शनादेव लिङ्गस्य नाशं यान्ति न संशयः ॥ यावत्स्थास्यन्ति गिरयो यावदेव च मेदिनी । यावत्सेतुश्च तावच्च स्थास्याम्यत्र तिरोहितः ॥
स्नानं दानं जपः श्राद्धं भविष्यत्यक्षय पलम् । स्मरणादेव लिङ्गस्य दिनपापं प्रणश्यति ॥ इति । एवं च अत्रत्यपूर्वोत्तरवचनपर्यालोचनया उदाहृत कूर्मपुराणवचनपर्यालोचनया च महादेव प्रसादः शिवप्रसाद एवेति सिद्धम् । व्यक्तं चैतन्महापुरुषाणां श्रीकृष्णार्जुन- प्रभृतीनामपि शिवमुद्दिश्य तपश्चरणेन पूजादिभिश्च महादेवप्रसादं लब्ध्चैव जयो लब्ध इति प्रतिपादनाद्भारतादिषु । तत्र हरिवंशे श्रीकृष्णेन पारिजातहरणे महादेवं संपूज्य तदीयवर- प्रसादेनैव इन्द्रजयः प्राप्त इति प्रतिपादितम् । श्रीकृष्णः-
दध्यौ गङ्गां सरिच्छ्रेष्ठां नमस्कृत्य वृषध्वजम् । अथाययौ विष्णुपदी स्मृता कृष्णेन भारत ॥
संपूज्य ता ततः कृष्णः कृत्वा स्वानमधोक्षजः ।
उदकं च गृहीत्वाऽथ बिल्वं च हरिरव्ययः ॥
देवमावाहयामास रुद्रं सर्वेश्वरेश्वरम् । ततः प्राप्तो महादेवस्सोमशेखरवरः प्रभुः ।
तस्याम्बुपरि बिल्वस्य तथा गङ्गोदकस्य च । तं पारिजातकुसुमैरर्चयामास केशवः ॥
तुष्टाव वाग्भिरीशेशं सर्वकर्तारमीश्वरम् ॥
नान्यस्त्वत्तः परमो देवदेवो जगत्पतिः सुरसंघारिहन्ता ।
यस्मादीशो महतामीश्वराणा भर्ता नार्यः प्रीतिदः प्राणदश्व ॥
युद्धकाण्डः ।
तस्माद्धि त्वामीश्वरं प्राहुरीशं सन्तो विद्वासः सर्वशास्त्रार्थतत्त्वम् । भूतं यस्माज्जगदाद्यं तु वीर त्वत्तोव्यक्तादक्षराक्षरेश ।
[[३८३]]
इति संस्तूयमानस्तु भगवान् गोवृषध्वजः । प्रसार्य दक्षिण हस्तं वासुदेनमथाब्रवीत् ॥ मनीषितानामर्थानां प्राप्तिस्तेस्तु सुरोत्तम । पारिजातस्य हर्ता त्वं माभूत्ते मनसि व्यथा ॥ यथा मैनाकमाश्रित्य तपस्त्वमकरोः प्रभो । तथा मम वरं कृष्ण सस्मृत्य स्थैर्यमाप्नुहि ॥ अवध्यस्त्वमजय्यस्त्वमतः शूरतरस्तथा । भवितासीत्यवोचं यत्तत्तथा न तदन्यथा ॥ इति । एवं वनपर्वण्यपि साल्ववधार्थं प्रस्थानसमये शिवं प्रणम्य प्रस्थितोऽस्मीति धर्मराजं प्रति भगवानाह
तैः प्रहृष्टात्मभिर्वीरैराशीर्भिरभिनन्दितः । वाचयित्वा द्विजश्रेष्ठान् प्रणम्य शिरसा भवम् ॥
प्रयतोऽस्मि नख्याघ्र बलेन महता वृत ॥
इति । एवं भारते सैन्ययार्थमर्जुनेन इन्द्रकीलपर्वते श्रीशिवमुद्दिश्य नियमेन तपश्चरण- पूर्वकं शिवपूजनं कृतं । ततस्तुष्टेन शिवेन पाशुपतादिमहाम्त्रोपदेशवरदानादिकं कृतं । शिवप्रसादेनैव तत्सैन्यजयो लब्ध इति प्रतिपादितं वनपर्वणि किरातार्जुनीये इन्द्रकील- पर्वतगमनानन्तरं
oppo
रमणीये वनोद्देशे रममाणोऽर्जुनस्तदा । तपस्युग्रे वर्तमानमुग्रतेजा महामनाः ॥
जीणं च पतितं भूमौ पर्ण समुपयुक्तवान् ॥
दर्भचीरं निवेश्याऽथ दण्ड । जिन विभूषितः । पूर्णे पूर्णे त्रिरात्रे तु मासमेकं फलाशनः । द्विगुणेन हि कालेन द्वितीयं मासमभ्यगात् ॥ तृतीयमपि मासं सः पक्षेणाहारमाहरत् । चतुर्थे त्वथ संप्राप्ते मासे भरतसत्तमः ॥ वायुभक्षो महाबाहुरभवत्पाण्डुनन्दन । ऊर्ध्वबाहुर्निरालम्बः पादांगुष्ठाग्रधिष्ठितः ॥ सदोपस्पर्शनाच्चास्य बभूवुरमितौजस. । विद्युदग्भोरुहनिभा जटास्तस्य महात्मनः ॥ ततो महर्षयस्सर्वे जग्मुर्देवं पिनाकिनम् । निवेदयिषवः पार्थं तपस्ये समास्थितम् ॥
तं प्रणम्य महादेवं शशंसु पार्थकर्म तत् ॥
ततः
पिनाकपाणिर्भगवान् सर्वपापहरी हरः ॥
कैरातं वेषमास्थाय काञ्चनद्रुमसंनिभम् । देव्या सहोमया श्रीमान् समानत्रतशीलया ॥
છે
धर्माकृते
निप्पपात महार्चिष्मान् दहनो देवानिव ।
तत. वराहरूपिणं दनोः पुत्रं अर्जुनेन वेध्यतया बाणलक्ष्यीकृतं स्वयं हन्तुमारेभे । ततश्वार्जुनस्य किरातवेषेण परमेश्वरेण सह युद्धमभवत् । ततः
रुधिरेणाऽऽप्लुताङ्गस्तु पाण्डवो भृशदुःखितः । शरण्यं शरणं गत्वा भगवन्तं पिनाकिनम् ॥
मृण्मयं स्थण्डिलं कृत्वा माल्येनापूजयद्भवम् ।
तच्च माल्यं तदा पार्थः किरातशिरसि स्थितम् ॥
अपश्यत्पाण्डवश्रेष्ठो हर्षेण प्रकृति गतः । पपात पादयोस्तस्य तत प्रीतोऽभवद्भवः ॥ उवाच चैत्र वचसा मेघगम्भीरगीहरः । जातविस्मयमालोक्य तपःक्षीणाङ्गसहतिम् ॥
शिवः
भो भो फाल्गुन तुष्टोऽस्मि कर्मणाऽप्रतिमेन ते ।
शौर्येणानेन धृत्या च क्षत्रियो नास्ति ते समः ॥
समं तेजश्च वीर्य च ममाद्य तव चानघ । प्रीतस्तेऽहं महाबाहो पश्य मां भरतर्षभ ॥
अर्जुनः
श्रीशिवः
ददामि ते विशालाक्ष चक्षुः पूर्वऋषिर्भवान् । विजेष्यसि रणे शत्रुापि सर्वान् दिवौकसः ॥ प्रीत्या च तेऽहं दास्यामि यदस्त्रमनिवारितम् । त्वं हि शक्तो मदीय तच्छस्त्रं धारयितुं क्षणात् ॥
भवान् ददाति चेन्मह्यं कामं प्रीत्या वृषध्वज । कामये दिव्यमस्त्रं तत् घोरं पाशुपतं प्रभो ॥ यत्तद्ब्रह्मशिरो नाम भीमं रौद्रपराक्रमम् ।
ददामि तेऽस्त्रं दयितं महाशुपतं विभो । समर्थो धारगे मोक्षे संहारे चासि पाण्डव ॥
नैतद्वेद महेन्द्रोऽपि न यमो न च यक्षराष्ट्र ।
वरुणो अथवा वायुः कुनो वेत्स्यन्ति मानवाः ॥
नस्तरसहसा पार्थ मोक्तव्ये पुरुषे कचित् । जगद्विनाशयेत्सर्वमरुपतेजसि पातितं ॥
युद्धकाण्ड ।
[[३८५]]
अवध्यो नाम नास्त्यस्य त्रैलोक्ये सचराचरे । मनसा चक्षुषा वाचा धनुषा च निपात्यते ॥ प्रीतिमानस्मि ते पार्थ भवान्सत्यपराक्रमः । गृहाण वरमस्मत्तः काक्षितं पुरुषोत्तम ॥ न त्वया सदृशः कश्चित् पुमान् मयेषु मानद । दिवि वा विद्यते क्षत्रं तत्प्रधानमरिदम ॥ इति । तथा द्रोणपर्वणि अर्जुनेन नतिस्तुत्यादिसमाराधितपरमेश्वरप्रसादाद् जयद्रथवधाय वरो लब्ध इति प्रतिपादितम् । जयद्रथवधे अर्जुनेन कृतां प्रतिज्ञा शिवप्रसादेन विना दुस्तरा मत्या भगवान् वासुदेवः स्वप्ने साम्बशिवसमीपमर्जुनं नीत्वा स्तुतिनत्यादिना परमेश्वरं तोषयित्वा शिवसकाशात् पूर्वदत्तपाशुपतास्त्रस्मरणवरदानादिकं कारयित्वा जयद्रथ- वधरूपं जयं प्रापितवान् इति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि
ततः प्रीतं भवं ज्ञात्वा स्मृतिमानर्जुनस्तदा । वरमारण्यके दत्त दर्शनं शंकरस्य च ॥
मनसा चिन्तयामास तन्मे संपद्यतामिति ।
इति परमेश्वरप्रार्थनामकरोत् ।
तस्य तन्मतमाज्ञाय प्रीतः प्रादाद्वरं भवः । तच्च पाशुपतं घोरं प्रतिज्ञायाश्च पालनम् ॥ ततः पाशुपतं दिव्यमवाप्य पुनरीश्वरात् । सहृष्टरोमा दुर्धर्षः कृतं कार्यममन्यत ॥
तत्रैव

एवं जयद्रथेनापि शिवप्रसादेनैव चतुर्णां पाण्डवानां जयः कृत इति प्रतिपादितं
धृतराष्ट्रः
किं दत्तं हुतमिष्टं वा किं सुतप्तमथो तपः । सिन्धुराजेन येनैकः पाण्डवान्समवारयत् ॥
संजयः
द्रौपदीहरणे यत्तद्भीमसेनेन निर्जितः । मानात्स तप्तवान्राजा वरार्थी सुमहत्तपः ॥ इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः प्रियेभ्यस्सनिवर्त्य सः । क्षुत्पिपासाऽऽतपसहः कृशो धम निसंततः ॥ देवमाराधयच्छवं गृणन् ब्रह्म सनातनम् । भक्तानुकंपी भगवांश्चक्रे तस्य ततो दयाम् ॥ स्वान्तेऽप्यथ चैवाह हरः सिंधुपतेः सुतम् । वरं वृणीष्व प्रीतोऽस्मि जयद्रथ किमिच्छसि ॥ एवमुक्तस्तु शर्वेण सिन्धुराजो जयद्रथ । उवाच प्रणतो रुद्रं प्रांजलि र्नियतात्मवान् ॥ पाण्डवेयानहं संख्ये भीमवीर्यपराक्रमान् । चारयेयं रथेनैक समस्तानिति भारत ॥ एवमुक्तस्तु देवेशो जयद्रथमथाब्रवीत् । ददामि ते वरं सौम्य विना पार्थे धनञ्जयम् ॥
D. Y. 50.
[[३८६]]
धर्माकूते
वारयिष्यसि संग्रामे चतुरः पाण्डुनन्दनान् । एवमस्त्विति देवेशमुक्त्वाऽमुध्यत पार्थिवः ॥ स तेन वरदानेन दिव्येनास्त्रवलेन च । एक सवारयामास पाण्डवानामनीकिनीम् ॥
इति । पाण्डवैरपि द्वादशवर्षपर्यन्तं वनवासपृथ्वीप्रदक्षिणोत्कृष्ट तीर्थयात्रादिमहर्पिदर्शनरूप- तपश्चर्यादिकं कृत्वा युद्धे जयः प्राप्त इति प्रसिद्धम् । एवमितरैरपि तैस्तैर्महापुरुषै- स्तपश्चर्यासमाराधितशिवप्रसादेनैव महाकार्याणि साधितानीति तत्र तत्र प्रतिपादितम् विस्तरभयान्न लिख्यते । अत्रापि सेतुबन्धनात्प्राक् रामेण,
तपसा सेतुबन्धेन सागरोच्छोषणेन वा । सर्वथा सुसमर्थोऽस्मि सागरस्यास्य लंघने ॥
इत्युक्तम् । अब हि समुद्रतरणे उपायत्वेन तप. सेतुबन्धसागरशोपणानि प्रतिपादि- तानि । तत्र उच्छोषणेनेत्यनेन समुद्रस्य निग्राह्यत्वमेवावगत । ततस्तु देवताप्रसादनद्वारा फलजनक । प्रसादश्च निग्राह्यात्समुद्रादन्यस्य पूज्यस्यैव वक्तव्यः । रामस्य च,
महादेवप्रसादेन पिता मम समागमः ।
इति । कण्ठेोक्तया महादेव एव प्रसाद्य इत्येव गम्यते । अत एव उत्तरकाण्डे लवणासुर- बधार्थं प्रेषितं शत्रुनं प्रति शिवस्य पूज्यत्वं रामो वदति
श्रीमतरिशतिकण्ठस्य कृत्यं हि दुरतिक्रमम् ।
इति । अतः सागरोल्लंघनादौ साघनीभूतं तपः शिवोद्देशेनैव कृतमित्यर्थवर्णनं युक्तम् । एवञ्च श्रीरामेणापि त्रयोदशसंवत्सरपर्यन्तं वनवासमुनिजनसदर्शनवन्याहारनिषेवण स्वधर्म- भूतदुष्ट निग्रहशिष्टपरिपालनादितपश्चर्यया चतुर्दशे वर्षे ब्रह्मचर्य केवल कन्दमूलाशन पश्चमकाला- शनदशमशकाद्य निवारणादिनियमविशेषेण शिवाराधनेन प्रसाधितात् शिवाद्वरं लब्ध्वा समुद्रतरण रावणादिदुष्ट राक्षसवधादिना जयः प्राप्त इति भगवता वाल्मीकिना प्रतिपादितं युक्ततममेव ।
पश्यतां पश्यतां नयनोत्सवमातन्वती मदीयधनुर्गुणनियल निर्यद्विशिख विदलिततनो- महाबलशालिनो येषं पुरी दरीदृश्यते ।
तदाकर्ण्य तारादिसुग्रीवप्रियाभिरितरबनचरजायाभिरपि सममयोध्यापुरप्रवेश मिच्छा- मीति सीतया ध्याहृतस्य दशरथ सुतस्य वचसा सान्तस्सतोषस्सुग्रीवः स्वांतः पुरमासाथ तारी प्रति सीतापते निंनेशमुदीरयामास । अनन्तरमखिलासु निखिला भरण भरणा सहिष्णुतयेव
युद्धकाण्डः ।
ચૂંટ
नतांगलतासु चिरकांक्षितजानकी साकेतयोरालोकनमद्य फलितमिति प्रदक्षिणपूर्वं विमान- मधिरुह्य सीतासमीपमागतासु वानरवनितासु रघुनन्दनो जनकनन्दिनीमुद्दिश्य ऋश्यमूक- गिर्यधित्यकामाविश्य पुनः पुनः सुधारसमाधुरीधुरीणा वाणीमभाणीत् । अत्रैव मित्रपुत्रेण सत्रा सगतोऽहं । एतस्मिश्च देशे मामेकसायकनिहतो बाली शातोऽपि विरोधमजहदिव सुग्रीवपितरं सवितारं भिदन् वीरस्वर्गमगमत् । इतब्ध विराजते सतत सेवमानमानव गंधर्व- किन्नरपन्नगनिलिया पंपा । अहो चित्रं अहो रे रे चित्रं व्याकुलीकृतविरहिजन कुलाशानां पलाशानां पटीरगिरितटीकुटीरनटत्पवमाननीयमान नानाप्रसूनधूलिधूलीधूसरवर्णानां सप्त- पर्णानां पथिकजनप्राणहरणबद्ध श्रद्धमकरध्वजकृत सहकाराणा सहकाराणा च विटपेषु संचरन् मत्तकोकिल कुहुकुहूनादानुवादकलकलायमान दिक्पारे अस्याः पारे कथमप्यहमचरं तव विप्रयोगसमप्राणयेव । अत्र च शवर्या दत्तानि फलानि त्वदीयाधरमाधुर्यं मुहुर्मुहु- स्मरन्नाभुंजि । अस्मिश्च मदीयखड्गः कबन्धप्राणानुबन्धमकरोत् । अस्मिश्च जटायुः दशकन्धरेण निहतः खेचरत्वं विहायापि खेचरभावमभजत । अस्मिन्नस्माकमाश्रमः स दृश्यते पश्यादृश्यमध्यमे यस्तिस्त्व रावणेनापहृता सती मध्यभागगनामदृश्यताम खिला- वयवेन वहिंतीव मया न दृष्टा । इतो मनोहरझरी गोदावरी । एतद्भूतलमेव चक्रीभूत- मदीयकोदण्डमौर्वी स्वन निस्सरच्छिली मुग्वनिकृत्तशिरसा चतुर्दशसहस्रसेनाध्यक्ष परिवृतखर- दूषणत्रिशिरसां रुधिरमांसशल्य मेदुरितं दुरितकृद्भूतप्रेनडाकिनी शाकिनी पिशाच निशाचर- विहारस्थलमभूत् । इत इतश्च कुमयोनिसुतीक्ष्णशरभङ्गात्रि महामुनिप्रभृतीनामशेषतपोनिधि- ततीना आश्रमाः परस्परं दूरतरा अपि विमानवेगातिशयेन परिसरभाज इव राजन्ते । अस्यां भुवि च विराधवधेन मया सकलराक्षससंहार. प्रारेभे । अत्र च सोऽयमाटीकते चित्रकूटः । यस्मिन्नस्मान् प्रति नेतुमागत भरतमपश्याम । एषा हि यमुनातरगिणीवेणी दृश्यते त्वदीयवेणीव । अयमेव किल भरद्वाजमुनेरुटजः सतत विकसितकुटजः । असावेव खलु संतोषितसकलजनान्तरंगा त्वंगतुंगतरंगा गंगा । इह च विभाति मणिमयप्राकार- गोपुरं शृंगवेरपुरम् । इतश्च वर्तते गंभीरावर्तवती सरयू द्वीपवती । सैषा च दृश्यते पश्य पश्य नमस्कुरु नमस्कुरु जानकीति याडम्बरचुम्बिचन्द्रकान्तमणीन्द्रनीलोत्पलनिबद्धचन्द्र- शालान्तराल मरकतमय वेदिकानिषण्ण चञ्चरीककबरीकर सरोजकलितकाञ्चनाचितविपञ्चिका- सपञ्चममन्द्रानुमन्द्र सारणीतन्त्री समुदञ्चित संचारीमार्गधोरणीस्वरप्रपञ्चतान वितान निशमन - काङ्क्षासमागत सौध विष्वक्परिभ्रमद्गन्धर्व सुपर्वसिद्धसाध्या समस्तसुरासुरैरपि जेतुमसाध्या ऽस्म- दयोध्या । ततः
ક
धर्माकृते
उत्पत्योत्पत्य दस्तां पुरीं हर्म्यमालिनीम् ।
ततस्तु तां पाण्डरहर्म्यमालिनीं
विशालकक्ष्यां गजवाजिसंकुलाम् । पुरीमयोध्यां दशुः सवङ्गमाः
पुरीं महेन्द्रस्य यथाऽमरावतीम् ॥ इति ।
सप्तविंशच्छततमे -
ततः
पूर्णे चतुर्दशे वर्षे पञ्चम्यां भरताग्रजः । भारद्वाजाश्रमं प्राप्य ववन्दे नियतो मुनिः ॥
ततः स्वष्टजने स्वपुरे च कुशलं पृच्छते रामाय मुनिरेवमुवाच
पङ्कदिग्धस्तु भरतो जटिलस्त्वां प्रतीक्षते ।
पादुके ते पुरस्कृत्य सर्व च कुशलं पुरे ॥
पितृवचनगौरवेण तपोवनमागतस्य निखिलतापसरक्षितुम्तवाऽपि खरदूषणादिनिधन- शूर्पनखीनाशन मारीच बर्हणरावण कृत सीताहरण कबन्धेधनाशनार्पणपंपालोकन सुग्रीवसङ्गमवालि- निधन सीतापरिमार्गण समीरणात्मज प्रेरण सेतुरचनलङ्कादहनदशानन हनन त्रिदशवरप्रदानादिकं
सर्वं
ममैतद्विदितं सर्व तपसा धर्मवत्सल । अहमप्यत्र ते दद्मि वरं शस्त्रभृतां वर ॥
अध्ये प्रतिगृहाणेदमयोध्यां श्वो गमिष्यसि । इति ।
[[1]]
तदनुः रामः स्वपुरीं गच्छतो वर्त्मगतास्तरवः स्वस्तरव इव निस्तुलसर्वर्तुकुसुमरस- भरफलकिसलयप्रकीर्णा भवन्त्विति वरमयाचत ।
अथ परंमऋषिवरप्रदानेन पथि सर्वतो योजनानि त्रीणि नन्दनोपमानि वनानि संपश्यन् मुदितमना बभूव ।
युद्धकाण्डः ।
લ
अष्टाविंशत्यधिकशततमे
तदनु रामः समवलोक्याsयोध्यापुरीं भरनवृत्तान्तविचारणाय हनूमन्तं प्रेषयन्निद- मुवाच । शृंगिबेरपुरं पुरतोऽधिगम्य सम्यग्गुहे च विनिवेद्य च मवृत्तान्तं तत्सन्दर्शितपथी नियमेन समवस्थितं भरतमासाद्य निवेद्य जानकीहरणकपीन्द्रसङ्ग मवा लिसहरणमैथिल्यन्वेषणां- बुधितरणरावणहननादिकम्,
वरदानं महेन्द्रेण ब्रह्मणा वरुणेन च । महादेवप्रसादेन पित्रा मम समागमम् ॥
उपयातं च मां सौम्य भरतस्य निवेदय । एतच्छ्रुत्वा यमाकारं भजते भरतस्तदा ॥
स च ते वेदितव्यस्स्यात् सर्व यच्चापि मां प्रति ।
ज्ञेयास्सर्वेऽपि वृत्तान्ता भरतस्येङ्गितानि च ॥
तत्त्वेन मुखवर्णेन दृष्ट्या व्याभाषणेन च ।
अनेन इङ्गितादिना पराभिप्रायो ज्ञातव्य इति सूचितम् । तथाच मनुः-
बाह्यैर्विभावयेल्लिङ्गैर्भावमन्तर्गतं नृणाम् । स्वरवर्णैगिताकारैश्चक्षुषा चेष्टितेन च ॥
daaraविकारैश्च गृह्यतेऽतर्गतं मनः ॥ इति ।
सर्वकामसमृद्धं हि हस्त्यश्वरथसंकुलम् । पितृपैतामहं राज्यं कस्य नावर्जयेन्मनः ॥
अल्ल ज्येष्ठे सति राज्यमस्माकमनुचितमिति राज्याद्विरक्तो भरत इति निश्वये सत्यपि रामेण सर्वसमृद्धियोगेन पितृपैतामहयोगित्वेन च हेतुना राज्ये भरतस्य लोभेन संभावनाशंकाकरणात् इतरराज्यापेक्षया पित्र्यं राज्यमुत्कृष्टं राज्ञामिति सूचितम् ॥
अत एव पित्र्यराज्यस्य इतरराज्यापेक्षया श्रेष्ठत्वात् तदर्थतया प्राणत्यागोऽपि
श्राव्य इत्युक्तमुद्योगे सजयं प्रति भगवता
भागः पुनः पाण्डवानां विशिष्ट : तनोकस्माददीरन् परे वै ।
अस्मिन् पदे युध्यतां नो वधोऽपि श्लाघ्यः पित्र्यं परराज्याद्विशिष्टम् ॥
[[૭]]
धर्माते
एतान् धर्मान् कौरवाणां पुराणानाचक्षीथाः संजय राज्यमध्ये ।
ते चेत्पित्रिये कर्मणि वर्तमाना आपद्येरन् दिष्टवशेन मृत्युम् ॥
तथा शक्तया पूरयन्तः स्वकर्म तदप्येषां निधनं स्वात्प्रशस्तम् ॥ इति ।
अत एव पितृपितामहराज्यलोभवशेन सत्यसधोऽपि धर्मपुत्रः धर्मं परित्यज्य असत्यमुक्तवानिति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि भीमवाक्ये -
स्वयोक्ते नैव युध्येत जातु राजन् द्विजर्षभ ।
सत्यवान् हि त्रिलोकेऽस्मिन् भवान् ख्यातो जनाधिप ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा कृष्णवाक्यनचोदितः । भावित्वाच्च महाराज वक्तुं समुपचक्रमे ॥ तमतथ्यभये मनो जयासक्तो युधिष्ठिरः । अव्यकमब्रवीद्वाक्यं हत. कुञ्जर इत्युत ॥ इति । अर्जुनवचनमपि तत्रैव
[[1]]
उपचीर्णो गुरुर्मिथ्या भवता राज्यकारणात् । धर्मज्ञेन सता नाम सोऽधर्मः सुमहान् कृतः ॥ सर्वधर्मोपपन्नोऽयं मम शिष्यश्च पाण्डवः ।
शाश्वतं धर्ममुत्सृज्य शिष्येण निहतो गुरुः ।
नायं वक्ष्यति मिथ्येति प्रत्ययं कृतवांस्त्वयि ॥
पितेव पुत्र सौहार्दात् पितेव हि च धर्मतः ॥
सोऽल्पकालस्य राज्यस्य कारणाद्धातितो गुरुः ।
इति । समृद्धनूतनराज्यप्राप्त्या ऐश्वर्यावलेपेन धार्मिकोऽपि नहुषः धर्मपरित्यागं कृतवानिति प्रतिपादितं उद्योगे
Sapodinch
अभिषिक्तश्च राजेन्द्रस्ततो राजा त्रिविष्टपे । धर्मं पुरस्कृत्य सदा सर्वलोकाधिपोऽभवत् ॥
सुदुर्लभं वरं लब्ध्वा प्राप्य राज्यं त्रिविष्टपे ।
धर्मात्मा सततं भूत्वा कामात्मा समपद्यत ॥ इति ।
किं बहुना ? राज्यलक्ष्म्या अवस्थाः विचित्रा दृश्यन्ते । तया गृहीतस्य राज्ञः सत्यधर्मादिपरित्यागपूर्व मुन्मार्ग प्रवृत्तिश्च भवतीत्येतन्निरूपितं कादम्बर्याम् — राज्यविष- तन्द्रीप्रदा राज्यलक्ष्मीः । आलोकयतु तावत् कल्याणामिनिवेशी लक्ष्मीमेव स्वयमेव । प्रथममियं सुभटखङ्गमण्डलोत्पलवनभ्रमरी लक्ष्मीः । क्षीरसागरात् पारिजातपल्लवेभ्यो राग- मिंदुशकलादेकान्तवक्रतां उच्चैःश्रवसश्च चलतां कालकूटान्मोहनशक्ति मदिराया मदं कौस्तुभमगेर तिनैष्टुर्यमित्येतानि सहवासपरिचयवशाद्विरहविनोदन चिह्नानि गृहीत्वैवोद्गता
/
युद्धकाण्डः ।
[[३९१]]
नह्येवंविधमपरमपरिचितमिह जगति किचिदस्ति । तथाहि - येनेयमनार्या लब्धाऽपि खलु दुःखेन परिपाल्यते । दृढगुणपाशसदान निप्पन्दीकृतापि नश्यति । उद्दामभट- साहस्रोल्लसितासिलतापञ्जर विधृताप्यतिक्रामति । मदजलदुर्दिनान्धकारगजघटापरिपालिता ऽपि प्रपलायते । न परिचयं रक्षति, नामिजनमीक्षते, न रूपमालोकयति, न कुलक्रममनुवर्तते, न शीलं पश्यति, न वैदग्ध्यं गणयति, न श्रुतमालोकयति, न धर्ममनुरुध्यते, न त्याग- माद्रियते, न विशेषज्ञतां विचारयति, न सत्यमवबुध्यते, न लक्षणं प्रमाणीकरोति, गन्धर्व- नगरलेखेव पश्यत एव न पश्यति, अद्याप्युपारूढमन्दर परिवर्तावर्तभ्रातिजनितसंस्कारेव परि- भ्रमति । कमलिनीचरणव्यतिकरलमन लिननालकण्टकक्षतेव न क्वचिन्निर्भरमावघ्नाति पदम् । अतिप्रयत्नविधृताऽपि परमेश्वरगृहेषु गन्धगजगण्डममधुमत्तेत्र परिस्खलति । पारुष्यमिवोप- शिक्षितुमसिधारासु निवसति । वैश्वरूप्यमिव ग्रहीतुमाश्रिता नारायणम् । अप्रत्ययबहुला च दिवसावसान कमलमिव समुचितमूलदण्डकोशमण्डलमपि चुंत्रति राजकुलम् । लतेव विटपका- नध्यारोहति । गङ्गेव वसुजनन्यपि तरङ्गबुद्बुदचञ्चला, दिवाकरगतिरिव प्रकटितविविध- संक्रान्तिः पातालगुहेव तमोबहुला, हिडिवेव भीमसाहसैकहार्य हृदया, प्रावृडिवाचिरद्युति- कारिणी, दुष्टपिशाचिकेव दर्शितानेकपुरुषोच्छ्राया खल्पसत्त्वमुन्मत्तीकरोति, सरस्वतीपरि- गृहीतमीयेव नालिंगति, गुणवन्तमपवित्रमिव न स्पृशति, उदारसत्त्वममङ्गलमिव न बहु- मन्यते सुजनमनिमित्तमिव पश्यति, अभिजातमहिमिच लङ्घयति, शूरं कण्टकमिव परिहरति, दातारं दुःखममिव न स्मरति, विनीतं पातकिनमिव नोपसर्पति, परस्परविरुद्धं चेन्द्रजालमिव दर्शयन्ती प्रकटयति जगति निजचरितम् । तथाहि - सततमूष्माणमारोपयंत्यपि जाड्यमुप- नयति, उन्नतिमादधानाऽपि नीचस्वभावमाविष्करोति, तोयराशिसंभवाऽपि तृष्णा संवर्धयति, ईश्वरतामादधानाप्यशिवतामातनोति, बलोपचयमाहरंत्यपि लघिमानमापादयति । अमृतसहो- दराsपि कटुविपाका विग्रहवत्यप्य प्रत्यक्षदर्शना पुरुषोत्तमप्रियाऽपि खलजनप्रिया रेणुमयीव स्वच्छमपि कलुषी करोति । यथा यथा दीप्यते चेयमतिचपला तथा तथा दीपशिखेव कज्जल- मतिमलिनं कर्म केवलमुद्वमति । तथाहीयं संवर्धनवारिधारा तृष्णाभिषवल्लीनां, व्याघ- गीतिरिन्द्रियमृगाणां परामर्शधूमलेखा सच्चरितचित्राणां विभ्रमशय्या मोहदीर्घनिद्राणां निवासजीर्णवलभी धनमदपिशाचकान, तिमिरोगतिश्शास्त्रदृष्ठीनां पुरस्सरपताका सर्वा- विनयागमानामुत्पत्तिनिम्नगा क्रोधवेगग्राहाणां पानभूमिर्विषयमधूनां सङ्गीतशाला विकार-
।
,धर्माकृते
नाट्यानामावासदरी दोषाऽऽशीविषाणामुत्सारणवेत्रलता सत्पुरुषव्यवहाराणां, अकालप्रावृडू- गुणकलहंसानां विसर्पणभूमिर्लोकापवादविषविस्फोटाना प्रस्तावना कपटनाटकस्य कदलिका कामकरिणो वध्यशाला साधुभावस्य राहुजिह्वा धर्मेन्दुमण्डलस्य ॥
नहि तं पश्यामि यो परिचितयाऽनया निर्भरमुपगूढो यो वा न विप्रलब्धः । नियतमालेख्य गताऽपि चलति । पुर. स्थिताऽपीन्द्रजालमाचरति, उत्कीर्णाऽपि विप्रलभते । श्रुताऽप्यतिसंधत्ते । चिंतिता वञ्चयति इत्येवंविधयाऽनया दुराचारया कथमपि दैववशेन परिगृहीता विक्लबीभवन्ति राजानः सर्वाविनयानामधिष्ठानतां च गच्छन्ति ॥
अभिषेकसमय एव चैषाममङ्गलकलशैरिव प्रक्षाल्यते दाक्षिण्यम् । अग्निकार्य- धूमेनेव मलिनीभवति हृदयम् । पुरोहितकुशाग्रसंम जैनैरिवापनीयते क्षान्तिः । उष्णीषपटू- बन्धेनेवाच्छाद्यते जनानुरागस्मरणम् । आतपत्रमण्डले नेवापवार्यते परलोकदर्शनम् । चामरपवनैरिवापहीयते सत्यवादिता । वेत्रदण्डैरिवोत्सार्यन्ते गुणाः । जनशब्दकलकलैरिव तिरस्क्रिपते साधुवादः । ध्वजपटपल्लवैरिव परामृश्यते यशः ॥
警
तथाहि— केचिच्छ्रमवशशिथिलित शकुनेगलपुटचपलाभिः खद्योतोन्मेषमुहूर्त- मनोहराभिः मनस्विजन गर्हिताभिः संपद्भिः प्रलोभ्यमाना धनलवला भावलेपविस्मृतजन्मानो- ऽनेकदोषोपचितेन दुष्टासृजेव रागावेगेन बाध्यमाना विविधविषयपररसग्रासलालसैः पञ्चभिरप्यनेकसाहस्र पंख्यैरिव इन्द्रियैरायास्यमानाः प्रकृतिचपलतया लब्धप्रसरेणैकेनापि शतसहस्रतामिवोपगतेन मनसाऽऽकुलीक्रियमाणा विह्वलनामुपयान्ति, ग्रहैरिव गृह्यन्ते मन्त्रैरिवाविश्यन्ते, सत्त्वैरिवावष्टभ्यन्ते वायुनेव विडंब्यन्ते, पिशाचैरिवायास्यन्ते, मर्मभिर्हताश्चासन्नमृत्युरिव मुखभङ्गसहस्राणि कुर्वन्ते, धनोप्मगा पच्यमाना इव विवेष्टन्ते, गाढप्रहाराभिहता इवाङ्गानि न धारयन्ति, कुछीव तिर्यक् परिभ्रमन्ति अधर्म- भम्नगतयः पङ्गव इव परेण संचार्यन्ते, अनृतविपाकसंजातमुखरोगा इवातिकृच्छ्रेण जल्पन्ति, सप्तच्छदतरख इव रजोविकारैरासन्नवर्तिना शिरः शूलमुत्पादयन्ति । जातुषा इव सोप्माणं न सहते, आसन्नभृत्यव इव बन्धुजनमपि नाभिज्ञानन्ति कुपितलोचना इव तेजस्विनो नेक्षन्ते । कालसर्पादिष्टा इव मन्त्रैरपि न बुद्ध्यन्ते, दुष्टवारणा इव महालानस्तम्भनिश्चलीकृता न गृह्णन्त्युपदेशं, अतितृष्णावेगमूर्छिताः कनकमयमिव सर्व पश्यन्ति । अस्य इव पानसवर्धितया रुषा परमेरिता विनाशयन्ति साधून् द्वारस्थितान्यपि
[[1]]
युद्धकाण्डः ।
[[३९३]]
फलिनीव दण्डविक्षेपैर्महाकुलानि शातयन्ति । अकालकुसुमप्रवास इव मनोहराकृतयोऽपि लोकविनाशकारिणः श्मशानामय इव रौद्रभूतयः तैमिरिका इव दूरदर्शिनः उपसृष्टा इव क्षुद्राधिष्ठितभवनाश्रूयमाणाः पापेनेवाध्मानमूर्तयो भवन्ति, तदवस्थाश्च व्यसनशतशर- व्यतामुपगता वाल्मीकतृणाग्रावस्थितजलबिन्दव इव पतितमपि नात्मानमवगच्छन्ति ॥
[[१]]
अपरे तु स्त्रार्थनिप्पादनपरैः धनपिशितग्रासगृधैरास्थाननलिनीबकैतं विनोदइति, परदाराभिगमनं वैदग्ध्यमिति, मृगया श्रम इति, पानं विलास इति, नित्यप्रमत्तता शौर्यमिति, स्वदारपरित्यागो अयमनितेति, गुरुवचनावधीरणमपरप्रेत्यत्वमिति, त्यजित- भृत्यतां सुखोप सेव्यत्वमिति, नृत्तगीतवेश्यादिसक्ति रसिकतेति, महापराधानाकर्णनं महानुभावतेति परिभवसहत्वं स्थेमेति, स्वच्छन्दता प्रभुलमिति देवतावमाननं महासत्त्वतेति बन्दिजनख्यातिं यश इति, तरलतामुत्साह इति, अविशेषज्ञतामपक्ष- पातित्वमिति; दोषानपि गुणपक्षे अध्यारोपयद्भिः अन्तः स्वयमपि हसद्भिः प्रसारण- कुशलैर्धूतैरमानुषलोकोचिताभिस्स्तुतिभिः प्रतार्यमाणा वित्तमदमत्तचित्तनिश्चेतनतया तथेत्यात्मन्यध्यारोपितालीका भिमानाः मर्त्यधर्माणोऽपि दिव्याशावतीर्णा इव सदैवतमिवामानुष- मिवात्मानमुत्प्रेक्षमाणाः प्रारब्धदिन्योचितचेष्टानुभावा. सर्वजनस्यापहास्यतामुपयान्ति । आत्मविडम्बनां चानुजीविना जनेन क्रियमाणामभिनन्दन्ति । मनसापि देवताध्यारोपण- प्रसारणादसदूतसंभावनोपहताश्चान्त प्रविष्टापरभुजद्वयमात्मबाहुयुगलं सभावयन्ति । त्वगन्त- रिततृतीयलोचनं स्वं ललाटमाशंकन्ते, दर्शनप्रदानमप्यनुग्रहं गणयन्नि, दृष्टिपातमप्युप- कारपक्षे स्थापयन्ति, संभाषणमपि सविभागमिव कुर्वन्ति, आज्ञामपि वरदानं मन्यन्ते, स्पर्शनमपि पावनमाकलयन्ति, मिथ्या माहात्म्यगवैनिर्भराश्च न प्रणमन्ति देवताभ्यो न पूजयन्ति द्विजातीन् न मानयन्ति मान्यानाचयन्त्यचनीयान्नाभिवादयन्ते ऽभिवाद- नाहन्नाभ्युत्तिष्ठन्ति गुरून् ॥
अनर्थकायासान्तरितविषयोपभोगसुख इत्यपहसन्ति विद्वज्जनं जरावैक्लव्यप्रलपित- मिति न पश्यन्ति वृद्धजनोपदेशमात्म ज्ञापरिमन इत्यभ्यसूयन्ति सचिवोपदेशाय कुत्र्यन्ति अहितवादिने सर्वथा समभिनन्दति तमलपति तं पार्श्वे कुर्वन्ति तं सवर्धयन्ति तं मित्रता- सुपनयन्ति तं बहुमन्यन्ते तमतमापादयन्ति तेन सुवमनुतिष्ठन्ते तस्मै ददति तस्माद्विभ्यति तस्य वचः श्रुण्वन्ति तत्र वर्षन्ति योऽहर्निशमन वरतमुश्चरितप्रणामाञ्जलिरधिदैवमित्र विगतान्मकर्तव्यस्स्तौति यो वा माहात्म्यमुद्भावयति ॥
D. Y. 51
[[३९४]]
धर्माकृते
किवा तेषामसांप्रत येणामतिनृशंसोपदेशमतिनिघृण कौटिल्यं शास्त्रं प्रमाणं अभि- चारक्रियाकर प्रकृतयः पुरोधसो गुरवः परातिसन्धानपराः मन्त्रिण’ उपदेष्टार, नरपति- सहस्रमुक्तोज्झिताया राजलक्ष्म्यामासक्ति, मारणात्मकेषु शास्त्रेष्वभियोगः, सहजप्रेमानुरक्ता भ्रातर उच्छेद्यास्तदेवं प्रायोति कुटिलकष्टचेष्टासहस्रदारुणे राज्यतन्त्रे तस्मिन् महामोहकारिणि च यौवने कुमार तथा प्रयतेथाः यथा नोपहास्यसे जनेन न निद्यसे साधुभिर्न चिक्क्रिय से गुरुभिनोंपालभ्यसे भुजङ्गेर्नावलुप्यसे बर्न वञ्चयसे धूर्तेर्न प्रलोभ्यसे वनिताभिर्न विडम्ब्य से लक्ष्म्या, न त्याज्यसे सरस्वत्या न नर्त्यसे मदेन नोन्मत्तीक्रिय से मदनेन नाक्षिप्य से विषयैर्नाकृप्यसे रागेण नापहिय से सुखेन ॥
कामं भवान् प्रकृत्यैव धीर पित्रा च महता प्रयत्नेन समारोपित सस्कार ः तरलहृदय- ममबुद्धं च मदयन्ति धनानि तथापि भवद्गुणानामस्तोपो मामेव मुखरीकृतवान् इदमेव पुनः पुनरभिधीयले सचेतनमपि विद्वासमपि महासत्त्वमपि अभिजातमपि प्रयत्नवन्तमपि पुरुष- मियमति दुर्विनीता खलीकरोति लक्ष्मी इति ॥
तस्मादेतादृशराजलक्ष्मीपरिगृहीतानामतिधार्मिकाणामपि राज्ञां सत्यधर्मात्परिच्युति-
दर्शनेन भरते रामेण राज्यलोभशङ्का या कृता सा युक्तैव ।
संगत्या भरतश्रीमान् राज्येनार्थि स्वयं भवेत् ।
प्रशास्तु वसुधां कृत्स्नामयोध्यां रघुनन्दनः ॥
अत्र सङ्गत्या राज्येनार्थी भवेदित्युक्तया विपयपरिचये सति तस्मिन् वाञ्च्छा भवतीति
सूचितम् । तथा च गीतायां-
ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते । सङ्गात्सञ्जायते कामः
तस्य बुद्धिं च विज्ञाय व्यवसायं च वानर ।
धावन दूरं यातास्म क्षिप्रमागन्तुमर्हसि ॥
इति ।
ta tp.
इति । नन्वत्र रामो भरतस्य राज्यासक्तयनासक्ति विचारणाय दूर एव स्थित्वा हनूमन्तं प्रेषितवानित्यवगम्यते । तदसंगतम् ; स्वेनैव गत्वा तदभिप्रायविचारणे बाधकाभावात् इति चेदुच्यते– साक्षाद्गमने बहुदोषसंभवेन मनुष्यमुखादेव विचारणीयत्वात् । तथाहि- यदि भरतो राज्यं स्वयमेव दद्यात्तदा न विरोधः । यदि तु समृद्ध राज्यलोभयुक्तः स्यात्,
युद्धकाण्डः ।
K
अकीर्तिमीतश्च भवेत्तदा किमिदमापतिनमिति वैमनस्येनैव राज्यं दातव्यं स्यात् ।
आतृणामवमानाचरणं च रामस्या समतम् ॥
यद्वयं बान्धवाना वा मित्राणा वा क्षये भवेत् । नाहं तत्प्रतिगृह्णीयां मक्ष्यान् विपकृतान्यथा ॥
धर्ममर्थ च कामच पृथिवीं चापि लक्ष्मण । इच्छामि भवतामर्थे पतत्प्रतिशृणोमि ते ॥
भ्रातॄणां संग्रहार्थ व सुखार्थे चापि लक्ष्मण । राज्यमप्यहमिच्छामि सत्येनायुधमाल ॥
यद्विना भरत त्वां च शत चापि मानद । भवेन्मम सुखं किंचिद्भस्म तत्कुरुतां शिखी ॥
इति अयोध्याकाण्डे रामवचनात् । यद्यकीर्तिभयरहितो भरतः राज्याशया युद्ध- संनद्धो भवेत् तदा तेन सह रामस्य योद्धव्यमेव स्यात् पितृपुत्रभ्रात्रादिभिरन्यैर्वा युद्ध- संनद्वैर्युद्धायाह्वाने कृने तूष्णीमवस्थानस्य क्षत्रियाणामधर्म्यत्वात् । तच्चाश्वमेधिके पर्वणि-
श्रुत्वा तु नृपतिं प्राप्त पितरं बभ्रु गहन । निर्ययौ विनयेनाथ ब्राह्मणार्थपुरस्सरः ॥ मणिपूरेश्वरं त्वेवमुपयान्तं धनञ्जयः । नाभ्यनन्दत्स मेधावी क्षत्रधर्ममनुस्मरन् ॥
।
उवाच च स धर्मात्मा समन्यु फाल्गुनस्तदा । प्रक्रियेयं न ते युक्ता बहिस्त्वं क्षत्रधर्मत. ॥ संरक्ष्यमाणं तुरग यौधिष्ठिरमुपागतम् । यज्ञियं विषयाते मां नायोत्सी किन्नु पुत्रक ॥ धिक्त्वामस्तु दुर्बुद्धे क्षत्रधर्मवहिष्कृतम् । यो मा युद्धाय समाप्तं साम्नैव प्रत्यगृह्वथाः ॥
न त्वया पुरुषार्थो हि कश्चिदस्तीह जीवता ।
यस्त्वं स्त्रीवद्यथाप्राप्तं मां साम्ना प्रत्यगृह्नथाः ॥
यद्यहं न्यस्तशस्त्रस्त्वां मागच्छेयं सुदुर्मते । प्रक्रियेयं भवेद्युक्ता तावत्तव नराधम ॥ इति पितुर्वचनमाकर्ण्य,
मक्रे महातेजा युद्धाय भरतर्षभ । प्रययौ पार्थमुद्दिश्य स राजा बभ्रुवाहनः ॥
[[1]]
इति । तथाच रामस्य अवश्यपरिपालनीय भ्रातृमृत्यबन्धुरूपबहुजनोपद्रव आपद्येत । तच्च रामस्या संमतम् । सामान्यतः प्रजोपद्रवभीत्या स्वधर्मपरराजसूयं परिहरतो रामभद्रस्य
[[३९६]]
धर्माकृते
स्वजनोपद्रवे प्रवृत्त्यनुपपत्ते । तस्माद्भरताभिप्रायमविचार्य तन्निकटगमनं बहुसंकटमिति दूरत एव स्थित्वा तदभिप्रायं ज्ञातुं रामकृतं हनुम-प्रेपणं युक्तमेव ।
अथ हनूमान् तद्वचनं निशम्य मानुषरूपं विभ्रदभ्रविक्रमः सोऽप्यभ्रमार्गतः सुपर्णश्वतूर्णं गङ्गायमुनासमागममतीत्य गत्वा च शृङ्गिवेरं गुहाय रामवृत्तमादितो निवेध शममप्यचिरेण सपश्यसीत्युदीर्य ततस्त्वरया रामतीर्थ वालुकी- गोमतीरुत्तीर्य तत्रत्यं सालवनं तल जनपदानपि स्फीतानवलोक्य क्रोशमालनः साकेतनगर्या समवस्थितम् ॥
ददर्श भरतं दीनं कुशमाश्रमवासिनम् । जटिलं मलदिग्धाङ्ग भ्रातृव्यसनकर्शितम् ॥
फलमूलाशनं दान्तं तापसं धर्मचारिणम् । समुन्नतजटाभारं वल्कलाजिनवाससम् ॥
नियतं भावितात्मानं ब्रह्मर्षिसमतेजसम् । पादुके ते पुरस्कृत्य शासतं वै वसुन्धराम् ॥
चातुर्वर्ण्यस्य लोकस्य त्रातारं सर्वतो भयात् । उपस्थितममात्यैश्च शुचिभिश्च पुरोहितैः ॥
बलमुख्यैश्व युक्तैश्च काषायांबरधारिभिः । नहि ते राजपुत्रं तं चीरकृष्णाजिनांबरम् ॥
परिभोक्तुं व्यवस्यन्ति पौरा वै धर्मवत्सलम् ।
अनेन भरते राजनि विषयोपभोगरहिते सति तद्भृत्यैः प्रजाभिश्च तमुल्लंघ्य विषयभोगो न गृहीन इत्युक्तया प्रजा राजवृत्तमनुसृत्यैव तिष्ठन्तीति सूचितम् । तथाच राजधर्मे -

राज्ञा हि पूजितो धर्मस्ततः सर्वत्र पूज्यते । यद्यदाचरते राजा तत्प्रजाभ्यश्च रोचते ॥ इति ।
तं धर्ममिव धर्मज्ञ देहवन्तमिवापरम् । उवाच प्राञ्जलिर्वाक्यं हनूमान् मारुतात्मजः ॥
युद्धकाण्डः ।
[[१९७]]
यं दण्डकावनचारिणं पितृमातृवचः कारिणं अनुस्मृत्य मुहुः शोकमोहवेगेन परं ताम्यसि सोऽसौ रामः वानरराजं सुग्रीवं सखायं लब्ध्वा समितौ निहत्य दशाननम्,
इत्यवोचत् ।
उपयाति समृद्धार्थः सह मित्रैर्महाबलैः ।
एवमुक्तो हनुमता भरतः कैकयीसुतः ।
पपात सहसा हृष्टो हर्षान्मोहं जगाम ह ॥
अनेन हर्षातिशयेन प्रतिवचनासमर्थो भवतीति सूचितम् । तथा च वनपर्वणि इन्द्रस्त्वां समार इति वदन्तं लोमशं प्रति युधिष्ठिर.
न हर्षात्संप्रपश्यामि वाक्यस्यास्योत्तरं क्वचित् । स्मरेद्धि देवराजोऽयं को नामाभ्यभिकस्ततः ॥ इति । ततो भरतो मुहूर्तादुत्थाय प्रियवादिनं पवननन्दनं आनन्दाश्रुभि समुक्ष्य परिष्वज्य चेदमुवाच
प्रियाख्यानस्य ते सौम्य ददामि ब्रुवतः प्रियम् ।
गवां शतसहस्रं च ग्रामाणां च शतं परम् ॥
सकुंडलाश्शुभाचारा भार्याः कन्याश्च षोडश । हेमवर्णाः सुनालोरूः शशिसौम्यान नास्त्रियः ॥
सर्वाभरणसंपन्नाः संपन्नाः कुलजातिभिः ।
अनेन प्रियार्थशंसिने स्ववैभवानुगुण्येन बहुमतिः कर्तव्येति सूचितम् ।
अत एव
मलः समागच्छतीति प्रियाख्यातुः पर्णादस्य दमयन्ती अभीष्टं दत्तवतीति प्रतिपादितं वनपर्वणि-
विश्रान्तं तु ततः पश्चात् पर्णादं द्विजसत्तमम् । अर्चयामास वैदर्भी घनेनातीव भामिनी ॥ इति ।
एकोनत्रिंशाधिकशततमे
ततो भरतः,

बहूनि नाम वर्षाणि गतस्य सुमहद्वनम् । शृणोम्यहं प्रीतिकरं मम नाथस्य कीर्तनम् ॥
[[३१८]]
धर्माकृते
कल्याणी वत गाथेयं लौकिकी प्रतिभाति मा । पति जीवन्तमानन्दो नरं वशतादपि ॥
अनेन अतिक्लेशप्राप्तावपि तत्सोवा जीवनः कदाचिदानन्दोऽपि भविष्यनीति सूचितम् । तथा चाषद्धमें मूषिकमार्जारसवादे
ऐश्वर्यं धनरत्नानि प्राप्य मित्रं निवर्तताम् । दृष्टा हि पुनरावृत्ति, जीवतामिति नः श्रुतम् ॥ इत्युदीर्य स्वसदिष्टविष्टशेपविष्ट हनूमन्तं कथमजनि समागमो रामभद्रस्य वानरराजेनेत्य- पृच्छत् । तदाकर्ण्य हृष्टहृदयो हनूमान् तदिष्टजनचरित्रमतिविचित्रतरमाचचक्षे ।
विदित एव भवता पादुकाग्रहणपर्यतं पूर्वोदन्तः । तदनु मैथिलीवल्लभः शिथिल- यितुं निखिलतापसजनकण्टकान् प्रविश्य दण्डकारण्य तूर्णमभिमुग्वमापतन्तं मुनिजन नियम- विरोधिनं विराधनामानं यातुधानं निहत्य स्वदर्शनमात्रेण समुदञ्चितपञ्चशराया. शूर्पणखायाः कर्णनासाशातनेन परिकुपितानि खरदूषणप्रमुखानि चतुर्दशरक्षस्सहस्राणि निर्दयमेक एव मर्दयामास । ततस्तदाकर्ण्य कुपितहृदयेन दशमुखेन मायामृगरूपधारिमारीचमुखेन सुदूरं रामलक्ष्मणावपवाह्य लङ्कापुरी प्रापिता सीता विचेतुमितस्ततस्सञ्चरन् सानुजो रामः रावण निकृत्तपक्षपक्षिराजं सद्गति प्रापय्य कृतसुग्रीव सख्यः तदनन्तरमतिबलिनमपि वालिनं निहत्य सुग्रीवं तद्राज्याधिपमकरोत् । तदनुचापि सुग्रीवेण सीतागवेषणाय दिशि दिशि प्रस्थापितेषु वानरयूथपेषु अहमेक एवोदधिमुल्लध्यावलोक्य च रावणान्तःपुरगतां सीतां अक्षप्रभृतिरक्षःक्षपणेन तत्त्रत्यभवनऽऽदीपनेन च आकुलीकृत्य लङ्कां तूर्णमेव रामाभ्यर्ण- मुपगतोऽस्मि । ततश्च मद्वचनादवगतसमस्तवृत्तान्तः ससैन्येन सुग्रीवेण सह नलविरचित- सेतुना समुद्रमुत्तीर्य संनिरुध्य लङ्कापुरी निहत्य च सगणं रावणं समवाप्य च मैथिलीम्,
स शक्रेण समागम्य यमेन वरुणेन च । महेश्वरखयंभूभ्यां तथा दशरथेन च ॥
तैश्च दत्तवरः श्रीमानृषिभिश्च समागतः । सुरर्षिभिश्च काकुत्स्थो वरान् लेभे परन्तप ।
स तु दत्तवरः प्रीत्या मुनिभिश्च समागतः । पुष्पकेण विमानेन किष्किधामभ्युपागमत् ॥ तं गङ्गां पुनरागम्य वसन्तं मुनिसन्निधौ । अविघ्नं पुष्ययोगेन श्वो रामं द्रष्टुमर्हसि ॥
त्रिंशाधिकशततमे
B
युद्धकाण्डः ।
[[३९९]]
श्रुत्वा तु परमानन्दं भरतः सत्यविक्रमः । हृष्टमाज्ञापयामास शत्रुघ्न परवीरहा ।
देवतानि च सर्वाणि चैत्यानि नगराणि च । सुगन्धमाल्यैर्वादित्रैरर्वन्तु शुचयो नराः । सूतास्स्तुतिपुराणज्ञाः सर्वे वैतालिकास्तथा ॥
सर्वे वादित्रकुशलाः गणिकाश्चापि सङ्घशः । राजदारास्तथाऽमात्याः सैन्याः सेना गणाङ्गनाः ॥
ब्राह्मणाश्च सराजन्याः श्रेणीमुख्यास्तथागताः । अभिनिर्यान्तु रामस्य द्रष्टुं शशिनिभाननम् ॥
अनेन राज्ञो नगरप्रवेशे नगरीमलकुर्यात्पुरवासिभिः राजा प्रत्युद्गम्यश्चेति सूचितम् ॥
अत एव सृगालवधानन्तरं मथुरां प्रविशन्तौ रामकृष्णौ पुरालङ्कारपूर्वकं पुरवासिभिः प्रत्युद्गतावित्युक्तं हरिवंशे
नगरौं मधुरं प्राप्तौ वसुदेवसुतावुभौ । ततः प्रत्युद्गतास्सर्वे यादवा यदुनन्दनौ ॥ सबला हृष्टमनस उग्रसेनपुरोगमाः । श्रेण्यः प्रकृतयश्चैव मन्त्रिणश्च यथोचिताः ॥ सबालवृद्धा सा चैव पुरी समभिवर्तत । नन्दितूर्याण्यवाद्यन्त स्तूयेतां पुरुषोत्तमौ ॥
रथ्याः पताकमालिन्यो भासन्ते स्म समन्ततः ।
हृष्टाः प्रमुदिताः सर्वा पुरी परमशोभिता ॥
अक्रूरस्सात्यकिश्चैव मन्त्रिणश्च यथोचिताः । भ्रात्रोस्तयोरागमने यथैवेन्द्रमहे तथा । इति ।
तदनु भरतः निम्नोन्नतभूभागसमीकरणेन शीतलतरचन्दनोदक सेचनेन कुवलय- कमलरसालकिसलयकोरकाकलिततोरणेन प्रतिगृहद्वारमाबद्धपुण्ड्रक मुकजम्भलनारिकेलफल- कदलीस्तम्भादिना समुच्छ् ितपताकाभिः पुरमलं कुर्विति शत्रुन्नमादिश्य करधृतदधिमधुलाज- मोदकसांकुरधान्यपात्रपूर्णकुम्भाभि समलङ्कृताभिर्वारवनिताभिः परिष्कृतासु मार्गनगरवीथीषु समलंकृतगजवाजिरथाधिरूढै. महारथैरनुगम्यमानः पुत्रदर्शनलालसाः स्वमातृवसिष्ठप्रमुखान् पुरोहितान् सुमन्त्रप्रमुखान् मन्त्रिमुख्यांश्च पुरस्कृत्य,
[[200]]
धर्मा कृते
आर्यपादौ गृहीत्वाद शिरसा धर्मकोविदः । प्रत्युद्ययौ ततो रामं महात्मा सचिवैस्सह ॥
अथ हनुमदावेदितोदन्तः श्रवणजनितानन्दाश्रु जलविलुलितलोचन निरतिशयभक्ति- भरितं भरतमालोकयन्तं रामम्,
ददृशुस्तं विमानस्थं नराः सोममिवांबरे । प्राञ्जलिर्भरतो भूत्वा प्रहृष्टो राघवोन्मुखः ॥
ववन्दे प्रणतो रामं मेरुस्थमिव भास्करम् ।
अथ रामेण विमानमवतार्य सादरमङ्कमारोप्य गाढमालिष्ट भरतः सौमित्रिमासाद्य समभिवाद्य जानकीं सुग्रीवविभीषणादीन् स्वागत कुशलप्रश्नादिना यथोचितमभिपूज्य परिष्वज्य च सुग्रीवमित्थमाचचक्षे
BACHELOR
त्वमस्माकं चतुर्णां वै भ्राता सुग्रीव पञ्चमः । सौहृदाज्जायते fearपकारोऽरिलक्षणम् ॥
अनेन उपकारो मित्रलक्षणं अपकारो ऽरिलक्षणमित्युक्तम् । कामन्दके
उपकारफलं मित्रमपकारो ऽरिलक्षणम् ।
इति । ततः
रामो मातरमासाद्य विषण्णां शोककशिताम् । जग्राह प्रणतो भूत्वा मनो मातुः प्रसादयन् ॥
अभिवाद्य सुमित्रां च कैकेयीं च यशस्विनीम् । स मातृश्च तदा सर्वाः पुरोहितमुपागमत् ॥
मन्वत्र भर्तृशुश्रूषणतत्परी कौसल्यां सुमित्रा चापहाय भर्त्रनिष्टाचरणप्रयुक्ता- पयशशशालिन्यां कैकेय्यां यशस्विनीमिति विशेषणमयुक्तमिति चेन्न; उक्तापयश शालित्वेऽपि सकललोककण्टकरावणवधहेतुत्वप्रयुक्तातिशचितयश शालित्वेन यशस्विनीमिति विशेषणस्य युक्तत्वात् । अत एव मातृनिन्दापरं भरतं प्रति रावणवधनिमित्तभूतमिदं कैकेयीकृत राम विवासनं श्रेयस्कर मेवेत्यभिप्रायेणावगत निखिललोकवृत्तान्तो महर्षिर्भरद्वाजः । अयोध्याकाण्डे
युद्धकाण्डः ।
रामप्रवाजनं तच्छुभोदर्के भविष्यति ।
इत्युक्तत्वात् । भरतोऽपि निखिलराजोपचारपूजिते पादुके रामपादयो सयोज्य कृताञ्जलि - रेवमवोचत् -
एतत्ते रक्षितं राजन् राज्यं निर्यातितं मया । अद्य जन्म कृतार्थ मे संवृत्तश्व मनोरथ ॥
यस्त्वां पश्यामि राजानं अयोध्यां पुनरागतम् । अवेक्षतां भवान् कोश कोष्ठागारं पुरं बलम् ॥
भवतस्तेजसा सर्व कृतं दशगुणं मया ।
अनेन स्वस्य प्राप्तं राज्यं गुरवे निवेदनीयमिति सूचितम् । अत एव निखिल- कौरवनिषूदनेन स्वस्य प्राप्तं राज्यं धृतराष्ट्राय निवेदयामास धर्मराज इत्युक्तम् । राजधर्मे
धृतराष्ट्राय तद्राज्यं गान्धायै विदुराय च । निवेद्य स्वस्थवद्राजन्नास्ते राजा युधिष्ठिरः ॥ इति । इति वदता भरतेन सह समागम्य तदाश्रमं अवतीर्य च विमानवरात्
अब्रवीत तदा रामस्त द्विमानमनुत्तमम् ।
वह वैश्रवणं देवं अनुजानामि गम्यताम् ॥
अनेन यदीयं यद्वस्तु अन्येन हृतं तत्स्वयं निर्जितं चेदपि तस्मै दातव्यमिति सूचितम् । अत एव विरोचनहृतं विष्णुकिरीटं स्वपराक्रमनिर्जितमपि विष्णवे दत्तवान् बैनतेय इति प्रतिपादितं हरिवंशे -
सुप्तस्य शत्रुने दिव्ये क्षीरोदे वरुणालये । विष्णोः किरीट दैत्येन हृतं वैरोचनेन वै ॥
चैनतेयो नभोऽध्वानमतिचक्राम वेगितः । मोक्षयित्वा किरीटं तु वैष्णवं पतता वरः ॥
[[1]]
चिक्षेप खं गतो मौलि विष्णोश्शिरसि हृष्टवत् । इति ।
बासुदेवस्तु निर्जित्य जाम्बवन्तं महाबलम् । मणि स्यमन्नकं चैव जग्राहात्मविशुद्धये ॥
ददौ सत्राजिते तं वै सर्वसात्वतसंसदि ॥
इति च । ततो यथानिदेशं वैश्रवणनिकट गते विमानवरे,
D. Y. 52.ક્
धर्माकृते
पुरोहितस्यात्मसखस्य राघवो बृहस्पतेः शक्र इवामराधिपः । निपीड्य पादौ पृथगासने शुभे सहैव तेनोपविवेश वीर्यवान् ॥ इति ।
एकत्रिंशाधिकशततमे
शिरस्यञ्जलिमाधाय कैकेय्यानन्दवर्धनः ।
भाषे भरतो ज्येष्ठ रामं सत्यपराक्रमम् ॥
अनेन राजनिकटे बद्धाञ्जलिपुट एव संभाषणं कुर्यादिति सूचितम् । अत एव भगवता कृष्णेन धर्मराजनिकटे बद्धाञ्जलिपुटेनेय सभाषणं
कर्णपर्वणि
कृतमिति प्रतिपादितं
ईषदुत्स्मयमानस्तु कृष्णो राजानमब्रवीत् । युधिष्ठिरं हतामिलं कृताञ्जलिरथाच्युतः ॥ इति ।
पूजिता मामिका माता दत्तं राज्यमिदं मम । तद्ददामि पुनस्तुभ्य यथा त्वमदा मम ॥
अत्र पूर्वार्धे इक्ष्वाकूणां पारम्पर्येण ज्येष्ठस्यैव राज्यमिति न्यायप्राप्तं राज्यं मम दत्त्वा चतुर्दशवत्सरवनवासेन पितुरानृण्यं सपादयता त्वया मम माता पूजिता इति प्रतिपादनेन भरतस्य राज्ये स्वत्वं प्रतीयते । उत्तरार्धेन च यथा त्वमद्दास्तथैव पुनस्तुभ्यं ददामीति प्रतिपादनेन रामस्यैव राज्यं भरते निक्षिप्तमिति प्रतीयते; यथापूर्वदानस्य निक्षेपधर्मत्वात् । तथा च मनुः
यो यथा निक्षिपेद्धस्ते यमर्थ यस्य मानवः ।
स तथैव गृहीतव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः ॥ इति ।
तथा च तदिदं राज्यस्य निक्षेपरूपत्वं स्वत्वं च परस्परविरुद्धं उपभोगेन विना केवलं परिपालनीय व निक्षेवत्वस्य उपभोगादियोग्यत्वरूपस्वत्वस्य च पररपराऽसमानाधि- करणत्वात् । न चैनविरोधपरिहारार्थं पूर्वार्धस्य परिपालनीयत्वसाधर्म्येण निक्षेपपरत्व- मेवास्त्विति वाच्यम् । तथा सति भरतराज्यार्थं केकेयीवरप्रार्थनं, दशरथकृतं भरतराज्य- दानं, पित्राज्ञया रामकृतराज्यप्रदानं भरतेन राज्यग्रहणे अनृतवचनप्रयुक्ततया दशरथस्य नरको भवेदिति प्रतिपादन, तदङ्गीकृत्य भरतेन राज्यकरणे वरद्वयनिर्वाहे सति दशरथस्य स्वर्ग प्राप्तिप्रतिपादनं प्रियाख्यात्रे हनूमते भरतकृतग्रामादिदानवचनं इत्येतत्सर्वं विरुध्येत । तत्र दशरथं प्रति कैकेयीवरप्रार्थनं अयोध्याकाण्डे -
युद्धकाण्डः ।
[[४०३]]
वरौ यौं मे त्वया दत्तौ तदा देव महीपते । तौ तावदहमद्यैव वक्ष्यामि शृणु मे वचः ॥ योsभिषेक समारम्भो राघवस्योपकल्पितः । अनेनैवाभिषेकेण भरतो मेऽभिषिच्यताम् ॥
यो द्वितीयो वरो देव दत्तः प्रीतेन मे त्वया ।
तदा देवासुरे युद्धे तस्य कालोऽयमागतः ॥
नव पञ्च च वर्षाणि दण्डकारण्यमाश्रितः । चीराजिनजटाधारी रामो भवतु तापसः ॥ इत्यादिना । दशरथकृतवरप्रदानमयोध्याकाण्डे
धर्मबन्धेन बद्धोऽस्मि नष्टा च मम चेतना । अहं राघव कैकेय्या वरदानेन मोहितः ॥
भरतश्च महाबाहुरयोध्या पालयिष्यति ।
इत्यादिना । भरताय रामकृतराज्यप्रदानमयोध्याकाण्डे
मया निसृष्टो भरतो महीमिमा सशैलषण्डा सपुरीं सकाननाम् ।
शिवां सुसीमामनुशास्तु केवलं त्वया यदुक्तं नृपतेस्तथास्तु तत् ॥
इति । भरतेन अनङ्गीकरणे दशरथस्य नरकप्रतिपादन मयोध्याकाण्डे एवं राजर्षयस्सर्वे प्रतीता राजनन्दन । तस्मात्त्राहि नरश्रेष्ठ पितरं नरकात्प्रभो ॥ इति । भरतेन राज्यकरणं च,

स काममनवाप्यैव रामपादावुपस्पृशन् । नन्दिग्रामेऽकरोद्राज्यं समागमनकांक्षया ॥ इति । ( बालकाण्डे वचनेनच । वरद्र्यनिर्वाहे सति दशरथस्य स्वर्गप्राप्तिश्च सदानुगमिमं राम व मिच्छामहे पितु । अगला के याः खर्ग दशरथो गत ॥ इत्ययोध्याकाण्डे ऋषिवचनेन ।
एष राजा विमानस्थ पिता दशरथस्तन । इन्द्रलोक गतः श्रीमान् त्वया पुत्रेण तारितः ॥ इति । प्रियाख्याने दान च
प्रियाख्यानस्य ते सौम्य ददामि वःनियम् ।
गवा शतसहस्रं च ग्रामाणा च शतं परम् ।
सकुण्डलाः शुभाचारा भार्या कन्याश्च षोडश ॥
इत्यादिना । एवं च उदाहृतैतद्वचनानुसारेण " पूजिता मामिका माता " इति पूर्वार्धस्य दानोपभोगोपयोग्यत्वरूपस्वत्वापादकदानपरत्वमेव वक्तव्यम् । तथाच विरोधस्तदवस्थ एव इति चेन्न ; निक्षेपस्वत्वयोः समयबन्धाभावस्थले विरोधेऽपि समयबन्धानुरोधेन उभय- विधत्वाविरोधात् । समयबन्धविशेषश्च,
[[२००४]]
धर्माकृते
चतुर्दशे हि संपूर्ण वर्षे हि रघुनन्दन । न द्रक्ष्यामि यदि त्वां तु प्रवेक्ष्यामि हुताशनम् ॥ सथेति च प्रतिज्ञाय संपरिव्वज्य सादरम् । शत्रुतं च परिष्वज्य भरतं चेदमब्रवीत् ॥ अनेन धर्मशीलेन वनात्प्रत्यागत पुनः । भ्रात्रा सह भविष्यामि पृथिव्याः पतिरुत्तमः ॥ इति वचनेनावगम्यते । अन एव हर्यश्वदिवोदासौशीनरविश्वामित्रेषु गालवेन एकैकपुत्रोत्पाद- नकालमवधीकृत्य दत्ताया ययातिकन्याया मावन्या अधिकाले पुनग्रहणात् निक्षेपरूपत्वं दानं चावगम्यते उद्योगे पुरा किल विश्वामित्रादधिगतमकलविद्यो गालवः कमाहरामि
गुर्वर्थमिति विश्वामित्रं पुनः प्रार्थयामास । तदाकये महर्षिणा,
एकतश्श्यामकर्णानां शतान्यष्टौ ददस्व मे । हयानां चन्द्रशुभ्राणां गच्छ गालव माचिरम् ॥ इत्युक्तः अलभ्यं गुर्वर्थमागत्य,
प्रतिश्रुत्य करिष्येति कर्तव्यं तदकुर्वत । मिथ्यावचनदग्धस्य इष्टापूर्तं प्रणश्यति ॥ इत्यादिधर्मविरोधं विचिन्त्य विद्यमानमानस तत्कालसमागतेन प्रियसुहृदा गरुडेन, ऋते च धनमवाना नावाप्तिर्विद्यते तव । ययातिर्नाम राजर्षिर्नाहुषः सत्यविक्रम ॥ स दास्यति मया चोक्तो भवता चार्थितस्वयम् । एवं गुरुधनं विद्वन् दानेनैव व्यशोधय ॥ इति अनुनीय तन्निकटं नीतोऽभूत् । यातिरपि सविनयं सविनतातनयं गालवं संपूज्य तन्मुखादे वावगतसकलवृत्तान्तस्तमिदमाह -
अभिगम्य हताशो हि निवृत्तो दहते कुलम् । नातः परं वैनतेय किंचित्पापिष्ठमुच्यते ॥ तस्माच्चतुर्णां वर्णानां स्थापयित्री सुता मम । माधवी नाम तार्क्ष्यय सर्वधर्मप्रपादिनी ॥
अस्याः शुल्कं प्रदास्यन्ति नृपा राज्यमपि ध्रुवम् । किंपुनश्श्यामकर्णाना हयानां द्वे चतुश्शते ॥
स भवान् प्रतिगृह्णातु ममैना माधवीं सुताम् ।
इति । तदाकर्ण्य उपलब्ध त्वयेदमश्वानां द्वारमित्यभिधाय यथागत गते पतगराजे ययाति- दत्तां तां कन्या परिगृह्य,
प्रज्ञामिकामं संपन्नं कुर्वाणं तप उत्तमम् । तमुपागम्य विप्रोऽसौ हर्यश्व गालवोऽब्रवीत् ॥ कन्येयं मम राजेन्द्र प्रसवैः कुलवर्धिनी । इयं शुल्केन भार्यार्थे हर्यश्व प्रतिगृह्यताम् ॥
हर्यश्वश्च सकललक्षणसंपन्नां कल्याणगुणाभिरामां रामां तामवलोक्य अस्यां चक्रवर्ती पुत्रो भविष्यतीति चिन्तयन्,
युद्धकाण्डः ।
ब्रूहि शुल्कं द्विजश्रेष्ठ समीक्ष्य विभवं मम ॥
[[४०५]]
इत्यवदत् । गालवेनापि एतस्यामात्मार्थे पुत्रानुत्पादय । एक नरश्यामकर्णानामश्वानामष्ट- शतं गुर्वर्थं देहीत्युक्तो हर्यश्वः,
उवाच गालवं दीनो राजर्षिर्मुनिसत्तमम् । द्वे मे शने सन्निहिते हयानां यद्विधास्तव ॥ सोऽहमेकमपत्यं वै जनयिष्यामि गाला । एतच्छ्रुत्वा तु सा कन्या गालवं वाक्यमब्रवीत् ॥ मम दत्तो वरः कश्चित्केनचिद्ब्रह्मवादिना । प्रसूत्यन्ते प्रसूत्यन्ते कन्यैव त्वं भविष्यसि ॥
स एवं ददस्व मा राज्ञे प्रतिगृह्य हयोत्तमान् । नृपेभ्यो हि चतुर्भ्यस्तु पूर्णान्यष्टौ शतानि ते ॥
भविष्यन्ति तथा पुत्रा मम चत्वार एव च । एवमुक्तस्तु स मुनिः कन्यया गालवस्तदा ॥ हर्यश्वं पृथिवीपालमिदं वचनमब्रवीत् । इयं कन्या वरश्रेष्ठ हर्यश्व प्रतिगृह्यताम् ॥
चतुर्भागेन शुल्कस्य जनयस्वैकमात्मजम् । प्रतिगृह्य च तां कन्या गालवं प्रतिनन्द्य च ॥
समये देशकाले च लब्धवान् सुतमीप्सितम् । अथ काले पुनर्धीमान् गालवः प्रत्युपस्थितः ॥ उपसंगम्य चोवाच हर्यश्वं प्रीतमानसम् ।
जातो नृप सुतस्तेऽयं बाल भास्करसंनिभः । कालो गन्तुं नृपश्रेष्ठ भिक्षार्थमपरं नृपम् ॥ हर्यश्वः सत्यवचने स्थितः स्थित्वा च पौरुषे । दुर्लभत्वाद्धयाना च प्रददौ माधवीं पुनः ॥ एवं ता कन्यां परिगृह्य तया सह काशीश्वरं दिवोदासनामानमपरं राजानं समेत्य,
गालवः प्रसवस्यार्थे तं नृपं पर्यंचोदयत् ।
दिवोदासः
श्रुतमेतन्मया पूर्व किमुक्त्वा विस्तरं द्विज । काक्षितो हि ममैषोऽर्थः श्रुत्वेतद् द्विजसत्तम ॥ स एव विभवोऽस्माकमश्वानामस्ति गालव । अहमप्येकमेवास्यां जनयिष्यामि पार्थिवम् ॥
तथेत्युक्त्वा द्विजश्रेष्ठः प्रादात्कन्यां महीपतेः ।
विधिपूर्वं च ता राजा कन्या प्रतिगृहीतवान् ॥
रेमे तस्यां कुरुश्रेष्ठ प्रभावत्यां यथा रविः । स्वाहायां च यथा वह्निर्यथा शच्यां च वासवः ॥
यथा चन्द्रश्च रोहिण्यां ऊर्मिलायां यथा यमः ।
वरुणश्च यथा गौर्या यथा ऋध्यां धनेश्वरः
[[४०६]]
धर्माते
यथा नारायणो लक्ष्यां जाहृत्र्यां च यथोदधि ॥
यथा रुद्रश्च रुद्राण्यां यथा वेद्यां पितामह । अदृश्यन्त्या च वासिष्ठो वसिष्ठश्चाक्षमालया ॥
चयवनश्च सुकन्यायां पुलस्त्यः संध्या यथा । अगस्त्यचापि वैदर्भ्यां सावित्र्या सत्यवान्यथा ॥
यथा भृगुः पुलोमाया अदित्यां कश्यपो यथा । रेणुकायां यथast हैमवत्या च कौशिकः ॥
बृहस्पतिश्च ताराया शुक्रश्च शतपर्वया । यथा भूत्यां भूतपतिः उर्वश्यां च पुरूरवाः ॥
ऋचीक सत्यवत्या च सरस्वत्या यथा मनुः ।
शकुन्तलायां दुष्यन्तो धृत्या धर्मश्च शाश्वत ॥
दमयन्त्यां नलश्चैव सत्यवत्या च नारद’ । जरत्कारुर्जरत्काव यथा चाश्वपतिर्जयाम् ॥ मेनकाया यथोर्णायुस्तुम्बुरुश्चैव रम्भया । वासुकि शान्तशीर्षायां कुमार्यां च धनञ्जयः ॥ वैदेह्या च यथा रामो रुक्मिण्या च जनार्दनः । तया तु रममाणस्य दिवोदासस्य भूपतेः ॥
माधवी जनयामास पुत्रमेकं प्रतर्दनम् ।
ततो गालवस्त कन्या दिवोदासात्परिगृह्य च,
जगाम भोजनगरं द्रष्टुमौशीनरं नृपम् । तमुवाचाथ गत्वा च नृपति सत्यविक्रमम् ॥
इयं कन्या सुतौ द्वौ ते जनयिष्यति पार्थिवौ ।
एकतः श्यामकर्णाना देयं मह्यं चतुश्शतम् ॥
गुर्वर्थोऽयं समारंभो न हयैर्हि कृत्यमस्ति मे । अनपत्योऽसि राजर्षे पुलौ जनय पार्थिवौ ॥ तेन पुत्रप्लवेन त्वमात्मानं चैव तारय । न प्रजाफलभोक्ता हि राजर्षे पात्यते दिवः । स याति नरकं घोरं यत्र गच्छंत्यनात्मजाः । उशीनरः प्रतिवचो ददौ तस्य नराधिपः ॥ शते द्वे तु ममाश्वानामीदृशाना द्विजोत्तम । अहमप्येकमेवास्यां जनयिष्यामि गालव ॥ पुत्रवद्भिर्गतं मार्ग गमिष्यामि परैरहम् । मौल्येनापि समं कुर्यां तवाहं द्विजसत्तम ॥
पौरजानपदार्थं तु ममार्थों नात्मभोगतः ॥
इत्यभिधाय तामिमां कन्यां प्रतिग्रहेण स्वीयां कृत्वा तस्यामुत्पादितेनापत्येन पुत्रवतां धर्म साधयिष्यामीत्यभिसंधाय पारक्येन वस्तुना संपादितो धर्मः न स्वफलाय भवतीति
गालवमाह

युद्धकाण्डः ।
कामतो हि धनं राजा पारक्यं यः प्रयच्छति । न स धर्मेण धर्मात्मा युज्यते यशसा नच ॥
सोऽहं प्रतिगृहीष्यामि ददात्वेतां भवान्मम । इति । ततस्ता कन्यां प्रतिगृह्य,
रेमे स तां समासाद्य कृतपुण्य इव श्रियम् । ततोऽस्य समये जज्ञे पुत्रो बालरविप्रभ ॥
शिबिना भुवि ख्यातो यः स पार्थिवसत्तमः ।
ततो गालवं पुनर्द्विशताश्वसंपादनायाऽन्यं राजानं प्रति गन्तुं प्रयत्नवन्तमालोक्य तत्कालसमागतः सुपर्णः
प्रयत्नस्ते न कर्तव्यो नैव सपत्स्यते तव ।
इमामश्वशताभ्यां वै द्वाभ्या तस्मै निवेदय । विश्वामित्राय धर्मात्मन् षडभिरश्वशतैस्सह ॥ इत्यवदत् । गालवोऽपि तथैव सुपर्णेन सह विश्वामित्रमुपागम्य,
अधाना का क्षितार्थानां षडिमानि शतानि वै । शनद्वयकृते कन्या भवता प्रतिगृह्यताम् ॥ अस्यां राजर्षिभिः पुत्राः जाता वै धार्मिकास्त्रयः । चतुर्थं जनयत्वेक भवानपि नरोत्तम ॥ पूर्णानीह शतान्यष्टौ तुरगाणा भवन्तु ते । भवतो ह्यनृणो भूत्वा तपः कुर्या यथासुखम् ॥ इत्यब्रवीत् । ततः,
विश्वामित्रस्तु तं दृष्ट्रा गालवं पक्षिणा सह ।
कन्या तां वरारोहामिदमित्यब्रवीद्वचः ॥ किमियं पूर्वमेवेह मम दत्ता न गालव । पुत्रा ममैव चत्वारो भवेयु कुलपावनाः ॥
प्रतिगृह्णामि ते कन्यामेकपुत्रफलाय वै
अश्वाश्वाश्रममासाद्य चरन्तु मम सर्वतः ।
[[1]]
तया स रममाणोऽथ विश्वामित्रो महामुनिः ॥
आत्मार्थं जनयामास माघव्यां पुत्रमष्टकम् । जातमात्रं सुतं तं तु विश्वामित्रो महाद्युतिः ॥ प्रयोज्यास्तथा धर्मस्तैरश्वैः समयोजयत् । अथाष्टकः पुरं प्रायात्तथा सोमपुरप्रभम् ॥
निर्यात्य कन्या शिष्याय कौशिकोऽपि वनं ययौ ।
गालवोऽपि सुपर्णेन सह निर्यात्य दक्षिणाम् ॥
मनसाऽति प्रतीतेन कन्यामिदमुवाच ह । जातो दानपतिः पुत्रस्तथा पूरुस्त्वयापरः ॥
सत्यधर्मरतश्वान्यो यज्वा चापि तथापरः । तदागच्छ वरारोहे तारितस्ते पिता सुतै. ॥
[[૦૮]]
धर्माकृते
चत्वारश्चैव राजानस्तथा चाहं सुमध्यमे । गालवस्त्वभ्यनुज्ञाय सुपर्ण पन्नगाशनम् ॥ गालवः प्रययौ शीघ्रं ययाति नहुषात्मजम् । तस्मै समर्प्य तां कन्या प्रययौ वनमेव च ॥ इति । तस्मात् अश्वाष्टशतीसपादनपर्यन्तं ययातिदत्ताया माधव्या गालवस्वत्ववत् एकैक- पुत्रोत्पत्तिपर्यन्तं च हर्यश्व दिवोदासौशीनरविश्वामित्राणा स्वत्ववच्च संकेतितकालापगमे पुनः प्रदानेन निक्षेपरूपत्वस्वत्ववच्च भरतस्य चतुर्दशसंवत्सरपर्यन्तं राज्ये स्वत्व तत्कालापगमे यथावत्पुनः प्रदानेन निक्षेपरूपत्वं च इत्युभयरूपत्वमुपपन्नमेव ॥
}
धुरमेकाकिना न्यस्तामृषभेण बलीयसा । किशोरीव गुरु भारं न वोदुमहमुत्सहे ॥
वारिवेगेन महता भिन्नसेतुरिव क्षरन् । दुर्बन्धनमिदं मन्ये राज्यच्छिद्रमसंवृतम् ॥
अनेन राज्यपरिपालनस्य दृष्टादृष्टदोषबहुलत्वात् समर्थेन धर्मज्ञेनैव राज्यं परिपाल- नीयं तेन च इहलोक कीर्तिः परत्र स्वर्गादिफलप्राप्तिश्च भवति, अन्यथा अधर्मेण राज्य- परिपालने ऐहिकामुष्मिकं दुखं भवेदिति सूचितम् ।
तथा च धर्मेण राज्यपरिपालनस्य ऐहिकामुष्मिक फल हेतुत्वमुक्तं यमस्मृतौ
एवं धर्मप्रवृत्तस्य राज्ञो दण्डवरस्य च । यशोऽस्मिन् वर्धते लोके स्वर्गे वासस्तथाऽक्षयः ॥ इति । अधर्मेण राज्यपरिपालनस्य ऐहिकामुष्मिक दुःखप्रदत्वमुक्तं मनुना -
अदण्ड्यान् दण्डयन् राजा दण्ड्यचैवाप्यदण्डयन् ।
अयशो महदानोति नरकं चाधिगच्छति ॥ इति ।
यथा चारोपितो वृक्षो जातश्चान्तर्निवेशने । महांश्च सुदुरारोहो महास्कन्ध प्रशाखवान् ॥ शीर्येत पुष्पितो भूत्वा न फलानि प्रदर्शयन् । तस्य नानुभवेदर्थ यस्य हेतोरल रोप्यते ॥
एषोपमा महाबाहो त्वमर्थ बेन्तुमर्हसि ।
यद्यस्मान्मनुजेन्द्रस्वं भक्तान भृत्यान शाधिहि ॥
अनेन समर्थेन त्वया भक्तभृत्यपरिपालनार्थं राज्यपरिपालना करणे सति यत्नेन संवर्धितस्य फलकाले विशीर्णस्य वृक्षस्येव जन्म व्यर्थं भवेत् इत्युक्तया राज्ञां प्रजापरिपालनं मुख्यो धर्म इत्युक्तम् ।
युद्धकाण्डः ।
[[૨૦૨]]
तथा चापस्तम्बः अभिषिक्तस्य राज्ञः प्रजापालनं परमो धर्मः इति ।
विष्णुपुराणेऽपि -
धरित्रीपालनेनैव कृतकृत्यो महीपतिः । इति ।
जगदद्याभिषिक्तं त्वामनुपश्यतु सर्वतः ।
प्रतपन्तमिवादित्यं मध्याह्ने दीप्ततेजसम् ॥
अनेन राज्ञो राज्याभिषेकेण राजत्वे सपने प्रतपत आदित्यस्येव सर्वातिशायि तेजो भवतीति सूचितम् । तथा च मनुः-
इन्द्रानिलयमा र्काणामश्च वरुणस्य च । ईशवित्तेशयोश्चैव मात्राण्याहृत्य शाश्वतीः ॥ यस्मादेषां सुरेन्द्राणां मात्राभिर्निर्मितो नृपः । तस्मादभिभवत्येष सर्वभूतानि तेजसा ॥
तपसाऽऽदित्यवञ्चैव चक्षूंषि च मनासि च ।
न चैनं भुवि शक्नोति कश्चिदप्यभिवीक्षितुम् ॥ सोऽग्निर्भवति वायुश्च सोऽर्कस्सोमरस धर्मराट् ॥ इति ।
सूर्यसङ्घातनिर्घोषैः काञ्चीनू, पुरनिस्वनैः ।
मधुरैर्गीतशब्देश्व प्रतिबुध्यस्व शेष्व च ॥
अनेन राज्ञः स्वापकाले प्रबोधकाले च तूर्यादिवाद्यघोषाः कर्तव्या इति सूचितम् ।
तथा च मनुः
तत्र भुक्त्वा पुनः किञ्चित्तूर्यघोषै. प्रहर्षितः । संविशेच्च यथाकाममुत्तिष्ठेद्विगतक्लमः ॥ इति
यावदावर्तते चक्रं यावती वा वसुन्धरा । साश्वमिह सर्वस्य स्वामित्वमभिवर्तय ॥
भरतस्य वचः श्रुत्वा रामः परपुरञ्जयः । तथेति प्रतिजग्राह निषसादासने च सः ॥
सतरशत्रुघ्नवचनान्निपुणाः
वर्धकाः ।
सुखहस्ताः सुशीघ्राश्च राघवं पर्युपासते ॥
पूर्व च भरते नाते लक्ष्मणे च महाबले ।
सुग्रीवे वानरेन्द्रे च राक्षसेन्द्रे विभीषणे ॥ 1 ( प्रतिबुध्यख राधव) इति पाठान्तरम् D.-Y. 53
[[४६०]]
धर्माकृते
fatternes and वस्त्र नात्यातुलेपनः । महा रामः तस्थौ तत्र शिया ज्वलन् ॥
प्रतिकर्म च रामस्य कारयामास वीर्यवान् । लक्ष्मणस्य च लक्ष्मीवान् इक्ष्वाकुकुलवर्धन ॥
अनेन समाप्त सुखं भ्रातृमिस्सह भोक्तव्यं उत्सवदिने बन्धुभिस्सह मङ्गलखानगन्ध- माल्यवस्त्रभूमगधारणादिकं कर्तव्यमिति सूचितम् । तत्र प्राप्त सुखं भ्रातृभिस्सह भोक्तव्य- मित्येतद्राजधर्मे युधिष्ठिरं प्रति व्यास
धर्म नर्थं च कामं च भ्रातृभिरसह भारत। अनुभूय ततः पश्चात् प्रस्थितस्य विशांपते ॥ इति । मङ्गलस्नानादिकं कर्तव्यमित्येतच ज्योतिषिके -
अब्दादौ मित्रसंयुक्ते मङ्गलस्नानमाचरेत् । वस्त्रैराभरणैर्देहमलंकृत्य यथाविधि ॥ इति ।
प्रतिकर्म च सीतायास्तव दशरथस्त्रियः । आत्मनैव तदा चकुर्मनस्विन्यो मनोहरम् ॥
ततो वानरपतीनां सर्वासामेव शोभनम् ।
कार यत्नात्कौसल्या प्रहृष्टा पुत्रवत्सला ॥
ततः शतमवचनात्सुमंत्रो नाम सारथिः । भोजयित्वाऽभिचक्राम रथं सर्वाङ्गशोभनम् ॥
अर्कमण्डलसंकाशं दिव्यं दृष्ट्वा रथोत्तमम् । भारुरोह महाबाहुः रामस्त्यपराक्रमः ॥
सुग्रीst हनुमांश्चैव महेन्द्रस्य समद्युती । स्नातौ दिव्यांवरधरी जग्मतुः शुभकुण्डली ॥
घराभरणसंपन्ना ययुस्ताः शुभकुण्डला । सुग्रीवपत्यः सीता च द्रष्टुं नगरमुत्सुकाः ॥
अयोध्याय त सचिवा राज्ञो दशरथस्य ये ।
तु
पुरोहितं पुरस्कृत्य मन्त्रयामासुरर्थवत् ॥
युद्धकाण्डः ।
अशोको विजयश्चैव सुमन्त्रश्चैव सङ्गताः ।
मन्त्रयन् रामवृत्यर्थ दुष्ये नगरस्य च ॥
अनेन मन्त्रविचारेण कृतं राजकार्य समृद्ध भवतीति सूचितम् ।
राजधर्मे -
मन्त्रिणां मन्त्रमूलं हि राज्ञो राष्ट्रं विवर्धते । इति ।
सर्वमेवाभिषेकार्थ जयार्हस्य महात्मनः ।
कर्तुमर्हसि रामस्य यद्यन्मङ्गलपूर्वकम् ॥
इति ते मन्त्रिणस्सर्वे संदिश्य तु पुरोहितम् । नगरान्निर्ययुस्तूर्ण रामदर्शनयुद्धयः ॥
हरियुक्तं सहस्राक्षो रथमिन्द्र इवानद्यः । प्रययौ रथमास्थाय रामो नगरमुत्तमम् ॥
जग्राह भरतो रश्मीन् शत्रच्छनमाददे । लक्ष्मणो व्यजनं तस्य मूर्ध्नि संपर्यवीजयत् ॥
श्वेतं च वालव्यजनं जग्राह परितस्थितः ।
[[४११]]
तथाच
अत्र राज्याहैः भ्रातृभिर्भरतादिभिः राम एक एव राजा वयं तदधीना इति ज्ञापयितु सारथ्यछत्र धारणादिना परिचर्याकरणात् ज्येष्ठमेकमेव राजानं विधाय इतरे राज्य- सविभागार्हाः भ्रातरस्तदधीनास्सन्त ज्येष्ठं परिचरेयुरिति सूचिनम् ॥
अत एव कौरवजयानन्तरं पट्टाभिषेकाय पुरप्रवेशसमये रथमारुह्य गच्छतो धर्म - राजस्य छत्रचामरादिधारणेन भीमार्जुनादयः परिचर्यां कृतवन्त इति प्रतिपादितं राजधर्मे
प्रविविक्षुस्स धर्मात्मा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः । आरुरोह यथा देवः सोमोऽमृतमयं रथम् ॥ जग्राह रश्मीन् कौन्तेयः भीमो भीमपराक्रमः । अर्जुनः पाण्डरं छत्रं धारयामास भानुमत् ॥ त्रियमाणं तु तच्छत्रं पाण्डरं राजमूर्धनि । शुशुभे सारसाकीर्ण सितमत्रमिव श्रिया ॥ चामरे व्यजने त्वस्य वीरौ जगृहतुस्तदा । चन्द्ररश्मिप्रभे शुभे माद्रीपुत्रावलङ्कृतौ ॥धर्माकृते
ते पच रथमास्थाय भ्रातरस्समलङ्कृताः । भूतानीव समस्तानि राजन् ददृशिरे तथा ॥ इति । सिंस्तमाकाशे देवैस्सह मणैः । स्तूयमानस्य रामस्य शुश्रुवे मधुरध्वनिः ॥
ततश्शर्वजय नाम कुञ्जरं पर्वतोपमम् । आरुरोह महातेजाः सुग्रीवः सवगर्षभः ॥
नवनागसहस्राणि ययुरास्थाय वानराः । मानुषान् विग्रहान् कृत्वा सर्वाभरणभूषिताः ॥
शङ्खशब्दप्रणाश्च दुन्दुभीनां च निखनैः । प्रययौ पुरुषव्याघ्रः तां पुरीं हर्म्यमालिनीम् ॥
दहशुस्ते समायान्त राघवं सपुरस्सरम् । विराजमानं वपुषा रथेनातिरथं तदा ॥
ते वर्धयित्वा काकुत्स्थं रामेण प्रतिवन्दिता । अनुजग्मुर्महात्मानं भ्रातृभिः परिवारितम् ॥
अमात्यैर्ब्राह्मणैश्चैव तथा प्रकृतिभिर्वृतः । क्षिया विरुरुचे रामो नक्षत्रैरिव चन्द्रमाः ॥
स पुरोगामिभिस्तूयैः तालस्वस्तिकपाणिभिः । प्रव्याहरद्भिर्मुदितैर्मङ्गलानि ययौ वृतः ॥
अक्षतं जातरूपं च गावः कन्यास्तथा द्विजाः । नरा मोदकस्ताश्च रामस्य पुरतो ययुः ॥
अनेन राज्ञामुत्सवसमये प्रकृतिभिर्मङ्गलद्रव्यहस्ताभिर्भवितव्यमिति सूचितम् । तथा च राजधर्मे -

ततः प्रकृतयस्सर्वाः पुरस्कृत्य पुरोहितम् । ददृशुर्धर्मराजानमादाय बहुमङ्गलम् ॥ इति ।
सख्यं च रामस्सुग्रीवे प्रभावं चानिलात्मजे ॥
युद्धकाण्डः ।
धानराणां च तत्कर्म राक्षसानां च तद्वलम् ।
विभीषणस्य च संयोगमाचचक्षेऽथ मन्द्रिणाम् ॥
[[४१३]]
अत्र कार्यकर्तॄणां प्रयासस्य इतरेषु प्रशमनात् अन्यैरपि स्वकार्ये प्रयासं कुर्वतां प्रत्यवायपरिहाराय स्वष्टजनमध्ये श्लाघनीय इति सूचितम् ॥
अत एव धर्मराजः स्वोपकारकस्य घटोत्कचस्य गुणश्लाघनं कृतवान् वासुदेवं प्रति इत्यवगम्यते द्रोणपर्वणि वासुदेवं प्रति युधिष्ठिरः
मदर्थं दुष्करं कर्म कृतं तेन महात्मना । स्वभावाद्या च मे प्रीतिः सहदेवे जनार्दन ॥ सैव मे द्विगुणा प्रीती राक्षसेन्द्रे घटोत्कचे । विदिता मे महाबाहो धर्माणां परमा गतिः ॥
ब्रह्महत्याः फलं तस्य यः कृतं नावबुध्यते ॥ इति ।
अत्र सख्य च रामस्सुग्रीव इत्यादिना रामो मन्त्रिभिरपृष्ट एव पुरप्रवेशात्प्राङ्- मध्येमार्गं सुग्रीव सख्यहनुमत्प्रभाववान र पराक्रमादिकमुक्तवान् । तदयुक्तं, नापृष्टः कस्य- चिद्रूयात् इति धर्मशास्त्रनिषिद्धस्य अपृष्टोत्तरस्य महापुरुषैरवक्तव्यत्वात् तथात्वे च स्वस्य चापलमेव प्रकटितं स्यादिति चेद् उच्यते, वानराणा प्रभावाकथने अभिज्ञो रामः किमिति कुलपरंपरागतान् पित्रादिभिबहुमतान् कार्यनिर्वाहकान् सजातीयानस्मान् अपुरस्कृत्य नवीनान् जात्या निकृष्टान् चपलान् वानरान् अस्मत्संनिधाने बहुमन्यत इति शङ्कया दुःखितास्सन्तः स्वस्वकर्तव्ये शिथिलादरा भवेयुः ।
अपूज्या यत्र पूज्यन्ते पूज्या यत्रावमानिताः ।
तत्र त्रीणि प्रवर्तन्ते दुर्भिक्षं मरणं भयम् ॥ इति,
समासमाभ्यां विषमसमे पूजातः इति च धर्मशास्त्रमविचार्याचातुर्येण कृतमिति दोषं चैवापादयेयु’ ; अभिज्ञो रामस्तिर्यग्भिर्वानरैस्सख्यं कृतवानित्युपहासं च कुर्युः; कथिते तु तत्प्रभावे तद्वचनान्नैते साधारणवानरवत् चलचित्तत्वादिदोषयुक्ताः किंतु स्थिरबुद्धयः शौर्यवीयौदार्य समयोचितज्ञत्व स्थिरबुद्धित्वादिगुणयुक्ताः प्राणानपि तृणीकृत्य निखिलदेव- दानवाद्यसाध्यमपि कर्म कृतवन्तः । रामेण च त्वं राजा भव भरत स्वयं नराणां वन्याना- महमपि राजराणमृगाणाम् । इति चित्रकूटे सकलजनसमक्षं प्रतिज्ञातस्य चतुर्दशसंवत्सर- परिमितवन्यराजत्वस्य निर्वाहाय वानरैस्सह सख्यं विधाय देवादिभिरसाध्यमपि रावण- वधादिराजकृत्यं वानरैर्वन्यैरेव साधितम् । कृतकार्याणां तेषां च बहुमत्यकरणं प्रत्य-
ક
धर्माते
बायाधायकमिति तत्परिहाराय बहुमतिरपि कृता इति जानन्तः संतुष्टाः समाहित- चित्ताश्च भवेयुः इत्येतदर्थं मध्येमार्ग सुग्रीवमख्यादिकथनं युक्तमेव । अत एवास्माद्राम- वचनादधिगतराम प्रभावाणां विज्ञातवानरकर्मणां मन्त्रिपुरोहितप्रमुखाना संतोषातिशयेन विस्मयं प्रतिपादयति भगवान् वाल्मीकिः
श्रुत्वा तु विस्मयं जग्मुरयोध्यापुरवासिनः ।
एवं वानराणां पराक्रमं स्वष्टजनेषु कथयता रामेण संतोषोऽप्युत्पादितः
श्रुत्वा तु विस्मयं जग्मुरयोध्यापुरवासिनः ।
द्यतिमाने तदाख्याय रामो वानरसंवृतः ॥
हृष्टपुष्टजनाकीर्णमियोध्यां प्रविवेश ह ।
ततो ह्यभ्युच्छ्रयन् पौराः पताकास्ते गृहे गृहे ॥
ऐक्ष्वाकाध्युषितं रम्यमाससाद पितुर्गृहम् । पितुर्भवनमासाद्य प्रविश्य स महात्मनः ॥
कौसल्याञ्च सुमिताञ्च कैकेयीं चाभ्यवादयत् ।
अत्र गृहप्रवेशोत्सवे रामेण मातृणां नमस्काराऽऽचरणात् उत्सवेषु गुरुजननमस्कारः
कर्तव्य इति सूचितम् । तथा च कालिदासः
इत्थं विधिज्ञेन पुरोहितेन प्रयुक्तपाणिग्रहणोपचारौ ।
प्रणेमतुस्तौ पितरौ प्रजाना पद्मासनस्थाय पितामहाय ॥ इति ।
अथाब्रवीद्राजसुतो भरतं धर्मिणां वरम् । अर्थोपहितया वाचा मधुरं रघुनन्दनः ॥
यच मद्भवनं श्रेष्ठ साशोकवनिकं महत् । मुक्तावैडूर्यसंकीर्ण सुग्रीवस्य निदर्शय ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा भरतस्सत्यविक्रमः । पाणी गृहीत्वा सुग्रीवं प्रविवेश स्वमालयम् ॥ ततस्तैलप्रदीपांश्च पर्यकास्तरणानि च । गृहीत्वा विविशुः क्षिप्रं शतमेन प्रचोदिताः ॥
युद्धकाण्डः ।
[[४१५]]
अनेन स्वगृहमागतस्येष्टजनस्य निवासार्थ गृहप्रदर्शनादिना उपचारः कर्तव्य इति
सूचितम् । तथा च सभापर्वणि
ददुस्तेषामावसथान् धर्मराजस्य शासनात् । बहुभक्षान्वितान् राजन् दीर्घिकावृक्षशोभितान् ॥
तथा धर्मात्मजः पूजा चक्रे तेषां महात्मनाम् । सत्कृताश्च यथोद्दिष्टान् जग्मुरावसधान्नृपाः । इति ।
उवाच स महातेजाः सुग्रीवं राघवानुजः । अभिषेकाय रामस्य दूतानाज्ञापय प्रभो ॥
सौवर्णान् वानरेन्द्राणां चतुर्णा चतुरो घटान् । ददौ क्षिप्रं स सुग्रीवः सर्वरत्नविभूषितान् ॥
यथा प्रत्यूषसमये चतुर्णां सागरांभसाम् । पूर्णैर्घटैः प्रतीच्छध्वं तथा कुरुत वानराः ॥
एवमुक्ता महात्मानो वानरा वारणोपमाः । उत्पेतुर्गगनं शीघ्रं गरुडा इव शीघ्रगाः ॥
जाम्बवांश्च हनूमांश्च वेगदर्शी च वानरः । ऋषभश्चैव कलशान् जलपूर्णानथाहरन् ॥
पूर्वात्समुद्रात्कलशं जलपूर्णमथानयत् । सुषेणस्सत्वसंपन्नः सर्वरत्नविभूषितम् ॥
ऋषभो दक्षिणात्तूर्ण समुद्राजलमाहरत् । गवयः पश्चिमात्तोयं आजहार महार्णवात् ॥
रत्नकुम्भेन महता शीत मारुतविक्रमः । उत्तराच जलं शीघ्रं गरुडानिलविक्रमः ॥
आजहार स धर्मात्मा नलः सर्वगुणान्वितः । ततस्तैर्वानरश्रेष्ठैरानीतं प्रेक्ष्य तज्जलम् ॥
..
धर्माकृते
अभिषेकाय रामस्य शत्रुन सचिवैस्सह । पुरोहिताय श्रेष्ठाय सुहद्भयश्च न्यवेदयत् ॥
ततः स प्रयतो वृद्धो वसिष्ठो ब्राह्मणैः सह । रामं रत्नमये पीठे सहसीतं न्यवेशयत् ॥
वसिष्ठो वामदेवश्च जाबालिरथ काश्यपः । कात्यायन सुयज्ञश्व गौतमो विजयस्तथा ॥
अभ्यषिञ्चन्नरव्यात्रं प्रसन्नेन सुगन्धिना । सलिलेन सहस्राक्षं वसवो वासवं यथा ॥
ऋत्विग्भिः ब्राह्मणैः पूर्वं कन्याभिर्मत्रिभिस्तथा । योधैश्चैवाभ्यषिञ्चस्ते संप्रहृशः सनैगमाः ॥
सर्वोषधिरसैश्चापि दैवतैर्नभसि स्थितैः । चतुर्भिलोकपालैश्च सर्वैर्देवैश्व सङ्गतैः ॥
अनेन उत्तमासने महिष्या सह राजानमुपवेश्य नदीनदसमुद्रेभ्यः समाहृतैः पुण्यैर्जलैर्मन्त्रिपुरोहितप्रभृतयोऽभिषिचेयुरिति सूचितम् । तथा च बोधायनः
अथोदित आदित्ये भद्रासनं निधाय तस्मिन् व्याघ्रचर्मास्तीर्य तस्मिन्प्राङ्मुख उपवेश्य हेमकलशानादायापोहिष्ठा मयोभुव इति तिसृभिर्हिरण्यवर्णाः शुचयः पावका इति चतसृभिर्गृह्णाति अवते हेलमुदुत्तममिति द्वाभ्यां आनो भद्रा इत्यादि दशाभिषिंचत्यबिल- गाभिर्वारुणीभिर्हिरण्यवर्णाभिः पावमानीभिरन्यैश्च पवित्रमन्त्रैरथ शृङ्गकोशैश्चाभिषिंचत्यपां यो द्रवणो रसस्तमाहस्स अमुष्यायणायत्यजसे श्रियै यशसे ब्रह्मवर्चसायन्नाद्यायाभिषिंचामीति समुत्कुष्टे समुत्क्रोशन्ति समानया मुख्यस्य विमार्जनादेतस्मिन् काले राजवाहनमभिषि- araपयित्वा ब्राह्मणेभ्यो निष्कसहस्रं दासीशतं ददाति स्वस्त्ययनं वाचयित्वा मकुटं पठ्ठे बा करोति अग्ने यश्वस्विन् यशसे समर्पयेति अथ दुन्दुभिशब्दं करोति दुन्दुभीन् समानन्तीति ब्राह्मणं प्रदक्षिणीकृत्य स्वराष्ट्रमनुपालयेत्याह भगवान् बोधायन इति ॥
अत्र च रत्नमयपीठ उपवेशनात्प्राकू कर्तव्या देवताप्रार्थना अग्निहोत्र उपवासादयः सर्वेऽपि अत्र रामस्य कारिता अपि अयोध्याकाण्डे विस्तरेणोक्ता इति अत्र न निरूपिता भगवता वाम्मीकिना ।
युद्धकाण्डः ।
ब्रह्मणा निर्मितं पूर्व किरीटं रत्तभूषितम् । अभिषिक्तः पुरा येन मनुस्तं दीप्ततेजसम् ॥
तस्यान्ववाये राजानः क्रमाद्येनाभिषेचिताः । किरीटेन ततः पश्चात्कल्पयित्वा यथाविधि ॥
सभायां हेमवर्णायां शोभितायां महाधनैः । रत्नैर्नानाविधैश्चैव चित्रितायां सुशोभने ॥
नानारत्नमये पीठे वसिष्ठेन महात्मना । ऋत्विग्भिऋषिभिश्चैव सहितेनाभिषेचितः ॥
[[४१७]]
अत्र अभिषेककर्मणि मुकुटं बन्धनीयमित्युक्तम् । मुकुटं पट्टे बध्नीतेति बोधायनसूत्रे इति ।
छत्रं तु तस्य जग्राह शतन्त्रः पाण्डरं शुभम् । श्वेतं च वालव्यजनं सुग्रीवो वानरेश्वरः ॥
अपरं चन्द्रसंकाशं राक्षसेन्द्रो विभीषणः । मालां ज्वलन्तीं वपुषा काञ्चनीं शतपुष्कराम् ॥
राघवाय ददौ वायुर्वासवेन प्रचोदित । सर्वरत्तसमायुक्तं मणिभिश्च विभूषितम् ॥
मुक्ताहारं नरेन्द्राय ददौ शक्रप्रचोदितः ।
अत्र सर्वरत्नसमायुक्त मित्यनेन नवविधरस्नसमलकृतत्वं मुक्ताहारस्योक्तम् । नब- विधत्वं च रत्नानां रत्नशास्त्रे
मुक्ताप्रवालवैडूर्यवज्रनीलानि गारुडम् । पद्मरागं पु-परागं गोमे रकम नः परम् ॥
नवरत्नानि भूषाणां भासयन्ति सदा नरान् ।
रत्नोत्पत्तिस्थानानि आगस्त्ये रत्नशास्त्रे
चलो नामाभवच्छ्रीमान्दानवेन्द्रो महाबलः
तस्वास्थि वज्रं दशनाश्च मुक्तास्तथा च रक्त खलु पद्मरागः । रोमाणि वैडूर्यमिति प्रसिद्धं प्रवालमासीत्पिशितं महात्मनः ॥ D. Y. 54
ટ
धर्माकृते
नेत्रं महानीलमभूत्प्रशस्तं पित्तं च गारुत्मतरत्नमासीत् ।
आसीत्कफस्तस्य च पुष्परागो मेदच गोमेदकतामवाप ॥ इति ।
मुक्ताफलोत्पत्तिस्थानानि
करीन्द्रजीमूतवराहशङ्खमत्स्या हिशुक युद्धववेणुजानि । मुक्ताफलानि प्राथनानि लोके तेषां तु शुक्तयुद्भवमेव भूरि ॥
तद्भेदाश्च तत्रैव
जलजास्स्थलजाश्चेति मुक्ताजातिर्द्विधा मता ।
वज्रघातप्रकीर्णा या दन्तपंक्तिर्बलस्य तु । सा तु त्रयोदशस्थाने विप्रकीर्णाऽभवत्तदा ॥
वराहस्य च दंष्ट्राया फणे च पवनाशिनाम् । करिदन्ते बलाकाना कण्ठे स्त्रीणा तथैव च ॥
श मत्स्ये घने चैत्र वंशे पुण्डे पर्वसु ।
शालिस्तम्भे च शुक्तौ च भुजे खरजवाजिनः ॥ इति ।
तथा
मारबलाककण्ठाभ्यां भुजात्खरजवाजिनः ।
लिभ्यो जाताश्च मुक्तास्तु न सत्येवातिदुर्लभाः ॥ इति ।
एतेषां रत्नानां साधारणा दोषाः
प्रवालः कुमिभयश्चेद्वर्जनीयः प्रयत्नतः । वैडूर्य बिन्दुसयुक्तं न धार्यं शुभमीप्सुभिः ॥
पर्युटिकायुक्तं विदुयुक्तं विवर्जयेत् । मरतं पेटकयुतं न धार्यं शुभमिच्छता ॥
भारद्वाजस्मृतौ
विज्ञावर्त तुषात्रास ते खाकलङ्क कीलकाः । सप्तैते कथिता दोषा रत्नशास्त्रविशारदैः ॥ जम्बूफलवदाकारस्तत्र चूचुकसंनिभ’ । चूडामणिवदाकारो बालवत्सस्य शृङ्गवत् ॥ अयं चतुर्विधो विदुस्त्रीस ततिविनाशकृत् । शंखमस्तसंकाश सरिद्रेणीभृतोपमः ॥ आवर्ती द्विप्रकारोऽयं सदा विभ्रमकारकः । गोधूमचूर्णसदृशो व्याप्य रत्नं समंततः ॥ आस्ते तत्त्वज्ञोऽयं सर्वदांगकृशप्रदः । वासाख्यलुटितप्रख्यः शुक्त्यभ्यंतररूक्समः ॥ वासः स द्विप्रकारोऽयं त्राससं जननस्पदा । रविरश्मिपमाकारसूत्रपातवदाकृतिः ॥ africane faar रेखाऽतिकष्टदा । कलंकः कृष्णलोहाभः कृष्णा सहशाकृतिः ॥
युद्धकाण्डः ।
शिखिपिछसमाकारः त्रिधैतदपि नाशकृत् । कीलकः कीलयत्तिष्ठेत् सर्वदा हृदयार्तिकृत् ॥ एवं रत्नेषु दोषाणां लक्षणं समुदाहृतम् । कासस्त्रासच बिन्दुश्च रेखा च गलगर्भता ॥
सर्वरत्वमी पञ्च दोषाः साधारणा मता ।
अथ साधारणा दोषा निरूप्यन्ते । तत्र मुक्तानां दोषास्तत्रैव
काकपाणिनील पार्श्वस्फोटस्तथानलः ।
नीलवर्णोऽथ दद्रुस्तु यामलो रक्तबिन्दुकः ॥
एते न धारणे योग्या धर्तुर्हानिप्रदाः सदा ।
उत्पलपरिमले -
रूक्षाङ्गं निर्जलं श्यामं ताम्राक्षं लग्णोपमम् ।
अशुद्धं च विकटं ग्रन्थिले मौक्तिकं त्यजेत् ॥
अथ प्रवालदोषा
पाडरं धूपरं रूक्षं सत्र कोटरान्वितम् । निर्भरं शुद्धवर्ण च प्रवालं नेष्यतेऽष्टधा ॥ इति । वैडूर्यस्य
श्यामतोय समच्छायं चिचिडं लघुकर्कशम् । सत्यगर्भोतरीयं च वैडूये नै शस्यते ॥
गारुत्मतस्य
/
कठिनं कर्कश नीलं पाण्डु कृष्णं सलाघवम् । चिविंडं विकचं कृष्णं रूक्षं तार्क्ष्य न शस्यते ॥
इति । पुष्परागस्य
MEMORIES
निष्प्रभं कर्कशं रूक्षं पीतधाम नतोन्नतम् ।
कपिल करिलं पाण्डु पुष्परागं परित्यजेत् ॥ इति । गोमेदस्य
विच्छायं लघु रूक्षाम्लं चिबिडं पटलान्वितम् ।
निष्प्रभं पीतकाचाभं गोमेदं न शुभावहम् ॥ इति ।
एवं दोषा निरूपिता । अथ गुणा निरूप्यन्ते । तत्र मौक्तिक गुणाः
सुतारत्वं सुवृत्तत्वं नैर्मल्यं घनता तथा । स्निग्वताऽस्फुटितत्वं च षड्गुणाः परिकीर्तिताः ॥
उत्पलपरिमले तु
हादि श्वेतं लघु स्निग्धं रश्मिमन्निर्मलं महत् ।
[[४२०]]
धर्माकृते
त्यातं तोयप्रभं वृत्तं मौक्तिकं न तथाऽशुभम् ॥ इति ।
प्रवालस्य
पक्कविचफलच्छायं वृत्तायतमथ समम् । स्निमत्रणकं स्थूलं प्रवालं सप्तधा मतम् ॥
इति । वैडूर्यस्य
वैडूर्य श्यामशुभ्राभं समं स्वच्छं गुरु स्फुटम् । भ्रम शुभोत्तरीयेण गर्भितं शुभमीरितम् ॥ इति । वज्रस्य
वज्रं तु विविध प्रोक्तं नशे नारी नपुंमकम् ।
पूर्वं पूर्व महाश्रेष्ठ रसवीर्यविपाकः । अष्टाभ्रं अष्टफलकं षट्कोणमतिभासुरम् ॥ निर्गतेन्द्रधनुवरिवरं पुंवज्रमुच्यते । तदेव चिबिडाकारं स्त्रीव वर्तुलायतम् ॥ वर्तुलं कर्णकोणाम किंचिद्गुरु नपुंसकम् । स्त्रीपुंनपुंसकं वज्रं योज्य स्त्रीपुंनपुंसके ॥ व्यत्यासान्नैव फलदं पुत्रेण विना कचित् । वेतादिवर्णभेदेन तदेकैकं चतुर्विधम् ॥
ब्रह्मक्षत्रियविट्शूद्रं स्वस्त्रवर्णैश्शुभप्रदम् ।
न्यायोऽयं भैरवेनोक्त पदार्थेष्वखिलेष्वपि ॥ इति ।
नीलस्य
एकच्छायं गुरु स्निग्धं स्वच्छं पिण्डित विग्रहम् । मृदुमध्योल्लसज्ज्योति सप्तधा नीलमुत्तमम् ॥
इति । गारुडस्य
गारुत्मतं मरतकमयोगर्भ हरिन्मणि । गाढमुल्लसितं चैव पेशलं वित्तदं तथा ॥
मृदु च पृथुकं चेति षड्विधोऽयं हरिन्नणिः । इति ।
हरिद्वर्ण गुरु स्निग्धं स्फुटरश्मिचयं शुभम् ।
मसृणं भासुरं तार्क्ष्य गात्र सप्तगुणं मतम् ॥ इति ।
पद्मरागस्य
पद्मरागो रविमणि शृङ्गारी हारनायक । सलोहितो जातरङ्ग कुरुविन्दोऽतिलोहितः ॥
सौगंधिको मरालस्स्यान्नीलगन्धी तु धूमलः । पक्कदाडिमबीजाभं माणिक्यं शिखरं मतम् ॥
तत्तु पल्लव रागरस्यात्पल्लवेन समप्रभम् ॥ इति ।
पुष्परागस्य लक्षणम्
शुद्धकाण्डः ।
કર
पुष्परागं गुरु स्निग्धं स्वच्छं स्थूलं समं मृदु । कर्णिकार प्रसूनाभं मसृणं सुखमष्टधा ॥
स्थलान्तरे -
हेमच्छायं शिरोवृत्तं ज्योतिरङ्गारनिर्मलम् ।
कान्त्या मनोहरं खिग्धं पुष्परागं प्रशस्यते ॥ इति ।
गोमेदस्य लक्षणम्
सुखच्छं गोजलच्छायं स्वच्छं स्निग्धं घनं गुरु । निर्दलं मसृणं दीप्तं शस्तं गोमेदमष्टधा ॥ इति । उक्तानां नवरत्नानां धारणे फलमुक्तं ब्रह्मपुराणे -
तत्र मुक्ताफलस्य
cdporichicks
सुतारत्वं सुवृत्तत्वं नैर्मल्यं घनता तथा । स्निग्धतास्फुटितत्वं च षड्गुणाः परिकीर्तिताः ॥ ईहपर्वगुणोपेतं मौक्तिको येन धार्यते । तस्यायुर्वर्धते लक्ष्मीरलक्ष्मीश्च विनश्यति ॥ इति
प्रवालस्य धारणे फलम्
I
पक्कबिंबफलच्छायं जपाकुसुमसनिभम् । शुकतुण्डममच्छायं प्रवालमतिशोभनम् ॥
एवं प्रवाल निर्दोषं कामिन्यश्च विशेषतः । धारयेयुः सुखायुष्यसुपुत्रारोग्यसिद्धये ॥ इति ।
वैडूर्यधारणे फलं
वेणुपत्रबिडालाक्षि शिखिकण्ठसमद्युति । दक्षिणं प्रसृतच्छायं ब्राह्मणं कथयन्ति हि ॥ सव्यप्रसृतजीवं तु वैडूये क्षत्रमुच्यते । पश्चाद्विसर्पिजीवं तु वैडूर्य शूद्र उच्यते ॥
नित्यमेतानि पूज्यानि मतिमान् धारयेन्नृप । इति ।
वज्रधारणे फलं
वज्रं साभरणैर्युक्तं बिभ्राणो रणमूर्धनि । अक्षत परशस्त्रेण नृपतिर्विजयी भवेत् ॥ अल्पदेशाधिपः पृथ्वीं लभते सागरांबराम् । दारिद्र्यमुरगो वह्निः पिशाचा भूतयोनयः ॥
तथा मृत्युरपि प्रेक्ष्य दूरे परिहरन्ति तम् । इति ।
नीलस्य धारणे फलं
यस्य मध्यगता भाति नीलस्येन्द्रायुधप्रभा । तमिन्द्रनीलमित्याहुर्महार्घं भुवि दुर्लभम् ॥
यस्तु वर्णस्य भूरित्वात् क्षीरे शतगुणाधिकम् । नीलता जनयेत्सद्यः स महानील उच्यते ॥
[[1]]
उक्तलक्षणसंपन्नाः वर्णशोभासमन्विताः । वृतास्तु नीलमणयः सर्वमङ्गलदायिनः ॥ इति ।અં
मरकतस्य धारणे फलं -
धर्माकृते
गाढं दूर्वादलश्यामं तुलसीदलसुप्रभम् । कलमाग्रदलपख्यं प्रोक्तं मरकतं शुभम् ॥ इति ।
शुभगुणगणयुक्तं दोषसंधैर्विहीनं मरकनमवनीन्द्रो धारयन् रत्नवर्यम् ।
जयति रिपुमहीपानाहवे वारणेन्द्रान् बहुभिरपि हयौधैः पत्तिसंधैश्च युक्तान् ॥ इति पद्मरागस्य धारणे फलस्
ऊर्ध्वरश्मिरधोरश्मिः पार्श्वरश्मिर्यथाक्रमात् । पद्मरागस्स विज्ञेय उत्तमो मध्यमो ऽधमः ॥ गोभूमिविद्याकन्याना दातुर्वाजिमधस्य च । कर्तुश्च पुण्यमाप्नोति जातरङ्गस्य धारणात् ॥
धारयेत्कुरुविन्दं यः स सम्राट् भवति ध्रुवम् । दोषहीनमथ लक्षणैर्युतं पद्म । गमणिमुद्वहन्ति ये ।
तेsa रत्नमधिपं प्रयान्ति च स्थेयसी च कमलां सरस्वतीम् ॥ इति । पुष्परागस्य धारणे फलम्
हेमच्छायं शिरोवृत्तं ज्योतिरङ्गारनिर्मलम् । कान्त्या मनोहरं स्त्रिग्धं पुष्परागं प्रशस्यते ॥
तत्पुप्परागं यो धत्ते स भवेद्विजयी नृपः । इति ॥
गोमेदकधारणे फलम्
मधुबिन्दुसमच्छायं गोमूत्राज्यसमप्रभम् । हेमरक्तं गुरु स्वच्छं स्निग्धं गोमेदकं स्मृतम् ॥
तद्रलधारणं पुंसा पवित्रं पापनाशनम् ॥ इति ।
युक्तानि वज्रवरमौक्तिकपद्मरागगारुत्मतोपलसुरेश्वररत्नवर्यैः ।
धार्याणि भूपतिभिराभरणानि लक्ष्मीसौभाग्यदान्य पररत्नकृतानि नैव ॥ इति । रत्नानामितोऽप्यवान्तरभेदाः दोषाः गुणाश्च तेषा फलविशेषाश्च बहुषु ग्रन्थेषु बहुलमुपलभ्यन्ते विस्तरभयान्न लिख्यन्ते ।
रामेण धृता च माला महापुरुषेण इन्द्रेण प्रेषितत्वात् वायुना आनीतत्वात् रामेण धृतत्वाच्च पूर्वोक्तरत्नदोषरहिता रत्नगुणयुक्ता चेत्यवगम्यते ॥
अत्र महापुरुषस्य रामस्य पट्टाभिषेकसमये इन्द्रेण माला प्रेषितेति प्रतिपादनात् अन्यैरपि साम-तैरिष्टजनैश्च राजाभिषेकसमये उपायनानि दातव्यानीति सूचितम् ।
अत एव युधिष्ठिरस्य राजसूयाभिषेके सामन्तराज भिरुपायनानि आनीतानीति प्रति- पादितं सभापर्वणि
युद्धकाण्डः ।
आहृतं भूमिपालैर्हि वसुमुख्यैस्तस्तत ।
[[४२३]]
ऐलान् बैलान् पार्षदंशान् जातरूपपरिष्कृतान् । प्रावाराजिनमुख्याश्च काबोजः प्रददौ बहून् ॥ अङ्गा वङ्गाश्च पुण्ड्राश्च शालवत्या गयास्तथा । सुजातयः श्रेणिमन्तः श्रेयांसः शस्त्रधारिणः ॥ आहर्षुः क्षत्रिया वित्तं शतशोऽजातशत्रवे । अन्यैश्च पाहतान्यत्र रत्नानीह महात्मभिः ॥ राजा चित्ररथो नाम गान्धर्वो वासवानुगः । शतानि चत्वार्यद्धयानां वातरंहसाम् ॥ तुम्बुरुस्तु प्रमुदितो गान्धर्वो वाजिना शतम् । आम्रपत्रसवर्णानामददद्धेममालिनाम् ॥ जवसत्त्वोपपन्नानां वयस्थाना नराधिप । बलिं च कृत्स्नमादाय पाण्डवेभ्यो न्यवेदयत् ॥
वासुदेवोऽपि वार्ष्णेयो मानं कुर्वन् किरीटिनः । अददद्गजमुख्यानां सहस्राणि चतुर्दश ॥ इनि ।
प्रजगुर्देवगन्धर्वा ननृतुश्चाप्सरोगणाः । अभिषेके तदर्हस्य तदा रामस्य धीमतः ॥
भूमि सस्यवती चैव फलवन्तश्च पादपाः । गन्धवन्ति च पुष्पाणि बभूवू राघवोत्सवे ॥
अनेन यस्मिन् राज्ये धार्मिको राजाऽभिषिच्यते तद्राज्यं वर्धत इति सूचितम् । अत एव गवां राज्ये उपेन्द्रत्वेन अभिषिक्ते श्रीकृष्णे गवां समृद्धिः प्रतिपादिता विष्णुपुराणे । इन्द्रः
अथौपवाह्यमादाय घण्टामैरावताद्गजात् । अभिषेकं तदा चक्रे पवित्रजलपूर्णया ॥
क्रियमाणाभिषेके तु गावः कृष्णस्य तरक्षणात् । प्रस्रवोद्भूतदुग्धार्द्रा सद्यञ्चकुर्वसुन्धराम् ॥ इति ।
सहस्रशतमश्वानां धेनूनां च गवां तथा । Eat शतं वृषान् प्रीतो द्विजेभ्यो मनुजर्षभः ॥
त्रिंशत्कोटिहिरण्यस्य ब्राह्मणेभ्यो ददौ पुनः । नानाभरणवस्त्राणि महार्हाणि च राघवः ॥
अर्केर मिप्रतीकाशां काञ्चन मणिविग्रहाम् । सुग्रीवाय स्रजं दिव्यां प्रायच्छन्मनुषर्षभः ॥
ક
धर्माकृते
वैडूर्यमणिचित्रे च वज्ररत्नविभूषिते ।
वालिपुत्राय धृतिमान् अङ्गदायादे ददौ ॥
अनेनाभिषेकसमये ब्राह्मणेभ्यो बहुविधानि दानानि स्वष्टजनानां वस्त्राभरण- दानादिना बहुमतिश्च कर्तव्येति सूचितम् । अत एवाभिषिक्तेन युधिष्ठिरेण बहु दत्तं ब्राह्मणेभ्यः बहुमताश्च स्वेष्टजनाः भूषणादिभिरिति प्रतिपादितं राजधर्मे
धौम्यं गुरुं पुरस्कृत्य ज्येष्ठं पितरमेव च । सुमनोमोदकै रत्नर्हिरण्येन च भूरिणा ॥ गोभिर्वस्त्रैश्च राजेन्द्र विविधैश्व किमिच्छकैः । तथानुजीवतो भृत्यान् सुश्रितानतिथीनपि ॥ कामैः संतर्पयामासुः कृपणा अपि सत्कृताः । पुरोहिताय धौम्याय प्रादादयुतशस्तथा ॥ धनं सुवर्ण रजतं वासासि विविधानि च । युयुत्सोर्धृतराष्ट्रस्य पूजां चक्रे महायशाः ॥ इति कालिदासोऽपि -
RAJPAND
स तावदभिषेकान्ते स्नातकेभ्यो ददौ वसु ।
यावत्तेषा समाप्येरन् यज्ञास्सर्वस्वदक्षिणाः ॥ इति ।
मणिप्रवरजुष्टं च मुक्ताहारमनुत्तमम् । सीतायै प्रददौ रामचन्द्ररश्मिसमप्रभम् ॥
अरजे वाससी दिव्ये शुभान्याभरणानि च । अवेक्षमाणा वैदेही प्रददौ वायुसूनवे ॥
भवमुच्यात्मनः कण्ठाद्धारं जनकनन्दिनी । अवैक्षत हरीन्सर्वान् भर्तारं च मुहुर्मुहुः ॥
अनेन स्वकीयस्यापि वस्तुनः भर्तुरनुज्ञया दानं स्त्रीणां प्रशस्ततरमिति सूचितम् ।
तथाच कात्यायनः-
न निहरिं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद्बहुमध्यमात् ।
स्वकादपि च वित्ताद्धि स्वस्य भर्तुरनाज्ञया ॥ इति ।
तामिङ्गितज्ञस्संप्रेक्ष्य बभाषे जनकात्मजाम् । प्रदेहि सुभगे हारं यस्य तुष्टासि भामिनि ॥ diet विक्रम बुद्धिर्यस्मिन्नेतानि सवैदा । ददौ स वायुपुत्राय तं हारमसितेक्षणा ॥
युद्धकाण्डः ।
હું
अत्र स्वधृतमुत्तमहार नवमुच्य वीक्षितवती सीता प्रति रामेण पौरुष विक्रमो बुद्धिर्यस्मिन्नेतानि नित्यशस्तिष्ठन्ति यस्य च त्व तुष्टाऽसि तस्मै त्वं प्रयच्छेत्युक्तत्वात् उत्तमबहुमानः गुणाढ्यस्य उत्तमपुरुषस्यैव कर्तव्य इति सूचितम् । तथा च मनुः -
उत्तमेषूत्तमं कुर्याद्धीने हीनं समे समम् ॥ इति ।
हनूमांस्तेन हारेण शुशुभे वानरर्षभः । चन्द्रांशुचयगौरेण श्वेताभ्रेण यथाऽचलः ॥
ततो द्विविदमैन्दाभ्यां नीलाय च परन्तपः ।
aft कामगुणान्वीक्ष्य प्रददौ वसुधाधिपः ॥
सर्ववानरऋक्षाश्च ये चान्ये वानरेश्वराः । वासोभिर्भूषणैश्चैव यथार्ह प्रतिपूजिताः ॥
विभीषणोऽथ सुग्रीवो हनूमान् जांबवांस्तथा ।
सर्ववानरमुख्याश्च रामेणाक्लिष्टकर्मणा ।
अनेन स्वष्टजनाना महत्वानुगुणतया पूजा कर्तव्येति सूचितम् । तथा च
सभापर्वणि युधिष्ठिरं प्रति भीष्मः
क्रियतामर्हणं राज्ञो यथार्हमिति भारत ॥ इति ।
यथार्ह पूजितास्सर्वैः कामैरनैश्च पुष्कलैः । प्रहृष्टमनसस्सर्वे जग्मुरेव यथागतम् ॥
दृष्ट्वा सर्वे महात्मानं ततस्ते लवगर्षभाः । विसृष्टाः पार्थिवेन्द्रेण किष्किंधामभ्युपागमन् ॥
सुग्रीवो वानरश्रेष्ठो दृष्ट्वा रामाभिषेचनम् । लब्ध्वा कुलधनं राजा लङ्कां प्रायाद्विभीषणः ॥
स राज्यमखिलं शास निहतारिर्महायशाः । राघवः परमोदारः शशास परया मुदा । उवाच लक्ष्मण रामो धर्मज्ञ धर्मवत्सलम् ॥
आतिष्ठ सर्वज्ञ मया सहेमां गां पूर्वराजाभ्युषितां बलेन ।
D. Y. 55.
[[४२६]]
धर्माकृते
तुल्यं मया त्वं पितृभिर्भृतायां तां यौवराज्ये धुरमुद्वहस्व ॥
सर्वात्मना पर्यनुनीयमानो यदा न सौमित्रिरुपैति योगम् । नियुज्यमानो भुवि यौवराज्ये ततोभ्यषिञ्चद्भरनं महात्मा ॥ इति ।
नन्वत्र राज्याभिपितो रामः समीपवर्तिनं लक्ष्मण यौवराज्याभिषेकाय बहुधा अनुनीय लक्ष्मणेऽनङ्गीकुर्वति सति भरतं यौवराज्ये अभ्यषिचयत् इति प्रतिपादितम् । तदिदमयुक्तं, ज्येष्ठे भरते यौवराज्याभिषेका विद्यमाने तं विहाय कनिष्ठ लक्ष्मणं प्रति रामकृतस्य यौवराज्याभिषेकप्रार्थनस्य धर्मविरुद्धत्वादिति चेत्सत्यम् ; रामस्तावत्, धर्ममर्थं च कामं च पृथिवी चापि लक्ष्मण । इच्छामि भवतामर्थे एतत्प्रतिशृणोमि ते ॥
इत्यादिवचनै. प्राप्ते राज्यादौ भ्रातृभिस्सहैव स्वस्योपभोक्तृत्व प्रतिज्ञातवान् । अतस्तन्निर्वाहार्थ इदानी प्राप्तराज्यो रामः क्रमेण यथोचित भ्रातृभ्यो राज्यं दातु प्रवृत्तः सन् उपस्थितं यौवराज्यं ज्येष्ठाय भरताय देयमाहोस्वित् बाल्यमारभ्य कृतशुश्रूषाय लक्ष्मणाय देयमिति सशय्य ज्येष्ठक्रममाहृत्य यद्यपि भरताय राज्य दातुमुचितं तथापि तस्मिन् पक्षे लक्ष्मणाय शत्रुन्नवत् स्वतन्त्रराज्यं दातव्यं स्यात् । तच्च स्वतन्त्रराज्यं,
परवानस्मि काकुत्स्थ त्वयि वर्षशतं स्थिते ।
इति आरण्यकाण्डस्थलक्ष्मणवचनपर्यालोचनया स्वसनिधौ स्थित्वा स्वशुश्रूषणमेव करिष्यामीति, स्वतन्त्रो न भवामीति वदन् लक्ष्मणः नाङ्गीकरिष्यति । यौवराज्यं तु स्वतन्त्र न भवति । स्वसनिधौ स्थित्वा पशुश्रूषणाविरोधेन परिपालयितुं योग्यमिति मभ्यमानो लक्ष्मणः तदङ्गीकरिष्यति । स्वदत्तस्य वनाशयौवराज्यस्य स्वशुश्रूषणाविरोधेन चतुर्दशसंवत्सरपर्यन्तं निर्वहणात् । भरतस्तु,
पुरा भ्रातः पिता नस्सन् मातरं ते समुद्रहन् । मातामहे समश्रौषीद्राज्य शुल्कमनुत्तमम् ॥ इति वचनेन,
भरतश्च महाबाहुरयोध्यां पालयिष्यति ।
इति वचनेन च स्वतन्त्रराज्यार्हत्वेनावगत स्वाज्ञया चतुर्दशसवत्सरपर्यन्तं स्वतन्त्रराज्य - मनुभूतवान् । इदानीमपि स मया स्वतन्त्रं राज्यं दत्तं चेदङ्गीकरिष्यतीति निश्चित्य लक्ष्मणमेव प्रथममनुनीतवान् । अतो न रामे धर्मविरुद्धाचरणाशङ्का ।
किन रामेण तावत् स्वस्य राज्याभिषेकप्रसक्तिकाले,
युद्धकाण्डः ।
[[૨૭]]
लक्ष्मणेमां मया सार्धं प्रशाधि त्वं वसुन्धराम् ।
द्वितीयं में ऽतरात्मानं त्वामियं श्रीरुपस्थिता ॥
सौमित्रे भुंक्ष्व भोगांस्त्वं इष्टान्राज्यफलानि च ।
जीवितं च हि राज्ये च त्वदर्थमभिकामये ॥
[[1]]
इति लक्ष्मणं प्रत्यमिहितं वनगमनोत्तरकालं युवराजकार्यमपि कारितम् । तस्मादिदानीं न्यायनः तदीयं यौवराज्यं तस्यैव रामेण दातुमुचितं नतु तत आच्छिद्य भरताय दातुं शक्यम् । तथात्वे पूर्वदत्तापहारप्रसङ्गात् । दत्तापहारस्य दोषत्वं च नृसिह्मपुराणे अहो राघव राजेन्द्र सप्तकल्पानुजीव्यहम् । न शृणोषि न पश्यामि स्वयं दत्तापहारिणम् ॥
कूर्मपुराणेऽपि -
विन्ध्याटवीवतोयासु शुल्ककोटरवासिन । कृष्णा सर्पा प्रजायन्ते भक्तदत्तापहारका’ । इति
यमोsपि -
प्रतिश्रुताप्रदानेन दत्तस्य हरणेन च । जन्मप्रभृति यत्पुण्यं तत्सर्व विप्रणश्यति ॥
यमो ऽपि
प्रतिश्रुताप्रदानेन दत्तस्य हरणेन तु । सप्तजन्म भवेद्रोगी दरिद्रो व्याधिपीडितः ॥
भारतेऽपि -
ये हर. त्यवनीं भक्तदत्ता स्वेन परैरपि । हरो हरिर्धनं तेषां पुरं देशं च हारयेत् ॥ इति ॥
अतः सत्यपि ज्येष्ठे भरते कनिष्ठस्य लक्ष्मणस्य रामकृतः यौवराज्यानुनयो
युक्त एव ।
पौण्डरीकाश्वमेधाभ्यां वाजपेयेन चासकृत् । अन्यैश्च विविधैर्यज्ञैरयजत्पार्थिवर्षभः ॥
राज्यं दशसहस्राणि प्राप्य वर्षाणि राघव । शताश्वमेधानाजहे सदश्वान् भूरिदक्षिणान् ॥
आजानुलंबबाहुस्स महास्कन्धः प्रतापवान् । लक्ष्मणानुचरो रामः पृथिवीमन्वपालयत् ॥
राघवश्वापि धर्मात्मा प्राप्य राज्यमनुत्तमम् । ईजे बहुविधैर्यज्ञससुहद्धातुबाधक ॥
राजधर्मे
धर्माकृते
अत्र राज्ञा राज्यप्राप्यनन्तरं यज्ञादिकमवश्यं कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च
अजातशत्रो धर्मेण कृत्स्ना ते वसुधा जिता ।
तां जित्वा न वृथा राजन् परित्यक्तुमिहार्हसि ॥
तस्मात्पार्थ महायज्ञैर्यजस्व बहुदक्षिणै ।
यज्ञाय सृष्टानि धनानि घात्रा यज्ञ सृष्टः पुरुषो रक्षितश्च । तस्मात्सर्वं यज्ञ एवोपयोज्य धनं ततोऽनन्तर एव कामः ॥ इति ॥
जित्वारीन् क्षत्रधर्मेण प्राप्य राज्यमकण्टकम् ।
विजितार्थो मनुष्येन्द्र यज्ञदानपरो भवेत् ॥ इति च ॥
न पर्यदेवन् विधवा नच व्यालकृतं भयम् । न व्याधिजं भयं चासीत् रामे राज्यं प्रशासति ॥ निर्दस्युरभवल्लोको नानर्थ कञ्चिदस्पृशत् । नव स्म वृद्धा बालानां प्रेतकार्याणि कुर्वते ॥ सर्वे मुदितमेवासीत्सर्वो धर्मपरो भवत् । राममेवानुपश्यन्तो नाभ्यहिसन् परस्परम् ॥ आसवर्षसहस्राणि तथा पुत्रसहस्रिणः । निरामया विशोकाच रामे राज्यं प्रशासति ॥ नित्यपुष्पा नित्यफलास्तरवस्तत्र पुष्पिताः । कालवर्षी च पर्जन्यः सुखस्परीश्च मारुतः ॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा लोभविवर्जिताः । स्वकर्मसु प्रवर्तन्ते तुष्टास्स्वैरेव कर्मभिः ॥
आसन् प्रजा धर्मपरा रामे शासति नानृताः । सर्वे लक्षणसंयुक्ताः सर्वे धर्मपरायणा ॥
दशवर्षसहस्राणि दशवर्षशतानि च ।
भ्रातृभिस्तहितः श्रीमान् रामो राज्यमकारयत् ॥
अल प्रजाना चिरजीवित्वनिरामयत्व स्वधर्मनिरतत्वादयः तरूणां नित्यपुष्प-
युद्धकाण्डः ।
[[४२९]]
फलत्वादयो धर्माः रामे राज्यं प्रशासति प्रतिपादिताः । एते च कृतयुगधर्माः । तदुक्तं राजधर्मे -
भकृतयुगे धर्मो नाधर्मो विद्यते कचित् । व्याधयो न भवन्त्यत्र नाल्पायुर्हश्यते नरः ॥
विधवा न भवन्त्यत्र नृशंसो नाभिजायते ।
एतेषां च कृतयुगधर्मत्वं कण्ठरवेण प्रतिपादितं बालकाण्डे
प्रहृष्टमुदितो लोकस्तुष्टः पुष्ट सुधार्मिकः ।
न पुत्रमरणं किंचिद्रक्ष्यन्ति पुरुषा
निरामयो ह्यरोगश्च दुर्भिक्षभयवर्जितः ॥
वचित् ।
नार्यश्चाऽविधवा नित्यं भविष्यन्ति पतिव्रताः ।
न चानिजं भयं किञ्चिन्नाप्सु मज्जन्ति जन्तवः ॥
न वातजं भयं किञ्चिन्नापि ज्वरकृतं तथा । न चापि क्षुद्धयं तत्र न तस्करभयं तथा ॥ नगराणि च राष्ट्राणि धनधान्ययुतानि च । नित्यं प्रमुदितास्सर्वे यथा कृतयुगे तथा ॥ इति ॥
भवति ॥
तथाच रामे राज्यं प्रशासति त्रेतायुगे एव कृतयुगधर्माः प्रवर्तन्त इति प्रतिपादितं
नवेदसंगत, युगधर्माणां व्यवस्थितत्वेन युगान्तरे युगान्तरधर्माणां प्रवृत्त्यसंभवात् । कृतयुगादीना धर्मभेदाः तेषां व्यवस्थाश्च स्मृतीतिहासपुराणेषु श्रूयन्ते । तथा च मनुः- अरोगास्सर्वसिद्धार्थाश्चतुर्वर्षशतायुष । कृतवेतादिषु त्वेषा वयो हसति पादशः ॥ वेदोक्तमायुर्मनां आशिषश्चैव कर्मणाम् । भवन्त्यनुयुगं लोके प्रभावश्च शरीरिणाम् ॥
आयुः चतुर्वर्षशतादि, आयुषः फलानि प्रभावः शापानुग्रहादिशक्तिः अनुयुगं युगानुरूपेण पूर्णानि हीनानि हीनतराणि हीनतमानीत्यर्थः ॥
अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रेताया द्वापरे परे । अन्ये कलियुगे नृणां युगहासाऽनुरूपतः ॥ तपः परं कृतयुगे त्रेताया ज्ञानमुच्यते । द्वापरे यज्ञमेवाहुर्दानमेव कलौ युगे ॥
परं प्रधानम् ।
अभिगम्योत्तमं दानं आहूयैव तु मध्यमम् । अधमं याचमानाय सेवादानं तु निष्फलम् ॥ अभिगम्य कृते दानं त्रेतास्वाहूय दीयते । द्वापरे याचमानाय सेवया दीयते कलौ ॥ त्यजेदेश कृतयुगे त्रेतायां ग्राममुत्सृजेत् । द्वापरे कुलमेकं तु कर्तारं तु कलौ युगे ॥
[[४३०]]
धर्माकृते
पतितो यस्मिन्देशे निवसेत् तं देशं वर्जयेत् । कुलत्यागो नाम पतितस्य कुले भोजनाद्यप्रवृत्तिः । कर्तृत्यागः संभाषणादिवर्जनम् ॥
कृते संभाषणादेव त्रेतायां स्पर्शनेन च । द्वापरे त्वन्नमादाय कलौ पतति कर्मणा ॥ कृते तत्क्षणिकः शाप त्रेताया दशभिर्दिनैः । द्वापरे चैकमासेन कलौ संवत्सरेण तु ॥ कृते त्वस्थिगताः प्राणास्त्रेताया मांसमाश्रिताः । द्वापरे रुधिरं चैव कलौ त्वन्नादिषु स्थिताः ॥ जितो धर्मो धर्मेण सत्यं चैवानृतेन च । जिताश्चोरैस्तु राजानस्त्रीभिश्व पुरुषाः कलौ ॥ सीदन्ति चाग्निहोत्राणि गुरुपूजा प्रणश्यति । कुमार्यश्व प्रसूयन्ते तस्मिन् कलियुगे सदा ॥
अधर्मस्य जयो नाम पादत्रयोपेतत्वम् । एकेन पादेन वर्तमानत्वं धर्मस्य पराजयः ।
तथा माधवीये पराशरः-
कृते चतुष्पात्सकलो निर्व्याजोपाधिजीवित’ । वृषः प्रतिष्ठितो धर्मों मनुष्येष्वभवत्सदा ॥
पुरा धर्म. पादविहीनस्तु त्रिभिरंशैः प्रतिष्ठितः । त्रेतायां द्वापरेऽर्धेन व्यामिश्रो धर्म इप्यते ॥
त्रिपादहीन स्तिष्ये तु पादमात्रेण तिष्ठति ॥
इति । वनपर्वणि भीमं प्रति हनूमान्
कृतं नाम युगं तात यत्र धर्म सनातन । कृतमेव न कर्तव्यं तस्मिन् काले युगोत्तमे ॥
न तत्र धर्मास्सीदन्ति क्षीयन्ते न च वै प्रजाः ।
ततः कृतयुगं नाम कालेन गुणतां गतम् ॥
देवदानवगन्धर्वयक्षराक्षसपन्नगाः । नासन्कृतयुगे तात तदा न क्रयविक्रयः ॥
न सामऋग्यजुर्वर्णाः क्रिया नासीच्च मानवी । अभिध्याय फलं तत्र धर्म संन्यास एव च ॥ न तस्मिन् युगसंसर्गो व्याधयो नेन्द्रियक्षयः । नासूया नापि रुदितं न दर्पो नापि वैकृतम् ॥ न विग्रहः कृतस्तन्द्री न द्वेषो न च पैशुनम् । न भयं नापि संतापो न चेर्ष्या नच मत्सरः ॥
तपः परमकं ब्रह्म स गतियोगिनां परा । आत्मा च सर्वभूतानां शुक्को नारायणस्तदा ॥ ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याश्शूद्राश्च कृतलक्षणा । कृते युगे समभवन् स्वकर्मनिरताः प्रजाः ॥
युद्धकाण्डः ।
।
[[४३१]]
समाश्रयं समाचारं समज्ञानं च केवलम् । तदा हि समकर्माणो वर्णा धर्मानवाप्नुवन् ॥ एकदेवे समायुक्ता एकमन्त्रविधिक्रिया । पृथग्धर्मास्त्वेकवेदा धर्ममेकमनुव्रता. ॥ चातुराश्रम्ययुक्तेन कर्मणा कालयोगिना । अकाम फलसयोगात्मानुवन्ति परां गतिम् ॥ आत्मयागे समायुक्तो धर्मोऽयं कृतलक्षणः । कृते युगे चतुष्पादः चातुर्वर्ण्यस्य शाश्वतः ॥ एतत्कृतयुगं नाम त्रैगुण्यपरिवर्जितम् । तामपि निबोध त्वं यस्मिन् सत्रं प्रवर्तते ॥ पादेन हसते धर्मो रक्ततां याति चाच्युतः । सत्यप्रवृत्ताश्च नराः क्रिया धर्मपरायणाः ॥
ततो धर्माः प्रवर्तन्ते धर्म्याश्च विविधाः क्रियाः । स्वधर्मस्थाः क्रियावन्तो नरास्त्रेतायुगेऽभवन् ॥
द्वापरे च युगे धर्मो द्विभागोनः प्रवर्तते । विष्णुर्वै पीतता याति चतुर्धा वेद एव च ॥ ततोऽन्ये च चतुर्वेदास्त्रिवेदाश्च तथापरे । द्विवेदाश्चैकवेदाश्चाप्यनृचश्च तथापरे ॥ एवं शास्त्रेषु भिन्नेषु बहुधा नीयते क्रिया । तपोदानप्रवृत्ता च राजसी भवति प्रजा ॥ एकवेदस्य चाज्ञानाद्वेदास्ते बहवः कृताः । सत्यस्य चेह विभ्रंशात्सत्ये कश्चिदवस्थितः ॥ सत्यात्प्रच्यवमानानां व्याधयो बहवोऽभवन् । यैरमानास्सुभृशं तपस्तप्यन्ति मानवा । एवं द्वापरमासाद्य प्रजाः क्षीयन्ति धर्मतः । तामसं गुणमासाद्य कृष्णो भवति केशवः ईतयो व्याधयस्तन्द्रीदोषाः क्रोधादयस्तथा ।
।
कामाश्वोपद्रवाश्चैव तदा वै देवकारिताः ॥ कामकामास्स्वर्गकामा यज्ञास्तन्वन्ति चापरे । पादेनैकेन कौतेय धर्मः कलियुगे स्थितः ॥ वेदाचारा. प्रशाम्यन्ति धर्मयज्ञक्रियास्तथा ॥ उपद्रवाश्च वर्तन्ते आधयः क्षुद्भयं तथा ॥
युगेष्वावर्तमानेषु धर्मो व्यावर्तते पुनः । लोके क्षीणे क्षयं यान्ति भावा लोकप्रवर्तकाः ॥ युगक्षयकता धर्माः प्रधानानि विकुर्वते । एतत्कलियुगं नाम अचिराद्यत्प्रवर्तते ॥
युगानुवर्तनं त्वेतत्कुर्वन्ति चिरजीविनः ॥ इति ।
तत्रैव धर्मराजं प्रति मार्कण्डेयः
कृते चतुष्पात्सकलो निर्व्याजोपाधिवर्जितः । वृषः प्रतिष्ठितो धर्मो मनुष्येष्वभवत्पुरा ॥ अधर्मपादविद्धस्तु त्रिभिरंशै प्रतिष्ठितः । त्रेताया द्वापरेऽर्धेन व्यामिश्रो धर्म उच्यते ॥ त्रिभिरंशैरधर्मस्तु लोकानाक्रम्य तिष्ठति । तामसं युगमासाद्य तदा भरतसत्तम ॥ चतुर्थांशेन धर्मस्तु मनुष्यानुपतिष्ठति । आयुर्वीर्यमथो बुद्धिर्बलं तेजश्च पाण्डव ॥ मनुष्याणामनुयुगं हसतीति निबोध मे । राजानो ब्राह्मणा वैश्याः शूद्राश्चैव युधिष्ठिर ॥ફર્
धर्माकूत
व्याजैध चरिष्यन्ति धर्मवैतंसिका नरा ।
सत्यं सक्षेप्स्यते लोके नरैः पण्डितमानिभिः ॥
सत्यहान्या ततस्तेषामायुरल्पं भविष्यति । आयुषः प्रक्षयाद्विद्यां न शक्ष्यंत्युपजीवितुम् ॥ विद्याहीनान विज्ञानात् लोभोऽप्यभिभविष्यति । लोभक्रोधपरा मूढाः कामासक्ताश्च मानवाः ॥ 1 वैरबन्धा भविष्यन्ति मध्याश्चान्त्या न संशयः । ईदृशो भविता लोके युगान्ते पर्युपस्थिते ॥ वस्त्राणां प्रवरा शाणी धान्याना कोरदूषकाः । भार्या मित्राश्च पुरुषा भविष्यन्ति युगक्षये ॥ मत्स्यामिषेण जीवन्तो दुहन्तश्चाप्यजैडकम् । गोषु नष्टासु पुरुषा भविष्यन्ति युगक्षये ॥
[[1]]
अन्योन्यं परिमुष्णन्तो हिसयन्नश्च मानवाः ।
अजपा नास्तिकाः स्तेना भविष्यन्ति युगक्षये ॥
सरितीरेषु कुद्दालैर्वापयिप्यन्ति चौषधीः । ताश्चाप्यल्पफलास्तेषा भविष्यन्ति युगक्षये ॥ श्राद्धे दैवे च पुरुषा ये ये नित्यं धृतव्रताः । तेऽपि लोभसमायुक्ता भोक्ष्यन्तीह परस्परम् ॥
पिता पुत्रस्य भोक्ता च पितुः पुत्रस्तथैव च । अतिक्रान्तानि भोज्यानि भविष्यन्ति युगक्षये ॥
न वनानि चरिष्यन्ति ब्राह्मणा वेदनिन्दकाः । न पक्ष्यन्ति न होप्यन्ति हेतुवादविमोहिताः ॥ एकहायनवत्साश्च योजयिष्यन्ति मानवाः निरुद्वेगो बृहद्वादी न निन्दामुपलप्स्यते । भविष्यति निरानन्दमनुत्रत्समथो तथा 1 विधवाना च वित्तानि हरिष्यन्तीह मानवा तत्कथादानसंतुष्टा दुष्टानामपि मानवाः परिग्रहं करिष्यन्ति पापाचारपरिग्रहाः ॥ समाह्वयन्तः कौन्तेय राजानः पापबुद्धयः । परस्परवधोद्युक्ता मूर्खाः पण्डितमानिनः ॥ भविष्यन्ति युगस्यान्ते क्षत्रिया लोककण्टकाः । अरक्षितारो लुब्धाश्च मानाहङ्कारदर्पिताः ॥ केवलं दण्डरुचयो भविष्यन्ति युगक्षये । आक्रम्याक्रम्य साधूनां दारश्चैिव धनानि च ॥ भोक्ष्यन्ते निरनुक्रोशा रुदतामपि भारत । न कन्यां याचते कश्चिन्नापि कन्या प्रदीयते ॥ स्वयंग्राहा भविष्यन्ति युगान्ते समुपस्थिते । राजानश्चाप्यसंतुष्टाः परार्थान्मूढचेतसः ॥ सर्वोपायैर्हरिष्यन्ति युगान्ते पर्युपस्थिते । इस्तो हस्तं परिमुषेयुगान्ते पर्युपस्थिते ।
। पुत्रः पितृवधं कृत्वा पिता पुत्रवधं तथा ॥ म्लेच्छभूतं जगत्सर्वं निष्क्रियं यज्ञवर्जितम् ॥ प्रायशः कृपणानीह तथा बन्धुमतामपि ॥ । स्वल्पवीर्यबलाः स्तब्धा लोभमोहपरायणाः ॥
म्लेच्छीभूतं जगत्सर्वं भविष्यति न संशयः
सत्यं संक्षिप्यते लोके नरैः पण्डितमानिभिः ॥
युद्धकाण्डः ।
[[४३३]]
स्थविरा बालमतयो बालास्स्थविरबुद्धयः । भीरुस्तथा शूरमानी शूरा मीरुविषादिनः ॥ न विश्वसन्ति चान्योन्यं युगान्ते पर्युपस्थिते । एकाहार्ययुगं सर्व लोभमोहव्यवस्थितम् ॥
अधर्मों वर्धते तत्र न तु धर्म प्रवर्तते ।
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या न शिष्यन्ति जनाधिप ॥
एकवर्णस्तदा लोको भविष्यति युगक्षये । न क्षस्यति पिता पुत्रं पुलश्च पितरं तथा ॥ भार्याश्च पतिशुश्रूषा करिष्यन्ति न काश्चन । पेयवान्ना जनपदा गोधूमान्नास्तथैव च ॥ तान् देशान् संश्रयिष्यन्ति युगान्ते पर्युपस्थिते । स्वैराचारास्तु पुरुषा येोषितव विशाम्पते ॥ अन्योन्यं न सहिष्यन्ति युगान्ते पर्युपस्थिते । म्लेच्छभूतं जगत्सर्वं भविष्यति युधिष्ठिर ॥
न श्राद्धैस्तर्पयिष्यन्ति दैवतानीह मानवाः ।
न कश्चित्कस्यचिच्छ्रोता न कश्चित्कस्यचिद्गुरुः ॥
तमोत्रस्तस्तदा लोको भविष्यति नराधिप ।
परमायुश्च भविता तदा वर्षाणि षोडश ॥ ततः प्राणान्विमोक्ष्यन्ति युगान्ते समुपस्थिते । पञ्चमे वाऽथ षष्ठे वा वर्षे कन्या प्रसूयते ॥ सप्तवर्षाष्टवर्षाश्च प्रजायन्ति नरास्तदा । पयौ स्त्री तु तदा राजन् पुरुषो वा स्त्रियं प्रति ॥ युगान्ते राजशार्दूल न तोषमुपयास्यति । अल्पद्रमा वृथालिङ्गा हिसा च प्रभविष्यति ॥ न कश्चित्कस्यचिद्दाता भविष्यति युगक्षये । अट्टशूला जनपदाश्शिवशूलाश्चतुष्पथाः ॥ प्रमदाः केशशू लिन्यो भविष्यन्ति युगक्षये । म्लेच्छाचाराः सर्वभक्षाः दारुणाः सर्वकर्मसु ॥ भाविनः पश्विमे काले मनुष्या नात्र संशयः । क्रयविक्रयकाले च सर्वः सर्वस्य वचनम् ॥ युगान्ते भरतश्रेष्ठ वित्तलोभात्करिष्यति । ज्ञानानि चाप्यविज्ञाय करिष्यन्ति क्रियास्तथा ॥ आत्मच्छन्देन वर्तन्ते युगान्ते समुपस्थिते । स्वभावात्क्रूरकर्माणश्चान्योन्यमभिशंसिनः ॥ भवितारो जनास्सर्वे संप्राप्ते युगसंक्षये । आरामाश्चैव वृक्षाश्च नाशयिष्यन्ति निर्दयाः ॥
भविता संशयो लोके जीवितार्थस्य देहिनाम् ।
तथा लोभाभिभूताश्च भविष्यन्ति नरा नुष ॥
ब्राह्मणांच हनिष्यन्ति ब्राह्मणस्वोप भोगिनः । हाहाकृता द्विजाश्चैव भयार्ता वृषलार्दिताः ॥
श्रातारमलभन्तो वै भ्रमिष्यति महीमिमाम् ।
जीवितान्तकराः क्रूराः रौद्राः प्राणविहिंसकः ॥
D. Y. 56
ક
धर्माकृते
यदा भविष्यन्ति नराः तदा सक्षेप्स्यते युगम् ।
आश्रयिष्यन्ति च नदीः पर्वनान् विषमाणि च
प्रधावमाना वित्रस्ता द्विजा कुरुकुलोद्वह । दस्युभिः पीडिता राजन् काका इव द्विजोत्तमाः ॥ कुराजभिश्च सतत करभारप्रपीडिताः । धैर्यं त्यक्त्वा महीपाल दारुणे युगसंक्षये ॥ विकर्माणि करिष्यन्ति शूद्राणा परिचारका । शूद्रा धर्म प्रवक्ष्यन्ति ब्राह्मणाः पर्युपासकाः ॥
श्रोतारश्च भविष्यन्ति प्रामाण्ये चाऽयवस्थिताः ।
विपरीतश्च लोकोऽयं भविष्यत्यधरोत्तरः ॥
एडूकान् पूजयिष्यन्ति वर्जयिष्यन्ति देवताः । शूद्राः परिचरिष्यन्ति न द्विजान् युगक्षये ॥
देवस्थानेषु चैत्येषु नागानामालयेषु च ।
एड्रकचिहा पृथिवी न देवगृहभूषिता ॥
भविष्यन्ति युगे क्षीणे तद्युगं तस्य लक्षणम् । यदा रौद्रा धर्महीना मांसादाः पानपास्तथा ॥
भविष्यन्ति नरा नित्यं तदा संक्षेप्स्यते युगम् ।
पुष्पं पुष्पे यदा राजन् फले वा फलमाश्रितम् ॥
जनिष्यति महाराज तदा सक्षेप्स्यते युगम् । अकालवर्षी पर्जन्यो भविष्यति युगे गते ॥ अक्रमेण मनुष्याणां भविष्यन्ति तदा क्रिया । विरोधमय यास्यन्ति वृषला ब्राह्मणैस्सह ॥
मही म्लेच्छजनाकीर्णा भविष्यति ततोऽचिरात् । करभारभयाद्विप्रा भजिष्यन्ति दिशो दश ॥
निर्विशेषा जनपदास्तदा विष्टिकरार्दिताः । आश्रमानुपयास्यन्ति फलमूलोपजीविनः ॥ एवं पर्याकुरे लोके मर्यादा न भविष्यति । दिशः प्रज्वलिताः सर्वा नक्षत्राण्यप्रभाणि च ॥ ज्योतीष प्रतिकूलानि वाताः पर्याकुत्तास्तथा । उल्कापाताश्च बहवो महाभय निदर्शकाः ॥ षडूभिरन्यैश्च सहितो भास्करः प्रतपिप्यति । तुमुलाश्चापि निर्ह्रादा दिग्दाहाश्चापि सर्वशः ॥ कबन्धान्तर्हितो भानुरुदयास्तमने तदा । अकालवर्षी भगवान् भविष्यति सहस्रदृक् ॥ सस्यानि च न रोक्ष्यन्ति युगान्ते पर्युपस्थिते । अभीक्ष्णं क्रूरवादिन्यः परुषा रुदितप्रियाः ॥ भर्तॄणां वचने चैव न स्थास्यन्ति तदा स्त्रियः । पुत्राश्च मातापितरौ हनिष्यन्ति युगक्षये ॥ सूदयिष्यन्ति च पतीन् स्त्रियः पुत्रानुपाश्रिताः । अपर्वणि महाराज सूर्य राहुरुपैष्यति ॥
युद्धका‍ ।
युगान्ते हुतभुक् चापि सर्वतः प्रज्वलिष्यति । पानीयं भोजनं चापि याचमानास्तथाध्वगाः ॥
न लप्स्यन्ते निवासं च निसृताः पथि शेरते । निर्घाता वायसा नागाः शकुना सम्मृगद्विजाः ॥
रूक्षा वाचो विमोक्ष्यन्ति युगान्ते समुपस्थिते ।
अथ देशान् दिशश्चापि पत्तनानि पुराणि च ॥
क्रमश संश्रयिष्यन्ति युगान्ते समुपस्थिते । हा तात हा सुतेत्येवं सदा वाचस्सुदारुणाः ॥ विक्रोशमानाश्वान्योन्यं जनो गा पर्यदिष्यति ।
ततस्तुमुलघाते वर्तमाने युगक्षये ॥
द्विजातिपूर्वको लोकः क्रमेण प्रभविष्यति । ततः कालान्तरे तस्मिन् पुनर्लोकविवृद्धये ॥ भविष्यति पुनर्देवमनुकूलं यदृच्छया । यदा चन्द्रश्च सूर्यश्च तथा शुक्रबृहस्पती ॥
एकराशौ समेष्यन्ति प्रपत्स्यति तदा कृतम् । कालवर्षी च पर्जन्यो नक्षत्राणि शुभानि च ॥
प्रदक्षिणा गृहाचापि भविष्यन्त्यनुलोमगाः । क्षेमं सुभिक्षमारोग्यं भविष्यति निरामयम् ॥ कल्की विष्णुयशा नाम द्विजः कालचोदितः । उत्पत्स्यते महावीर्यो महाबुद्धिपराक्रमः ॥ संभूतः संभलग्रामे ब्राह्मणावसथे शुभे । मनसा तस्य सर्वाणि वाहनान्यायुधानि च ॥
उपस्थास्यन्ति योधाश्च शस्त्राणि कवचानि च ।
स धर्मविजयी राजा चक्रवर्ती भविष्यति ॥
स चेमं संकुलं लोकं प्रसादमुपनेष्यति ।
संक्षेपस्य हि सर्वस्य युगस्य परिवर्तक. ।
उत्थितो ब्राह्मणो दीप्त. क्षयान्तकृदुदारधीः ॥
स सर्वत्र गतान् क्षुद्रान् ब्राह्मणैः परिवारितः ॥ उत्सादयिष्यति तदा सर्वान् स्लेच्छगणाद्विजः ॥ इति ।
विष्णुपुराणेऽपि
वर्णाश्रमाचारवती प्रवृत्तिर्न कलौ नृणाम् । न यजुस्सामऋग्वर्गविनिष्पादन हेतुकी ॥ विवाहा न कलौ धर्म्या न शिष्यगुरुसस्थितिः । न दांपत्यक्रमो नैव वह्निदेवात्मकः क्रमः ॥ यत्र यत्र कुठे जातो बली सर्वेश्वरः कलौ । सर्वेभ्य एव वर्णेभ्यो योग्य. कन्यावरो धनी ॥ येन केनैव योगेन द्विजातिदीक्षितः कलौ । यैव सैव च मैत्रेय प्रायश्चित्तं कलौ क्रियाः ॥ सर्वमेव क शास्त्रं यस्य यद्वचनं द्विज । देवताश्च कलौ सर्वाः सर्व सर्वस्य चाश्रमः ॥ उपवासस्तथायासो वित्तोत्सर्गः तपः कलौ । धर्मो यथा वा रुचितैरनुष्ठानैरनुष्ठितः ॥
ગ
[[४३६]]
धर्माते
वित्तेन भविता पुंसां स्वल्पेनार्थमदः कलौ । स्त्रीणां रूपमदश्चैव केशैरेव भविष्यति ॥ सुवर्णमणिरत्नादौ क्षयं नीते तथाम्बरे । कलौ स्त्रियो भविष्यन्ति तदा केशैरलंकृताः ॥
परित्यक्ष्यन्ति भर्तारं वित्तहीनं तथा स्त्रियः ।
भर्ता भविष्यति कलौ वित्तवानेव योषिताम् ॥
यो यो ददाति बहुलं स स स्वामी तथा नृणाम् । स्वामित्व हेतुबन्धो भविताऽभिजने तथा ॥
गृहान्ता द्रव्यसघाता द्रव्यान्ता च तथा मतिः । अर्थाश्चात्मोपभोगान्ता भविष्यन्ति कलौ युगे ॥ स्त्रियः कलौ भविष्यन्ति स्वैरिण्यो ललितस्पृहाः । अन्याया र्जिनवित्तेषु पुरुषारच स्पृहालवः ॥ अभ्यर्थितोऽपि सुहृदा स्वार्थमेव निरीक्ष्यते
पणार्घार्घार्थमात्रेऽपि करिष्यन्ति कलिं द्विज ॥
★
समानपौरुषं चेतो भावि विप्रेषु वै कलौ । क्षीरप्रदानसबन्धि भावि गोषु च गौरवम् ॥ अनावृष्टिभयप्रायाः प्रजा क्षुद्धयकारका । भविष्यति तदा हृष्टा गगनासक्तदृष्टयः ॥ कन्दपर्णफलाहारास्तापसा इव माना । आत्मान घातयिष्यन्ति वृथावृष्ट्यातिदुःखिताः ॥ दुर्भिक्षमेव सततं सदा क्लेशमनीश्वरा । प्राप्स्यन्ति व्याहतमुखप्रमोदा मानवाः कलौ ॥ अस्नानभोजनं नाग्निर्देवतातिथिपूजनम् । भविष्यन्ति कलौ प्राप्ते न च पिण्डोदकक्रिया ॥ लोलुपा हखदेहाश्च बह्वन्नादानतत्पराः । बहुप्रजल्पभाग्याश्च भविष्यन्ति कलौ स्त्रियः ॥ कुर्वन्त्यो गुरुभर्तॄणां आज्ञा भिन्दन्यनावृता । खपोषणपराः क्षुद्रा देहसंस्कारवर्जिताः ॥ परुषानृतभाषिण्यो भविष्यन्ति कलौ स्त्रियः । दुशीला दुष्टशीलेषु कुर्वन्त्यः सततं स्पृहाम् ॥ असद्वृत्ता भविष्यन्ति पुरुषेषु कुलाङ्गनाः । वेदादानं करिष्यन्ति वटवरचाकृतव्रताः ॥
गृहस्थाश्च न भोक्ष्यन्ति न दास्यन्युचितान्यपि ॥
वनवासा भविष्यन्ति ग्रामकामपरिग्रहाः । भिक्षवश्चापि मित्रादिस्नेहसंबन्धयन्त्रिताः ॥ अरक्षितारो भर्तारः शुल्कयाजेन पार्थिवाः । हारिणो जनवित्तानां सप्राप्ते तु कलौ युगे ॥
यो योश्वरथनागाढ्यः स स राजा भविष्यति ।
यश्च यश्चावल सर्वः स स भृत्यः कलौ युगे ॥
युद्धकाण्डः ।
वैश्या. कृषिवाणिज्यादि संत्यज्य निजकर्म यत् । शूद्रवृत्त्या प्रपत्स्यन्ति कारुकर्मोपजीविनः ॥ भैक्षवृत्त्या तथा शूद्राः प्रन्नज्या लिङ्गिनोऽधमाः ।
पाषण्डसश्रया वृत्तिमाश्रयिष्यन्ति सस्कृताः ॥
दुर्भिक्ष करपीडाभिरतीवोपद्रुता जनाः । गोधूमान्नयवान्नाढ्यं देशं यास्यन्ति दुखिताः ॥ वेदमार्गे प्रकीर्णे च पाषण्डाट्ये ततो जने । अधर्मवृध्त्या लोकानामल्पमायुर्भविष्यति ॥ अशास्त्रविहितं घोरं तप्यमानेषु वै तपः । नरेषु नृपदोषेण बालमृत्युर्भविष्यति ॥ भवित्री योषितां सूतिः पञ्चषट्सप्तवार्षिकी । नवाष्टादशवर्षाणां मनुष्याणां तथा कलौ ॥
पलितोद्भवश्च भविता तथा द्वादशवार्षिकः ।
नातिजीवति वै कश्चित्कलौ वर्षाणि विशतिम् ॥
ક
अल्पप्रज्ञा वृथालिङ्गा दुष्टान्तः करणाः कलौ । यस्तो विनंक्ष्यन्ति कालेनाल्पेन मानवाः ॥ यथा यथा हि पाषण्डवृद्धिर्मैत्रेय लक्ष्यते । तथा तथा कलेर्वृद्धिरनुमेया विचक्षणैः ॥ प्रारम्भाश्चावसीदन्ति यथा धर्मकृना नृणाम् । तथानुमेयं प्राधान्यं कलेमैत्रेय पण्डितैः ॥ यदा यदा न यज्ञानामीश्वर. पुरुषोत्तम । इज्यते पुरुषैर्यज्ञैस्तदा ज्ञेयं कलेबलम् ॥ न प्रीतिर्वेदवादेषु पाषण्डेषु यथा रति । कलेर्वृद्धिस्तथा प्राज्ञैरनुमेया द्विजोत्तम ॥ कलौ जगत्पतिं विष्णुं सर्वस्रष्टारमीश्वरम् । नार्चयिप्यन्ति मैत्रेय पाषण्डोपहता जनाः ॥
स्वल्पोम्बुवृष्टिः पर्जन्यः सस्यं स्वल्पफलं तथा । फलं तथाल्पसारं च विप्र प्राप्ते कलौ युगे ॥ शाणप्रायाणि वस्त्राणि शमीप्राया महीरुहाः । शुद्धप्रायास्तथा वर्णा भविष्यन्ति कलौ युगे ॥
अणुप्रायाणि धान्यानि अजप्रायं तथा पय । भविष्यन्ति कलौ प्राप्ते उशीरं चानुलेपनम् ॥ श्रश्रूश्वशुरभूयिष्ठा गुरवश्च नृणा कलौ । स्वालाद्या हारिभार्याश्च सुहृदो मुनिसत्तम ॥
कस्य माता पिता कस्य यथा कर्मात्मकः पुमान् । इतीवोदाहरिष्यन्ति श्वशुरानुगता नराः ॥
वाङ्मनःकर
:कर्मकैर्दोषैरभिभूताः पुनः पुनः । नराः पापान्यनुदिनं करिप्य-त्यल्पमेधसः ॥
धर्माकृते
नित्यानामशौचानां निहीकाणां तथा द्विजः ।
यद्यदुःखायते सर्वं कलिकाले भविष्यति ॥
निःस्वाध्यायवषट्कारस्वधास्वाहाविवर्जिते । तदा प्रविरलो धर्मः कचिल्लोके विवत्स्यति ॥ तत्राल्पेनैव यत्ने] पुण्यस्कन्धमनुत्तमम् । करोति य. कृतयुगे क्रियते महता हि सः ॥
कूर्म पुराणेऽपि
राजानः शूद्रसृयिष्ठाः ब्राह्मगान्नात्यन्ति च । भ्रूमहत्या वीरहत्या प्रजायेत प्रजासु वै ॥ विनिन्दन्ति महादेवं ब्रह्माणं पुरुषोत्तमम् । आम्नायं धर्मशास्त्राणि पुराणानि कलौ युगे ॥
शुक्लदन्ताजिताक्षाश्च मुण्डाः काषायवाससः ।
शूद्रा धर्मं चरिष्यन्ति युगान्ते समुपस्थिते ॥ ताडयन्ति द्विजेन्द्रांश्च शूद्रा राजोपसेविनः । सेवन्ते ब्राह्मणास्तत्र स्तुवन्ति स्तुतिभिः कलौ ॥
अध्यापयन्ति वै वेदान् शूदाणा शूद्रसेवकाः ।
पठन्ति वैदिकानर्थान्नास्तिका योगमास्थिताः ॥
तपोयज्ञफलाना च विक्रेनारो द्विजोत्तमाः । यतयश्च भविष्यन्ति शतशोऽथ सहस्रशः ॥
नाशयन्ति धीतानि नाधिगच्छन्ति चानघ । गायन्ति लौकिकैगनैः देवतानि नराधिप ॥
वामा पाशुपताचारास्तथा वै पाञ्चरात्रिकाः ।
भविष्यन्ति कलौ तस्मिन् ब्राह्मणाः क्षत्रियास्तथा ॥ अन्यत्रापि -

मुखं दग्धं परान्नेन हस्तौ दग्धौ प्रतिग्रहात् । मनो दग्धं परस्त्रीभिर्ब्रह्मशापः कुतः कलौ ॥ इति ॥
तथा चेत्थं व्यवस्थितत्वेनावगतेषु युगधर्मेषु कृतयुगधर्मास्त्रेतायां कथं प्रतिपादिता इति चेत् सत्यम् । केवलं धर्मप्रधाने राजनि सति कालस्य कृतत्वं तत्र चतुष्पाद्धर्मस्य प्रवृत्तिः । राज्ञो धर्मबुद्धिहासानुगुणतया त्रेतादीनि युगानि तद्धर्माश्च प्रवर्तन्त इति, युगानां कृतत्वादिकं तद्धर्मप्रवृत्तिश्च राजाधीनैव । तदुक्तं राजधर्मे
कालो वा कारणं राज्ञो राजा वा कालकारणम् ।
इति ते संशयो मा भूद्राजा कालस्य कारणम्
युद्धकाण्डः ।
४३९.
दण्डनीत्या यदा राजा सम्यक्कात्स्न्र्त्स्न्येन वर्तते । तदा कृतयुगं नाम कालश्रेष्ठ प्रवर्तते ॥ भवेत्कृतयुगे धर्मा नाधर्मो विद्यते कचित् । सर्वेषामेव वर्णाना नाधर्मे रमते मतिः ॥ योगक्षेमाः प्रवर्तन्ते प्रजानां नात्र संशयः । वैदिकानां च कर्माणि भवन्ति द्विगुणान्युत ॥ ऋनवश्च सुखास्सर्वे भवन्त्युत निरामयाः । प्रसीदन्ति नराणां च स्वरवर्णमनासि च ॥
विधवा न भवन्त्यत्र नृशंसो नाभिजायते ॥ त्वक्पत्रफलमूलानि वीर्यवन्ति भवन्ति च ॥ इति कार्तयुगानेतानंशान् विद्धि युधिष्ठिर ॥
व्याधयो न भवन्त्यत्र नाल्पायुर्दृश्यते नरः । अकृष्टपच्या पृथिवी भवन्त्योषधयस्तथा । नाधर्मो विद्यते तत्र धर्म एव तु केवलः । दण्डनीत्या यदा राजा त्रीनंशाननुवर्तते । चतुर्थमंशं संत्यज्य तदा त्रेता प्रवर्तते ॥ अशुभस्य चतुर्थांशः श्रीनंशाननुवर्तते । कृष्टपच्यैव पृथिवी भवत्यल्पफला तथा ॥
दण्डनीतिं समुत्सृज्य यदा कात्स्न्येन भूमिपः ।
प्रजाः क्लिश्नात्ययोगेन प्रवर्तेत तदा कलिः ॥
कलावधर्मो भूयिष्ठो धर्मो भवति न कचित् । सर्वेषामेव वर्णाना स्वधर्माच्च्यवते मनः ॥ शूद्रा भैक्षेण जीवन्ति ब्राह्मणाः परिचर्यया । योगक्षेमस्य नाशश्च वर्तते वर्णसङ्करः ॥ वैदिकानि च कर्माणि भवन्ति विगुणान्युत । ऋतवो न सुखास्सर्वे भवन्त्यामयिनस्तथा ॥ हसंति च मनुष्याणां स्वरवर्णमनांसि च । व्याधयश्च भवन्त्यत्र म्रियन्ते च गतायुषः ॥ विधवाश्च भवन्त्यत्र नृशंसा भवति प्रजाः ।
कचिद्वर्षति पर्जन्यः क्वचित्सस्यं प्ररोहति ॥
रसाः सर्वे क्षयं यान्ति यदा नेच्छति भूमिपः । प्रजाः संरक्षितुं सम्यग् दण्डनीति समाहितः ॥ राजा कृतयुगस्रष्टा त्रेताया द्वापरस्य च । कृतस्य करणाद्राजा स्वर्गमत्यन्तमश्नुते ।
युगस्य तु चतुर्थस्य राजा भवति कारणम् ॥
त्रेताया : करणाद्राजा स्वर्गं नात्यन्तमश्नुते ॥
प्रवर्तनाद्वा परस्य यथाभागमुपाश्नुते । ततो वसति दुष्कर्मा नरके शाश्वतीस्मा ॥
प्रजानां कल्मषे मनोऽकीर्ति पापं च विन्दति ।
दण्डनीतिं तिरस्कृत्य विजानन् क्षत्रियस्सदा ॥
अनवाप्तं च लिप्सेत लब्धं च परिपालयेत् ।
vोकस्य सीमान्तकरी मर्यादा लोकभाविनी ॥
[[४३०]]
सम्यङ् नीता दण्डनीति
धर्माकूते
यथापिता ।
यस्या भवन्ति भूतानि तद्विद्धि भरतर्षभ ॥
एष एव परो धर्मो यद्राजा दण्डनीतिमान् । तस्मात्कौरव धर्मेण प्रजाः पालय नीतिमान् ॥
एवंवृत्तः प्रजा रक्षन् स्वर्गं जेतासि दुर्जयम् ।
कृतः त्रेता द्वापरच कलिश्च भरतर्षभ ॥ राजवृत्तानि सर्वाणि राजैत्र युगमुच्यते ॥ इति ।
अनुभूयते च इदानीं प्रत्यक्षतोऽपि एकस्मिन्नेव देशे यदा धर्मप्रवृत्तो राजा भवति तदा तत्रत्या जना अपि धार्मिका एव भवन्ति; अधर्मिष्ठे चेतस्मिन् जना अपि तादृशा एव भवन्ति ।
इत्थमेव कलियुगत्वाविशेषेऽपि यस्मिन्देशे राजा धार्मिको राजा धर्मतः प्रजाः सम्यक् परिपालयति तत्रत्या जना अपि तादृशाः । यत्र त्वधार्मिको राजा तत्रत्या जना अपि तादृशा एवेति । एवमेव च एकस्यैव राज्ञ’ यदा धर्मबुद्धिस्तदा तदीये देशे धर्माभिवृद्धिः तस्यैव अधर्मबुद्धौ तदीयदेशे अधर्माभिवृद्धिः । इत्थं च देशकालादीनां धर्माधर्मव्यव- स्थापकत्वमुपपन्नमिति राजाधीनैव युगव्यवस्थेति सिद्धम् ॥
अत एव कृतयुगेऽपि अधर्मिष्ठो वेनो राजा युगधर्मोपमर्देन अधर्म प्रवर्तितवान् ; तेन च स्वयमपि नष्टोऽभवदिति प्रतिपादित मानवे
मनुष्याणामपि प्रोक्तो वेने राज्यं प्रशासति ।
स महीमखिला भुञ्जन् राजर्षिप्रवरः परः । वर्णानां संकरं चक्रे कामोपहतचेतनः ॥ इति । बेनो विनष्टोऽविनयान्नहुषञ्चैव पार्थिवः ॥ इति च । विष्णुपुराणेऽपि –
सुनीथा नाम या कन्या मृत्योः प्रथमजाऽभवत् । अङ्गस्य भार्या या दत्ता तस्यां वेनो व्यजायत ।
निसर्गादेव मैत्रेय दुष्टभावो व्यजायत । अभिषिक्तो यदा राजा स वेनः परमर्षिभिः ॥
घोषयामास च नरान् पृथिव्यां पृथिवीपतिः । म यष्टव्यं न दातव्यं न होतव्यं कथञ्चन । भोक्ता यज्ञस्य कस्त्वन्यो ह्यहं यज्ञपतिः प्रभुः ॥
युद्धकाण्डः ।
ततस्तमृषय पूर्व सपूज्य पृथिवीपतिम् । राज्य हेतूपकाराय प्रजाना च हितं परम् । पूजयिष्याम भद्र ते तत्राशस्ते भविष्यति
।
ऊचुः सामकलं सम्यड्मैत्रेय समुपस्थिता ॥ दीर्घसवेग देवेशं सर्वयज्ञेश्वरं हरिम् ॥
यज्ञेन पुरुषो विष्णुर्यज्ञ. सपूजितो नृप ॥
अस्माकं भवतः कामान् सर्वानेव प्रदास्यति । यज्ञेर्यज्ञेश्वरो येषा राष्ट्रे सपूजितो हरि ॥
तेषा सर्वेप्सितावाप्तिं ददाति नृप भूभृताम् ॥ वेनः-
मत्त कोऽभ्यधिकोऽन्योऽस्ति कश्वाराध्यो ममापर । कोऽयं हरिरिति ख्यातो यो वो यज्ञेश्वरो मतः ॥
न दातव्यं न यष्टव्यं न होतव्यं च वै द्विजा ।
ऋषय ऊचुः -
up
•
देह्यनुज्ञां महाभाग मा धर्मों यातु संक्षयम् । हविषां परिणामोऽयं यदेतदखिलं जगत् ॥ इति विज्ञाप्यमानोऽपि स वेनः परमर्षिभिः । यदा ददाति नानुज्ञा प्रोक्तः प्रोक्तः पुनः पुनः ॥ ततस्तमुषयस्सर्वे कोपामर्षसमन्विता । हन्यता हन्यता पाप इत्यूचुश्च परस्परम् ॥ यो यज्ञपुरुष विष्णुमनादिनिधनं हरिम् । विनिन्दत्यधमाचारो न स योग्यो भुवः पतिः ॥ इत्युक्त्वा मन्त्रपूतैस्ते कुशैर्मुनिगणा नृपम् । निजघ्नुर्निहतं पूर्वं भगवन्निन्दनादिना ॥ इति
तस्मिन्नेत्र कृतयुगे धर्मष्ठे नले राजनि तद्भयात्कलिः विभीतकमाश्रितवानिति प्रतिपादितं वनपर्वणि
निषधेषु महीपालो वीरसेन इति श्रुतः । तस्य पुत्रोऽभवन्नाम्ना लोकधर्मार्थकोविदः । ब्रह्मण्यो वेदविच्छूरो निषधेषु महीपति । यो वेदधर्मानखिलान् यथावच्चरितत्रतः ॥ यस्मिन् सत्यं धृतिर्दानं तप शौचं दमः शमः । ध्रुवाणि पुरुषव्याघ्रे लोकपालसमप्रभे ॥
एवंगुणं नृपं यो वै कामयेच्छपितुं कले । कुच्छ्रे स नरके मज्जेदगा विपुले हृदे ॥ नलो नामारिदमनः पुण्यश्लोक इति स्मृतः । ब्रह्मण्यो वेदविद्वाग्मी पुण्यकरसोमपोऽमान् ॥ यष्टा दाता च योद्धा च सम्यकू चैव प्रशासिता । स शप्तुमैच्छत्कुपितो निषधाधिपतिः कलिम् ॥
D. Y. 57.४४२
धर्माकृत
तमुवाच कलिर्भीतो वेपमानः कृताञ्जलिः । कोप सयच्छ नृपते कीर्ति दास्यामि ते पराम् । शरण त्वा प्रपन्नोऽस्मि शृणु चेदं वचो मम । ये च त्वा मनुजा लोके कीर्तयिष्यन्त्यतन्द्रिताः ॥ मत्प्रसूतं भयं तेषा न कदाचिद्भविष्यति । भयार्त शरणं यान्त यदि मा त्वं न शप्स्यसे ॥ एवमुक्तो नलो राजा न्ययच्छत्कोपमात्मन ।
ततो भीतः कलिः क्षिप्रं प्रविवेश विभीतकम् ॥ इति । नैषधेऽपि -
वेदानुद्रदता तत्र मुखादाकर्णयन् पदम् । न प्रसारयितुं कालः कलिः पदमपारयत् ॥
नलराजधान्यामध्येतूजा वेदपदानि शृण्वन् कलि स्वकीयं पदं न प्रसारयितुं समर्थो बभूवेत्यर्थः ॥
[[६]]
श्रुतिपाठक वक्त्रेभ्यस्तत्राकर्णयतः क्रमम् । क्रमः सकुचितस्तस्य पुरे दूरमवर्तत ॥
वेदाध्येतां मुखेभ्य. पदद्वय सहितारूपं क्रममाकर्णयतः कलेः पादविन्यासलक्षणः क्रमः सकुचितः सन् नगरद्वार एवावस्थित इत्यर्थ. ॥
ૐ
तावद्भतिर्धृताटोपा पादयोस्तेन सहिता । न वेदपाठकण्ठेभ्यो यावदश्रावि सहिता ॥
अध्येतृमुखाद्वेदसहिता शृण्वतः कलेः पादयोः ससंभ्रमा गतिः न संहिता न
संगता; गतिस्तम्भोऽभूदित्यर्थः ॥
तस्य होमाज्यगन्धेन नासा नाशमिवागमम् । विततान दृशौ नासौ ऋतुधूमकदर्थिते ॥
तस्मिन्पुरे होमगन्धेन कलेः घाणेन्द्रियं नाशमगमदिव । ऋतुधूमेनान्धीकृते लोचने
अपि नोन्मीलयति स्म ॥
अतिथीनां पदाभोभिरहः प्रत्यतिपिच्छले । अंगणे गृहिणी तत्र खेलेनानेन चस्खले ॥
मित्यर्थः ।
गृहस्थानामंगणे प्रत्यहमतिथिप्रक्षालनोदकेन अतिपंकिले धूर्तेन कलिना स्खलित-
पुटपाकमसौ प्राप कतुशुष्ममहोष्मभिः । तत्प्रत्यङ्गमिवाकर्त्ति पूर्वोर्मिव्यजनानिलैः ॥
युद्धकाण्डः ।
જ્ઞ
ऋतुपावकसंतापैगूढपाकं कलिः प्राप्त इव । पूर्ताना वापीनां तटाकानां ऊर्मिव्यजन-
पवनैः कलेरंग निकृत्तमभूदित्यर्थः ।
पितॄणां तर्पणे वर्णैः कीर्णा द्वेश्मनि वेश्मनि । कालादिव तिलात्कालाद्दूरमत्र सदाऽवसत् ॥
प्रतिगृहं पितृश्राद्धादौ रक्षोहननाय चातुर्वण्र्येन प्रकीर्णात्कृष्णतिलात् मृत्योरिव
कलिः भीतोऽभूदित्यर्थः ।
यज्ञयूपघनां जज्ञौ स पुरं शंकुशकुलाम् । जनर्धर्मधनैः कीर्णां व्यालकोडीकृता च ताम् ॥
यज्ञीययूपैः धार्मिकजनैश्च सपूर्णां पुरी कलिः शकुशूलादिभिः व्यालैश्च
समाक्रान्तामिव दुरासदा ज्ञातवानित्यर्थ ॥
स्नातॄणां तिलकैर्मेने स्वमन्तदीर्णमेव स । कृपाणीभूय हृदयं प्रविष्टैरिव तस्य तैः ॥ स्नायिना तिलकैः खङ्घैरिव अन्तः प्रविष्टे स्वहृदयं विदीर्णं मेने इत्यर्थ ॥
पुमांसं मुमुदे तत्र विन्दन् मिथ्यावदां वदम् ।
स्त्रियं प्रति तथा वीक्ष्य तमथ म्लानवानयम् ॥
तत्र पुरे कलिः अनृतवादिनि आश्रयलाभाशया मुमुदे । तच्चानृतं वचनं स्त्रीषु अनिषिद्धां नर्मोक्ति ज्ञात्वा ग्लानो बभूव ॥
स पार्श्वमशकद्गन्तुं न वराकः पराकिणाम् । मासोपवासिनां छायालङ्घने घनमस्खलत् ॥
तुच्छः कलिः पराकं द्वादशाहोपवासं कुर्वता समीपगमने समर्थो नासीत् । मासोपवासिनां छायाङ्कने भृशमस्खलत् । दुरासदत्वात्तपस्विनामिति भाव ॥
आवाहितां द्विजैस्तत्र गायत्रीमर्कमण्डलात् ।
स सन्निदधतीं पश्यन् दृष्टनष्टोऽभवद्भिया ॥
द्विजैः संध्योपासनसमये समाहूतां सूर्यमण्डलात् समागतां गायत्रीं देवीं दृष्ट्वा सद्य एव नष्ट इत्यर्थः ।
स गृहे गृहिणां पूर्णे वने वैखानने ।
यत्याधारे मरागारे क्वापि न स्थानमानशे ॥
तत्र पुरे गृहवनदेवालयेषु गृहस्थवानप्रस्थभिक्षुकैराक्रान्तेषु स कलिः स्थानं न लेभ इत्यर्थः ।
धर्माकूते
क्वापि नापश्यदन्विष्यन् हिंसामात्मप्रियामसौ ।
स्वमिनं तव न प्रापदपि मूर्खमुखे कलिम् ॥
कलिः स्वप्रियां वृथाहिंसां कुत्रापि नापश्यत् । स्वमित्र कलहमपि मूर्खमुखे न लेभ इत्यर्थः ।
हिंसागवी मखे वीक्ष्य सिंवति स्म स ।
सा तु सौम्य वृषासक्ता खरं निरासनम् ॥
सोमयागे अनुवन्ध्यायाः गोहिंसामवलोक्य सत्वरमागतः दुष्टकलिः सोमयाग- धर्मार्थतया तथा निरस्तो बभूव । तरुणवृषासक्तया गया खरो निरस्तो गम्यते ॥ मौन व्रतनिष्ठाना स्वाक्रोश म यते स्म स । वंद्यवन्दारुभिर्जज्ञौ स्वशिरश्च पदा हतम् ॥
सुनीना वाङ्मयमौनं स्वशापं गुर्वभिवादनममन्यत स्वशिरसि पदाघातं मेने ॥
मुनीनां स वृसी पाणौ पश्यन्नाचान्तमाप स । मेने धनैरमी हन्तुं शप्तुं मामद्विरुद्यताः
मौञ्जघृतो धृताषाढानाशशके स वर्णिन ।
रज्ज्वाऽमी बन्धुमायान्ति हन्ति दण्डेन मा ततः ॥
मौञ्जीर्मेखला पालागदण्डांश्च बिभ्रतो ब्रह्मचारिणः पश्यन् कलिः मां पाशेन बत्वा दण्डेनाहन्तुममो समायान्तीति मेने ।
दृष्ट्वा पुरः पुरोडाशमासीदुत्रास दुर्मनाः । मन्वान. फणिनीस्तत्र स मुमोचाक्षि च स्रुचः ॥ यागार्थमासन्नान् पुरोडाशान् अवलोक्य तान् स्वताडनार्थपाषाणान् स्रुचश्च भुजगी -
मन्वान अतिभयेन विलो बभूव बाप्पं च मुमोच ।
मुमुदे मदिरादानं विन्दनेष द्विजन्मनः । दृष्ट्रा सौत्रामणीमिष्टि तं कुर्वन्तमदूषत् ॥
सुराग्रहं गृह्णन्तं ब्राह्मणमालोक्य अनाचारबुध्या मुमुदे । सौतामणि कुर्वाण तमवलोक्य वैधत्वात्पर्यतप्यत ।
अपश्यद्यावतो वेदविदां ब्रह्माञ्जलीनसौ । उदडीयन्त तावन्तः तद्रक्ताञ्जलयो हृदः ॥
कलिरध्येतणा यावतो ब्रह्माञ्जलिविधानं अपश्यत् तावन्तो रक्ताञ्जलयः अस्य हृदयादुद्गच्छन् ।
[[2]]
स्नातकं घातकं जज्ञौ दान्तं मेने कृतान्तवत् । वाचंयमस्य दृष्ट्व यमस्येव विभाय सः ॥
युद्धकाण्डा ।
;
समाप्तविद्यं वहन्तारं तपस्विनं कृतान्तममन्यत । वाचोयमदर्शनेनेव भीतवान् । स पाषण्डजनान्वेषी प्राप्नुवन् वेदपण्डितान् । जलार्थीवानलं प्राप्य पापस्तापादपासरत् ॥
बाह्य-वैषी कलिः वेदविदः प्राप्य तत्ते नसा जलार्थी अनलेनेव स तप्तः पापः
अपसुतः ।
तत्र ब्रह्मणं पश्यन्नतिसंतोषमानशे । निर्वर्य सर्वमेःयस्य यज्वानं ज्वलतिस्म सः ॥
सर्वरेववाजिनं तं ज्ञात्वा स
ब्रह्महत्यायां
संतापमवाप ।
प्रवृत्तमालोक्य सतोषमवाप ।
यतिहस्तस्थितैस्तस्य रांभैरारंभि तर्जना । दुर्जनस्याज्ञनि क्लिष्टर्गृहिणा वेदयष्टिभिः ॥
यतीनां राभैर्वेणुदण्डे गृहिणा वेदयष्टिभि दर्भसहितवेणुदण्डैश्च कले भतिक्लेशा- बुत्पादिताविति भावः ।
मण्डलत्यागमेवैच्छद्वीक्ष्य स्थण्डिलशायिन । पवित्रालोकनादेव पवित्रासमपद्यत ॥
नियमार्थे भूशायिनो दृष्ट्रा कलिः तद्देशत्यागमैच्छत् । विप्रकरस्थितदर्भदर्शनात् पवित्रासं कुलिशत्रासं प्रापत् ।
अपश्यज्जिनमन्विष्यन्नजिनं ब्रह्मचारिणाम् । क्षपणार्थी सदीक्षस्य स चाक्षपणमैक्षत ॥
वेदवाद्याना दैवतं जिनं क्षपणकं चान्विप्यन् ब्रह्मचारिणां कृष्णाजिन अभिषेचनीय- ऋतुदीक्षित देवनं चावैक्षत । जिनाभावं क्षपणकाभावं चापश्यदित्यर्थान्तरमपि गम्यते । जपतां अक्षमालासु बीजाकर्षणदर्शनात् । स जीना कृष्टिकष्टानि विपरीतहगन्वभूत् ॥
वेदविरुद्धदर्शी स कलि. जपतामक्षमालाकलितकमलवीजाकर्षणदर्शनात् स्वस्य जीवाकर्षणदुःखान्यन्त्रभूत् ।
त्रिसंध्यं तत्र विप्राणां संपश्यन्त्रघमर्षणम् । ज्वरमैक्षदक्ष्योरेव निजयोरपकर्षणम् ॥
सवनत्रये अघमर्षणस्नानं कुर्य दर्शनात् स्वस्य ज्वरं स्वनेत्रोत्पाटनममन्यतेति भावः । अद्राक्षीत्तत्र कञ्चिन्न कलिः परिचित क्वचित् । भैमीनलव्यलीकाणुप्रश्नकामः परिभ्रमन् ॥
भैमीनलयोर्दोषलेशप्रश्नकामनया परिभ्रमन् कलि. स्वपरिचितं पापिष्ठं कञ्चिदपि
नाद्राक्षीत् ।
तपस्स्वाध्याययज्ञानामकाण्ड द्विष्टतापसः । स्वविद्विषा स्वयं तस्मिन् पश्यन्नुपतताप सः ॥
[[४४६]]
पतताप ।
धर्माकूते
निर्निमित्ततापसद्वेषी कलिः पुरे स्वविरोधिनां सपरस्वाध्याययज्ञानां समृद्धिं पश्यन्तु -
क तत्रोपनाया विश्वस्या वीक्ष्य तुष्टवान् ।
स मग्लौ तं विमाव्याथ वामदेवाभ्युपासकम् ॥
रन्तुं स्वयमागतायः सर्वत्याः स्त्रियाः कामयितारं वीक्ष्य तुतोष । तं पुनः ‘न काञ्चन स्वयमागता परिहरेत्’ इति श्रुतिसिद्ध नियमोपेतं वामदेवदेवताविशेषोपासकं विमृश्य ग्लानो बभूव ।
वैरिणी शुचिता तस्मै न प्रवेश ददौ भुवि । न वेदध्वनिरालंबमंबरे विततार च ॥
[[1]]
कलेवैरिणी नगगश्रिता शुचिता तद्भूमौ प्रवेशं न ददौ । वेदध्वनिरपि आकाशे अवकाशं न ददौ ।
दर्शस्य दर्शनात्युष्टममिष्टोमस्य चानशे । जुघूर्णे पूर्णमासेष्टि सोमं सोमन्यतान्तकम् ॥
कलिः दर्शेष्टेरमिष्टोमस्यैव दर्शनात् क्लेशं प्रापत् । पौर्णमासे ष्टिदर्शी धूर्णितोभूत् । सोमयाग सामान्यमन्तकममन्यत ।
तेनादृश्यन्त वीरध्ना न तु वीरहणो जनाः । नापश्यत्सोभिनिम्रुक्तान् जीवन्मुक्तानवैक्षत ।
तत्र पुरे कलि युद्धे शत्रुघातिनो वीरघ्नानपश्यत्, न तु वीरहणः वृथा क्षत्रियघातिनो वृथाऽग्नित्यागिनो वाऽपश्यत् । अभिनि तान् सूर्यास्तमये सुप्तानभि- जनान्नापश्यत् । जीवन्मुक्तानात्मारामानेवापश्यत् ।
स तुतोषाश्नतो विप्रान् दृष्ट्रा स्पृष्टपरस्परान् । होमशेषी भवत्सोमभुजस्तान् वीक्ष्य दूनवान् ॥
परस्परान्वारंभणेन भक्षयतो दृष्ट्वा कलिस्तुषोष । यज्ञे हुतशिष्टसोमपान् तानवगत्य परितप्तवान ।
दृष्ट्वा जनं रजोजुष्टं तुष्टि प्रापज्झटित्यसौ । तं पश्यन् पावन स्नानावस्थं दुःस्थोऽभवत्ततः ॥
रजसा मलिनं जनं पश्यन् तुष्टि प्रापत् । ’ वायव्यं गोरजः स्मृतं ’ इति शास्त्र -
विहिते स्नाने पावनाय प्रवृत्तं तमवगत्य दुस्स्थोऽभवत् ।
अधावत्वापि गां वीक्ष्य हन्यमानामयं मुदा । अतिथिभ्यस्तु तां बुध्त्वा मन्दो मन्दं न्यवर्तत ॥
युद्धकाण्डः ।
સાં
मन्दः क्वचिद्धन्यमाना गामभिवीक्ष्य सन्तोषेणाभ्यधावत् । ता च अतिथ्यर्थं हता बुत्वा खेदेन न्यवर्तत ।
हृष्टवान् स द्विजं दृष्ट्वा नित्यनेमित्तिकत्यजम् ।
यजमानं निरूप्यैनं ततो दीनमुखोऽद्रवत् ॥
स कलि. नित्यनैत्तिककर्मत्यागिनं द्विजं हर्षमवाप । तं च दीक्षितो न ददाति न जुहोति न याचतीत्यादिनिषेधानुमारेण पुरुषार्थदान हो माद्यननुष्ठातारं दीक्षितमभिवीक्ष्य विवर्णवदनोऽद्रवत् ।
आननन्द निरीक्ष्यायं पुरे तत्रात्मघातिनम् । सर्वस्वारस्य यज्वानमेनं दृष्ट्वा स विव्यथे ॥
स कलिः आत्मत्यागिनमभिवीक्ष्य आननन्द । तं च सर्वस्वारक्रतुविशेष- यज्वानमवगत्य विव्यथे ।
तौ महाव्रते पश्यन् ब्रह्मचारीत्वरीरतम् । जज्ञे यज्ञक्रियामज्ञ स भण्डाकाण्डताण्डवम् ॥
अतः स कलि. महात्रते ऋतौ ब्रह्मचारीत्वरीसवादं पश्यन् यज्ञक्रिया भण्डस्य ग्राम्यभाषणस्य अकाण्डे अकारे ताण्डवं विजृंभणं जज्ञे स्वभवेंशस्याशक्यत्वात्, असूयया यज्ञं निदितवानिति भावः ।
यज्वभार्याश्वमेधाश्वलिङ्गालिङ्गिवराङ्गताम् । दृष्ट्वाचष्ट च कर्तारं श्रुतौ भण्डमपण्डितः ॥
मूढः कलिः अश्वमेधाश्वजननयुक्तगुह्यां यज्वमार्यां दृष्ट्वा श्रुतेः कर्तारं भण्डं भाग्यभाषिणममन्यत ।
अथ भीमजया जुष्टं व्यलोकन कलिर्नलन् । दुष्टग्भिर्दुरालोकं प्रभयेव प्रभाकरम् ॥
कलिः भैमीसेवितं पापदृष्टिमिरदृश्यं नलं दुष्टदृग्भिः रोगोपहतदृष्टिभिः दुर्दश प्रभावन्तं सूर्यमिव अपश्यत् ।
तयोः सौहार्दसार्द्रत्वं पश्यञ्छत्यमित्रानशे । मर्मच्छेदमिवानच्छे स तं नमक्तिभिर्मिथः ॥
सकलि, दनयन्तीनलयो प्रेमाईत्वं पश्यन् शल्यं व्यसनं प्रापेव । तयोः परिहास- विशेषैः स्वकीयमर्मच्छेदं प्राययेव यत्रानुकूलदापत्यं त्रिवर्गस्तत्र एधते इति भावः ॥ अमर्षादात्मनो दोषात्तयोस्तेजस्वितागुणात् । द्रष्टुं दृशाप्यनीशस्तौ तस्मादप्यचलत्कलिः ॥
कलिः अमरूपात् स्वदोषात् भैमीनलयोस्तेजसा च तौ द्रष्टुमप्यशक्तस्सन् तस्माद्देशादप्यपलायत ।
धर्माकूते
अगच्छदाश्रयान्वेषी नलद्वेषी स निःश्वमन् । अभिराम गृहारामं तस्य रामसमश्रियः ॥
नलद्वेषी कलिः अवकाशान्वेषी सन् तदलाभादेव निश्वसश्च रामसमधुतेर्नलस्य
गृहाराममगच्छत् ।
रक्षिलक्षवृतत्वेन बाधनं न तपोधनै । मेने मानी मनाक् तत्र स्वानुकूलं कलिः किल ॥
वनपाल सहस्र समाकीर्णे विविक्त देश सेविनपस्विजनायोग्य नलस्य गृहारामे ईषत्स्वस्या-
वकाशममन्यत ।
दलपुष्पफलैर्देव द्विजपूजाभिसधिना । स नलेनार्जितान् प्राप तत्र नाक्रमितुं द्रुमान् ॥
कलिः दलपुष्पफलैः देवतातिथिपूजा कर्तुं स्थापितेषु वृक्षेषु क्रमणं न प्राप । अथ सर्वोद्भिदानतिपूरणाय स रोपितम् । बिभीतकं ददशैकं कुटं धर्मेष्वकर्मठम् ॥
नलेनारामे तरुगुल्मलतादिना सामस्त्यपूरणार्थमारोपितमकर्मठं सत्कर्मानुपयुक्तं बिभीतकमेकं कुटं वृक्षमपश्यत् ॥
स तं नैषधसौधस्य निकटं निष्कुटध्वजम् । बहुमेने निज तस्मिन् कलिरालंचनं वने ॥
गृहाराम चिह्नभूतं नैषधसौधसमीप स्थितं तं वृक्षं निजाश्रयमधिकं मेने ।
निष्पदस्य कलेस्तत्र स्थानदानाद्विभीतकः । कलिदुमः परं नासीदासीत्कल्पद्रुमोऽपि सः ॥
स विभीतकः तत्र वने निराश्रयस्य कलेः आश्रयदानात् कलिद्रुमः केवलं न बभूव; किन्तु तदभीष्टदानात् कल्पद्रुमोsपि बभूव इति ।
तस्मात् त्रेतायुगेऽपि धार्मिकेग रामेण कृतयुगधर्माः प्रावर्तन्त इति भगवता वाल्मी- किना यत्प्रतिपादितं तद्युक्तमेव ॥
धर्म्य यशस्यमायुष्यं राज्ञां च विजयावहम् । आदिकाव्यमिदं स्वार्षे पुरा वाल्मीकिना कृतम् ॥
यः शृणोति सदा लोके नरः पापात्प्रमुच्यते ॥
अनेन महर्षिप्रणीतधर्मं प्रधानमहापुरुषचरितश्रवणं धर्मादिफलप्रदं राज्ञी विशिष्य जयप्रदं चेति सूचितम् । अत एवं तादृशस्य महाभारतश्रवणस्य धर्मादिकं फलं प्रतिपादितं भारते । तथा च वनपर्वणि धुन्धुमारचरिते -
धुन्धुमारमुपाख्यानं प्रथितं यस्य कर्मणा । इदं तु पुण्यमाख्यानं विष्णोस्समनुकीर्तनम् ॥
[[૩૨]]
आनुष्मान् भूतिमचंद श्रुत्वा भवति पर्व ॥
युद्धकाण्डः ।
शृणुयाद्य स धर्मात्मा पुत्राश्च भवेन्नरः ।
न च व्याधि..
५६५० चरित
तते ।
आख्यानमिदमाख्यातं सर्वपापहरं मया । य इदं शृणुयान्नित्यं मनोश्चरितमादितः ॥
स सुखी परिपूर्णार्थः स्वर्गलोकमियान्तरः ॥ इति । स्वर्गारोहिके-
यश्चैनं शृणुयान्नित्यमाषं श्रद्धाममन्वितम् ।
स दीर्घमायु कीर्ति च सुगति चाप्नुयान्नरः ॥ इति । आदिपर्वणि सौपर्ण
इमा कथां यः शृणुयान्नरः सदा पठेत वा द्विजगणमुख्य संसदि । असंशयं त्रिदिवमियात्स पुण्यभाक् महात्मनः पतगपतेः प्रकीर्तनात् ॥
तत्रैवाऽन्यत्र पुण्यचारित्राणा वंशमधिकृत्योक्तम् -
आयुष्यश्चैव पुण्यश्च धन्य श्रुतिसुखावह । श्रोतव्यश्चैव सततं श्रन्यश्चैवानसूयया ॥
इदं तु वंश नियमेन यः पठेन्महात्मनां ब्राह्मणदेवसनिधौ ।
अपत्यलाभं लभते स पुष्कलं श्रियं यशः प्रेत्य च शोभनां गतिम् ॥
धन्यं यशस्यं पुत्रीयमायुष्यं विजयावहम् ।
वंशावतरणं श्रुत्वा देवगन्धर्वरक्षसाम् ॥
प्रभवाप्ययवित्प्राज्ञो न कृच्छ्रेष्ववसीदति ॥ इति ॥
पुत्रकामश्च पुत्राम्बे धनकामो धनानि च । लभते मनुजो लोके श्रुत्वा रामाभिषेचनम् ॥
महीं विजयते राजा रिपुंश्वाप्यधितिष्ठति । राघवेण यथा माता सुमित्रा लक्ष्मणेन च ॥
भरतेन च कैकेयी जीवपुत्रास्तथा स्त्रियः ।
अनेन धर्मप्रधानस्य महापुरुषस्य रामस्य राज्याभिषेकं शृण्वतः पुत्रधनाद्यभीष्ट - प्राप्तिर्भवतीत्युक्तम् । तथाच उमासंहितायां
D.-Y. 58
[[४५०]]
धर्माकृते
पूर्ण चतुर्दशे वर्षे पञ्चम्यां भरताग्रज । भरद्वाजाश्रमं प्राप्य ववन्दे नियतो मुनिम् ॥
इत्यादि शृण्वता नृगा यावत्पट्टाभिषेचनम् । सर्वकार्याणि सिध्यन्ति पापराशिश्च नश्यति ॥
रामाभिषेकश्रवणाद्धनवान् पुत्रवान् भवेत् । पार्थिवो विजयी भूयाज्ज्ञात्वा रामाभिषेचनम् ॥
श्रुत्वा रामायणमिदं दीर्घमायुश्च विन्दति । रामस्य विजयं चेमं सर्वमक्लिष्टकर्मणः ॥
शृगोति य इदं काव्यं पुरा वाल्मीकिना कृतम् । श्रद्दधानो जितक्रोधो दुर्गायतितरत्यसी ॥
अनेन महापुरुषचरित्रं श्रद्धापूर्वकतयैव श्रोतव्यमिति सूचितम् । तथा च भारते- भारताध्ययनात्पुण्यादपि पादमधीयतः । श्रद्दधानस्य पूयन्ते सर्वपापान्यशेषतः ॥ देवदेवर्षयो यत्र तथा ब्रह्मर्षयोऽमलाः । कीर्त्यन्ते शुभकर्माणिस्तथा यक्षमहोरगाः ॥ राजर्षयो महात्मानः सदा सुकृतकर्मिणः । भगवान् वासुदेवश्च कीर्त्यतेऽत्र सनातनः ॥ साहित्यममृतं चैव पवित्रं पुण्यमेव च । शाश्वतं ब्रह्म परमं ध्रुवं ज्योतिः सनातनम् ॥
यस्य दिव्यानि कर्माणि कथयन्ति मनीषिणः ॥
असच्च सदसचैव यस्माद्विश्वं प्रवर्तते । श्रद्दधान. सदोयुक्त सत्यधर्मपरायणः ॥
आसेवन्निममध्यायं नरः पापात् प्रमुच्यते ॥ इति ।
समागमं प्रवासांते लभते सह बान्धवै ।
अनेन धर्मार्थतया बन्धुभिश्चिरवियोगमपि सोड़ा शत्रुविजयपूर्वकं पुनर्वन्धुभिः समागतस्य श्रीरामस्य चरितश्रवणेन चिरविप्रयुक्तबन्धुभिस्सह समागमं प्राप्नोतीति प्रतिपादनात् महापुरुषम्य यादृशं धर्म्यं चरित्रं शृणोति तादृशं फलं प्राप्नोतीति सूचितम् ॥
अत एव तपसा उत्तमस्थानं प्राप्तवतो ध्रुवस्य चरितश्रवणेन उत्तमस्थानाशं न प्राप्नोतीति प्रतिपादितं विष्णुपुराणे -
यचैतत्कीर्तते नित्यं ध्रुवस्यारोहणं दिवि । सर्वपापविनिर्मुक्तः स्वर्गलोके महीयते ॥
स्थानभ्रंशं न चाप्नोति दिवि वा यदि वा भुवि ।
सर्व कल्याणसंयुक्तो दीर्घकालं च जीवति ॥ इति ।
युद्धकाण्डः ।
[[४५१]]
अत एव तपस्विनः सौभरि महर्षेः विषयासक्तित्रशेन पुत्रपौत्रादिसन्ततिमनुभूय चैराभ्यं प्राप्तवतः चरित्रश्रवणेन वैराग्यं फलं भवतीति प्रतिपादितं विष्णुपुराणे चतुर्थेशे सौ मरिचरित्रे “यश्चैतत्सौभरि चरितमनुस्मरति पठति पाठयति शृणोति श्रावयत्यवधारयति लिखति लेखयति शिक्षयत्यध्यापयति तस्याष्टौ जन्मान्यसम्म तिरपधर्मः वाङ्मनसयोरसन्मार्गानुसरणमशेषहेयेषु वा ममत्वं न भवतीति” । अत एव सत्पुरुषाणां सन्ततिश्रवणेन सन्तत्यभिवृद्धिरुक्ता विष्णुपुराणे
ब्रह्माद्यं यो मनोर्वेशनहन्यहनि संस्मरेत् । तस्य वंशसमुच्छेदो न कदाचिद्भविष्यति ॥
अत एव बन्धुवियोगेन शोचतां कौरवाणा पुनर्व्यासकृतबन्धुसमागमप्रतिपादक- पर्वश्रवणेन बन्धुममागमरूपं फलं भवतीति प्रतिपादितं आश्रमवासिके -
chulbu।
तच्छ्रुत्वा नरदेवाना पुनरागमनं नराः । जहर्षुर्मुदिताश्चासन् नानादेशगता अपि ॥
प्रियैस्समागम तस्य यः सम्यक् शृणुयान्नरः । प्रियाणि लभते नित्यं इह च प्रेत्य चैव हि ॥ इष्टवान्यवसंयोगमनायासमनामयम् । यचैतच्छ्रावयेद्विद्वान् विदुषो धर्मवित्तमः ॥
स यश प्राप्नुयाल्लोके परत्र च शुभा गतिम् ॥ इति ।
अन एव निरतिशयवैराग्यशालिनो जीवन्मुक्तस्य जडभरतस्य चरितश्रवणाद्विशुद्ध- ज्ञानोदयेन वीतमोहस्सन् मुक्तियोग्यो भवतीति प्रतिपादितं विष्णुपुराणे -
इतीरितस्तेन स राजवर्यस्तत्याज भेदं परमार्थदृष्टि ।
स चापि जातिस्मरणाप्त बोधस्तत्रैव जन्मन्यपवर्गमाप ॥
इति भरतनरेन्द्रतत्त्ववृत्तिं कथयति यश्च शृणोति भक्तियुक्तः । स विमलमतिनुन्नमोहजालो भवति च संसरणेषु मुक्तियोग्यः ॥ इति ।
शृण्वन्ति य इदं काव्यं पुरा वाल्मीकिना कृतम् ।
ते प्रार्थितान् वरान् सर्वान् प्राप्नुवन्ति हि राघवात् ॥
अनेन यद्देवताचरित्रं श्रुतं सैव देवता प्रसन्ना अभीष्टं ददातीति सूचितम् । अत एव प्रसन्नायाः देव्याः फलदातृत्वमवगम्यते मार्कण्डेयपुराणे
एमिस्स्तवैश्व मा नित्यं स्तोष्यते यः समाहितः४५२
धर्माते
तस्याहं सकलां बाधां नाशयिष्याम्यसंशयम् ॥
कीर्तयिष्यं ० अष्टम्यां ० श्रोष्यन्ति चैव भक्तया ०
भविष्यति न० ॥
तस्मान्ममैतन्माहात्म्यं पठितव्यं समाहितैः ।
श्रोतव्यं च सदा भक्तया परं स्वस्त्ययनं महत् ॥ इति ।
श्रवणेन सुरास्सर्वे प्रीयन्ते संपवताम् ।
अनेन देवकार्यसाधकपुरुषचरितश्रवणं देवताप्रीतिकरम् ॥
ferrearer शान्ति गृहे तिष्ठन्ति यस्य वै ।
मुत्तम तेषां किंचि०
अनेन सत्पुरुषचरित्रप्रतिपादकग्रन्थः लिखितो यस्य गृहे तिष्ठति तस्य दुष्टग्रहपीडा
न भवतीति सूचितम् ॥
विजयेत महीं राजा प्रवासी स्वस्तिमान् व्रजेत् ।
स्त्रियो रजस्वलाः श्रुत्वा पुत्रान् सूयुरनुत्तमान् ॥
अत्र राज्ञां विजयः प्रवासिन सुखेन पुनर्गमनं गर्भधारणयोग्यानां स्त्रीणां पुत्रावाप्तिश्चेति प्रतिपादनात् उपासकस्य योग्यतानुगुणतया फलं भवतीति सूचितम् । अत एव अधिकारानुगुणं फलमुक्तं संक्षेपे - ण्ठन् द्विजो । कर्णपर्वणि
।
स्कांदे
वेदवाह्मणस्येह दृष्टा रणे बलं क्षत्रियाणा जयश्च ।
धनज्येष्ठाश्चैव भवन्ति वैश्याः शूद्रारोग्य प्राप्नुवन्तीह सर्वे ॥ इति ।
पुण्यं यश्च पठंश्चेतमितिहासं पुरातनम् ।
सर्वपापै. प्रमुच्येत दीर्घमायुरवाप्नुयात् ॥
अनेन महापुरुषचरित्रपुस्तकपूजनमपि महाफलमिति सूचितम् ॥
प्रणम्य शिरसा नित्यं श्रोतव्यं क्षत्रियैर्द्विजात् । ऐश्वर्य पुत्रलाभश्च भविष्यतेि व संशयः ॥
अनेन राज्ञा ब्राह्मणमुखादेव महापुरुषचरित श्रोतव्यमिति सूचितम् । तथाच
युद्धकाण्डः ।
[[७५३]]
मरवा नत्वा द्विजान् राजा शृणुयाद्विप्रवाक्यतः ॥ इति ॥ स्वर्गारोहणिकेऽपि -
क्यासोक्तं श्रूयते येन कृत्वा ब्राह्मणमग्रतः । स नरः सर्वकामांश्व कीर्ति प्राप्येह शौनक ।
गच्छेत्परमिमां सिद्धिमल मे नास्ति सशयः ॥ इति ॥
रामायणमिदं कृरस्तं शृण्वतः पठतस्सदा । प्रीयते सततं रामस्त हि विष्णुस्सनातनः ॥
आदिदेवो महादेवो हरिर्नारायणः परः ।
अत्र रामायणपठनेन श्रीरामभद्र. प्रसीदतीत्यभिवाय तदनन्तरं रामस्य विष्णुरूपत्व- प्रतिपादनात् विष्णुनामसकीर्तन तत्स्मरणतच्चरितश्रवणादिना यत्फलं भवति तत्फलं राम- नामोच्चारणतत्स्मरणतच्चरित्र श्रवणादिना भवतीति सूचितम् । तथा च उमासंहितायां
पार्वती
केनोपायेन लघुना विष्णोर्नामसहस्रकम् । पठ्यते पण्डितैर्नित्यं श्रोतुमिच्छाम्यहं प्रभो ॥
महेश्वर उवाच
राम रामेति रामेति रमे रामे मनोरमे । सहस्रनामतत्तुल्यं रामनाम वरानने ॥
विष्णुनामोच्चारणादिफल विष्णुपुराणे -
यन्नामकीर्तनं भक्त्या विलापनमनुत्तमम् । मैत्रेयाशेषपापाना धातूनामिव पावकः ॥ अवशेनापि यन्नाम्नि कीर्तिते सर्वपातकैः । पुमान् विमुच्यते सद्यः सित्रस्तैर्मृगैरिव ॥
सर्व सर्ववित्सर्वस्वरूप रूपवर्जितः । भगवान् कीर्त्यते विष्णुरत्र पापप्रणाशनः ॥ चक्रायुधस्य नामानि सदा सर्वत्र कीर्तयेत् । नाशौचं कीर्तने तस्य सपवित्रकरोद्यत ॥ ध्यायन्कृते यजन्यज्ञैस्त्रेतायां द्वापरेऽर्चयन् । यदाप्नोति तदाप्नोति कलौ संकीर्त्य केशवम् ॥ प्रायश्चित्तान्यशेषाणि तप कर्मात्मकानि वै कृते पापेऽनुनापो वै यस्य पुंसः प्रजायते
।
यानि तेषां अशेषाणां कृष्णानुस्मरणं परम् ॥
प्रायश्चित्तं तु तस्यैतत् हरिसंस्मरणं परम् ॥
विष्णुसंस्मरणात् क्षीणसमस्त क्लेशसचय । मुक्ति प्रयाति स्वर्गाप्ति नास्य विघ्नोऽनुमीयते ॥
आयासः स्मरणे कोऽस्य स्मृतो यच्छति शोभनम् । पापक्षयश्च भवति स्मरतां तमहर्निशम् ॥
કર
धर्माकूते
स्मृते सकलकल्याणभाजनं यत्र जायते । पुरुषं तमजं विष्णुं व्रजामि शरणं विभुम् ॥ रूपमारोग्यमर्थांश्च भोगांश्चैवानुषङ्गिकान् । ददाति ध्यायते नित्यमपवर्गप्रदो हरिः ॥
चिन्त्यमानस्समस्तानां क्केशानां हानिदो हरिः ।
समुत्सृज्याखिलं चिन्त्यं सोऽच्युतः कि न चिन्त्यते ॥
गङ्गास्नान सहस्रेषु पुष्करस्नानकोटिषु । यत्पापं विलयं याति स्मृते नश्यति तद्धरौ ॥
मुहूर्तमपि यो ध्यायेत् नारायगमतन्द्रितः । सोऽपि सिद्धिमवाप्नोति किं पुनस्तत्परायणः ॥ एकस्मिन्नप्यतिक्रान्ते मुहूर्ते ध्यानवर्जिते दस्युभिर्मुषितेनेव युक्तमाक्रन्दितुं भृशम् ॥
यथाऽनिरुद्धृतशिखः कक्षं दहति सानिलः । तथा चित्तस्थितो विष्णुर्योगिनां सर्वकिल्बिषान् ॥
विष्णुपुराणे -
भगवान् कीर्त्यते विष्णुरत पापपणाशनः । यदश्वमेधावभृथे स्नातः प्राप्नोति मानवः ॥ तत्फलं समवाप्नोति श्रुत्वैतन्मुनिसत्तम । प्रयागे पुष्करक्षेत्रे कुरुक्षेत्र तथा मुने ॥ कृतोपवासः प्राप्नोति तदस्य श्रवणात्सकृत् । यदग्निहोत्रे सुकृते वर्षेणाप्नोति मानवः ॥ महापुण्यमयं विप्र तदस्य श्रवणात्सकृत् । यज्ज्येष्ठशुक्लद्वादश्यां स्नातो वै यमुनाजले ॥ मधुरायां हरिं दृष्ट्वा प्राप्नोति पुरुषः फलम् । तदाप्नोति फलं सम्यगध्यायं यशृणोति वै ॥ पुराणस्यास्य विप्रर्षे केशवार्पितमानस’ । यमुनासलिले स्नातः प्रप्नोति मुनिसत्तम ॥ ज्येष्ठामूलेऽमले पक्ष द्वादश्यामुपवासकृत् । समभ्यर्च्याच्युतं सम्यक्मधुरायां समाहितः ॥ अश्वमेधस्य यज्ञस्य प्राप्नोत्यविकल फलम् । आलोक्याधीयथान्येषामुदितानां स्ववंशजैः ॥ एतत्किलोचुरन्येषां पितरः सपितामहाः । कच्चिदस्म कुले जातः कालिन्दीसलिलाप्लुतः ॥ अर्चयिष्यति गोविन्दं मधुरायामुपोषितः । ज्येष्ठामूले सिते पक्ष येनेवं वशमप्युत ॥ परां ऋद्धिममावास्यां तारिताः सकुलोद्भवैः । ज्येष्ठामूले सिते पक्षे समभ्यर्च्य जनार्दनम् ॥
धन्यानां कुलजः पिण्डान् यमुनायां प्रदास्यति । तस्मिन् काले समभ्यर्च्य तत्र कृष्णं समाहितः ॥ दत्त्वा पिण्डं पितृभ्यश्च यमुनासलिलाप्लुतः । यदाप्नोति नरः पुण्यं तारयन् स्वपितामहान् ॥ श्रुत्वाऽध्यायं तदाप्नोति पुराणस्यास्य भक्तिमान् ।
युद्धकाण्ड ।
[[४५५]]
एतत्संसारभीरूणा परित्राणमनुत्तमम् ।
दुस्स्वनाशनं नॄणा सर्वदुष्टनिबर्हणम् ॥ इति ॥ विष्णुपुराणे -
यश्चैतच्चरितं तस्य कृष्णस्य शृणुयात्सदा । सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोकं स गच्छति ॥
विष्णुपुराणे -
इत्येतत्परमं गुह्यं कलिकल्मवनाशनम् ।
यः शृणोति नर. पापै. स सर्वैर्द्विज मुच्यते ॥
दृष्ट्वा समस्ततीर्थानि समस्तामरसन्तति ।
स्तुता तेन भवेदेतद्य शृणोति दिने दिने ॥
कपिलादानजनितं पुण्यमत्यन्तदुर्लभम् । श्रुत्वा तस्य दशाध्यायं स चाप्नोति न संशयः ॥
यचैतत्सकलं शृणोति पुरुष कृत्वा मनस्यच्युतं
सर्वं सर्वमयं समस्तजगतामाधारमात्माश्रयम् । ज्ञानं ज्ञेयमनादिमन्तरहितं सर्वामराणा हितं
स प्राप्नोति न सशयोपिविकलं यद्वाजिमेधे फलम् ॥
यत्रादौ भगवांश्वराचरगुरुर्मध्ये तथान्ते च स
ब्रह्मज्ञानमयोऽच्युतोऽखिलजगन्मध्यान्तसर्गप्रभुः । तच्छृण्वन् पुरुषः पवित्रमतुलं भक्त्या पठन् धारयन्
प्राप्नोत्यस्य न तत्सम स्त्रिभुवनेष्वेकान्तसिद्धिर्हरिः ॥
यस्मिन्नस्तमतिर्न याति नरकं स्वर्गेऽपि यचिन्तने
विनो यत्र निवेशितात्ममनसो ब्राह्मोऽपि लोकोऽल्पकः । मुक्ति चेतसि यः स्थितोऽमलधिया पुंसा ददात्यव्ययः
किं चित्रं यदध प्रयाति विलयं तत्राच्युते कीर्तिते ॥
यज्ञविदो यजन्ति सततं यज्ञेश्वरं कर्मिणो
यं यं ब्रह्ममयं परावरपरं ध्यायन्ति वै ज्ञानिनः । यं संप्राप्य न जायते न नियते नो वर्धते हीयते
नैवासन्नच सद्भवत्यपि ततः किं वा हरेः श्रूयताम् ॥
॥
[[४५६]]
धर्माकूते
काव्यं य. पितृरूपट्ट विधिहुतं हव्यं च भुंक्ते विभु-
·
देवत्वे भगवानादिनिधन स्वाहा स्वधासज्ञिम् । यस्मिन् ब्रह्मणि सर्वभूतनिलये मानानि नो मानिना
निष्ठायै प्रभवन्ति हन्ति कलुषं श्रोत्रात्ययातो हरि ॥ इति ॥
कुटुंबवृद्धिं धनधान्यवृद्धिं
स्त्रियश्च मुख्याः सुखमुत्तमं च ।
श्रुत्वा शुभं काव्यमिदं महार्थ
प्राप्नोति सर्वा भुवि चार्थसिद्धिम् ॥
आयुष्यमारोग्यकरं यशस्यं
सौभ्रातृकं बुद्विकरं शुभ च । श्रोतव्यमेतन्नियमेन सद्भि-
राख्यानमोजस्करमृद्धिकामैः ॥
अनेन महापुरुषचरितं नियमेन श्रोतव्यमिति सूचितम् । तथा च भारते
तपो नियममास्थाय श्रुतमेतन्महर्षिणा । तस्मान्नियमसंयुक्तैः श्रोतव्यं ब्राह्मणैरिदम् ॥
देवाश्व सर्वे तुष्यन्ति ग्रहास्तच्छवणात्तथा ।
भक्तया रामस्य ये चेमां संहितां ऋषिणा कृताम् ।
aa ये महात्मानस्तेषां वासस्त्रिविष्टपे ।
एवमेतत्पुरावृत्तमाख्यानं भद्रमस्तु वः ।
मव्याहरत विस्रब्धं बलं विष्णोः प्रवर्धताम् ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायण आदिकाव्ये वाल्मीकीये चतुर्विंशतिसाहसिकाया श्रीमयुद्धकाण्डे एकत्रिंशच्छततमः सर्गः
श्रीमयुद्धकाण्डं समाप्तम् ॥
युद्धकाण्डः ।
॥ sft: 11
ये धर्मैकनिसर्गसिद्धरुचयो ये वेदवे परे
पुंसि ब्रह्मणि मैथिलीसहचरे भक्ता रघूणां बरे । ये वा कौतुकिनो रवूद्वहकथाशैलीसमाकर्णने
ये वा मर्मविदस्त एतदुर कुर्वन्तु तैस्तैर्गुणैः ॥ १ ॥
प्रतिदिनमपि श्री यज्ञेशप्रसादमुपेयुषा
गुरुवरकृपाधाम्ना श्रीत्र्यम्बकयज्वना । मुनिविरचिते षष्ठे काण्डेऽत्र युद्धसमाह्वये
प्रकटितमिदं धर्माकूतं यथामति गृह्यताम् ॥ २ ॥
अत्र भगवान् रामचन्द्रः
सर्वे तस्याहता धर्मा यस्यैते तत्र आहिताः ।
इत्यादिधर्मशास्त्रेण उत्कृष्ट धर्मत्वेनावगतपितृवाक्यपरिपालनाय राज्यं परित्यज्यापि चतुर्दशवर्षाणि वने उषित्वा स्वप्राणानप्यविगणय्य युद्धे राक्षसहननेन महर्षिहितं विधाय राक्षसवधपरिकुपित दशाननकृत सीतापहरणजनितकोपातिशयो निखिलराक्षसहननसामर्थ्य च सत्यपि तमेव च भार्यापहारिणमन्विष्य हनिष्यामि ; एकस्यापराधे बहवो न हन्तव्या इति विचित्य सर्वराक्षसवधादुपरम्य भार्यागवेषणलब्धं सुग्रीवं मित्रमासाद्य तदभीष्टार्थं प्रतिज्ञापूर्वकं साधयित्वा तत्सहायेन निखिलदेवकण्टकं सकलऋषिजन हिंसकं रावणं निषू- दितवान् ॥
,
"
इत्थमापद्यपि धर्ममपरित्यजता रामेण इहैव लोके उत्कृष्टधर्मवशेनारण्येऽपि महाबलानां वानराणां सहायत्वेन लाभः, ग्राव्णामपि समुद्रमध्ये प्लवनं शत्रुमर्मवेदिनः तदनुजस्य विभीषणस्य खत आगमनं तेन आनुकूल्याचरणं, देवादिभिरवध्यस्य रावणस्य हननं देवतानुग्रहवशेन परलोकं गतस्यापि पितुः पुनर्दर्शनं, स्वार्थं युद्धे पराक्रममृताना स्वकीयाना पुनरुज्जीवनं, स्वराज्यप्राप्ति, स्वबन्धुभिस्समागम इत्यादिकं फलं सद्य एव प्राप्तम् ॥
[[3]]
ततः धर्मतो राज्यपरिपालनेन प्रजानां कृतयुगतुल्यान् भोगान् विधाय स्वीयानां जनानां स्थावराणामपि उत्तमलोकं दत्त्वा स्वयमपि स्वरूपमेष्यति ॥
D. Y. 59
[[४५८]]
धर्माकृते
रावणस्तु उत्पत्तिप्रभृति देवपीडनब्राह्मणहननयज्ञध्वंसन निखिललोकोद्वेजन परदार- परद्रव्यापहरणभ्रातृद्रोहादिभिर्बाद्यैर्दोषैः कामक्रोध लोभमोह मदमात्सर्यादिभिस्तन्मूलकैरन्यै- रध्यान्तरे दोषैर्दूषितः पापातिशयेन, अनितरसाधारणतपस्संतोषित पितामहवरप्रसादलब्ध- देवाद्यवध्यभावं प्राप्यापि समुद्रपरिवेष्टितदृढप्राकारसवीत त्रिकूटशिखरनिविष्टलङ्कापुर्यां गज- बाजिसंपूर्णाया चतुरङ्गबलोपेतायां निवसन्नपि इन्द्रादिविजेतृभिः इन्द्रजित्प्रमुखैः परिवृत्तोऽपि, सुवर्णरत्नमयप्राकारादिसमृद्धियुक्तोऽपि नैवर्नरैश्च पुत्रज्ञातिबन्धुभिस्सह निहत इत्येवमादि- दुःखं अधर्मातिशयेन इहैव प्राप्तवान् । परत्रापि महापुरुषेण रामेण युद्धे हत इति सद्गतिर्जाता । तदभावे हि अतिदु खाकरं शैरवादिनरकं प्राप्नुयादेव । इति धर्माधर्मयोरेवं प्रत्यक्षत एव फलमुपलभ्यते । अतो धर्मे प्रवर्तितव्यं अधर्मान्निवर्तितव्यमिति लोकान् बोधयितुं प्रवृत्तो भगवान् वाल्मीकिः एतादृशरावणह-तु रामभद्रस्य आचारप्रतिपादनं व्याजीकृत्य व्यङ्गयमर्यादया श्रुतिस्मृतीतिहासानुगुणा चारलक्षणं धर्मं प्रकटयितुं रामायण कृतवान् । तस्य च धर्ममत्पुरुषाचारलक्षणधर्म नात्पर्यकत्वमित्येतद्युक्तमेव । एतदभिप्रायेणेव भट्टाचार्यः रामायणस्य तात्पर्यमभिहितं - रामवद्वर्तितव्यं स धर्मः रावणवन्न वर्तितव्यं सोऽधर्म इति ॥
अत्र धर्मव्यवस्थापनार्थमवतीर्णस्य धर्मैकतानमानसस्य भगवतः श्रीरामचन्द्रस्य चरितवर्णनमुखेन व्यंग्यमर्यादया निखिलधर्मान् प्रतिपादयितुं प्रवृत्तेन ब्रह्मणोपलब्धवरेण भगवता वाल्मीकिना विरचिते वेदोपबृंहणार्थं प्रवृत्ते निखिलविद्यास्थानोपबृंहिते उत्तम- काव्ये श्रीमद्रामायणे तात्पर्यविषयीभूतार्थं प्रकाशयितुं यद्यपि मादृशां नाधिकारः, तथाऽपि श्रीरामचन्द्रानुग्रहलब्धबुद्धिप्रसादेन मया यथामति श्रीरामायणधर्मतात्पर्यप्रकाशनं कृतम् । तच्च तत्स्मरणेनैव निरस्तसमस्तदोषं सत् श्रीरामचन्द्रप्रीतये भूयात् इति ॥
साधून् पालयितुं खलान् शमयितुं धर्मं दृढीकर्तुम-
प्युत्पत्स्ये जगतीतलेऽनुयुगमित्याश्रुत्य विष्णुस्वयम् । त्रेताया रघुसंतति तिलकयन् श्रीरामनामा परि -
त्राताशेषऋषिर्दशाननवधाद्धर्मं व्यधादूर्जितम् ॥ ३ ॥
रामस्यास्य चरित्रवर्णनपरं रामायणाख्यं महा-
काव्यं यत्प्रथमः कविर्व्यरचयत् पुण्यं पुमर्थप्रदम् ।
युद्धकाण्डः ।
तस्यैतस्य चिरन्तनीष्वपि महाव्याख्याखनुद्भावितं
भावं कञ्चिदसूचयद्विमलधीः श्रीव्यम्बकाल्यो मखी ॥ ४ ॥
यज्ञेशप्रबलप्रसाद तरणेर्ला भादनायासतः
श्रीरामायणवारिधेरुपहृतान् व्यग्यार्थमुक्तामणीम् । सूत्रेण ग्रथितान् प्रशस्तसुमनोवृन्देन चोपस्कृतान
भक्तया रामपदे समर्प्य सुकृतिनीधे सुधीस्त्रयम्बकः ॥ ५ ॥
नानाशास्त्रपरिश्रमेण बहुधा यज्ज्ञानमासाद्यते
तज्ज्ञानं समुद्रञ्चति स्फुटतरं यामेव सशृण्वताम् । सेयं धर्मपरा मया विरचिता रामायणव्याकृतिः
श्रीरामस्य दयारसा मनसः संतुष्टये कल्पताम् ॥ ६ ॥
प्राचीनैः कविभिर्न धर्मपरता रामायणस्येरिता
सेयं सप्रति वर्ण्यतामिति मुहु सप्रेरितेनादरात् । विद्वद्भिस्तदनुग्रहेण शरभक्ष्माभृत्कटाक्षेण च
व्याख्या त्र्यंबकयज्वना विरचिता विस्पष्टधर्माशया ॥ ७ ॥
यद्वंश्यैस्सहजाविशेषमविताः पूर्वे कुलीना हि मे
यस्याहं सहजा विशेषमधुना पोप्योऽस्मि धर्मात्मनः । मुक्त्वा तं शरभोजिराजतिलकं कस्येह संभाव्यते
नीरामायणभाववर्णन समुद्भूतं समृद्धं यशः ॥ ८ ॥
अन्नप्राणमनोमतिस्मृतितपः श्रद्धामनीषाक्षमा-
सारस्मारविमुक्तिदोsन्नमिह यो दत्ते स इत्यागमः । तस्माल्यंबक यज्वनः सपरिवारस्यान्नदाता महा-
राजश्री शरभोजिभोसलपतिनूनं चतुर्वर्गदः ॥ ९ ॥
तपश्श्रद्धामेधास्मृतिशममनश्चित्तधिषणा- बलप्राणप्रत्यक्परमपुरुषैक्यावगतयः ।
[[४६०]]
धर्माकूते
वितीर्णा श्री नास्युर्यदिह ददतान्न तदमितं
प्रदातुस्ते पुण्यं कियदिति वदामः प्रभुमणे ॥ १० ॥
ये धर्मार्थविचारणप्रणयिनो ये नीतिजिज्ञासबो
ये कामासप्रदाय रसिका ये मोक्षमार्गोन्मुखाः । ये वाक्यार्थमिथो विरोवपरिहारोक्तिप्रियम्भावुका-
स्ते सर्वे परिशीलयन्तु तदिदं भैय्यम्बकं वामयम् ॥ ११ ॥
कायं मन्दमतिर्जनो गहनगम्भीरं क रामायणं
श्रीरामेण तथाप्यमुष्य जगदन्तर्यामिणा प्रेरितः । भावोद्भावनमा तनोदिह नहि स्वातन्त्र्यमस्यास्त्यतः
सद्योनुक्तिदुरुक्तयवद्यमखिलं रामस्मृतेश्शाम्यति ॥ १२ ॥
रामप्रसादमुखरेण मया कृताया-
मस्या कृतौ नहि भवामि यतः स्वतन्त्रः । आगस्ततो मम न किञ्चिदिहास्ति तच्चत्
सद्यश्शमं रघुपतेः स्मरणादुपेयात् ॥ १३ ॥
शालीवाह के सहस्रपरतः षट्के शतानां गते
चत्वारिंशत उत्तरे च शरदामब्दे विकार्याह्वये ।
मासेऽप्याश्वयुजे सितादिमतिथौ स्वातौ स्थिरे वासरे
धर्माकूनमिदं त्रियम्बकमखी संपूर्णतां नीतवान् ॥ १४ ॥
॥ श्रीरस्तु ॥
11 at: 11
॥ युद्धकाण्डपद्यार्धानुक्रमणिका ॥
2+8888+
पुट-सख्या
पुट-संख्या
अ
अंकेनादाय
[[३४७]]
अङ्गदं वालि अंगुल्यप्रेण तान्
[[१३५]]
[[७७]]
अकस्माच्चाभि
[[२९९]]
अचलाग्रादथ
[[१३१]]
अकंपनश्च
३७.३
अचिरेण गमिष्यामि
[[३७२]]
अकार्यमपहास्य
[[२६३]]
अचिरेणैव कालेन
[[१८४]]
अकाले चापि
[[३६१]]
अजानन्नपि
[[२४९]]
अक्लिष्टमाल्य
[[३४८]]
अजितः
[[३४५]]
अगस्त्येन दुराधर्षा
[[३२७]]
अञ्जलि प्राङ्मुखः
[[९३]]
अगाधा ग्राहवत्यश्च
[[६]]
अज्ञातरूपैः
[[६५]]
अगृह्य यदि
[[२७४]]
अज्ञातं नास्ति
[[६२]]
अभिः कोपः
[[३४६]]
अत’ परमतीरोय
[[१६]]
अग्निगर्भो
[[२८४]]
अतिमानी च
[[२५०]]
अभिदीप्तमुखान्
[[२६८]]
अतिशाययितुं
[[३४]]
अग्निष्टोमादि
[[१०८]]
अतिस्नेहो
[[१४५]]
अभिष्ठेष्वभिशालासु
[[२८७]]
अतीव हि
[[१९१]]
अग्निहोत्रेण
अत्युन्नत
[[२९४]]
अग्रतस्तस्य सैन्यस्य
[[९९]]
अत्र मन्दोदरी
[[३७५]]
अग्रे यातु बलस्यास्य
[[१०]]
अल मन्युर्न
[[१२८]]
अङ्गदः सह
१.१०
अत्रैव रक्षोधिपतिः
[[६५]]
अङ्गदेन कृतं
[[१५४]]
अथ चेत्सत्य
[[२४२]]
अङ्गदेनैष संयातु
[[२२]]
अथ रवि
[[२८६]]
अङ्गदो वालिपुत्रस्तु
[[१२८]]
अथ रामः
७०पुट संख्या
पुट-सख्या
अथवा त्व
[[२२०]]
अदृश्य.
[[१४४]]
अथवा दुर्बल’
[[२४१]]
अदृश्यत दशग्रीवो
[[२७७]]
अथवा रक्ष्यता
[[१४५]]
अदृष्टप्रतिकारेण
[[२४१]]
अथवा राम
[[२९८]]
अदेया च यदा
[[३५]]
अथवा विहिते
[[२४०]]
अदेशकाले
[[६३]]
अथवा वयमप्येष
[[१९८]]
अद्य कर्म
[[२७२]]
अथ विजयमवाप्य
[[२६७]]
अद्य क्रोध
[[१६६]]
अथ सस्कार
[[६३]]
अद्य जन्म
[[४००]]
अथ सुप्तस्य
[[१०७]]
अद्य तं वानरानीकं
[[२६४]]
अथ हरिवरनाथः
[[१३३]]
अद्य तीर्ण
[[३२५]]
अथातिकायः
[[२२०]]
अद्य ते सुमहान्
[[१८४]]
अथाददे
[[१०५]]
अद्य त्वा
[[२७९]]
अथाध्वनि
[[१०७]]
अद्यप्रभृति यामन्या
[[३९]]
अथान्तरिक्षे
[[२५५]]
अद्यप्रभृति लोका
[[२६४]]
अथान्यमार्ग
[[२५४]]
अद्य बाणैः
[[21]]
अथाब्रवीद्राज
४१४ अद्य भूतानि
[[२३२]]
अथावृत्य मही
१६ अद्य मे तरणं
[[९४]]
अथाश्वास्य
[[२६९]]
अद्य मे पौरुष
[[३२५]]
अथासनात्समुत्प्लुत्य
[[१९८]]
अद्य रामस्य
[[२७२]]
अथेन्द्रशत्रु
[[२६७]]
अद्य लोकास्त्रयः
[[२५६]]
अथैनमभ्युपागम्य
[[२२१]]
अद्य सर्वमहं
[[३७२]]
अथैनं शरधारा
[[२२१]]
अधनेनार्थ
[[२४३]]
अथोदतिष्ठ
[[२६९]]
अधर्मः प्रगृहीतश्च
[[२२८]]
अदर्शयित्वा
[[१९६]]
अधर्मसश्रितो
[[२४२]]
पुट- संख्या
पुट- संख्या
अधर्मार्थयोः
[[१९४]]
अनुपायेन कर्माणि
[[३५]]
अधर्मानृत
[[३१२]]
अनुपासित
[[१९४]]
अधर्मो ग्रसते
[[२१७]]
अनुप्रयान्तु
[[२६४]]
अधर्मो रक्षसां
[[११६]]
अनुप्रविश्य विश्वस्ते
[[५८]]
अधिराज्याभिषेको
[[२४८]]
अनुप्रविश्य सोऽम्मासु
अधिरुह्य हनूमन्तं
[[१२]]
अनुमानाच्च
[[८२]]
अधिशिश्ये
[[९४]]
अनुमान्य
[[३१७]]
अधोमुखं
[[३३३]]
अनुरक्तं च
[[३१६]]
अनधीत्य च
[[७१]]
अनुरक्तेन
[[३५९]]
अनन्तभोगेन
४ १
अनुवाति शुभो
[[१२]]
अनन्यहृदया
[[३५०]]
अनुवृत्तनखा
[[१४८]]
अनन्या हि
अनुज्ञातं
[[३७३]]
"
अनभिज्ञाय
[[२८९]]
अनुज्ञाता
[[३७२]]
अनर्थेभ्यो न
[[२३८]]
अनृतस्त्वय्यकरुणः
[[२४२]]
अनलश्चानिलचैव
[[१२७]]
अनेन दत्तानि
[[२९५]]
अनष्टसैन्यो
[[१९६]]
अन्तः खभावैः
[[६५]]
अनादिमध्य
[[२९८]]
अन्तरिक्षगतः
[[४७]]
अनार्यस्येदृशं
[[२३५]]
अन्तर्धानगते
२.१
अनार्याः खलु
[[२९९]]
अन्ते चादौ
[[३३५]]
अनासाद्यमचिन्त्यं
[[२६८]]
अन्ते पृथिव्या
[[३४६]]
अनीकं दश
[[२६२]]
अन्यस्त्वेवं
[[४६]]
अनीकिनी सा
[[१०१]]
अन्यांश्च विविधान्
[[१७१]]
अनुक्तवादी
[[९१]]
अन्येन युध्यमानस्य
[[१७०]]
अनुजग्मुर्महात्मानं
[[४१२]]
अन्येषां राक्षसेन्द्राणां
[[१८३]]
घुट- संख्या
पुट संख्या
अन्योन्यमभि
[[२८८]]
अप्रीतस्य गुणैः
[[३३२]]
अन्योन्यमास्थाय
[[३२]]
अनीतिश्च भवेत्कष्टा
[[२०४]]
अन्योन्यं कुपित
[[२६२]]
अबध्वा सागरे
[[८२]]
अन्यैश्व faaधैः
[[४२७]]
अब्रवीच तदा राम
[[३४८]]
अन्वास्यते
[[४१]]
अनबीच तदा वाक्यं
[[४७]]
अन्वीक्ष्य मनसा
[[८४]]
अग्रत्रीच्छृणु
[[३४५]]
अपक्रम्य स
[[२६५]]
अब्रवीत्त्रिदश
[[३३६]]
अपरं चन्द्रसकाशं
[[४१७]]
अब्रवीत्रिदर्श
[[३५०]]
अपसव्यं
[[२८६]]
अब्रवीत्तु तदा
[[४०१]]
अपापास्तत्कुलीनाश्च
[[७२]]
अब्रवीत्परमप्रीता
[[३१८]]
अपावृत्तं
[[३५१]]
अब्रवीत्प्राञ्जलिः
[[३६८]]
अपिवा दहनं
[[२०४]]
अब्रवीद्
[[३२०]]
अपूजयत्कर्म
[[२५६]]
अब्रवीद्राघवः
[[३७२]]
अपूजयन् देव
[[१६१]]
अब्रवीद्राघवो
[[३१७]]
अपूजयन् राघव
[[२०६]]
अब्रवीन्मैथिली
[[३७३]]
अपूजयन् लक्ष्मण
[[२२५]]
अब्रवीलक्ष्मणं
[[३३२]]
अपूरयत्तस्य
[[२०५]]
अब्रवीलक्ष्मणं प्रीतः
[[८५]]
अप्युपायैः
[[२४]]
अब्रुवन् त्रिदश
[[३३५]]
अप्रमत्तं कथं
[[२५]]
अभयं सर्वभूतेभ्यो
[[१८]]
अप्रमत्तैश्च युष्माभिः
[[२२५]]
अभिज्ञस्तस्य
[[२४५]]
अप्रमादश्च
[[२५८]]
अभिभूतो
[[१७९]]
अप्राप्तमेव
[[२६९]]
अभिभूय च
[[११८]]
अप्रियस्य च
[[४७]]
अभिद्रावण
[[१३२]]
अप्रीतमिव
[[३२३]]
अभिनिर्यान्तु
[[३९९]]
अभिप्राथ
पुट-संख्या
पुट-संख्या
€
अमोघः क्रियता
[[९७]]
अभिवाद्य
[[३६८]]
अमोघास्ते
[[३४३]]
अभिवाद्य ततो
[[१३८]]
अमोघं दर्शन
अभिवाद्य सुमित्रां
[[४००]]
अमोघं बलवीर्य
[[३४६]]
अभिषिक्त. पुरा
[[४१७]]
अमोघोय महाबाणः
[[९७]]
अभिषिच्य
[[१३४]]
अयथा वर्त
[[२०५]]
अभिषेकाय रामस्य
[[४१५]]
अयशस्यमनायुष्यं
[[२६]]
अभिषेके तदर्हस्य
[[४१३]]
अयुक्तबुद्धिकृत्येन
[[११२]]
अभिषेचय
[[३६८]]
अयुक्तं निधनं
[[२५२]]
अभीतवदनः
[[२५०]]
अयुतं रक्षसामत्र
G
अभूतपूर्वं रामेण
[[२०२]]
अयुध्यमानं
[[२३४]]
अभ्यद्रवत्
[[२७८]]
अयोध्यायां
[[४१०]]
अभ्यधावन्ता
[[२४३]]
अयोध्यां वा
[[८४]]
अभ्यनुज्ञातुमिच्छामि
[[१५८]]
अयं चाभ्येति
[[३१८]]
अभ्यवर्षत्
[[२२२]]
अयं त्वां
[[२४५]]
अभ्यवर्षत्सुघोरेण
[[१७१]]
अयं निष्टानको
[[२६३]]
अभ्यषिञ्चत्स
[[३१७]]
अयं निष्टानको
[[२६४]]
अभ्यषिञ्चन्नरव्याघ्रं
[[४१६]]
अयं राक्षस
[[३०४]]
अभ्युत्थानं
[[२५८]]
अयं व्याघ्रसमीपे
[[३१]]
अमर्षवशमापन्नो
[[३३२]]
अयं सौम्य नलो
[[९८]]
अमात्यैर्ब्राह्मणैचैव
[[४१२]]
अयं हि कालः
[[१९७]]
अमात्यौ रावणः
[[१०२]]
अयं हि दोषः
[[३१]]
अमित्रास्तत्कुलीनाश्च
[[७२]]
अयं हि राजा
[[४१]]
अमृष्यमाणास्ते
[[१००]]
अयं हि विपुलो
[[९८]]
पुट- संख्या
घुट- संख्या
अरजे वाससी
[[४२४]]
अर्थयित्वा
[[२७६]]
अरावणमरामं
[[२७१]]
अलङ्कारविदः
[[३६९]]
अराक्षसमिदं
[[२४२]]
अलं कालात्ययं
[[९०]]
अरिः प्राणान्
[[८०]]
अलं विरोधेन
[[२०३]]
अरिश्च रामस्य
[[९२]]
अलात चक्रं
[[२६२]]
अरिष्टमैन्द्रं
[[२०५]]
अवध्यकवचः
[[२२१]]
अरुन्धत्या
[[२९९]]
अवध्यत्वं
[[१८०]]
अर्क मण्डल संकाशं
[[४२०]]
अवमाश्च
[[३२५]]
अर्करश्मि
[[४२३]]
अवमुच्यात्मनः
[[४२४]]
अर्ध्य प्रतिगृहाणेदं
[[३८८]]
अवलिप्तो न
[[२९३]]
अर्चितं सततं
[[१०८]]
अवश्यं च
[[३१]]
अर्चितश्च
[[७७]]
अवश्यं चापि
[[२०२]]
अर्चिष्मन्तः
[[१४]]
अवश्यं तु त्वया
[[१६९]]
अर्थस्यासंभवात्
[[६४]]
अवश्यन्तु मया कार्य
[[३५१]]
अर्थस्यैते
[[२४३]]
अवश्यन्तु मया वाच्यं
[[३६१]]
अर्थ क्षयकरं
[[२६]]
अवश्यन्तु हितं वाच्यं
[[१९१]]
अर्थादेतानि
[[२४३]]
अवश्यन्तु क्षमं
[[३१२]]
अर्थानर्थे निमित्तं
[[६४]]
अवश्यं त्रिषु
[[३५०]]
अर्थितः सर्व
[[३३९]]
अवश्यं प्राणिनां
[[२५]]
अर्थेन हि वियुक्तस्य
[[२४२]]
अवश्यं बल
[[१०६]]
अर्थेभ्योऽथ
अवश्यमेव
[[२९९]]
"
अर्थोपहितया
[[४२४]]
अवसीदन्ति
[[२७४]]
अर्दयन्तौ
[[२८८]]
अवस्थितोहं
[[१७२]]
अर्दयन् रावणं
अवस्थितं हनूमन्तं
[[१६२]]
"
पुट - संख्या
पुट- संख्या
अवाप्तं धर्म
[[३५०]]
असमन्त्र्य मया
[[१३३]]
अविकत्थन्
[[२५१]]
असंमानाच्च
[[३२]]
अविघ्नं पुण्ययोगेन
[[३९८]]
अस्ति सूक्ष्मतरं
[[७१]]
अवेक्षता भवान्
[[४०२]]
अस्त्रमाहारयामास
[[१७१]]
अवेक्षमाण
[[४२४]]
अस्त्राणि च
[[२१९]]
अवेक्ष्य मन्त्र
[[१८९]]
अस्त्रेषु शस्त्रेषु
[[२६३]]
अवैक्षत हरीन् सर्वान्
[[४२४]]
अस्त्रं निवारितं
[[२५४]]
अव्यग्राश्च
[[७४]]
अस्त्रं राक्षसराज
[[२७६]]
अशक्यस्सहसा
[[६८]]
अस्नाता
[[३२१]]
अशंकित मतिः
[[६६]]
अस्माकं
[[३०२]]
अशास्त्रविदुषां
[[१८९]]
अस्मिन् काल
[[२९४]]
अशोकवनिकामेव
[[१५०]]
अस्मिन्निपतिते
[[२९३]]
अशोक वनिकाय
[[२२५]]
अस्मिन्नेवं गते
[[२४]]
अशोको विजय
[[४११]]
अस्मिन् मुहूर्ते
[[७४२]]
अश्रूण्यानंदजानि
[[११२]]
अस्मिन् क्षणे
[[१७२]]
अश्व पृष्ठे
[[२१९]]
अस्य प्रमाण
[[१८३]]
अश्विनौ चापि
[[३३४]]
अस्यैव तु वधे
[[२३४]]
असक्तं कृत
[[१०७]]
अस्वर्ग्यं चायशस्य
[[८०]]
असमर्थ विजानाति
[[९५]]
अहत्वा रावणं
[[८४]]
असामर्थ्य
[[९४]]
अहमनघ
[[२४४]]
असिचर्मधरा योधा
[[३२]]
अहमप्यत्र ते
[[३८८]]
असुरा वा
[[१५७]]
अहमप्यवगच्छामि
[[३५०]]
असृजद्भगवान्
[[१०६]]
अहमेव सह
[[१३०]]
असौ च जीमूत
[[१६५]]
अहश्चापि
[[३३३]]
पुट- संख्या
पुट- संख्या
अहितं च हिता
[[१८९]]
आगतं प्रति सैन्यं
अहो दीप्तो
[[१६५]]
आगम्य नगरी
[[३३५]]
अहो राक्षसराजस्य
[[१६६]]
आग्नेयेनाथ
[[१७१]]
अहो रूपमहो
आग्नेयं सन्दधे
[[२५३]]
अहं ते यद्य
[[३६९]]
आचक्ष्व
[[३१७]]
अहं तु वधमिच्छामि
[[२७५]]
आचक्ष्व मे
[[२१९]]
अहं दाशरथेनोढा
[[११०]]
आजगाम गदापाणि
[[१५५]]
अहं द्रक्ष्यामि
[[११२]]
आजगाम महावेगात्
[[३२०]]
अहं यवहरं
[[९१]]
आजगाम मुहूर्तेन
[[४९]]
अहं सखा ते
[[१५७]]
आजगामाथ
[[८९]]
अहं समीकरिष्यामि
[[३६]]
आजघान शरैः
[[१७६]]
अहं हत्वा
[[८४]]
आजघानानिलसुतं
[[१६९]]
अहं हृदयं
[[३४६]]
आजघानोरसि
[[१७४]]
अक्षतं जात
[[४१२]]
आजहार
[[२५]]
अक्षरं ब्रह्म
[[३४५]]
आजहार स
[[४१५]]
आ
आजानुलंब बाहुस्स
[[४२७]]
आकारः छाद्यमानोऽपि
[[६६]]
आज्ञापयामास
[[२९६]]
आक्रम्याक्रम्य
[[३७]]
आज्ञापतीक्षास्तस्थुश्व
[[२००]]
आक्रम्याङ्गार
[[२७७]]
आज्यगन्धप्रतीवहः
[[१६२]]
आख्यातानि
[[८४]]
आतपी
[[२८४]]
आख्यास्यते
[[२७४]]
आतिष्ठ सर्वज्ञ
[[४२७]]
आख्याहि मम
[[८४]]
आत्मनश्च परेषां
[[१९३]]
आगतश्च रिपोः
[[५८]]
आत्मनापञ्चमश्चायं
[[१३०]]
आगतस्य हि
[[११२]]
आत्मप्रशंसिनां
[[९४]]
पुट- संख्या
पुट- संख्या
आत्मनैव तदा आत्मप्रशसिनं
[[४१०]]
आयाति रक्षोवल
[[१६५]]
[[९४]]
आयुष्यमारोग्यकरं
[[४५६]]
आत्मानमत्र
[[२९९]]
आरब्धुमुपसपेदे
[[१३३]]
आत्मानं पूजयन्
[[६१]]
आरुरोह महातेजाः
[[४१२]]
आत्मानं मानुषं
[[३३६]]
आरुरोह महाबाहुः
[[४१०]]
आत्मानं सर्वदा
[[४८]]
आरयैनं
[[२७३]]
आदत्ते रक्षसा
[[११८]]
आरोप्य शिबिका
[[३२२]]
आददे निशितान्
[[१७४]]
आरोप्याङ्क
[[३५४]]
आदाय सुकृतं
[[८०]]
आरोहत् सहसा
[[१७५]]
आदिकाव्यमिदं
[[४४८]]
आर्ती वा
[[८०]]
आदित्य इव
[[१६३]]
आर्यपादौ
[[४०]]
आदित्यहृदयं
[[२८३]]
आर्य तस्य
[[११०]]
आदित्ये विमले
[[२००]]
आलिखन्तं
[[२६७]]
आदित्यो भगवान्
[[३३३]]
आवामिह
[[१५६]]
आदित्यं प्रेक्ष्य
[[२८५]]
आश्रमध्वंसनं
[[१८३]]
आदित्यः पतितो
[[२९३]]
आश्वस्तश्च विश
[[१७५]]
आदित्यः सविना
[[२८४]]
आश्वासयामास
[[१११]]
आदिदेवो
[[४५३]]
आश्वास्य निर्या
[[१७७]]
आदेक्ष्यावो
[[२३४]]
आसन्नद्वार
[[२३१]]
आधिराज्ये
[[१४६]]
आसन् प्रजा
[[४२४]]
आनन्तर्यमभिप्रेप्सुः
[[१३५]]
आसन्वर्षसहस्राणि
[[४२८]]
आनयद्राघवाभ्याशं
[[१७४]]
आपसाद ततो
[[२६५]]
आनयित्वा
२९९ आससाद वने
[[२६३]]
आनयैनं हरिश्रेष्ठ
[[८१]]
आसाद्य भरतं
[[३५१]]
D. Y. ii.
[[१०]]
पुट-संख्या
पुट संख्या
आसाद्य रणमध्ये
[[१७२]]
इत्युक्ते राघवायाथ
[[६३]]
आसाद्य सौमिति
इत्युक्तो भ्रातृ
[[२४८]]
आसीनाः
[[२७२]]
इत्युक्तो लोक
[[३३६]]
आसुरं
[[२५४]]
इत्युक्त परुषं
[[४७]]
आस्थितो दक्षिणा
[[१००]]
इत्युक्त सपरिक्रम्य
[[२७६]]
आस्यैः स
[[१७४]]
इत्युक्त्वा
आहृता सा
[[२६]]
इत्युक्त्वा प्रीति
[[२]]
इत्येतदुक्त्वा
[[२३४]]
इच्छामि भवता

• ३९५
  इत्येवं घोषयन्
  [[१४३]]
  इच्छेयं त्वामहं
  [[३५९]]
  इत्येवं परिपृष्टास्ते
  [[६१]]
  इति ते मन्त्रिणस्सर्वे
  [[४११]]
  इत्येव चतस्तस्य
  [[३२७]]
  इति ते राक्षसा
  [[२६२]]
  इत्येवं विहितो
  [[२४५]]
  इति प्रतिसमादिश्य
  [[३६१]]
  इदमेव गमिष्यामि
  [[२७४]]
  इति प्रत्याहृतं
  [[३२९]]
  इदमैन्द्रं
  [[२७६]]
  इति ब्रुवन्त
  [[३४५]]
  इदानीं मा कृथाः
  [[१३४]]
  इति ब्रुवाणं
  [[८५]]
  इदं च यदि
  [[३१]]
  इति भेदं
  [[७४]]
  इदं तद्ब्रह्मणो
  [[१८०]]
  इति रामो
  [[९४]]
  इदं तु मम दीनस्य
  २.
  इति वक्ष्यन्ति
  [[३५०]]
  इदं ते यत्प्रियं
  [[१०८]]
  इति होवाच
  [[७०]]
  इदं पुरस्यास्य
  [[४२]]
  इतीदमुक्त्वा
  [[३२]]
  इदं वचस्तत्र
  [[१२२]]
  saianter
  [[३५१]]
  इदं विमान
  [[१४९]]
  इतीव रामं
  [[९८]]
  इदं शुभतरं
  [[३५१]]
  इतीव सर्वा
  २६४ इन्द्रकर्मा
  [[३४५]]
  [[११]]
  पुट-संख्या
  पुट- संख्या
  इन्द्रलोकं
  [[३५१]]
  ईदृश व्यमन
  [[७]]
  इन्द्रलोकं
  ईशे व्यसने
  [[१८१]]
  इन्द्रियाणां
  २९८ ईषदुस्स्मयमानस्तु
  [[७०]]
  इन्द्रियार्थेषु
  [[२६०]]
  इममर्थ ह
  [[२३८]]
  उक्तश्च दुर्गम
  [[२५०]]
  इममास्तव
  [[३४६]]
  उत्तमं रक्षसां
  [[२५१]]
  इमं श्रुत्वा तु
  [[१५७]]
  उत्तरस्यां पुरद्वारि
  [[१२५]]
  इमानि खलु
  [[१४६]]
  उत्तराच्च जलं
  [[४१५]]
  इमामपि
  [[३५०]]
  उत्तरा फल्गुनी घ
  [[८]]
  इमां महाराज
  [[१०३]]
  उत्तरं तीरमासाद्य
  [[५६]]
  इमे शूराः समर्थाश्च
  [[४]]
  Do
  उत्तरं नगर
  [[१२९]]
  इयं पुनरसंभ्रान्ता
  [[१४१]]
  उत्तस्थौ
  [[३४८]]
  इयं प्रकृत्या
  [[१४९]]
  उत्तिष्ठ नरशार्दूल
  [[२४४]]
  इयं हि
  [[१९५]]
  उत्थायेद महाप्राज्ञ.
  [[७५]]
  इष्ट्वा
  [[३७१]]
  उत्थितश्चाप्रमत्तश्च
  [[७]]
  इह त्वं
  [[२४७]]
  उत्पत्योत्पत्य
  [[३८८]]
  इह जीवित
  [[२३५]]
  उत्पत्स्यति
  [[२६४]]
  इहागतं मां
  [[१६६]]
  [[१८०]]
  [[59]]
  इहैव ते
  [[१९६]]
  उत्पपात गदापाणिः
  [[४५]]
  इक्ष्वाकुकुलनाथेन
  [[१८०]]
  उत्पपात तदाकाश
  [[१३३]]
  इक्ष्वाकु. सह्या
  [[२९४]]
  उत्पपात तदा क्रुद्धः
  [[२७७]]
  इक्ष्वाकूणां कुले
  ई
  ईजे बहु
  ३५१ उत्पाटयामास
  [[१०५]]
  stuar
  उत्पातान् विविधान्
  [[१२२]]
  [[४२७]]
  उत्पेतुर्गगन
  ४१५पुष्ट- संख्या
  पुट- संख्या
  उदकेन च
  [[३१५]]
  उपेक्षसे कथं
  [[३३५]]
  उदतिष्ठत
  [[२४७]]
  उपेक्षसे
  उक्षत मुखं
  [[३२४]]
  उभौ तौ
  [[१५६]]
  उद्धरिष्यामि
  [[२०८]]
  उमा नन्दीश्वरश्वापि
  [[१८०]]
  उद्योगं तव
  [[६७]]
  उवाच तात
  [[१६३]]
  उपगम्याब्रवीत्
  [[२८३]]
  उवाच
  [[२८]]
  उपन्यस्तम पन्यस्तं
  [[१३२]]
  उवाच च
  [[५७]]
  उपपन्नाश्ध
  [[३९]]
  उवाच प्राञ्जलिर्वा कथं
  [[३९६]]
  उपप्रदानं सांत्वं
  [[१८७]]
  उवाच राजा
  [[३६०]]
  उपप्रदानं सांत्वं
  [[२९]]
  उवाच राममस्वस्थं
  [[२३८]]
  उपप्रदान सांत्व
  [[९०]]
  उवाच रावणं वीरः
  [[२७९]]
  उपप्रेक्षे
  [[३५०]]
  उवाच लक्ष्मण
  [[४२५]]
  उपयात च
  [[३८९]]
  उवाच स महातेजा
  [[४१५]]
  उपयानापयाने
  [[२८१]]
  उवाच सहसा
  [[९०]]
  उपरिष्टाद्धि नयन
  [[१०]]
  उवाच स्वजन
  [[६३]]
  उपवेश्य तमुत्सगे
  [[२५६]]
  उशना च
  [[१३]]
  उपस्थापय
  [[३७१]]
  ऊ
  [[15]]
  उपस्थितममात्यै
  [[३९६]]
  ऊचुर्लक्षणिनो
  [[१४६]]
  उपस्थितास्त्वं
  [[३६५]]
  ऊचुश्च
  [[२५५]]
  उपस्नेहेन
  [[१९]]
  ऊचुः सुरा
  [[२७७]]
  उपायमेते
  [[४४]]
  श्र
  उपालम्भ भयाच्चापि
  [[२३२]]
  ऋतधामा वसुः
  [[३३५]]
  उपासर्पत
  [[३३३]]
  ऋते नियोगात्सामर्थ्य
  [[६४]]
  उपेत्य रामं
  [[२२०]]
  ऋत्विग्भिः ब्राह्मणैः
  [[४१६]]
  [[१३]]
  घुट- संख्या
  पुष्ट- संख्या
  [[४०७]]
  एकै राम
  [[३५९]]
  ऋषभशरभ
  [[२००]]
  एकः कार्याणि
  [[२१]]
  ऋषभश्चैव कलशान्
  ४ १५
  एतच कवचं
  [[२१५]]
  ऋषभो दक्षिणा
  एतच्छ्रुत्वा महातेजा
  [[२८५]]
  ऋषयः पितरो
  [[२५४]]
  एतच्छ्रुत्वा शुभं
  [[३४५]]
  ऋषयो वानराचैव
  [[१७४]]
  एतच्छ्रुत्वा शुभं
  [[३५१]]
  ऋषयो वानराः
  [[१६९]]
  एतज्ज्ञात्वा
  [[१०२]]
  ऋषीणां देवतानां
  [[१३६]]
  एतत्कुक्षौ
  [[३७५]]
  ऋषीणामझिकल्पानाम्
  [[११८]]
  एतत्तदुक्तं
  [[३६०]]
  ऋषेः कण्वस्य
  [[८०]]
  एतत्तु दृश्यते
  [[३७५]]
  ऋक्ष मुख्या
  [[१०१]]
  एतत्तु दृश्यते
  [[३७५]]
  ऋक्ष राजो महासत्त्वः
  [[१२]]
  एतत्ते रक्षितं
  [[४०१]]
  ए
  एतत्त्रिगुणित
  [[२८५]]
  एकमेकेन बाणेन
  [[२६८]]
  एतत्पवित्र
  [[३७५]]
  एकशृंगो
  [[३४५]]
  एतदस्त्रबलं
  [[२६२]]
  एकस्त्वमनुजातो
  [[२३१]]
  एतदेवानुशोचामि
  [[१९]]
  एकत्वकंप्यो बलवान्
  एतदेवाप्युपागम्य
  [[१८१]]
  एकस्यैवाभियाने
  [[१९५]]
  एतद्धि कृत्यं
  [[१२]]
  एकक्षणेनेन्द्र
  [[२१७]]
  एतत्सुनीतं
  [[१९६]]
  एकाकिनं प्रमत्तं
  [[१९८]]
  एतस्मिन्नन्तरे
  [[३०४]]
  [[१३३]]
  ,"
  [[11]]
  एकेन बहवो
  [[२००]]
  एतस्मिन्नन्तरे क्रुद्धो
  [[२६९]]
  एकेनेन्द्रजिता एकार्थान् विमृशेदेको
  [[२५७]]
  "
  रामः
  [[१५०]]
  [[२१]]
  वीरो
  [[२७०]]
  $9
  [[१४]]
  पुट संख्या

पुट- संख्या
एतस्मिन्नन्तरे शब्दो
[[१२४]]
एवमुक्तो महातेजा
[[३५०]]
एतस्मिन्नहते सैन्ये
[[२२९]]
एवमुक्तो महाबाहु
[[१७१]]
एतस्य
[[१९५]]
एवमुक्तो हनुमता
[[३९७]]
एता दश दिशो
[[३२८]]
एवमुक्त्वा ततो
[[१६६]]
एति जीवन्तम्
[[३९८]]
एवमुक्त्वा तदागस्त्यो
[[२८५]]
एते दोषा मम
[[२५८]]
एवमुक्त्वा तमामन्त्रय
[[३६८]]
एतेन चात्यद्भुत
[[१७५]]
एवमुक्त्वा तु वैदेही
[[३३३]]
एतेन जानमात्रेण
[[१८३]]
एवमुक्त्वा महाबाहु
[[१७२]]
एतेन देवा युधि
[[१]]
एवमुक्त्वा रघुश्रेष्ठं
[[३१८]]
एते नागाः
[[१५७]]
एवमेक शत
[[२९०]]
एतेनाराधितो
[[२१९]]
एवमेतत्पुरा
[[४५६]]
एतेनैवोपमानेन
[[१२८]]
एवमेतैश्च
[[९७]]
एते वयमनुप्राप्ता
[[१६]]
एवमेव महा
[[२०७]]
एते सर्वे समागम्य
[[३३५]]
एवं जपन्तो
[[२८९]]
एते सेन्द्रा
३६० एवं तौतु
एनमापत्सु
२८५ एव न विद्यते
[[२७४]]
एवमार्य
[[२२]]
एवं निगूढोपि
[[२३४]]
एवमार्य समीक्ष्यैतान्
[[१६]]
एवं प्रजा यदि
[[१८४]]
एवमुक्तस्तु रामेण
[[७५]]
एवं प्रभाव
[[३०२]]
एवमुक्तस्तु सौमित्री
[[८५]]
एवं ब्रुवन्तो
[[२८३]]
एवमुक्तस्स वैदेह्या
[[३३२]]
एवं ब्रुवाण
[[३३२]]
एवमुक्ता समुत्पत्य
[[३१८]]
एवं मन्त्रा हि
[[२२]]
एवमुक्ता महात्मानो
[[४१५]]
एवं विधानं
[[१२७]]
एवमुक्तो महातेजा
[[१६९]]
एवं विभीषणेनोक्तो
[[८९]]
पुट-सख्या
पुट संख्या
एवं विलपतस्तस्य
[[२०]]
एषोपमा
[[४०८]]
एवं साहसकर्माणि
[[१३३]]
एषोहितामि
[[२९५]]
एवं चैवा
[[२८५]]
एष जेष्यति
[[१६१]]
ऐकमत्यमुपागम्य
[[२२]]
एष ते राम
[[३४९]]
ऐन्द्रास्त्रयुक्तेन
[[२०५]]
एष देवासुर
[[२८४]]
ऐरावतकुले
[[२०८]]
एष निर्याम्यहं
[[१९७]]
ऐश्वर्यस्य
[[२९९]]
एष पन्थाः
[[२५७]]
ऐश्वर्यमभिज्ञानश्च
[[४५]]
एष प्रायो
[[७२]]
ऐश्वर्य पुत्रलाभश्च
[[४५१]]
एष ब्रह्मा
[[२८४]]
ऐहलौकिक पार
[[१९४]]
एष मे दक्षिणो
[[१६९]]
ऐक्ष्वाकाध्युषितं
[[४१४]]
एष मे परमः
३ १६
ओ
एष मे सहजो
[[१२४]]
ओजसा
[[३०२]]
एष राजा
[[३७३]]
ओषधीं
[[१७५]]
एष शास्ता
[[१६१]]
एष सुप्तेषु
[[२८५]]
कङ्कगृध
[[२९१]]
एष सेतु
[[९८]]
कच्चिन्नानेक
[[१०१]]
एष सेतुर्मया
[[३७५]]
कञ्चुकोष्णीषिणः
[[३२२]]
एष हन्ति गजानीकं
[[२६२]]
कति दुर्गाणि
[[१५]]
एष हन्ति शरैः
कथमाशमसे
[[11]]
[[१९५]]
एषा ते हृदयं
[[२७०]]
कथं त्वां
[[३२८]]
एषा देवैः
[[२६३]]
कथं देवगण
[[३३५]]
एषा भवतु
[[१३०]]
कथं द्रुह्यसि
[[१४७]]
एषासि निर्जिता
[[३२४]]
कथं नाम दशमी
[[२५८]]
[[१६]]
पुट- सख्या
पुट-सख्या
कथं भवेदर्थ
[[४१]]
कविर्विश्वो
[[२८४]]
कथं शक्यं
[[२४१]]
कश्च सेनापतिस्तेष
[[१०२]]
कथं शूर्पणखा
[[२६३]]
कष्टं कृतमिदं
[[१३४]]
कदानु खलु
[[२९]]
काकाः श्येनाच
[[१००]]
कदानु चारु
[[२०]]
काकुत्स्थ
[[३५३]]
कपे लाघवसंयुक्तो
[[१७१]]
काकुत्स्थं
[[३६८]]
कपोतो वानर श्रेष्ठाः
[[७७]]
काङ्क्षितः
[[२७१]]
कबन्धानि
[[१४३]]
काञ्चनैर्बहुभिः
कम्पनश्चात्र
[[३७५]]
कातर्य च
[[३०३]]
करिष्यामि यथाप्राणं
[[८५]]
कात्यायनः
[[४२६]]
करिष्यामि यथार्थ
[[८१]]
कामकारो न
[[३३०]]
करिष्यामीति यः
[[२१]]
काम क्रोध
[[३०४]]
करीव भात्युप्र
[[१६४]]
काममा भात्युग्र
[[१६६]]
करेणैकेन
[[१७०]]
काममा सुपर्याप्तो
[[१६८]]
कर्तव्यो
[[३६०]]
काम मोह
[[२९३]]
कर्ता सर्वस्य
[[३३५]]
कामं तिष्ठ
[[२०८]]
कर्तुमर्हति रामस्य
[[८९]]
काम न त्वं
[[२८६]]
कर्तुमर्हसि
[[४११]]
कारणानि च
[[१४९]]
कर्म चैव हि
[[१९४]]
कार्य करुणमार्येण
[[३२०]]
कर्मणा व्यपनेष्यामि
[[२४४]]
कार्य स प्रतिपद्यत
[[२२]]
कर्माण्यपि तु
[[१९४]]
कार्याणा
[[२५०]]
कलत्र निरपेक्षश्च
[[३२३]]
कालवर्षी च
[[४२८]]
कल्प्यता मे
[[१६४]]
कालाग्निरिव
[[१७१]]
कल्याणी बत
[[३९८]]
कालात्ययेन
[[२७४]]
[[१७]]
पुट- संख्या
पुट- संख्या
कालाभिपन्नः
[[४८]]
कुम्भकर्णः कुले जातः
[[१९३]]
काले काले गृहीताना
[[१५]]
कुम्भकर्णः प्रचुक्रोध
[[३५]]
काले धर्मार्थकामान्यः
[[१८८]]
कुम्भकर्ण प्रहारात
[[१८३]]
कि करिष्याम्यहं
[[१८१]]
कुम्भकर्णः शनैर्वाक्य
[[१९१]]
कि च राक्षसराजस्य
[[२५]]
कुरर्य इव
[[२९७]]
कि तत्र तत्र
[[२१]]
कुरु प्रसादं
[[३५९]]
कि त्वं संतप्यसे
[[२]]
कुरुष्वाविमनाः
[[३४]]
कि नु कृत्यमिवात्मान
[[१२७]]
कुर्वतामपि
[[३२०]]
कि नु मे सीतया
[[१५०]]
कुले यद्य
[[२४९]]
कि मया खलु
[[९१]]
कुलेषु जाता
[[१९९]]
किं मामसदृशं
[[३३०]]
कुशलं वाह
[[३१८]]
कि शेष इह
[[२९३]]
कृतकर्मा निभृत
[[२९२]]
किमर्थं नौ
[[८९]]
कृतकर्मा परिश्रान्तो
[[२३२]]
किमर्थं मामनादृत्य
[[३२३]]
कृतकर्मा रणे
[[१५८]]
किमात्मानं महा
[[२४४]]
कृतकार्यस्य
[[३७१]]
किमवं
वाकू
श्रमं
[[२९०]]
कृतघ्नन्नाय
[[२८५]]
किम्मे राज्येन
[[२७४]]
कृतप्रयत्नकर्माणो
[[३७१]]
किरीटेन ततः
[[४१७]]
कृतबुद्धि
[[૨૮૭]]
किशोरीव
[[४०८]]
कृतं कर्म
[[३५९]]
कीर्यमाणाः
[[२७०]]
कृतं त्वया कर्म
[[१७७]]
कुटुंबवृद्धि
[[४५६]]
कृतं सुग्रीव तत्
[[३७२]]
कुबेरेण स्वयं
[[२५३]]
कृतं सुग्रीव तत्
‘१५४
कुम्भकर्णस्तु दुर्धर्षो
[[१८२]]
कृतं हनूमता
[[१५४]]
कुम्भकर्ण समीक्ष्यैव
[[१८४]]
कृतमप्रतिम
[[२३२]]
D. Y. iii.
[[१८]]
पुट-सख्या
पुट- संख्या
कृतान्त इव
[[२९२]]
कः पुमान् हि
[[३२८]]
कृतान्तकुशलैरुक्तं
क्रव्यादाना मृगानां
[[२९]]
कृता मम
[[३६०]]
क्रियतामस्य
[[२९६]]
कृत्वा कापुरुषं
[[२७९]]
क्रियतामस्य
[[३१३]]
कृत्वा निर्यामावास्या
[[२५८]]
क्रियमाणानि दुष्यन्ति
[[३७]]
कृत्वा प्रणामं
[[१५९]]
[[१८६]]
“9
कृत्वा विकोश
[[२३४]]
क्रियास्सर्वाः
[[२४२]]
कृत्स्नाद्भयात्
[[४४]]
क्रूरा क्रूरं
[[१००]]
केदारस्येव केदारः
[[१९]]
क्रोध वेगेन
[[१३२]]
केवलं वीर्यदर्पेण
[[१८५]]
क्लिश्यन्ते धर्मशीलाश्च
[[२३९]]
केशास्सूक्ष्मास्समाः
[[१४८]]
क गच्छत
[[१९९]]
कैकेयी च
[[३५१]]
क गच्छत
कैकेय्या यानि
[[३५४]]
क च स्वजन
[[२४८]]
कैलासमग्र्यं
[[२३०]]
कनु राक्षस
[[१७५]]
कैलास शिखर
[[३७३]]
को नाम स
खराभिस्तनिता
[[१२२]]
को भवान्
[[१५७]]
खरो यद्यतिवृत्तस्तु
[[१५]]
कोऽसौ
[[२१८]]
खरोष्ट्राश्वतरा
[[२९]]
कोऽसौ पर्वन संकाशः
[[१८२]]
खात्पपातावनिं
[[८३]]
को हि नाम सपत्नो
[[१०३]]
खानितः सगरेणायं
[[८९]]
कोहि मे
[[२७५]]
खिन्नः शिथिलया
[[२७५]]
कौसलाना
[[२७७]]
ग
कौसल्याच
[[४२४]]
गगनं गगनाकारं
[[२८३]]
कौसल्यां
[[३७०]]
गच्छ किं कालसदृशं
[[२२०]]
[[१९]]
पुट- संख्या
पुट-संख्या
गच्छ यत्रपरश्वापि
[[१५८]]
गम्यतामिति
[[३१५]]
गच्छ शत्रुवधाय
[[१९७]]
गरुत्मानिह
[[१५७]]
गच्छानुजानामि
[[१७७]]
गर्जन्ति न वृथा
[[१९६]]
गच्छायोध्या
[[३६१]]
गवयः पश्चिमात्तोयं
[[४१५]]
गजं खरं गर्जति
[[१६५]]
गवयेन गवाक्षण
[[१५४]]
गत श्रियं
[[१७६]]
गवश्व गजसंकाशो
[[११]]
गतस्सत्वस्य
[[२९३]]
गवाक्षश्चाग्रतो यातु
[[११]]
गतस्सेतु
[[२९३]]
गवाक्षितमिवाकाशं
[[२६८]]
गति वेगं
[[२८८]]
गवां पयांसि
[[२९]]
गतेऽस्तं वने
[[२६८]]
गवां शत
[[३९७]]
गतोस्म्यन्तममर्षस्य
[[३२५]]
गिरा गम्भीरया
[[१७५]]
गतं तु नानुशोचन्ति
[[१९०]]
गिरिवरमभितो
[[११२]]
गत्वाऽथ रक्षोऽधिपतेः
[[१६३]]
गुणतः संग्रहः
[[६२]]
गत्वा लङ्कां
[[१२७]]
गुणदोषावनिश्चित्य
[[२१]]
गत्वा सौम्य
[[१३५]]
गुणवान् वा
[[२४८]]
गदां जग्राह
[[२६५]]
गुणान् प्रच्छादयामासुः
[[२५०]]
गदानां मुसलानां
[[२८९]]
गुणान्वापि बहून्
[[६२]]
गन्धमाल्यैः
[[३१५]]
गुणो यः
[[२४९]]
गन्धर्व विद्याधर
१८३ गुप्तिकर्म च लङ्कायां
[[५]]
गन्धवन्ति
[[४२३]]
गुरुश्व
[[३७०]]
गन्धहस्तीव
[[१००]]
गृधाश्च परिलीयन्ते
[[२९]]
गन्धहस्तीव दुर्धर्ष
[[११]]
गृहीत्वा विविशुः
[[४१४]]
गन्धेन तासां
[[२३०]]
गोमूत्र काणि
[[२३२]]
गमिप्यसि त्वं
[[१७५]]
गोलांगूलां
[[३६१]]
ग्रह नक्षत्र
ग्राहकाकुलजलं
पुट- संख्या
पुट- संख्या
[[२६८]]
चतुर्भिस्सह
[[५८]]
[[९६]]
चतुर्हस्त
[[२१९]]
ग्राहान् वरान्
[[२०६]]
चतुम्सादि समायुक्तो
चन्दनानि च
[[३६८]]
घन वृष्टिरपां
[[२८४]]
चन्द्रांशुचय
[[४२५]]
घृणामपास्य
[[२५२]]
चन्द्रोदय समाधूतं
[[१७]]
घोरं पर्यागते
[[२९९]]
चपलस्य तु
[[३६]]
घोराः स्वार्थ
[[४४]]
चपलस्येह कृत्यानि
[[१८९]]
घोरेण शरभः
[[२५०]]
चर्मखड्ग धरास्सर्वे
G
चक्षुषा धनुषा
[[१६८]]
चकम्पे मेदिनी
[[२८९]]
चातुर्वर्ण्य
[[३९६]]
चकर्त रक्षोऽधिपतेः
[[२०६]]
चापमानय
[[९५]]
चकार प्रतिरूपा सा
[[२६३]]
चारप्रणिहितं
[[६४]]
चक्रुः सुतुमुलं
[[२००]]
चारो राक्षसराजस्य
[[९०]]
चक्रे सुतुमुलं
[[२७०]]
चिच्छेद केतुं
[[२७६]]
चक्रोत्क्षिप्तेन
[[२८६]]
चितां चकार
[[३३२]]
चचाल भूः
[[२०६]]
चितां चन्दन
[[३१५]]
चचालेव
[[२३३]]
चितां मे कुरु
[[३३२]]
चतुरङ्गेण सैन्येन
G
चित्र भानु
[[२९३]]
चतुर्दश
[[३५९]]
चिन्ताशोक
[[२८४]]
चतुर्दश सहस्राणि
[[२६२]]
चिक्षेप
[[२९२]]
चतुर्दशान्यत्र वरायुधानि
[[१७५]]
चिक्षेप शक्ति
[[१७३]]
चतुर्भिर्लोक
[[४१६]]
चुक्रुशुश्व महात्मानः
[[८६]]
चतुर्भिश्चतुरो
[[२८९]]
चेलतुच चिरं
[[२६५]]
[[२१]]
पुट- संख्या
पुट- संख्या
छ
जज्वाल रावणः
[[१७१]]
छत्रं तु तस्य
[[४२७]]
जटिलं मम
[[३९६]]
छागस्य सर्व
[[२२७]]
जनस्स
[[३३४]]
छादयित्वाऽऽत्मभावं
[[६२]]
जयता राघवः
[[२८९]]
छिद्रमन्ये प्रपद्यन्ते
[[१८९]]
जयस्व शत्रून्नरदेव
[[९८]]
छिन्नमात्रे तु
[[२९०]]
जयाय जय
[[२८४]]
ज
जयावहं जपेत्
[[२८३]]
जगत्सर्व
[[३४६]]
जलार्द्रमभिषिक्तं
[[३५९]]
जगत्यतिबलो
[[१४३]]
जहार बाणैः
[[२६९]]
जगदद्याभिषिक्तं
[[४०९]]
जहार सशिरस्त्राणं
[[२६६]]
जगाम दैन्यं
[[२७८]]
जहि शत्रुचम्
[[२६६]]
जगाम धन्वी
[[९९]]
जाज्वल्यमानं
[[२९०]]
जगाम निहते
[[२५५]]
जानतश्चापि
[[१३४]]
जगाम समुदाचारं
[[२७]]
जानामि वीर्यं
[[१७२]]
जगाम सहसा
[[२७७]]
जानामि वीर्य
[[१७१]]
जगामाकाश
[[१५९]]
जानामि शीतं
[[४४]]
जग्राह प्रणतो
[[४००]]
जानुभिर्मुष्टिभिर्दन्तैः
[[१०६]]
जग्राह भरतो
[[४११]]
जानुभ्यामपतत्
[[१७४]]
जग्राह विपुलां
[[२७०]]
जानुभ्यामपतद्भूमौ
[[१७२]]
जग्राह शक्ति
[[१७३]]
जाम्बवांश्व
[[४१५]]
जग्राह स शरं
[[२९०]]
जाम्बवांश्च सुषेणश्च
[[१२]]
जघनं कपिसेनायाः
[[१०१]]
जाम्बवांश्च सुषेणश्च
[[१०१]]
जघान वज्र
[[१६०]]
जाम्बवांस्त्वथ
[[६३]]
जघानाप्लुत्य
[[२६९]]
जीवन्तो वीरलोकस्य
२००घुट- संख्या
पुट- संख्या
जीवंस्तु रामस्य
[[४०]]
तच्छैलशृ
[[१६७]]
जीवितं खलु
[[१७१]]
तच्छ्रुत्वा राघवो
[[१७१५]]
जीवितं परिरक्षख
[[१७२]]
ततश्चक्राणि
[[२६९]]
जीविता तेऽमृतां स्पृष्ट्वा
[[८]]
ततश्चाख्यातु
[[८९]]
जुहुवे पावकं
[[२२७]]
ततश्शबुन्न
[[४२०]]
जुहुवे राक्षस
[[95]]
ततश्शबुन्न
[[४०९]]
जुह्वत्यग्नींश्च
[[११८]]
ततश्शलुंजयं
[[४१२]]
जेतव्यमिति
[[२८७]]
ततश्शरसहस्रेण
[[२७६]]
जेतारं लोक
[[३०२]]
ततश्शुभतरं
[[७५]]
ज्याघोष
[[२६२]]
ततश्शुभतरं
[[३२९]]
ज्याशब्दमकरोत्तीनं
[[१७५]]
ततश्शुश्रुवुरावृष्टं
[[१००]]
ज्येष्ठो मान्यः
[[४७]]
ततस्ततस्तस्य
[[२६५]]
ज्योतिर्गणानां
[[२८४]]
ततस्तदस्त्र
[[२६०]]
ततस्तलेनाभिहतो
[[१६९]]
ज्ञातव्यो
[[४४]]
ततस्तं हुतभोक्तारं
[[२२७]]
ज्ञात्वा प्रधार्य
[[१२२]]
ततस्तु तद्वानरसैन्यं
[[१६८]]
ज्ञेयास्सर्वेऽपि
[[३८९]]
ततस्तु तां
[[३८८]]
สี
ततस्तु ते तस्य
[[२०६]]
इमे कृतकर्माणः
[[३७१]]
ततस्तु देवर्षि
[[२०६]]
तच्च मिथ्याप्रलपितं
[[१५४]]
ततस्तु भीमस्तुमुलो
[[३६८]]
तच्चातिकार्य
[[२०६]]
ततस्तु रामस्य
[[१६४]]
तचापि तेषां
[[१६३]]
ततस्तु सा
[[३६०]]
तच्छिरः पतितं
[[२५३]]
ततस्तु सुग्रीव
[[२९२]]
तच्छिरः पातितं
[[२८९]]
ततस्तु सुग्रीव
[[८२]]
[[२३]]
पुट- संख्या
पुट- संख्या
ततस्तूर्य सहस्राणां
[[३२]]
ततो न्यपातय
[[२६५]]
ततस्ते चुक्रुशुः
[[१७१]]
ततोऽब्रवीन्महातेजा रावणो
[[१७१]]
ततस्तैर्वानर
[[४२५]]
ततो महात्मा
[[१६८]]
ततस्तैल प्रदीपांश्च
[[४१४]]
ततो महात्मा
[[२३०]]
ततस्त्रिजटया
[[१५०]]
ततो मारुति
[[१७०]]
ततस्त्वां
[[१६९]]
ततो दस्तु
[[६३]]
ततस्त्वां मामको
[[१७०]]
ततो युद्धपरि
[[२८३]]
ततस्स प्रयतो
[[४१६]]
ततो राम
[[२६२]]
ततस्समुत्तीर्य
[[३६२]]
ततो राममभिक्रम्य
[[२५५]]
ततस्सम्भावित
[[२६९]]
ततो रामो महातेजाः
[[११]]
ततस्स रक्षोधिपतिः
[[१६६]]
ततो रामो महातेजाः
[[१७६]]
ततस्सहस्ताभरणान्
[[३३५]]
ततो रावणवेगेन
[[२७०]]
ततस्सागरवेलायां
[[९३]]
ततो लक्ष्मणसुग्रीव
[[३२३]]
ततस्सीतां
[[३२२]]
ततो वानरपत्नीनां
[[४१०]]
ततस्सुदर्शनं
[[२०१]]
ततो विनिक्षिप्य
[[३४]]
ततस्सुनीलो
[[१७६]]
ततो विषेदुः
[[१८३]]
ततस्सुपर्णः
[[१५६]]
ततो वैश्रवणो
[[३३५]]
ततो गवाक्षो
[[१६७]]
ततो हयं
[[२१७]]
ततो दानवदर्पन
[[१७१]]
ततो हरिर्गन्धवहात्मजस्तु
[[२३०]]
ततो देवाः
[[२८९]]
ततो हि
[[३३४]]
ततो दृष्ट्वा सुरुधिरं
[[१५०]]
ततो ह्यभ्युच्छ्रयन्
[[४१४]]
ततो द्रुतं
[[२८२]]
ततः कोप
[[२७८]]
ततो द्विविदमैन्दाभ्यां
४२५ ततः कोपात्
[[१८३]]
ततो नगर्पाः
१६४ ततः क्रुद्धो
[[२८९]]
[[२४]]
पुट-सख्या
पुट - सख्या
ततः पार्श्वगतं
[[३२]]
तथा निम्नानि
[[२८१]]
ततः प्रयत्नः
[[१०३]]
तथापि त्वां मया
[[१७१]]
ततः प्रियाई
[[३२९]]
तथापि सा तस्य
[[१७३]]
तत्कृतं सकलं
[[३२७]]
तथा भवन्तमासाद्य
[[१५६]]
तत्तस्य वाक्यं
[[२२०]]
तथा लोकस्य
[[३३३]]
तत्तु भाग्य
[[३०३]]
तथा लोकस्य
[[३३३]]
तत्तु श्रुत्वा
[[१८९]]
तथा लोकस्य
[[३३३]]
तत्प्रवृद्ध
[[२८९]]
तथा व्यभासीद्
[[२०६]]
तत्प्रसादं तु
[[८६]]
तथा स्वपक्षे
[[४२]]
तत्प्रहस्तप्रणीतेन
[[१०७]]
तथेति प्रतिजग्राह
[[४०९]]
तत्र क्लृप्तमिदं
[[१४४]]
तथेत्युक्त्वा
[[१८२]]
तत्र ते कीर्तयिष्यामि
[[७३]]
तथैव सुग्रीवमुखाः
[[१६१]]
तत्र दोषं
[[६४]]
तदद्य विपुलं
[[२४४]]
तल मित्रं प्रदुष्येत
[[६५]]
तदप्यशनिसंकाशैः
[[२९०]]
तत्र मेध्यं पशु
[[३२५]]
तदर्थं निर्जितामेवं
[[३२०]]
तत्रापि च
[[३१]]
तदलं विक्लबा
[[४]]
[[30]]
तत्राप्यनुपपन्न
[[१९५]]
तदवस्थं
[[२७१]]
तवया चरता
[[११८]]
तदसुकरमभिवीक्ष्य
[[२५५]]
तत्वेन मुख
[[३८९]]
तदस्मिन् क्रियतां
[[२१९]]
तत्स्वभावो
[[९६]]
तदहं धारयिष्यामि
[[९८]]
तक्षिप्रं
[[२९०]]
तदा ते शतधा
[[३९]]
तथा तेषु
[[१२७]]
तदा त्वभिहता
[[३०३]]
तथात्र प्रतिपत्स्यामि
[[१०६]]
तदानय समीपं
[[३२३]]
तथा त्वमपि
[[४६]]
तदाप्रभृति
મ
तदाश्वसिहि
पुट- सरुया
[[२५]]
पुट-संख्या
[[३१८]]
तमद्रिशृङ्ग प्रतिमं
[[१८२]]
तदिदं नः
[[३४६]]
तमप्रविष्टं
[[२४७]]
तदिदं मामनु
[[२०७]]
तमब्रवीन्महातेजाः
[[१६८]]
तदिदं वीर
[[२९३]]
तमसः परमो
[[२९८]]
तदिहैव निवेशो
[[१७]]
तमहं नाशयिष्यामि
[[१९१]]
तदुपपद्यते
[[९२]]
तमहं हेतु
[[५७]]
तदेतद्भयमुत्पन्नं
[[२८४]]
तमागतमभिप्रेक्ष्य
[[१५५]]
तदेवं प्रस्तुते
[[३१]]
तमागतं प्रेक्ष्य
[[२२५]]
तदैन्द्रमस्त्रं
[[२८४]]
तमात्म पञ्चमं
[[५६]]
तदेव यन्त्र
[[२९९]]
तमापतन्तं सहसा
[[१६७]]
तद्गच्छ ह्यभ्यनुज्ञाना
[[३२८]]
तमालोक्य महातेजाः
[[१७५]]
तद्भयाद्धि पुरी
[[२२५]]
तमालोक्य महातेजाः
[[१६८]]
तद्रामचाणाभिहतं
[[२०६]]
तमिह शरणमभ्युपेहि
[[११२]]
तद्राम वचनं
तमुक्तवाक्यं
[[२९५]]
,,
तद्विकीर्ण
[[१७१]]
तमुत्तमेषु
[[२९२]]
तनयं धान्यमालिन्याः
[[२१९]]
तमुवाच ततो
[[२३४]]
तन्न विश्वासितव्यं
[[१५८]]
तमेन मायिनं
[[२३४]]
तन्मर्षयतु
[[४८]]
तमेवैष महा
[[२५२]]
तन्मह्यं रोचते
[[११६]]
तमेवं निश्चयं
[[२४५]]
तन्मानयन्तौ
[[२२९]]
तमोक्षाय
[[२८५]]
तन्मे दहति
[[१९]]
तव भ्रातृ
[[२७८]]
तपसा भावितात्मानो
[[११८]]
तव तावदयं
[[३००]]
तपसा सेतुबन्धेन
५ तब नेष्टमिदं
[[४५]]
तमचिन्त्यमसां
[[९८]]
तब प्रवाजनार्थानि
[[३५४]]
D. Y. iv.
[[३६]]
पुट- संख्या
पुट संख्या
तब भ्रातृ
[[२७८]]
तस्य तद्वचनं
[[८३]]
तव हेतोर्विशाला क्षि
[[११२]]
तस्य दृष्ट्वा
[[११२]]
तवापि मे
[[३१२]]
तस्य नानद्यमानस्य
[[१८३]]
तवैतद्वचनं
[[३१९]]
तस्य नानुभवे
[[४०८]]
[[२४६]]
तस्य बुद्धि
[[३५४]]
तस्थौ भ्रातृ
[[२५५]]
तस्य हस्तात्
[[२९२]]
तस्मात्त्वमद्यप्रभृति
[[१८४]]
तस्याग्नि
[[३३४]]
तस्मात्परमदुर्धर्षैः
[[१९८]]
तस्यान्ववाये
[[४२७]]
तस्मात्परिश्रान्त
[[१७७]]
तस्याभिसक्रम्य
[[१७६]]
तस्मात् सुमन्त्रितं
[[२२]]
तस्यासीद्वीर्यवान्
[[२१७]]
तस्मात् क्षिप्रं
[[८३]]
तस्यास्तद्वचनं
[[३२१]]
तस्मादुत्सृज्य
[[१४५]]
तस्यास्तद्वचनं
,”
तस्मादेकैकशः
[[६१]]
तस्याहं निग्रहं
[[५८]]
तस्माद्धतहयाद्वीरः
[[२६६]]
तस्याहं निग्रह
[[७५]]
तस्माद्वै रोचये
[[२१]]
तस्याहं राक्षसे
[[१२९]]
तस्मान्मुहूर्त
[[२०]]
तस्यैव सदृश
[[२९०]]
तस्मिन्नाहूयमानेऽस्त्र
[[२२८]]
तापूपे स्म दृश्येते
[[१७]]
तस्मिन् प्रवृत्ते
[[२२७]]
तानि चिच्छेद
[[२६९]]
तस्मिनः प्रवृद्धोत्तम
[[१६८]]
तानि तान्यात्मरूपाणि
[[१७२]]
तस्मिन् मे
[[१३०]]
तानि वः क
[[१९९]]
तस्मिन् संधीयमाने
[[२९२]]
तान् प्रेक्ष्यमाणाः
[[१७३]]
तस्मिन् हते
[[१६३]]
तानू भर्ता
[[१८९]]
तस्य च व्यसनाभावात्
[[२३९]]
तान्यद्य निहते
[[१४८]]
तस्य च्छिद्राणि

• १६८
  तान्यायुधानि
  [[२२५]]
  [[२७]]
  पुट- संख्या
  पुट- संख्या
  तान् वानरेन्द्रानपि
  [[१६८]]
  तेजसा सर्व
  [[२९१]]
  तान् शरौघांस्ततो
  [[२६८]]
  तेजस्वी
  [[३१२]]
  तामनुव्याहर
  [[२७०]]
  तेजस्वी
  [[३२८]]
  तामागतामुपाश्रुत्य
  [[३२२]]
  तेजोविषाणः
  એર
  तामापतन्ती
  [[१७३]]
  तेजो वीर्य बलं
  [[१५६]]
  तामिङ्गितज्ञः
  [[४२४]]
  ते तु राम
  [[२६२]]
  तामेवमुक्त्वा
  [[३२०]]
  तेन चात्र
  [[८५]]
  तारितोहं
  [[३५४]]
  तेन तद्विहितं
  [[२५३]]
  तावत्त्वमिह सर्वस्य
  [[४०९]]
  तेन मुष्टिं
  [[१७४]]
  तावत्प्रासहताः
  [[२१७]]
  तेन सीता
  [[५७]]
  तावदेतानतिक्रम्य
  [[२१७]]
  तेनार्कवर्ण
  [[१७६]]
  तावप्युभौ
  [[२३०]]
  ते रावणशरा
  [[२६८]]
  तास्त्रियो
  [[३२५]]
  ते वध्यमानाः
  [[१६८]]
  तिमिरोन्मथनः
  [[२८४]]
  ते वर्धयित्वा
  [[४२२]]
  तिरचीनम्
  [[१३२]]
  ते वानरेन्द्रा.
  [[१६८]]
  तिष्ठ प्राणान्
  [[२२०]]
  तेषां
  [[३३]]
  तूर्णमुत्सारणे
  [[३२२]]
  तेषा तु
  [[२१]]
  तृणीकृत्य च
  [[१३२]]
  तेषां प्रभावो
  [[११८]]
  तेऽद्य सर्वे
  [[१४६]]
  तेषां प्रहसन्
  [[१६७]]
  ते ऽद्य सर्वे
  [[१४८]]
  तेषामुत्सार्यमाणानां
  [[३२२]]
  तेऽर्थास्त्वयि
  [[२४३]]
  तेषा संभाष
  [[५६]]
  तेऽर्पिता
  [[२६७]]
  तेषु तेषु च
  [[१२२]]
  ते कुम्भकर्णस्य तदा
  [[२०५]]
  तेषु तेष्वभिपन्नेषु
  [[२८१]]
  तेजसामपि
  [[२८४]]
  ते सर्वे जीवितं
  [[३६१]]
  [[१८]]
  पुट संख्या
  पुट-संख्या
  ते सर्वे
  हृष्टमनस
  [[१६]]
  लं विना
  [[३६६९]]
  तैरासीद्गनं
  [[२६९]]
  तं विमोक्षयितुं
  [[३७०]]
  तैश्व दत्तवरः
  [[३९८]]
  लं विह्वलंत
  [[१७६]]
  तैस्तु संस्पर्शनं
  [[१७]]
  सं विह्वलंतं
  [[१७३]]
  तौ तदा
  [[२८९]]
  सं समुत्सृज्य
  [[१७४]]
  तौ तस्य पादौ
  [[२०५]]
  तं सिंहमिव
  [[१९५]]
  तौ
  तु तत्र
  [[२८७]]
  तं
  हृष्टरूपं
  [[२६८]]
  तौ भासयन्तौ
  [[२५३]]
  तु
  तां व पार्श्व
  [[३२४]]
  तौ यत्प्रति
  [[२३८]]
  तां प्रतिज्ञां
  [[२७५]]
  तौ संचेरतुरन्योन्यं
  [[१३२]]
  तां रात्रिमुषितं
  [[३६]]
  तं गङ्गां पुनः
  [[३९८]]
  तां वधिष्यामि
  [[२३६]]
  तं छिन्नबाहुं
  [[२०५]]
  तां स्त्रियं
  [[३३४]]
  तं तस्य बाहु
  त्यक्त धर्म
  [[३०५]]
  तं तु मे
  [[३७०]]
  त्यक्त्वा सुख
  [[२४९]]
  तं
  दृष्ट्वा
  [[२५४]]
  त्यजेमां पापिकां
  [[३]]
  तं धर्ममिव
  [[३९६]]
  त्याजयिष्यति
  [[२४५]]
  तं ब्रह्मणो
  [[२२४]]
  त्याज्यमाहुः
  [[२५०]]
  तं निर्विषाशीविष
  [[१७६]]
  त्रयाणा
  [[१८६]]
  तं पीडयित्वा
  [[१७४]]
  त्रयो लोकाः
  [[२७२]]
  तं प्रत्रितस्ततो
  [[३०५]]
  त्रायस्वेमां पुरी
  [[१८४]]
  तं प्रेक्ष्य भूमौ
  [[१६७]]
  त्रासयन् रावणं
  [[१६९]]
  तं लक्ष्मणः
  [[१६८]]
  त्रिदशा नातिवर्तन्ते
  [[२३२]]
  तं लक्ष्मणोऽथ
  -२६८
  त्रिधा निविष्टा
  [[१७]]
  तं वज्र जांबूनद
  [[२०५]]
  त्रिराचम्य
  [[२८५]]
  [[२९]]
  पुर-संख्या
  पुष्ट-सख्या
  त्रिविक्रमकृतोत्साहो
  [[१९८]]
  त्वं तु कैशोरकाद्
  [[१९३]]
  त्रिविधाः पुरुषाः त्रिशिराश्वातिकायश्च
  [[३१]]
  त्वं त्रयाणां
  [[३३५]]
  [[२०८]]
  त्वं धारयसि
  [[३४६]]
  त्रिशिराश्व
  [[३७५]]
  वं पश्य मां
  [[१६२]]
  त्रिषु चैतेषु
  [[१८७]]
  त्वं यज्ञस्त्वं
  [[३४५]]
  लीन् लोकान्
  [[३४६]]
  त्वामेवैकं
  [[३३२]]
  त्रैलोक्यवसुभोक्तारं
  [[३०२]]
  त्रैलोक्याधिपतिः
  [[१६६]]
  दण्डं धारयमाणस्तु
  [[१३६]]
  त्रैलोक्येन । पि
  [[१६८]]
  दत्तस्तव महासत्व
  [[२७६]]
  त्वत्प्रसादात्
  [[३६१]]
  दत्ते सुरपतेः
  [[२९०]]
  त्वत्प्रियार्थं कृतोत्साहाः
  [[४]]
  दत्वा तु
  [[३१५]]
  त्वदर्थ
  [[३७५]]
  ददर्श भरतं
  [[३९६]]
  त्वदधीनं सुखं
  [[१९५]]
  ददर्श मैथिली
  [[३३४]]
  स्वमस्माकं
  [[४००]]
  ददर्श शशिना
  [[३१७]]
  त्वयाऽसकृत्
  [[२०८]]
  ददृशुरथ च
  [[२३३]]
  त्वया यदीदृशं
  [[२४१]]
  ददृशुर्देवगन्धर्वा
  [[९८]]
  त्वया राम
  [[३५४]]
  दहशुश्च महात्मानं
  [[२१७]]
  त्वया लक्ष्मणं
  [[२५६]]
  ददृशुस्तां ततो लोकाः
  [[३३४]]
  त्वया लोकास्त्रयः
  [[३४६]]
  ददृशुस्तां महाभागां
  [[३३४]]
  त्वया विरहिता
  [[३४९]]
  ददृशुस्ते समायान्तं
  [[४१२]]
  त्वया संत्यक्तया
  [[३३१]]
  ददृशुस्सर्व
  [[२८८]]
  त्वयि प्रत्रजिते
  [[२४३]]
  दहशुस्सर्वभूतानि
  [[९८]]
  त्वयि मे
  [[१९]]
  दद्दशू राम
  [[२६२]]
  त्वर ते
  [[२५१]]
  ददौ च
  [[३२५]]
  पुट- संख्या
  पुट- संख्या
  ददौ तस्मै
  [[२८२]]
  दावाग्भिवेष्टितानि
  [[२६४]]
  ददौ रामाय
  [[३४८]]
  दासीनां रावणस्य
  [[३१९]]
  ददौ शतं
  [[४२३]]
  दाक्षिण्यात्तदमर्षाच
  [[३२२]]
  ददौ स वायुपुत्राय
  [[४३४]]
  दिनक्षयान्मन्दरुचिः
  [[१०]]
  ददौ क्षिप्रं
  [[४२५]]
  दिवसस्याष्टमे
  [[२६२]]
  दध्यौ मुहूर्तं
  [[३३४]]
  दिव्यास्त्रगुण
  दरीमुखः
  [[१२]]
  दिशो विप्रदुतास्सर्वे
  [[११८]]
  दर्शनाद्राक्षसेन्द्रस्य
  [[१३१]]
  दिष्ट्या त्व
  [[२७५]]
  दर्शनेऽस्या न
  [[३२३]]
  दिष्टयायमद्य
  [[१६६]]
  दर्शयन्तौ
  [[२८८]]
  दिष्टयासि
  [[१७२]]
  दर्शयित्वा तदा
  दिष्ट्यासि
  [[२७९]]
  दश कोटि
  [[८४]]
  दिक्षु सर्वासु
  [[३४६]]
  दशग्रीवस्समुद्धूतो
  [[१६९]]
  दीना धर्मपरिश्रांता
  [[२८१]]
  दशग्रीवो महातेजाः
  [[२१९]]
  दीपो नेत्रातुरस्य
  [[३२८]]
  दशग्रीवं जयेत्याहुः
  [[२७७]]
  दीप्यमानमिवासाद्य
  [[१००]]
  दशरथसुत चाप
  [[२३३]]
  दीप्यमानं
  [[३५४]]
  दशरथसुत राक्षसेन्द्र
  [[२९०]]
  दीर्घकालोषिता
  [[३५०]]
  दशवर्षसहस्राणि
  [[४२८]]
  दीर्घायुषस्तु
  [[२७४]]
  दशाननो
  ३९.
  दुद्राव राम
  [[२०५]]
  दशाननः क्रोध
  [[२६५]]
  दुरात्मन्
  [[२३५]]
  दक्षिणस्यां महावीर्यो
  [[१२५]]
  दुर्न भवतामद्य
  [[१९७]]
  दक्षिणे बाधतां द्वारे
  [[१२८]]
  दुर्बलो हृतमर्यादी
  [[२४१]]
  दारा अपहसिष्यन्ति
  [[१९९]]
  दुष्प्रापं ब्रह्मलोकं
  [[१००]]
  दारु पात्राणि
  [[३२५]]
  दूषयेयुर्दुरात्मानः
  [[१०]]
  [[३१]]
  पुट- संख्या
  पुट- संख्या
  edeद्ध कवाटानि
  [[१५]]
  द्विविदपनस
  [[२००]]
  हप्तानां निगृहीतारं
  [[३०१]]
  द्विषता
  [[२९२]]
  दृश्यमानेषु
  [[१४९]]
  द्विषता बल
  [[२२६]]
  दृश्यसे
  [[३४६]]
  द्वौ
  च खड्गौ
  [[२१९]]
  दृष्ट्वा त्वामभिषेका
  ३७२.
  ध
  दृष्ट्वा न खल्वसि
  [[३०३]]
  धनानि मित्रपु
  [[२९५]]
  दृष्ट्वा परमसंहृष्टो
  [[२८७]]
  धनुर्विस्फारयामास
  [[१७२]]
  दृष्ट्वाप्याश्वास्य
  [[१८४]]
  धनुश्चात्गरथं
  [[२२८]]
  दृष्ट्वा प्रत्रगशार्दूलं
  [[१७३]]
  धनुश्शतपरीणाहः
  [[१९९]]
  दृष्ट्वा सर्व
  [[४२५]]
  धनुषा चास्य
  [[२१९]]
  दृष्ट्वा हि दोषो
  [[१८५]]
  धर्मकामार्थ कृच्छ्रेषु
  [[३]]
  दंष्ट्रायुधाश्चैव
  [[३९]]
  धर्मप्रधानस्य
  [[४१]]
  द्यतिमानेतदाख्याय
  [[२४४]]
  धर्ममर्थं च
  [[३९५]]
  द्रवमाणास्तु ते
  [[२००]]
  धर्ममर्थं हि
  [[२४१]]
  द्रष्टव्यं च
  [[२२६]]
  धर्ममुत्सृज्य
  ,
  द्वन्द्वे यस्य
  [[१२४]]
  धर्ममूलं त्वया
  [[19]]
  द्वाराणा
  [[२९०]]
  धर्मात्प्रच्युत
  [[२४९]]
  द्वाराणि विपुलानि
  ५.
  धर्मात्मा रक्षसा
  [[१४१]]
  द्वारेषु चर्यागृह
  [[१६६]]
  धर्मात्मा सत्यसंधश्च
  [[२५४]]
  द्वारेषु तासा चत्वारः
  [[६]]
  धर्मिष्ठं च
  [[८१]]
  द्वारेषु यत्नः
  [[१८१]]
  धर्मे गाssचरतां
  [[२३९]]
  द्वारेषु सस्कृता भीमा
  [[५]]
  धर्मेणोपलभे
  "
  द्विधा भज्येयम्
  [[१२४]]
  धर्मो भवत्यधर्म
  द्विर्मया
  [[३६३]]
  धर्मो वै
  ११७पुट-संख्या
  [[३२]]
  पुट- संख्या
  धर्मं प्राप्स्यसि
  [[३६०]]
  न ऋतौ न
  [[३२३]]
  धर्म्यं यशस्यम्
  [[४४८]]
  नगरान्निर्ययुस्तु
  [[४११]]
  घिक् त्वा
  [[२१९]]
  न गृहाणि
  [[३२३]]
  विगस्तु मम
  [[१७०]]
  न च कौतूहलं
  [[१५९८]]
  धुरन्धरेण
  [[२८९]]
  न च स्म वृद्धाः
  [[४२८]]
  धुरमेकाकिना
  [[४०८]]
  न चातिक्रमितु
  [[१५५]]
  धृतिप्रवालः
  [[२९३]]
  न चापि वानराः
  [[१८४]]
  धृतिमान् शास्त्रवित्प्राज्ञः
  [[३४]]
  न चायमनुपायेन
  [[१७]]
  धृतौ स्ववीर्य
  [[२८७]]
  न चास्य दुष्टा वाकू
  [[६६]]
  ध्रुवं लोकविनाशाय
  [[१८४]]
  न चास्य विकृतं
  [[२६६]]
  ध्वजशीर्ष स्थितं
  [[१७१]]
  न चुकुशुर्नानृतमाह
  [[३३]]
  ध्वजाग्रे
  [[१७१]]
  न चेच्छरणमभ्यैषि
  [[१४१]]
  ध्वजा ध्वस्ता
  [[१२२]]
  न चैकमत्ये
  [[२३]]
  ध्वजं मनुष्य
  [[२६९]]
  न चैव रावणस्य
  [[२९०]]
  न
  न चैवं मानुषं
  [[१३०]]
  न कश्चिदर्थः
  [[९१]]
  न ज्ञातित्वं
  [[२४७]]
  न कामकारः
  [[२९७]]
  न तत्कुलीनश्च
  [[७३]]
  न कामान
  ९६ न तथास्ति
  [[३३०]]
  न कालः कपिराजेन्द्र
  [[१४५]]
  न तात मन्त्रे
  [[४३]]
  न किञ्चिदभिधातव्यं
  [[३४९]]
  न तात मोह
  [[२२६]]
  न कुम्भकर्णेन्द्र जितो
  [[४०]]
  न तु मित्र
  [[४४]]
  न कुम्भकर्णो
  [[२९३]]
  न तु सत्पुरुषा
  [[२०७]]
  न कुम्भकर्णः काकुत्स्थं
  [[२००]]
  न ते ददृशिरे
  [[२६०]]
  न कुलेन
  [[३००]]
  न स्वस्य ब्रुवतो
  [[६६]]
  [[३३]]
  पुट- संख्या
  पुट- संख्या
  न त्वामिच्छाम्यहं
  [[४८]]
  न मेsसि
  [[९२]]
  न त्वामुत्सहते
  [[११३]]
  न मे दुःख
  [[१९]]
  न त्वं सुभ्रः
  [[३६१]]
  न मे खानं
  [[३६९]]
  न दर्शयति
  [[९५]]
  न मे स्वगों
  [[३५४]]
  न दुष्प्रापा
  [[२५६]]
  नमो नमः
  [[२८४]]
  न दूतान्नन्ति
  [[९१]]
  न रमे
  [[२४९]]
  नद्यश्च विमलाः
  [[३६२]]
  नरान्तको
  [[२०७]]
  ननन्द हत्वा
  [[२०६]]
  नरान्तको वानर
  [[२१७]]
  न नश्यन्तमुपेक्षेयं
  [[४७]]
  नरा मोदक
  [[४१२]]
  न नः क्षमं
  [[२६]]
  न लक्ष्मणसमो
  [[१५०]]
  न पर पापमादत्ते
  [[३२९]]
  नव नागसहस्राणि
  [[४१२]]
  न पर्यदेवन्
  [[४२८]]
  न वाक्य
  [[२२०]]
  न पिबेन्मधु
  [[३७]]
  न वादान्नापि
  [[६४]]
  न प्रमाणीकृतः
  [[३३२]]
  न वासवस्यांकगतो
  [[४०]]
  न प्रहर्तु
  [[२७०]]
  न विषादस्य
  [[२७१]]
  न भवत्यम्बु
  [[४६]]
  न वृथा ते
  [[३३१]]
  न भवन्तं
  [[६४]]
  न व्यपत्रपसे
  [[२९८]]
  नम उपाय
  [[२८५]]
  न व्याधिजं
  [[४२८]]
  न मया मोक्ष्यसेऽद्य
  [[१३२]]
  न शक्यमीदृशं
  [[७१]]
  न मर्षयति
  [[१९६]]
  न शक्यं सौप्तिकं
  [[११२]]
  नमस्तमोभि
  [[२८५]]
  न शनवमन्येत
  [[११६]]
  नमः पद्मप्रबोधाय
  न श्रुतं वीर्य
  [[३०४]]
  नमः पूर्वाय
  [[२८४]]
  न श्लेषमुपगच्छन्ति
  [[४६]]
  न मुनोयं
  [[२७४]]
  नष्टौ जसो
  [[११४]]
  D. Y. V.
  [[३४]]
  पुट- संख्या
  पुट- संख्या
  न सम
  [[२७५]]
  नावज्ञा तेषु
  [[२२६]]
  न सर्वे भ्रातरस्तात
  [[७३]]
  नावज्ञा रिपवे
  [[१६४]]
  न स संतप्यते
  [[३५]]
  नाशक्नोत्
  [[२७७]]
  न सान्ना
  [[९५]]
  नाशयत्येष वै
  [[२८५]]
  न स्म हत्वा
  [[२४२]]
  नाशय त्वमिमानद्य
  [[१८४]]
  न स्वभावेऽवतिष्ठन्ते
  [[२९]]
  नासि कच्चिदमित्राणां
  [[१०५]]
  न स्वयं त्वं च
  [[२९३]]
  नास्ति मे
  [[३२९]]
  न हि पश्यामि
  [[३९८]]
  नाहमस्मि
  [[३०५]]
  नामिर्नान्यानि
  [[४४]]
  निकुम्भकुम्भौच
  [[४]]
  नाघातयत्तदा
  [[९३]]
  निकुम्भाग्रज
  [[२३१]]
  नाचिन्तयत
  [[३४९]]
  निकुम्भिला
  [[२४५]]
  नात्मनस्तानि
  [[१४६]]
  निकृत्तचाप
  [[१७३]]
  नादेयं पर्वत
  [[६]]
  निकृत्तबाहुः
  [[२०५]]
  नानापताका
  [[१६४]]
  निगृह्य राजा
  [[४२]]
  नानाभरण
  [[४२३]]
  निजवान
  [[२५१]]
  नानारत्नमये
  [[४२७]]
  नित्यपुष्पा
  [[४२८]]
  नानारुधिर
  [[२९०]]
  नित्यमन्योन्यं
  [[४४]]
  नानिमित्तो
  [[२८८]]
  निनाय वेगाद्धिमवन्तमेव
  [[२३०]]
  नान्यं युद्धात्प्रपश्यामि
  [[१६२]]
  निपपात सह
  [[२९२]]
  नाभिपन्नमिदानीं
  [[१९०]]
  निपपातान्तरिक्षाच्च
  [[२९२]]
  नायमर्थस्तथा
  [[२३९]]
  निपातितमहावीरा
  [[१७५]]
  नायं प्रेतत्वमापन्नः
  [[२७४]]
  निपात्यमानेषु
  [[२०७]]
  नायं विनष्टो
  [[२९४]]
  निपात्यमानेषु च
  [[२१७]]
  नालं युद्धाय
  [[१९९]]
  निपात्यमानेषु च
  [[२२५]]
  [[३५]]
  पुट-संख्या
  पुट-संख्या
  निपीड्याभिप्रवेक्ष्यामि
  [[१२९]]
  निर्मलेन सुधौतेन
  [[१६०]]
  निभृतः प्रणतः
  [[३१८]]
  निर्ययौ कुम्भकर्णस्तु
  [[१९९]]
  निमित्तानि च
  [[२८७]]
  निर्ययौ नगरान्तूर्ण
  臭婆
  निमित्तानि च
  निर्वृत्तस्त्वत्कृतः
  [[३०४]]
  निमित्तानि च धन्यानि
  [[१०]]
  निलयं जग्मुः
  [[१६८]]
  निमित्तानि च भूयिष्ठं
  [[२८१]]
  निवर्तय रथं
  [[२८१]]
  निमित्तानि निमित्तज्ञो
  [[९८]]
  निवर्तयैनमुद्योगं
  [[३२३]]
  निमित्तान्यनुपश्यामि
  [[२५१]]
  निवातकवचानां
  [[३०२]]
  निमेषस्ते ऽभवत्
  [[३४६]]
  निवार्य शरजालानि
  [[१६८]]
  निम्नेषु वनदुर्गेषु
  [[११]]
  निवेदयत मां
  [[५५]]
  नियतं भावि
  [[३९६]]
  निवेशश्च यथा
  [[१०२]]
  नियुतं रक्षसामत्र
  निशम्य वाक्यं
  [[३२३]]
  निरनुक्रोशना
  [[२४८]]
  निशाचरेन्द्रस्य
  [[३९]]
  निरयेष्वेव पतनं यथा
  [[१८५]]
  निश्चितं जीवित
  [[२९५]]
  निरस्यमानो
  [[२७७]]
  निश्चेष्टाः क्षत्रियाः
  [[४]]
  निरायुधानां
  [[१९९]]
  निषसादासने
  [[२५९]]
  निरुत्साहस्य दीनस्य
  [[३]]
  निषेवेनात्मवान्
  [[१८८]]
  निर्गतां
  ३ ० ३
  निष्क्रमो
  [[२२५]]
  निर्गुणः
  [[२४८]]
  निष्टनन्निब
  [[२५५]]
  निर्जिता जीवलोकस्य
  [[३२७]]
  freeसर्प महाघोषं
  [[१२]]
  निर्जितासि
  [[३२७]]
  निःश्वसंतौ यथा
  [[१५०]]
  निर्ददाह
  [[२६७]]
  निः संज्ञावप्युभावेतौ
  [[१४९]]
  निर्दहिष्यामि
  [[१६४]]
  निहत्य तां
  [[२६३]]
  निर्दह्यमानः
  [[१७२]]
  निहत्य रामं सह
  [[१९३]]
  पुट- संख्या
  निहत्य रावणं
  [[१०]]
  नोत्सहे
  पुट-संख्या
  [[३३८]]
  निहनिष्यति
  [[२८०]]
  नौपथोऽपि च
  [[६]]
  निहन्म्यहं
  [[९३]]
  प
  निहन्यादन्तरं
  [[६०]]
  पङ्कदिग्धस्तु
  [[३८८]]
  नीरुजो निर्गुणो
  [[३६१]]
  पञ्चांगुली
  [[३९]]
  नीललाघव संभ्रान्तं
  [[१७१]]
  पण्डित शास्त्रतत्वज्ञो
  [[१२३]]
  नीलेन सह
  [[१६०]]
  पण्डिता हि
  [[७३]]
  नृशंसानार्य
  [[३३५]]
  पतन्तीं संस्कृत
  [[३३४]]
  नेमं मोक्षयितुं
  [[१५७]]
  पताकालंकृत
  [[१६०]]
  नेयमईति
  [[३५०]]
  पताकाच
  [[२८९]]
  नैकयज्ञ विलोप्तारं
  ३.२
  पतितैः पर्वत
  [[२१७]]
  नैकस्य हेतोः
  [[२३४]]
  पतितं तं
  [[२५४]]
  नैकान्त विजयो
  [[२९५]]
  पतिव्रता धर्म
  [[३००]]
  नैतच्छिथिलया
  [[२४८]]
  पतिव्रतानां
  [[३०३]]
  नैतत्किंचन
  [[१४५]]
  पतिव्रतायाः
  [[२९९]]
  नैतन्मनसि
  [[१९१]]
  पदवी देवतानां
  [[१३६]]
  नैराश्यमुपागन्तुं
  [[२७५]]
  पद्मपत्र
  [[२६७]]
  नैराश्यात्स्त्रीलधुत्वाच
  [[१९५]]
  पन्नगप्रतिमै भीमः
  [[१७०]]
  नैव रात्रं न
  [[१९०]]
  पपात ज्वलन
  [[३३४]]
  नैव वाचा न
  [[३४९]]
  पपात तस्मिन्
  [[२०५]]
  नैव संभाषितुं
  [[१०१]]
  पपात रुधिर
  [[२६५]]
  नैव साम्ना
  [[२४४]]
  पपात सहसा
  [[३९७]]
  नैवायं वानरान्
  [[२०४]]
  पपान स्यन्दने
  [[२९२]]
  नैवार्थेन
  [[२९७]]
  पफाल हृदयं
  [[२६७]]
  [[३७]]
  पुट- संख्या
  पुट- संख्या
  परनागाश्ववृन्दानां
  [[२९०]]
  परीक्ष्य च ततः
  [[६२]]
  परममुपलभन्मनः प्रहर्ष
  [[२५५]]
  परुषं विप्रिय
  [[१५४]]
  परस्परमभिक्रुद्धौ
  [[२८८]]
  परेतकल्पा
  [[४९]]
  परस्परमभिमुखौ
  [[२८९]]
  परेषां सहसावज्ञा
  [[३५]]
  परस्परवधे
  [[२८८]]
  परैर्वा
  [[३९५]]
  परस्य वीर्य
  [[४२]]
  पर्यवस्थापयात्मानं
  [[१४५]]
  परखहरणे
  [[२५०]]
  पर्यवस्थापिता
  [[२००]]
  परस्वानां च हरणं
  पर्वताग्राणि
  [[९९]]
  पराकृतमपावृत्त
  [[१३२]]
  पलायनेन चोद्दिष्टाः
  [[२००]]
  पराक्रमस्य कालो
  [[२७२]]
  पलायन्तं प्रमत्तं
  [[२३४]]
  परीक्रमोत्साह
  [[२९४]]
  पशव्यश्चाप्यरोगश्च
  [[९७]]
  पराधीनेषु
  [[३३०]]
  पश्चादपि महाबाहो
  [[१८२]]
  परिक्रामति यः
  [[१२९]]
  पश्चार्धमिव लोकस्य
  [[१०१]]
  परिगृह्मोदकं
  [[९८]]
  पश्यतस्तां तु रामस्य
  [[३२७]]
  परिघाश्च शतघ्न्यश्च
  [[६]]
  पश्यतो मम
  [[२७४]]
  परिणीतोस्मि
  [[१०६]]
  पश्य संपद्यमानं
  [[१९६]]
  परित्यजेमां
  [[३३०]]
  पाणौ गृहीत्वा
  [[४१४]]
  परित्यक्ष्याम्यहं
  [[१५०]]
  पातयित्वा
  [[३७५]]
  परित्यक्ता मया
  [[८३]]
  पादयोः शकटं
  [[३१५]]
  परिमाणं च वीर्य
  [[१०२]]
  पादयोः शरणान्वेषि
  [[८३]]
  परिमोक्षं प्रहाराणां
  [[१३२]]
  पादुके ते
  [[३९६]]
  परिवार्य महात्मानौ
  [[१५०]]
  पापमारभते
  [[२४३]]
  परिस्तरणिकां
  [[३१५]]
  पापात्माऽयं
  [[२७१]]
  परीक्ष्यकारी
  [[६१]]
  पापानां वा
  [[३१९]]
  [[१८]]
  पुट- संख्या
  फुट संख्या
  पायत्येषः
  [[२८४]]
  पुरुषस्य हि
  [[४]]
  पार्श्वतः
  [[३२]]
  पुरुषात्पुरुषं
  [[६५]]
  पालयन् दक्षिणं
  [[११]]
  पुरोहितं पुरस्कृत्य
  [[४१०]]
  पावकार्चिः
  [[२६५]]
  पुष्कराक्ष
  [[३५१]]
  पाशस्सलिलराजस्य
  [[२१९]]
  पुष्पकेण
  [[३९८]]
  पाशहस्तात्
  ४४ पूजयामास
  [[२८५]]
  पितरो वसवस्साध्याः
  [[२८४]]
  पूजितान्
  [[२७]]
  पितामहसकाशं
  [[८४]]
  पूर्णचन्द्राननं
  [[३२०]]
  पितुर्भवनमासाद्य
  [[४१४]]
  पूर्ण वल्गुस्वराश्वमे
  [[१२]]
  पितृपैतामहं
  [[३८९]]
  पूर्णे चतुर्दशे
  [[३८८]]
  पितृमाहात्म्यसंयोगात्
  [[१७२]]
  पूर्ण शत
  [[२६२]]
  पिशाचान् दानवान्
  [[७७]]
  पूर्णघंटेः
  [[४१५]]
  पीठेष्वन्ये
  [[३३]]
  पूर्वद्वारे तु
  [[१२८]]
  पुण्यान्
  [[२७]]
  पूर्वात्समुद्रा
  [[४१५]]
  पुण्यैस्स्तवैश्वापि
  [[१६४]]
  पूर्व च भरते
  [[४०९]]
  पुण्यं यश्च
  [[४५२]]
  पूर्व चापरकार्याणि
  [[३५]]
  पुत्रकामश्च
  [[४४९]]
  पृच्छतां मधुरेणायं
  [[६३]]
  पुत्रो मे
  [[३०३]]
  पृच्छमानो
  [[६५]]
  पुनर्जातमिवात्मानं
  [[२०८]]
  पृथक्स्त्रीणां
  [[३३०]]
  पुनस्स युद्ध
  [[१४३]]
  पृथिवी वायुराकाशमापो
  [[९६]]
  पुनर्यत्रकता प्राप्ताः
  [[२२]]
  पृदाज्येन
  [[३१५]]
  पुनः पश्यन्ति
  [[२६२]]
  पृषदाज्येन
  [[३२५]]
  पुरस्योपनिविष्टस्य
  [[१६२]]
  पौण्डरीकाश्वमेधाभ्यां
  [[४२७]]
  पुरा शरान्
  पौरुषाचदनु
  [[३२४]]
  [[३९]]
  पुट-संख्या
  पुट- संख्या
  पौरुषे चा
  [[२४७]]
  प्रतिकर्म च रामस्य
  [[४१०]]
  पौरुषेण तु
  [[२२०]]
  प्रतिकर्म च सीतायाः
  पौरुषं विक्रमो
  [[४२४]]
  प्रतिप्रविष्टे
  [[१४६]]
  प्रकम्पयन्नाग
  [[१६४]]
  प्रतिलोमानुलोमं
  [[१५२]]
  प्रकृत्या धर्मशील
  [[८९]]
  प्रतिष्ठितां द्वादशभिः
  [[१४८]]
  प्रकृत्या राक्षसास्सर्वे
  [[१५८]]
  प्रतिसंदिश
  [[३२०]]
  प्रकृत्या राक्षसेन्द्रस्य
  [[५८]]
  प्रत्यभाषत
  [[८३]]
  प्रकृत्या ष
  [[१८३]]
  प्रत्ययं गच्छ
  [[३३०]]
  प्रख्यातस्या
  [[३२७]]
  प्रत्ययार्थं तु
  [[३५०]]
  प्रचकू राक्षसे
  [[३१५]]
  प्रत्यक्षं गच्छ
  [[३२०]]
  प्रचुक्रुशुः
  [[३३४]]
  प्रत्युद्ययौ
  [[४००]]
  प्रच्छन्नहृदया
  [[४४]]
  प्रथमं मरणं
  [[१०८]]
  प्रच्छादयन्तं
  [[१६८]]
  प्रदर्शनं च
  [[१५६]]
  प्रजगुर्देवगन्धर्वाः
  [[४१३]]
  प्रदक्षिणावर्त
  [[२२७]]
  प्रजाना भक्षणं
  [[१८३]]
  प्रदक्षिणं ततः
  [[१५९]]
  प्रजाभिस्सह
  [[१८३]]
  प्रदाय चोदकं
  [[३१५]]
  प्रणताश्च
  [[३२३]]
  प्रदेहि सुभगे
  [[४२४]]
  प्रणम्य देवताभ्यश्च
  [[३३३]]
  प्रदोषे वार्ध
  [[२२६]]
  प्रणम्य बहुमानाच्च
  [[३७०]]
  प्रधर्षयितुं
  [[३५०]]
  प्रणम्य शिरसा
  [[४४]]
  प्रधानं साधकं
  [[४४]]
  प्रणम्य शिरसा
  [[१९८]]
  प्रभवन्तं पदस्थं
  [[१२३]]
  प्रणिधाय हि
  [[६२]]
  प्रभवश्चाप्ययश्च
  [[३४५]]
  प्रतपन्तमिवादित्यं
  [[४०९]]
  प्रभवं निधनं
  [[३४६]]
  प्रतापवान्
  [[२९४]]
  प्रमथ्येन्द्रजितः
  [[२५४]]
  s
  पुट- सरुया
  पुट-संख्या
  प्रमाणं
  [[२४७]]
  प्रहर्तुं त्वयि
  प्रययौ पश्चिमद्वारं
  [[१५९]]
  प्रहतु मायया
  [[५९]]
  प्रययौ पुरुषव्याघ्रः
  [[४१२]]
  प्रहर्षमर्युवश्च
  [[२०६]]
  प्रययौ रथमास्थाय
  [[४११]]
  प्रहर्षमुपनीताश्च
  [[२००]]
  प्रयातश्च गता
  [[२००]]
  प्रहर्षयुक्ता
  [[२२५]]
  प्रलोभ्यमानं
  [[३४९]]
  प्रहर्षेणावरुद्धा
  [[३१८]]
  प्रवादस्सत्य
  [[३०३]]
  प्रहस्त देवाश्व
  [[४१]]
  प्रविशत्वप्रमेयात्मा
  [[१२८]]
  प्रहस्त प्रतियोद्धा
  [[१२८]]
  प्रविश्य लङ्कां
  [[९०]]
  प्रहस्त राजा च
  प्रविश्य लङ्कामनिशं
  [[१२२]]
  प्रह्लादबलवृत्रघ्नं
  [[२३१]]
  प्रविष्टरशत्रु सैन्यं
  [[६०]]
  प्रागल्भ्याद्वाक्
  [[१८९]]
  प्रविष्टासु
  [[३२५]]
  प्राञ्जलिर्भरतो
  [[४००]]
  प्रशमश्व क्षमा
  [[९४]]
  प्राण संशय
  [[२५०]]
  प्रशास्तु
  [[३९४]]
  प्रादुर्बभूवुः
  [[२७९]]
  प्रसन्नवदनं
  [[६६]]
  प्राप्त चारित्र
  [[३२८]]
  प्रसन्नाश्च दिशस्सर्वाः
  [[१२]]
  प्राप्तुं लक्ष्मण
  [[९५]]
  प्रसन्नास्सुरसाश्चापो
  [[१५]]
  प्राप्नुवन्ति
  [[३४६]]
  प्रसह्य तस्यैव
  [[२२५]]
  प्राप्य राज्य
  [[३५१]]
  प्रसादयामि
  [[३७०]]
  प्रायेण गतसत्वानां
  [[१४९]]
  प्रसाध्य
  [[२८]]
  प्रासं समुद्यम्य
  [[१६५]]
  प्रसीद जीवे
  [[२७]]
  प्रियमेतदुपश्रुत्य
  [[३१८]]
  प्रहतं हि मया
  [[१६९]]
  प्रियहित
  [[२५१]]
  प्रहरन्तं
  [[२६०]]
  प्रियाख्यानस्य
  [[३९०]]
  प्रहरन्ति च रन्ध्रेषु
  [[६२]]
  प्रियाप्रियतरं
  ર
  [[४५]]
  पुट- सरुया
  पुट-संख्या
  प्रियाप्रिये सुखं
  [[३४]]
  बभौ वृतो
  [[१६४]]
  प्रीतियुक्तस्तु
  [[३६९]]
  बलमस्य हतं
  [[१०७]]
  प्रेत कार्याणि
  [[२५०]]
  बलमुख्यैश्व
  [[३९६]]
  प्रेषितस्ते यदा
  बद्धवैराश्च पापाच
  [[३३८]]
  बलवन्त इहागत्य
  [[१२२]]
  व
  बलस्य परिमाणं च
  [[५]]
  [[६३]]
  बलस्य यदि
  [[२४१]]
  बद्धस्त्वं कालपाशेन
  [[२५०]]
  न
  [[३७]]
  बद्धाजलिपुटा
  [[३३३]]
  बलान्परिक्षिप्तमिदं
  [[४१]]
  बद्धांजलिपुटं दीनं
  [[८०]]
  बलाद् गृहीतो
  [[१०६]]
  बद्धौ तु वीरौ
  [[१४४]]
  बलाद्धि विवृणोत्येव
  [[६६]]
  बद्धं कालस्य
  [[४५]]
  बलान्यपरिमेयानि
  શુ
  बन्धुभावादभिहितं
  [[१९१]]
  बलौघं च
  [[९८]]
  बभञ्ज
  [[२७१]]
  बलौवं संविभज्येम
  [[१००]]
  बभञ्ज चर्या
  [[२०६]]
  बलं च तद्वै
  [[93]]
  बबन्ध शरवर्षेण
  [[१४४]]
  बल समस्तं
  [[२६६]]
  बभूव तुमुलं
  [[२६८]]
  बहुस्नेहो बहु
  [[९७]]
  बभूव द्विगुणं
  [[२७९]]
  बहूनि नाम
  [[३९७]]
  बभूव योधनं
  [[१४५]]
  बह्वेन कामयानस्य
  [[१९३]]
  बभूव हृष्टः
  [[२५३]]
  बहूच्यो विमितयो
  [[२२१]]
  बभूवुर्बलवन्तो
  [[१६१]]
  बाण महेन्द्र
  [[१६७]]
  बभूवुर्वा
  [[३६२]]
  बालवृद्धावशेषां
  [[१५८]]
  बभूवुस्तानि
  [[२२७]]
  बालस्त्वमसि
  [[२२०]]
  बभूवुस्तेन घोषेण
  [[२००]]
  बालिश. खलु
  [[३५०]]
  बभूवुस्स्वस्थ
  [[२८८]]
  बालेन विष्णुना
  [[२२०]]
  D. Y. vi.४२
  पुट-सख्या
  पुट- संख्या
  बालोयमिति
  [[२२०]]
  भ
  बालो वा यदि
  भक्तया रामस्य
  [[४५६]]
  [[1]]
  बाहुभ्यां
  [[३५४]]
  भग्नदर्पस्तदा
  [[१७९]]
  बिभेद हृदयं
  [[२९२]]
  भग्नाग्रशल्याः
  [[२२१]]
  बुद्धया
  [[३१९]]
  भग्नानां वो न
  [[१९९]]
  बुध्यते सचिवान्बुध्या
  [[१८७]]
  भजते
  [[१८७]]
  वृन्दान्युत्सार्यमाणानि
  [[३२२]]
  भयात् प्रदुद्राव
  [[२७३]]
  ब्रवीमि क्रियता
  [[१४२]]
  भयेन प्रावृत्त
  [[२६४]]
  ब्रह्मणा निर्मित
  [[२९०]]
  भयं न पश्यामि
  [[३२]]
  ब्रह्मणा निर्मितं
  [[४१७]]
  भरतस्य वचः
  [[४०९]]
  ब्रह्मदण्डप्रकाशान्
  [[१७९]]
  भरतेन च कैकेयी
  [[४४९]]
  ब्रह्मदत्तवरो
  [[२२२]]
  भरतेन महाबाहो
  [[१३४]]
  ब्रह्म दत्तास्ति
  [[२०८]]
  भरते राज्यमावेश्य
  [[१३५]]
  ब्रह्मदत्तं महा
  [[२९०]]
  भर्तृ पिण्डस्य
  [[२६६]]
  ब्रह्मर्षीणां कुले
  [[२३५]]
  भर्तृ भक्ति
  [[३२१]]
  ब्रह्मशापाभिभूतेऽथ
  [[१८४]]
  भर्त्सयामास
  [[१०४]]
  ब्रह्मालयं शङ्कर
  [[२२९]]
  भवतस्तेजसा
  [[४०१]]
  ब्रह्मेशानाच्युते
  [[२८५]]
  भवत्प्रभावाद्
  [[१५६]]
  ब्राह्मणाच
  [[३९९]]
  भवद्रतं च मे
  [[८३]]
  ब्राह्मणाः क्षत्रिया
  [[४२८]]
  भवद्भिरहमत्यर्थं
  [[३४]]
  ब्राह्मणेभ्यो
  [[३५१]]
  भवदुभिर्मध्यत
  [[३५]]
  ब्राह्मणास्त्रेण
  [[२२१]]
  भवन्तमासाद्य
  [[२९५]]
  ब्राह्मणास्त्रेण
  [[९६]]
  भवन्ति युधि
  [[१४९]]
  माझया
  [[३१५]]
  भवन्तौ वानरं
  [[२०२]]
  पुष्ट- संख्या
  पुट- संख्या
  भवान्नारायणो
  [[३४५]]
  agrts गतैश्वर्य
  [[१३६]]
  भवांश्च धर्म
  [[२३९]]
  भ्रातरं दीनवदनं
  [[१५०]]
  भविष्यत्यावृता
  [[१००]]
  भ्रातरं निहतं
  [[२१३]]
  भवेन्मम सुख
  [[३९५]]
  भ्रातरं संपरिष्वज्य
  [[१९८]]
  भक्षयिष्यति
  [[२६३]]
  भ्रातुस्स्नेहो
  [[२७०]]
  भाग्य वैषम्य
  [[३१९]]
  भ्रातृभिरसहितः
  [[४२८]]
  भाति राक्षस राजो
  [[२६६]]
  भ्रातृ रूपो हि
  [[३०५]]
  भारद्वाजाश्रमं
  [[३८८]]
  आतॄणां
  [[३९५]]
  भावमस्य तु विज्ञाय
  [[६३]]
  भ्रात्रा विषमशल्येन
  [[२४९]]
  भास्करो
  [[२८९]]
  भ्रंशिता
  [[३०१]]
  भास्वते सर्व
  [[२८५]]
  म
  भिण्डिपालैश्च
  [[१४३]]
  मकराक्षश्च
  [[३७५]]
  भित्वा शरीरं
  ४ १
  मकुटे नापवृत्तेन
  [[२९३]]
  भिन्नः शक्त्या
  [[२७८]]
  ममा चोत्सङ्गिनी
  [[१४८]]
  भीमायुधं
  [[१६३]]
  मच्छरैस्त्वं
  [[१३७]]
  भीरुप्रवादाः
  [[१९९]]
  मणि प्रवर
  [[४२४]]
  भूतानां स्थावराणां
  [[१३९]]
  मणिविद्रुम वैडूर्य
  [[५]]
  भूतिकामश्च मे
  [[१६१]]
  मण्डलानि
  [[१३२]]
  भूतैर्वृतो भाति
  [[१६५]]
  मण्डलानि च
  [[२८८]]
  भूत्वा शकुनयस्सर्वे
  [[१२७]]
  मत्कृते विप्रयुक्ता
  [[३६१]]
  भूमिस्तस्य
  [[२७५]]
  मत्तः शोणित
  [[२०४]]
  भूय एवार्दयत्
  [[२७९]]
  मत्तः शोणित
  [[२०]]
  भेदे सांत्वे
  [[२१९]]
  मस्त्रियाख्यान कस्य
  [[३१८]]
  भ्रमन्तीं
  [[२६२]]
  मत्प्रियेष्वनु
  [[३६१]]
  [[१४]]
  पुट- संख्या
  मदधीनं तु
  [[३३०]]
  मम हेतोः
  पुष्ट- संख्या
  [[३६१]]
  भङ्गाहु
  [[२७०]]
  ममापि तु
  [[७]]
  मध्ये वानरमुख्यानां
  [[८५]]
  ममैतदिदं
  [[३८८]]
  मध्यं मे
  [[१२५]]
  मया तु मोदितस्य
  [[२०४]]
  मनुष्येभ्यो
  [[१८०]]
  [[३००]]
  मन्त्र कर्म नियुक्तानि
  मयेन मायाविहिताम्
  [[२७०]]
  मन्त्र मूलं हि
  [[२१]]
  मयैस्नायते
  [[३१९]]
  मन्त्रयन् राम
  [[४११]]
  मयैवं नोक्तपूर्व
  [[१८४]]
  मन्त्र वेद विदो
  [[३७]]
  मरणान्तानि
  [[२९६]]
  मन्त्रिणो यत्र
  [[२२]]
  मर्षयेतचिरं सीते
  [[३२९]]
  मन्त्रिभिर्हित संयुक्तः
  [[२१]]
  महांति च निमित्तानि
  [[१२]]
  मन्त्रे व्यूहे
  [[५८]]
  महा चर्मणि
  [[२६६]]
  मन्दस्मितेत्येव
  [[१४८]]
  महात्मा बलसंपन्नो
  [[३१३]]
  मन्युशल्यं
  [[२२६]]
  महादेव चच
  [[३५४]]
  मम चक्षुष्पथं
  [[२४२]]
  महा नादान् विमुञ्चन्ति
  [[१६]]
  मम चापश्यतः
  [[२९]]
  महानेष वरः
  [[३६८]]
  मम चाप्यन्तरात्माऽयं
  ८ महा विमर्दं समरे
  [[२३२]]
  मम चेदं मतं
  [[२४२]]
  महावीर्य
  [[२९८]]
  मम पुत्रो
  [[२६४]]
  महार्णवास्तनित
  [[१६४]]
  मम पृष्टं
  [[२७५]]
  महा सनो
  [[४२०]]
  मम भक्तिश्च
  [[३३२]]
  महार्ह शयनोपेत
  [[२९३]]
  मम भार्या
  [[२७५]]
  महार्हाभरणोपेतां
  [[३२२]]
  मम वर्णों
  [[१४८]]
  महीं विजयते
  [[४४९]]
  मम शल्यम्
  [[२५७]]
  महेन्द्र वैवस्वत
  [[१६५]]
  पुट-संख्या
  पुट-संख्या
  महेन्द्रो धनदः
  [[२८४]]
  मुदान्विता
  [[२६८]]
  महेश्वरः
  मुमोच बापं
  [[३२९]]
  महोदर महापा
  [[२०८]]
  मुहूर्तमभवत्
  माता इव
  [[१७९]]
  मूर्खमत्यर्थ
  ४ ३
  मातले पश्य
  [[२८६]]
  मूढः प्रगतभो
  [[39]]
  मानुषा वानरा
  [[१२२]]
  मूर्ध्निस्थास्याम्यहं
  [[૦૭]]
  मानुषं वपुरास्थाय
  [[२९८]]
  मृगीवोत्फुल्लनयना
  [[३२७]]
  मान्यो गुरु
  [[१८९]]
  मोक्षितौ च
  [[२५०]]
  मांस शोणित
  [[८४]]
  मोक्षितं भ्रातरं
  [[२७०]]
  मायया संवृतस्तत्र
  [[१४४]]
  मोक्ष्यसे शोकजं
  [[१९२]]
  माया बलादिद्रजिता
  [[१५८]]
  मैंदश्च द्विविदः
  [[१५]]
  मारीच
  [[३०४]]
  मैथिलीरूप
  [[२१४]]
  मार्गः सत्पुरुषः
  [[३९९]]
  मैवं भूस्त्यज
  मा विषाद
  [[२७४]]
  य
  मा विषादं कृथा
  [[२४९]]
  यच्च फल्गुबलं
  [[१२]]
  माहेश्वरेण
  [[२५४]]
  यच्च महुवनं
  [[४२४]]
  मित्रकार्यं
  [[३७२]]
  यज्वनो महिषीं
  [[१४८]]
  मित्रभावेन
  [[७०]]
  यज्ञ शत्रुश्च
  [[३७५]]
  मित्रैर्वापि
  [[२१]]
  यत्कर्तव्यं
  [[३२७]]
  मिथ्यापवादो
  [[३३२]]
  यत्त्वमार्य
  [[८२]]
  मुक्ता वैडूर्य
  [[४१४]]
  यत्त्वं रथमिमं
  [[२८२]]
  मुक्ता शूरस्य
  [[२७०]]
  यत्रायं निहतः
  [[२७४]]
  मुखेन मुख
  [[२५३]]
  यत्तु कार्यं
  [[३७२]]
  मुख्यैर्यज्ञेः
  [[११८]]
  यत्त शक्यं बलवता
  [[१९४]]
  पुट- संख्या
  फुट - संख्या
  तु शक्यं वयस्येन
  [[१५४]]
  यदहं सा च
  [[१९]]
  यत्र सागर
  [[३७५]]
  यदातु रामस्य
  [[३५]]
  यत्रायं निहतः
  [[२७५]]
  यदा प्रभृति
  [[२८]]
  यत्रैतदिन्दु प्रतिमं
  [[१६५]]
  यदा च शस्त्र
  [[२७९]]
  यत्समानो
  [[१७९]]
  यथा मे तनयो
  [[३०२]]
  यथाऽस्ति
  [[२३९]]
  यदा ह रामो
  [[३२१]]
  यथागमं
  [[१८७]]
  यदि दोषो
  [[६२]]
  यथा तातं
  [[१५६]]
  यदि दुष्टो
  [[६३]]
  यथान्येपि
  [[३३३]]
  यदि धर्मेण
  [[२३९]]
  यथापसव्यं
  [[२८६]]
  यदि धर्मों
  [[२४३]]
  यथा पूर्व
  [[४६]]
  यदि पञ्चत्वमापन्नः
  [[१५०]]
  यथाप्रत्यूष
  [[४१५]]
  यदि पूर्वोपकारस्तु
  [[२०५]]
  यथा मधुकर
  [[४६]]
  यदि सत्स्यात्सतां
  [[२४१]]
  यथा मां शुद्ध
  [[३३]]
  यदिहानन्तरं
  [[२९५]]
  यथा मे हृदयं
  [[३३३]]
  यदिहास्य प्रियाख्यातुः
  [[२]]
  यथाई पूजिता
  [[४२५]]
  यदीन्द्रवैवस्त
  [[१७५]]
  यथा शक्ति
  [[६६८]]
  यदुक्तं तत्र
  [[६५]]
  यथा शरदि
  [[४६]]
  यद्यधर्मो न बलवान्
  [[१६६]]
  यथा सैन्येन
  [[९०]]
  यद्यधर्मो भवेत्
  [[२३९]]
  यथैव स्तावरं
  [[२३९]]
  यद्यस्मान्मनुजेन्द्र
  [[४०८]]
  यथोक्तास्तपसा
  [[१८०]]
  यद्यहं गात्र
  [[३३०]]
  यथोक्तास्तपसा
  }}
  यद्यहं ते न
  [[३३१]]
  यदज्ञानान्मया
  [[२०७]]
  यद्या विशसि
  [[१४१]]
  यदर्थमभियुक्ता
  [[११६]]
  यद्विना भरतं
  [[३९५]]
  यन्त्रैरुपेता बहुभिः
  पुट- संख्या
  [[६]]
  -*
  [[४७]]
  पुट- संख्या
  यस्यापराधान्
  [[१३०]]
  यन्त्र दर्पात्
  [[२९३]]
  यस्यार्थास्तस्य
  [[२४३]]
  यन्निमित्तं हि
  [[२३८]]
  यस्यार्थस्तस्य काम
  [[२४३]]
  यन्मया धार्मिकः
  [[२०७]]
  यस्यार्थास

5
यन्मया न
[[१५४]]
यस्यार्थाच
[[२४३]]
यशश्व पुण्यं
[[१९६]]
यस्येदृशं
[[४३]]
यश्च वो
[[२३१]]
यस्स्वपक्षं
[[२४८]]
यश्चास्ति
[[२१०]]
यास्तु धर्मार्थ
[[२९४]]
यश्चैष चापासिशरौ
[[१६५]]
याच्यमानस्तु सुबहुशो
[[२४५]]
यश्चष जाबूनद
[[१६५]]
यातुधाना दुराधर्षा
यश्ष नानाविधघोर
[[१६५]]
यातु वानर वाहिन्या :
[[११]]
यश्चैष विध्यास्तमहेन्द्रकल्पो
[[१६४]]
या त्वं विरहिता
[[३२६]]
यश्चैष शक्त्या
[[१७५]]
यादृशं राक्षसेन्द्रस्य
[[२६५]]
यचैष शूलं
[[१६५]]
यानि कर्मापदानानि
[[८४]]
यशृणोति
[[४४८]]
या मयासीन्न
[[३०१]]
यस्त्वं स्वजन
[[२४८]]
यावदावर्तते
[[४०९]]
यस्त्वा पश्यामि
[[४०१]]
यावद्धि
[[४२]]
यस्त्वां सपुत्रं
[[१८०]]
यावद्विक्रमितुं
[[२१७]]
यस्मादर्थाः
[[२३९]]
यावन्न गृह्णन्ति
[[४०]]
यस्मिन् जीवति
[[२२९]]
यावन्न दूरं
[[३९४]]
यस्य दण्डधरस्तेऽहं
[[१३६]]
यावन्न लङ्कां
[[३९]]
यस्य नास्ति
[[१९५]]
यास्त्वया
[[३०३]]
यस्य बाहुं
[[११९]]
यास्यामि बलम्
१ १
यस्य वाजेषु
[[२९०]]
याहमधैव
[[११०]]
[[४८]]
विषयाः
पुट-संख्या
या क्षमा
[[३३२]]
योऽसौ रथस्थो
[[१६४]]
युक्ता रामस्य
[[३२०]]
योगं च रक्षसां
[[१८७]]
युक्तो मुहूर्ती विजयः
योजयित्वा
[[४१०]]
युक्तं हय सहस्रेण
[[२१९]]
योधा नगररक्षायां
[[३३]]
युद्ध कालश्च
[[२८१]]
योधैश्चैवा
[[४१६]]
युद्धे कापुरुषैः
[[१९७]]
यो यो धारयते
[[२२९]]
युद्धे विक्रमतश्चैव
[[३२६]]
यो वज्रपाताशनि
[[२७६]]
युद्धोन्मत्तश्च
[[३७५]]
यो हि शत्रुमविज्ञाय
[[१८९]]
युयुत्सतानेन
[[२४५]]
यः कृतो
[[२५७]]
युयुत्सुरहम्
[[२८६]]
यः खल्वपि
[[३७]]
यूपाक्षश्च
[[३७५]]
येन चक्रो
[[२५४]]
रक्तांबरधरां
[[३४८]]
येन पूर्व
[[२९५]]
रघुकुलनृप
[[२९२]]
येन वैवस्वतो
[[१८३]]
रणे महान्
[[२९३]]
येन सर्वानरीन्
[[२८६]]
रणे राक्षस
[[२९३]]
येन सेन्द्र
[[२९४]]
रत्न कुम्भेन
[[४११]]
येषा नश्यत्ययं
[[२४३]]
रत्नैरधैश्व
[[३७१]]
येषां हर्षेण जानामि
रत्नौघात्
[[३१९]]
ये हन्यन्ते रणे
[[१३०]]
रथा रुदी
[[१६७]]
यैस्तौ तत्पुरुषौ
[[१५५]]
रथिनश्वाश्ववाहश्व
वैस्सायकैस्सालवराः
[[२०५]]
रथेनाति रथः
[[१७०]]
योऽयं विमर्देषु
[[३९५]]
रथेनांबुदनादेन
[[१७२]]
योऽसौ गजस्कन्ध
[[१६४]]
स्थितोऽहं
[[२२०]]
योsat नवार्कोपम
[[१६५]]
रथोद्वहनखिन्न
[[२८२]]
पुट- सख्या
पुट-संख्या
रथ शक्ति
[[२५३]]
राजन्न गर्जन्ति
[[१७२]]
रथस्थं रावण
[[१८५]]
राजशेषा कृता
[[१९७]]
रथं तस्य
[[१६८]]
राजासंश्रय
[[३१९]]
रथं प्रदक्षिणी कृत्य
[[१६०]]
राजा जयति
[[१४३]]
रथं समास्थाय
[[१६५]]
राजानमनुगच्छद्भिः
[[१९७]]
रमस्व कामं
[[३६]]
राजानमिममासाद्य
[[१९७]]
रमस्व कामं
[[१९२]]
राजानं रक्षसा
[[८५]]
रश्मिमन्तं
[[२८४]]
राजा वा राजमात्रो
[[१८७]]
रसातलं वा
[[८४]]
राजा सहार्थतत्वज्ञः
[[१८८]]
रक्षता तु मया
[[३२७]]
राज्ञः पादौ
[[३३]]
रक्षसा ऽपहृता
[[२४३]]
राजो वधं
[[२३१]]
रक्षसा वानराण
[[३३४]]
राज्यनाशं वने
[[२७१]]
रक्षास्यावाहयामास
[[१८४]]
राज्यमप्यहं
[[३९५]]
रक्षिता राक्षसैः
[[३४९]]
राज्यमुत्सृजता
[[२४३]]
रक्षोभिर्बहुभिः
[[३२२]]
राज्यं वा
[[३१८]]
रक्षोमायाप्रभावेन
[[१५७]]
रामचन्द्रेण निर्भिद्य
[[२९२]]
रक्षो वृष
[[२९४]]
राम तत्
[[१३७]]
राघवं लक्ष्मणं
[[२६४]]
रमपार्श्वम्
[[३१५]]
राघवस्तु रणे
[[१०५]]
राममाश्वासयन्
[[२७४]]
राघवस्य
[[३१४]]
राम राम महा बाहो
[[२८३]]
राघवस्य वचः श्रुत्वा
[[१७३]]
राम रावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव २८९
राघवेण भये
[[८३]]
रामरावणयोर्युद्धं विराम
[[२९०]]
राघवं च रणे
[[१८२]]
रामश्शोक
[[२९४]]
राघवं परिवार्यतः
[[१४६]]
रामस्य तु वचः
[[८२]]
D. Y. vii.
[[५०]]
पुट-सख्या
पुट संख्या
रामस्य वचनं
[[३१८]]
रावणस्थित एव
[[१३३]]
रामस्य वरदानाच
[[९७]]
रावणानुगमिष्यामि
[[११०]]
रामस्य व्यवसायं
[[१०२]]
रावणेन प्रणिहितं
[[७५]]
रामस्य शासनं
[[९२]]
रावणेन रणे
[[२७२]]
रामस्योपानयत्
[[३३३]]
रावणेनापनीतेषा
[[३४९]]
रामस्सर्वस्य
[[३६]]
रावणेर्हि विनाशेन
[[२५५]]
रामेण त्वद्विशुद्धयर्थं
[[३६०]]
रावणोऽपि महातेजा
[[१७१]]
रामे प्रसन्न
रावणोऽपि महातेजा प्राप्य
[[१७४]]
रामोऽपि सह
[[३१६]]
रावणोनाति वर्तते
[[३५०]]
रामं दृष्ट्वा
[[२७७]]
रावणं क्रुद्धमालोक्य
[[३६]]
रामं शुश्रूषता
[[३५९]]
रावणं च रणे
[[३५९]]
रामं शुश्रूषस्व
[[३६०]]
राणं च रिपुं
[[१५८]]
रावणश्च हतः
[[३१८]]
रावणं शक्ति
[[२७०]]
रावणस्तु शिर
[[२५५]]
रावणः क्रोध
[[२६९]]
रावस्तु सहामात्यो
[[१२५]]
रावणः परमक्रुद्ध
[[२७०]]
रावणस्य तदा रामो
[[२८९]]
रावणः प्राञ्जलिः
[[२५९]]
रावणस्य नृशंसस्य
[[७५]]
राक्षसाः परिरक्षेयाः
[[१०]]
रावणस्य बलं
[[८४]]
राक्षसं तु
[[१२५]]
रावणस्य रथे
१७४ राक्षसान वधे
[[८५]]
रावणस्य वचः
१६९ राक्षसानां विनाशाय
[[२६३]]
रावणस्य वच श्रुत्वा
[[१७६]]
राक्षसा राक्षसेन्द्रस्य
[[३२]]
रावणस्य विनाशाय
[[२८७]]
राक्षसाश्चापि तिष्ठन्तु
[[१८१]]
रावणस्य शिरः
[[२८९]]
राक्षसेनाह
[[१७६]]
रावणस्य हरन्
[[२९३]]
राक्षसेन्द्र सुता
[[२४९]]
पुट- संख्या
[[५१]]
पुष्ट- संख्या
राक्षसेन्द्रानुजश्चैव
[[१२९]]
लङ्कामालोकयिष्यामो
[[१३०]]
राक्षसो जिल्हाया
[[५९]]
लङ्कामीक्षस्व
[[३७३]]
राक्षसो जिह्वाया
[[७५]]
लङ्कायां लक्ष्यते
[[१८२]]
राक्षस्यः सह
[[२६३]]
लङ्कायां सौम्य
[[३१६]]
राक्षस्या नीचया
[[१३०]]
लङ्कायामतुलां
[[१२५]]
रुदतां वाहनानां
[[१२२]]
लङ्कास्थाsहं
[[३३१]]
रुद्धा च विवशा
[[५७]]
लङ्केश्वरः क्रोधवशं
[[१७३]]
रुद्धा चान्तःपुरः
[[३४९]]
लङ्केश्वयं ध्रुव
[[१४१]]
रुधिराक्तस्य
[[२९२]]
लज्जमानं
[[२५५]]
रुधिराक्किन्न
[[२५५]]
लज्जया त्ववलीयन्ती
[[३२४]]
रुरोदासाद्य
[[३२४]]
लब्धसंज्ञौ
[[१४५]]
रुक्षं श्रावयसे
[[३३०]]
लब्ध्वा कुलधनं
[[४२५]]
रोचते यदि
[[३१]]
लभते मनुजो
[[४४९]]
रौद्रं महेन्द्र
[[२५३]]
लक्षणं हि
[[२७५]]
रौद्ररशकट
[[१९९]]
लक्ष्मणस्तु ततः
[[२३४]]
ल
लक्ष्मणस्य च
[[४१०]]
लग्नमुत्कर्षतः लघुः कश्चित्
[[२६६]]
लक्ष्मणस्य च वीर्य
[[१०२]]
[[२७५]]
लक्ष्मणस्य ददौ
[[२७५]]
लघुनेव मनुष्येण
[[३३१]]
लक्ष्मणस्य प्रचिच्छेद
[[२६८]]
लङ्कां च सर्वां
[[९१]]
लक्ष्मणस्सायकान्
[[२६९]]
लङ्कां च सेनां
[[२००]]
लक्ष्मणानुचरस्तस्थौ
[[१६६]]
लङ्काद्वीपस्य
[[३०२]]
लक्ष्मणानुचरो
[[४२७]]
लङ्कानासादितुं
[[१०]]
लक्ष्मणाभिमुख
[[२७०]]
लङ्कापुरी निरालम्बा
[[६]]
लक्ष्मणेऽथ हनूमांश्च
[[१७१५३]]
पुट- संख्या
फुट - संख्या
लक्ष्मणेन सह
[[३६७]]
वज्रसार
[[२९१]]
[[३५४]]
वज्रालयं वैश्रवण
[[२२९]]
[[३६८]]
वज्रोपमा
[[४०]]
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा
[[१५७]]
वज्रं विष्टभित
[[२१९]]
लक्ष्मणे भरते
[[३२९]]
वदनमुदितपूर्ण
[[३२४]]
लक्ष्मणे वा महाबाहो
[[७५]]
वदन्त हेतु
[[२९४]]
लक्ष्मणोऽप्याददे
[[३५३]]
Tue
[[२४०]]
लक्ष्मणो व्यजनं
[[४११]]
वधश्च पुरुषव्या
[[११२]]
लक्ष्मणं च
[[३५९]]
वधस्तु रामस्य
[[४०]]
लक्ष्मणं परिवार्येह
[[२७१]]
वधाय रौद्रस्य
[[२३४]]
लक्ष्मणं प्रेषयास्माभिः
[[२३४]]
वधार्थ रावणाय
[[३४६]]
लाजैश्वावकिरन्ति
[[३१५]]
वन ते दाशरथेः
[[१९१]]
लीनया गगने
[[११२]]
वध्यन्ते पापकर्मणा
[[२४०]]
लुप्यते मे
[[९२]]
वध्यमाना
[[२५४]]
लोकलोभयितारं
[[३०२]]
वनौकसः प्रेक्ष्य
[[१८२]]
लोक हिंसा
[[३२०]]
वप्रेषूपलयन्त्राणि
[[५]]
लोकक्षयकरं
[[९९]]
वयं तु मानुषेणैव
[[१३०]]
लोकानां त्वं
[[३४५]]
वरदानं महेन्द्रेण
[[३८९]]
लोहितानि
[[२२७]]
वराभरणसंपन्ना
[[४२०]]
व
वरो दत्तो
[[१४५]]
वचनं नाम
[[६३]]
वरं तस्मै
[[९७]]
वचसा सांन्त्वयित्यैनं
[[८३]]
वर्जयन्नगराभ्याशंस्तथा
[[१२]]
बचो व्याहृत
[[२५०]]
वर्तते वेद
[[३१५]]
वज्रदंष्टश्व
[[३७५]]
ववन्दे प्रणति
[[४४०]]
[[५३]]
पुट- संख्या
पुट- संख्या
व
[[३२५५]]
वानरानब्रवीद्रामो
[[९३]]
वसता सीतया
[[३५९]]
वानरान् राजपुत्रौ
[[१८१]]
वसनो विरजे
[[१५७]]
वानरान् सत्वयित्वा
[[२१८]]
बसिष्ठो वामदेवश्च
[[४१६]]
वानरेन्द्रश्व
[[१२९]]
वसुधायाश्च
[[२९९]]
वानरैस्सह
[[६२९]]
बसेत सह
[[४४]]
वायव्यमादाय
[[२०३]]
वह वैश्रवणं
[[४०१]]
वायव्येन तदस्त्र
[[२२१]]
वक्ष्यामि वचनं
[[३४]]
वायसाः सङ्घशः
[[२९]]
वाक्यज्ञो वाक्य कुशलं
[[७५]]
वायुपुत्रं महावीर्यं
[[१७६]]
वाक्यमग्राम्य
[[१२७]]
वायुर्वहि
[[२८४]]
वाक्यं वचनसंपन्नो
[[६३]]
वायुसूनोस्सुहृत्वेन
[[१७४]]
वाक्यं विज्ञापयामास
""
वालिनश्च वधम्
[[६७]]
वाजितं विविधैः
[[२९१]]
वालि पुत्राय
[[४२४]]
वाजिभिश्च सुसंपूर्णो
[[५]]
वासवस्य
[[२९८]]
वाजिवारण संपूर्णा
[[६]]
वासवस्य वचः
[[१८४]]
वातश्च कलुषा
[[९९]]
वासोमि भूषण
[[४२५]]
वानरा एव
[[१३०]]
वाहि बात यतः
[[१९]]
वानरा घ्नन्तु
[[२५२]]
विकत्थनानि
[[१९९]]
वानराणां च तत्कर्म
[[४१३३]]
विकारस्तु भवेद्याधः
[[९६]]
वानराणां च नादेन
[[१७१]]
विकृप्यैरावताद्दन्तं
[[१८३]]
वानराणां क्षयं
[[१८४]]
विक्रमाद्विधमिष्यामः
[[१५९]]
वानराणामनीकेषु
[[२६५]]
विक्रमेण समानेष्ये
[[४]]
CC
वानरा दहशुस्सर्वे
[[१५५]]
विक्लवा नाम
[[१९७]]
वानराधिपतेर्वाक्यं
[[७०]]
विघूर्णमानो
[[१७४]]

पुट-संख्या
पुट-संख्या
विचेरतुश्च
[[१९९]]
विनद्य सुमहानाद
[[२७८]]
विजयस्तस्य
[[२७८]]
विनष्टे वा
[[४]]
विजयेतमही
[[४५३]]
विनायकाश्च
[[४५२]]
विजयं समनुना
[[१०]]
विनाशमनुपश्यामि
[[१२२]]
विजित्य शत्रून्
[[२१]]
विनाशस्तव
[[२९८]]
वित्रेसुस्सर्व
[[२७७]]
विनाशोऽयं
[[२०७]]
बिज्वराः
[[२५५]]
विनिक्षिप्य बलं
[[३४]]
विदार्यमाणाः
[[१४३]]
विनेदुरुचैः
[[२०६]]
विदितं मानुषं
[[१८०]]
विप्राकारप्रियः
[[१२९]]
विद्यते गोषु
[[४५]]
विप्रक्षमाणो
[[१७०]]
विद्यते स्त्रीषु
,"
विभीषणमिदं वाक्यं
[[३२२]]
विद्यास्वभिविनीतो
[[११५]]
विभीषणमिमं
[[३२६]]
[[३७५]]
विभीषणमुवाचेदं
[[३११]]
विद्रुतं वानरानीकं
[[१४५]]
विभीषण विधेयं
[[३१८]]
विधमिष्यति ते
[[१६९]]
विभीषण सहायास्ते
[[३१५]]
विधमिष्याम्यहं
[[१६८]]
विभीषणस्य च
[[४२३]]
विधवाहत
[[२६३]]
विधानं विहितं
[[१२७]]
विभीषणस्य शूरस्य
[[९०]]
विधितश्चास्तु भद्रं
[[३२७]]
विभीषास्सुखं
[[३००]]
विधिना मन्त्र
[[३१७]]
विभीषण हनूमद्भयां
[[२५६]]
विधिरालिप्यते
[[२४०]]
विभीषणेनानुगता
[[३२४]]
विधीयते
[[३५]]
विभीषणेनाशु जगाम
[[८३]]
विध्वंसय
[[२४७]]
विभीषणेनाभिहितं
[[३०४]]
विधेयानां
[[३१९]]
विभीषणो
[[३९]]
[[१९५५]]
पुट-संख्या
पुट- संख्या
विभीषणोऽथ
[[४२५]]
विशुद्धा त्रिपु
[[३५०]]
विभीषणो महा
[[८३]]
विशेषो
[[१७]]
विभीषणो महाप्राज्ञः
[[८२]]
विशोषित जटः
[[४२०]]
विभीषणो महाप्राज्ञः
[[१८३]]
विश्वास योग्यः
[[६३]]
विभीषणो वा
[[८१]]
विषयेषु प्रसक्तेन
[[११८]]
विभीषणं महाप्राज्ञं
[[३२३]]
विषेदुरात
[[२६४]]
विभीषणं शस्त्रभृता
[[१६४]]
विष्णोः
[[१७५]]
विभ्रमाच्चित्तमोहाद्वा
[[१९०]]
विष्णोरचिन्त्यं
[[१७४]]
विमर्दस्तुमुलो
[[२७१]]
विसर्जयित्वा
[[१६६]]
विमले च प्रकाशे
[[२४]]
विसर्जयित्वा
[[२७]]
विमलं चातपत्राणं
[[३२]]
विसिप्मये
[[१७३]]
विमान शिखर
[[३५४]]
विसृष्टाः
[[४२५]]
विमानैः
[[३५९]]
विसज्ञं वानरं
[[१७२]]
विमुचयराक्षस
[[२६५]]
विसंज्ञं रावणं
[[१७४]]
विमृश्य
[[३०५]]
विस्फारयं चापमतुल्यमानं
[[१६५]]
विमोचिते
[[२०३]]
विहितं बहिरन्तश्च
[[३४]]
विराजमानं
[[४१२]]
विह्वलं तं तथा
[[१७०]]
विरोधं मागमस्तेन
[[११७]]
विक्षिप्यथदीघौ
[[२९३]]
विललाप भृशं
[[१४६]]
वीटविश्रान्त
[[२९३]]
विलेपुरेवं दीनार्ता
[[२९७]]
वृतरशत सहस्रेग वानराणां
[[१०]]
विवर्धयति पक्षं
[[११८]]
वृतो हि
[[३९]]
विवक्षातत्र मे
[[६८]]
वृत्रे चारोमशे
[[१४]]
विशल्यो विरुज
[[२७५]]
वृद्ध सेवी
[[२१९]]
बिशुद्ध भाषां
[[३४९]]
वृद्धिमाशंस
[[२९४]]
[[५६]]
पुट- सख्या
पुट संख्या
वृषेन्द्रमास्थाय
[[१६५]]
व्यूढानि कपिसैन्यानि
[[१६]]
वृक्ष मूले
[[३१७]]
व्योमनाथ
[[२८४]]
वेद प्रोक्तेन
[[२९१]]
श
वेद विद्याव्रत
[[२५८]]
शक्त्या ब्राह्मया
[[१७४]]
वेदि च
[[३२५]]
शक्या सीता
[[१५०]]
वैडूर्य मणिचित्रे
[[४२४]]
शक्यं भुजाभ्या
[[१७३]]
वैदेहि कुशलं
[[३१८]]
शक्यं मूर्ख
[[१४१]]
वैदेहीमुत्सृज
[[२४५]]
शढे नेले
[[१५०]]
वैदेही संनिकर्ष
[[३२२]]
शङ्खशब्द प्रणादैः
[[४११]]
वैदेह्याश्व परामर्श
[[२७२]]
शतक्रतुं
[[२५४]]
वैधव्यं यान्ति
[[१४३]]
शतशोऽथ सहस्राणि
[[19]]
वैनतेयेन संस्पृष्ट
[[१५६]]
शतशो रचिता
[[५]]
वैरं निरर्थकं
[[२६]]
शताश्वमेधान्
[[४१७]]
वैरोचनिमिव
[[१७५]]
शत्रुघ्नेन च
[[१३३]]
वैहायसौ
[[९८]]
शत्रूणामप्रकंप्योऽपि
[[१७४]]
व्यक्तमेषः
[[२९८]]
शत्रौ हि साहसं
[[१९४]]
व्यथिताः
[[२८९]]
शोहं वेदवल्या
[[१८०]]
व्यदारयद्वानर
[[१६०]]
शयनं योऽद्य
[[१५०]]
व्यपेतु जीवे
[[२३३]]
शयामहेऽथ
[[२००]]
व्यवहारेण
[[१८३]]
शरण्यं शरणं
[[२१८]]
व्यसनेषु
[[३२३]]
शरभस्वथ
[[६२]]
व्यसनेषु प्रहर्ता
[[७२]]
शरश्रेष्ठं
[[२५४]]
व्यादिदेश
[[१२५]]
शरार्दितः
[[१७९]]
व्यालगोमायवो
[[१२२]]
शरीरम्
[[२६१]]
[[५७]]
पुट- संख्या
पुट संख्या
शरेण कालानि
[[१७३]]
शृण्वतां सादितमिदं
[[१९७]]
शरैरादीपयामास
[[१७०]]
शृण्वन्ति
[[४५६]]
शरौ प्रतिहतौ
[[२५३]]
शैलाग्रे रचित
[[६]]
शशास कपि सेनायां
[[१००]]
शैलान् समुद्यम्य
[[१६८]]
शस्त्राणि शरपत्राणि
[[२२७]]
शैलैः शूलैश्व
[[१००]]
शाखा मृगाः
[[१६८]]
शोकच किल
[[१९]]
शार्दूलस्य वच.
९.
शोच्यस्त्वमसि
[[२४८]]
शिरसा मे
[[११०]]
शोणितेनाभिवर्ष
[[१२२]]
शिवाश्चाप्यशिवान्
[[१००]]
शोभयन्ति
[[२१९]]
शीघ्रं खलु
[[१८५]]
शोभयन्ति पुरी
[[६]]
शीघ्रं भेरी
[[१११]]
शोषयित्वा तु
[[९७]]
शीघ्रं व्यादिश
[[५६]]
श्रमं तवावगच्छामि
[[२८१]]
शुकं नाम तदा
[[९०]]
श्रवणे चास्य
[[३१]]
शुभानि तव
[[१२]]
श्रिया ज्वलन्ती
[[३६८]]
शुभे वर्त्मनि
[[२३८]]
श्रीवत्सवक्षाः
[[२९८]]
शुश्राव
[[२७]]
श्रुतमिच्छामि
[[७०]]
शून्यां पुरीं
[[१६६]]
श्रुतो वानरसैन्यानां
[[११४]]
शूराणां च
[[४]]
श्रुत्वा तस्य
[[३०५]]
शूराणां शुद्ध
[[१७८]]
श्रुत्वातिकायस्य
[[२२०]]
शूरावा
[[४८]]
श्रु वा तु
[[३९९]]
शूलपाणि
[[१८३]]
श्रु वा तु
[[४१४]]
शूलहस्ता दुराधर्षाः
श्रुला तु तद्वानर
[[१२४]]
शृणु गाथां
[[८०]]
श्रु वा तु वचनं
[[१५०]]
शृणोम्यहं
[[३९७]]
श्रुत्वा त्रिशिरसो
[[२०८]]
D. Y. viii
[[५८]]
पुट संख्या
पुट-संख्या
श्रुत्वा निनाद
[[१८३]]
स कुण्डला
[[३९७]]
श्रुत्वा शुभं
[[४५६]]
स कुम्भकर्णस्य भुजो
[[२०५]]
श्रुत्वा सरोष
[[२६७]]
सकुम्भकर्णस्य वचो
[[२०४]]
श्रुत्वा हनूमतो
[[१६९]]
सकुम्भकर्णोऽस्त्र
[[२०५]]
श्रुत्वा हनूमतो वाक्यं
[[७]]
सकुम्भकर्ण कुपितो
[[१८३]]
श्रयते हिं
[[७७]]
सकुम्भकर्णं सुर
[[२०६]]
श्रूयन्ते
[[४४]]
स कृत्तचापः
१ ७३
श्रूयन्ते विपुलाः
[[२९]]
सकृन्तु प्रहरेदानी
[[१७०]]
श्रेयः पापीयसा
[[१९४]]
सकृत्वा भ्रुकुटी
[[२७७]]
श्रोतव्यमेतन्नियमेन
[[४५६]]
सकृत्समीक्ष्य
[[३५]]
श्लाघनीयो
[[३१९]]
सकृदेव प्रपन्नाय
[[८१]]
श्वेतं च वाल
[[४११]]
सकृदेव समिद्धस्य
[[२२७]]
श्वेतं च वाल
[[४१७]]
सखि स्नेहेन
[[११२]]
सखे राघव
[[१५८]]
[[३३५]]
सख्यं च राम
[[४१२]]
स गान्धर्वेण
[[२७६]]
स एव देशः
[[६५]]
सत्या
[[३९४]]
स एवमुक्तः
[[१७३]]
स च ते
[[३८९]]
स एवमुक्तो
[[१७९]]
स च न प्रतिजग्राह
[[५७]]
स एवमुक्त्वा
[[१६४]]
सच सेतुर्यथा
[[१०३]]
स एष रक्षोगण
[[१७५]]
स चापबाण
[[२२८]]
स एष विश्रवसः
[[१८३]]
सचिवैस्समयं
[[१८६]]
स कस्माद्रावणो
१२४ स चेद्रयाद्वा
स कीर्यमाणः
[[२६३]]
स तत्रामिं
[[२२७]]
[[५९]]
घुट - संख्या
पुट- संख्या
स तथेति
[[३५९]]
सत्वमर्थस्य
[[२५०]]
स तद्वचनमाज्ञाय
[[३२२]]
स त्वं जीवति
[[२५७]]
स तस्मात्प्राकृत
[[३०८]]
सत्यं भ्रातासि
[[४७]]
स तस्य ददृशे
[[७१७]]
स त्वं मानुष
[[२९८]]
स तस्य बाहु
[[२०५]]
स ददर्श
[[२६७]]
स तस्य वाक्यैः
[[२९६]]
स दीप्त सर्वोषधि
[[२३०]]
स तस्य वाक्यं
[[१७२]]
स देवलोकस्य
[[२०६]]
स तस्य वाजि
[[२१८]]
सदेवाः कथयिष्यन्ति
[[२७२]]
स तं गृहीत्वा
[[१६७]]
स द्रष्टुमपि
[[२४४]]
स तं दृष्ट्वा
[[२१८]]
स धूप
[[२७७]]
स तं महापर्वत
[[२०५]]
स धूममिव
[[२९१]]
स तं शिरस्युपाघ्राय
[[२५६]]
स धूम वैश्वानर
[[२०५]]
स तान्
[[१७१]]
सध्वजः सपनाकश्व
[[२१९]]
स तान् प्रचिच्छेद
[[१७३]]
स निर्यातो
[[१५९]]
स तां सधूमानल
[[१७३]]
सन्तमर्थं परित्यज्य
[[२४३]]
स तीर्णस्सुहृदां
[[३२७]]
सन्नतिश्च प्रभाव
[[२३१]]
स तु ताम्यति
[[३६९]]
सपत्नानि
[[३६८]]
स तु दत्तवरः
[[३९८]]
सपत्नीनां सहस्रेग
[[३७५]]
स तु निहतरिपुः
[[२९२]]
स पावकं
[[२२८]]
स तु शूरो
[[२६६]]
स पितृव्याय
[[२५३]]
सत्क्रियां
[[३६९]]
सपुत्रां त्वां
[[३५९]]
सत्य धर्माभिरक्त
[[१४५]]
स पुरोगामि
[[४१२]]
सत्य नामानि
[[१४८]]
स पूर्व जायावरजः
[[३३]]
सत्योयं
[[२८१]]
स पृष्टो
घुट-संख्या
पुद्र- संख्या
समभं
[[२७४]]
समानय
[[११०]]
स प्रमादात्
[[११८]]
समानयध्वं
[[१११]]
स प्रविश्य
[[२५९]]
समाप्तकर्मा
[[२४५]]
स प्रहस्तः
[[३४]]
समाश्वास्य च
२.४५
सफलं कुरुते
[[६७]]
समाहिनः पन्नग
[[१६५]]
स बद्ध्वा भ्रुकुटीं
[[३२७]]
समीपस्थानुवाचेदं
[[६०]]
स बन्धुर्यः
[[१९०]]
समुत्पेतुरथो
[[२८७]]
स बभूव
[[२५१]]
समुदीरित वीर्यास्ते
[[२००]]
स बभूव कृशः
[[३२]]
समुद्रं राघवो
[[८९]]
स बाणजालानि
[[२७३]]
समुन्नत जटा
[[३९६]]
स बाणवर्ष
[[२७३]]
समेत्य रामेण
[[१६३]]
सोश
[[२२९]]
समेत्य राम.
[[३५१]]
सभाग्यश्व
[[१५७]]
समेत्य हृष्टाः
[[२९२]]
सभायां हेम
[[४१७]]
सम्यग्धि वाक्यं
[[४२]]
समग्रयव मच्छिद्रं
[[१४८]]
स यक्षगन्धर्व
[[२०६]]
समग्र सागरं
[[१०२]]
स राघवोयं
[[२९१]]
समयो रक्षितव्यः
[[३१९]]
स राजदृष्टि पपन्नं
[[२७]]
समरे हन्तुमात्मानं
[[२८६]]
स राज्यमखिलं
[[४२५]]
समर्थश्चाप्यहं
[[९८]]
स रामवाणाभिहतो
[[१७६]]
समर्थों ह्यसि
[[१२८]]
स रामबाणैरभि
[[२७८]]
समवेताश्च दृश्यन्ते
[[२९]]
स रावणं
[[१६८]]
समाक्रम्य
[[२७७]]
स रावणं महात्मानं
[[२८]]
समागता वायु
[[१४४]]
स राक्षसपरीवारं
[[२९८]]
स मातश्व
[[४००]]
सरीसृपाणि
[[२८]]
[[६१]]
घुट-संरुपा
पुट-संख्या
सर्प सुप्तमिव
[[१९५]]
सर्वबित्रासन
[[२९२]]
सर्व काम
[[३८९]]
सर्व क्षपित कोशं च
[[१८४]]
सर्व कृत्यानि युष्माभिः
[[३४]]
सर्वान् कामगुणान्
[[४२५]]
सर्वतश्च महाभीमाः
[[५]]
सर्वाभरण
[[३९७]]
सर्वतश्च ययुर्वीराः
[[१२]]
सर्वाभरणनद्धाङ्गः
[[१९८]]
सर्वतोत्सृष्टदण्डं
[[९४]]
सर्वार्था व्यवसीदन्ति
[[३]]
सर्वतो रक्ष्यते
[[१०६]]
सर्वे दीप्तायुधधरा
[[१६६]]
सर्वथा समर्थोऽस्मि
ta
सर्वे पर्वत संकाशाः
[[93]]
सर्व देवात्मको
[[२८४]]
सर्वे भवन्तः
[[२५९]]
सर्वधा सर्व
[[३००]]
सर्वे वादित्र कुशलाः
[[३९९]]
सर्वभूतानि
[[२९२]]
सर्वे विशल्या
[[२३०]]
सर्व मङ्गल
[[२८४]]
सर्वै परिवृतो
[[२९८]]
सर्वमव
[[१८१]]
सर्वैर्भवद्भि
[[३७२]]
सर्वमाचक्ष्व तत्वेन
[[५]]
सर्वौषधिरसैश्वापि
[[४१६]]
सर्वमेतद्यथाकामं
[[२४२]]
सर्व चैतद्विनाशाय
[[१५]]
सर्वमेतद्रथस्थेन
[[१८१]]
सर्वं तत्खलु
[[१७९]]
सर्वमेतन्महाराज
३५.
स लड्डूयित्वा
[[१९९]]
सर्वमेवाभिषेक
[[४११]]
स लक्ष्मणश्चाशु
[[१७३]]
सर्वयत्नेन
२८६ स लक्ष्मणो
[[१७३]]
सर्वरत्नसमायुक्तं
[[४२७]]
सलिलेन
[[४१६]]
सर्वलोकशरण्याय
[[५७]]
स वज्र इव
[[२९२]]
सर्वलोकेश्वर
[[२९८]]
स वानरान् सप्त
[[२१७]]
सर्ववानर ऋक्षाश्च
[[४२५]]
स विज्ञाय तु
[[३२३२]]
सर्ववानर मुख्याश्च
स विसृष्टो
[[२९२६२]]
पुट- संख्या
पुट - संख्या
स शक्तिमान्
[[१७३]]
सहयरथगजां
[[२४४]]
स शक्रवज्राभिहतो
[[१८३]]
सहविर्लाजसत्कारैः
[[२२७]]
स शक्रेण
[[३९८]]
सहसा विनियोगा
[[६४]]
स शङ्खभेरी
[[१६४]]
सहसा विनियोगो हि
[[६४]]
स शरः
[[२५४]]
सहसा विप्रमोक्ष्यामि
[[२०]]
स शरो रावण
[[२९१]]
सह संवृद्ध
[[३३१]]
स शल्यः
[[२७५]]
सहस्रखर
[[२०८]]
स शाप
[[३५९]]
सहस्रचरणः
[[३४६]]
स शलजीमूत
[[१६४]]
सहस्रश्रृंगो
[[३४५]]
स सम्माप
[[२४६]]
सहस्राक्षेण
[[२७६]]
ससर्जास्त्र
[[२६८]]
सहस्राक्षो
[[३३५]]
स सागराः
[[१७९]]
स हि तं प्रतिजग्राह
[[७७]]
स सायकार्तः
[[१७३]]
स हि स
[[१८१]]
स सायका
[[१६७]]
सागरस्योत्तरे
[[१७]]
स सायको
[[१६७]]
सागरे सेतुबन्धं
[[१०२]]
स सायको राघव
[[२०५]]
सागरौघनिभ
स सारथिं
[[१७६]]
सागरौघनिभं भीमं
स सर्वायुध
[[२०८]]
सागरं चाम्बरं
स सुहृद्यो
[[१९०]]
सागरं शोषयिष्यामि
2 2 2 2
स सूनः
[[२६७]]
सातव हेमाभा
[[३३४]]
स सोमग्रह नक्षत्रैः
[[३४]]
सातु नीलेन
[[१७]]
सस्फुलिङ्ग
[[२८]]
साधु निर्यात्यतां
[[५७]]
स स्वपक्षे
[[२४८]]
साधु पातय
[[११०]]
सहन्तव्यो
[[२३१]]
साधु वानरं
[[१६९]]
[[६३]]
पुट- सख्या
पुट- संख्या
साधु सौम्य
[[१९९]]
सुख सुप्तं
[[१०७]]
सान्त्वैश्च विविधैः
[[१६२]]
सुख हस्तः
[[४०९]]
सान्त्वैश्चैवानुमानैश्च
[[२००]]
सुगन्धमाल्यै.
[[३९९]]
सा पुरा
[[१९५]]
सुग्रीवमासाद्य
[[१६७]]
सा महार्णवमासाद्य
[[१७]]
सुग्रीव सत्वसपन्न
[[९१]]
सामात्यं श्रावयामास
[[१४२]]
सुग्रीवस्तु ततः
[[९८]]
सारणाचक्षत्र
[[१०३]]
सुग्रीवस्त्वं च
[[१३६]]
सारथेश्वापि
[[२६९]]
सुग्रीवस्य
[[३२६]]
सार्क महेन्दुनक्षत्रं
[[२२८]]
सुग्रीवस्य च तद्वाक्यं
[[७३]]
सालानुद्यम्य
[[५६]]
सुग्रीवस्य तद्वाक्यं
[[६०]]
सा वस्त्रसंरुद्ध
[[३२४]]
सुग्रीवाय स्रजं
[[४२३]]
सा स्म याति दिवारात्रं
[[१६]]
सुग्रीवे वानरेन्द्रे
[[३२९]]
सा क्षिप्ता
[[२७८]]
सुग्रीवे वानरेन्द्रे
[[४०९]]
सिद्धानामपि
[[३४५]]
सुग्रीवोऽपि महान्
[[१३२]]
सिह्मर्क्ष
[[२९४]]
सुग्रीवो वानर
[[४२५]]
सीता पश्यतु
[[३२३]]
सुप्रीवो विपुल
[[८९]]
सीतायै प्रददौ
[[४२४]]
सुग्रीवो हनुमाश्चैव
[[४१०]]
सीता लक्ष्मीर्भवान्
[[३४६]]
सुप्रीव ताश्व
[[५७]]
सीता श्रुत्वाभिधानं
[[८]]
सुग्रीवं पत्न्यः
[[४१०]]
सीना कृत्स्त्रास्त्रयो
[[३३४]]
सुग्रीवं ब्रूहि
[[९०]]
सीतां धर्षयता
[[२९९]]
सुदुष्टो वा
[[७०]]
सीता वाऽस्मै
[[१०२]]
सुदुष्टो वाप्यदुष्टो
सीतां वाsस्मै
[[१०६]]
सुदृष्टा क्रियतां
[[१४२]]
सुकुमारो
[[३६९]]
सुपत्रमनुवृत्तानं
[[२५४]]
[[६४]]
पुट-सख्या
पुट संख्या
सुप्रभं
[[२७४]]
सेनानीग्रम
[[३४५]]
सुरर्षिभिश्व
[[३९८]]
सेनापतेर्यथा
[[३३]]
सुरवररथसारथि
[[२९०]]
सेना भ्रमति
[[१४९]]
सुराश्चापि सगन्धर्वाः
[[१५७]]
सेना रक्षति
[[१४९]]
सुराणामसुराणां
[[११६]]
सेनां न्यवेशय
[[१७]]
सुरासुरैरवध्यत्वं
[[२२९]]
सेयं सीता
[[१८०]]
सुरुष्टेनापि
[[१५४]]
सैन्यं नगेन्द्रो
[[३६४]]
सुरः सुरेन्द्रैरपि
[[३२]]
सैवान्येवास्मि
[[३०१]]
सुवर्णनानामणि
[[३३]]
सोऽन्तर्धानगतः
[[१४९]]
सुवर्ण सदृशो
[[२८४]]
सोऽभिगम्य
[[३२२]]
सुवर्णे च
[[१५६]]
सोऽश्वकर्णान्
[[१७१]]
सुवृत्तमसुवृत्तं
[[३२८]]
मोsस्त्रमाहारयामास
[[२२८]]
सुवृत्तमसुवृत्तं
सोऽहं दानैश्च
[[१६२]]
सुवृत्ता वृत्त
[[३४९]]
सोऽहं परुषितस्तेन
[[५७]]
सुव्यक्तं लक्षये
[[१६६]]
सोऽहं रिपुविनाशाय
[[१६४]]
सुषेणस्सत्व
[[४१५]]
सोच्छवास
[[२७४]]
सुसंरब्धस्तु
[[२५३]]
सोपचारं तदा
[[६१]]
सुहृज्जन परिक्लेशो
[[३३१]]
सोस्त्रयुक्तेन
[[१७२]]
सुहृदा
[[६१]]
सौमित्रिरिन्द्र
[[२२४]]
सुहृदाम्
[[२५०]]
सौमित्रं संपरिष्वज्य
[[९८]]
सूतास्तु
[[३९९]]
सौमित्रिरुत्पत्य
[[९५]]
सूदितस्सैन्यपालो
[[१६४]]
सौरेणास्त्रग
[[२५४]]
सूक्ष्ममप्यहितं
[[99]]
सौवर्णश्च महांस्तस्याः
[[५]]
सृजत्यमोघान्
[[३९]]
सौवर्णान्
[[४१५]]
[[६५]]
पुट- संख्या
पुट- संख्या
सौहृदाज्जयते
[[४००]]
स्त्रीषु शूर
[[२७९]]
संख्ये प्रहस्तं
[[१६३]]
स्थानं सर्वे
[[१९९]]
संग्राम सज्जा
[[१६२]]
स्थितमित्रं
[[३२०]]
संग्रामे तं तथा
[[१६९]]
स्थिनापारे
[[६]]
संदधानो हि
[[११७]]
स्थिरत्वात्
[[१५०]]
संधाय धनुषी
[[२५४]]
स्थिरास्मि
[[३०२]]
संधाय बाण
[[१७२]]
स्निग्धस्य
[[११८]]
संपूर्ण वक्त्रो
[[२०५]]
स्निग्धानां
[[३५१]]
सप्राप्नुयामः
[[२००]]
स्मरद्भिरिव
[[२९८]]
संभ्रमाविष्टहृदयो
[[१७१]]
स्यादयं सुरलोकस्य
[[१५६]]
संयोज्य धनुषी
[[९६]]
स्वजनेन
[[२४८]]
संरक्त नयनः
[[१६९]]
स्वपक्ष वर्धनं
संरब्धश्वाब्रवीत्
[[३२३]]
स्वभावतेजोयुक्तस्य
[[१७६]]
संविधान
[[१२७]]
स्वयमेव गमिष्यामि
[[१६४]]
संविभक्त महाव्यूहा
[[१०१]]
स्वया शक्तया
संवृत्त नयनो
[[१७०]]
स्वय प्रकृतिमापन्नो
संशयो स्थाय
[[१३३]]
स्वस्ति
[[२८९]]
ससिद्धार्थाः
[[३३]]
स्वस्ति तेऽस्तु
[[४८]]
संस्कारास्ते
[[३४६]]
स्वस्त्यस्तु
[[२७७]]
संस्कारेणानुरूपेण
[[३१४]]
स्वस्थाः पश्यत
[[२७२]]
संस्कारः
[[३०४]]
स्तनौ चाविरलौ
[[१४८]]
हृतमित्येव तं मन्ये
[[४]]
स्तूयमानस्य
[[४१२]]
हत वीर प्रधाना
[[१४९]]
स्त्रियाः कस्मात्
[[२५८]]
हतान्येकेन
[[२६२]]
D. Y. ix.
[[६६]]
पुट-सख्या
पुट- संख्या
हतावेव कृतघ्नौ
[[१०५]]
हरीणा कर्म
[[१००]]
हताहतास्ते
[[२३०]]
हरीणां चाश्मनिकरे’
[[२७९]]
हत्वा तु रामं
[[३६]]
हरीन् विशल्यान्
[[१७९]]
हत्वाहं रावण
[[१३४]]
हरीन् सुग्रीव
[[३६९]]
हनूमत्युज्झिन
[[२२९]]
हर्युतमेभ्य
[[२३०]]
हनूमन्तं त्वमारोह
[[९८]]
हर्षयन् मैथिली
[[३२०]]
हनूमन्तं महात्मानं
[[२]]
हर्प वीर्य
[[६१]]
हनूमानपि तेजस्वी
[[१७०]]
हर्षो दैन्यं
[[३२३]]
步步
[[१७४]]
हर्ष च शक्रो
[[२५५]]
हनूमान् पश्चिमद्वारं
[[१२८]]
हर्ष लेभे रिपु
[[३१६]]
हनूमान् वक्षसि
[[१७०]]
हर्षः कामश्च
[[२४३]]
हनूमास्तेन
[[४२५]]
हविस्तत्प्रतिजग्राह
[[२२८]]
हन्तारं दानवेन्द्राणां
[[३०२]]
हसन्तमिव फेनोधैः
[[१७]]
हन्तुकामस्य
[[२५२]]
हा नाथेति
[[१९]]
हन्तुमिच्छामि
[[२५८]]
हा पश्चिमा
[[३०१]]
हन्तु न शेकुः
[[१८३]]
हितानुबन्धा
[[१८८]]
हन्यमानो दशमीवो
[[२]]
हितेष्वनभियुक्तेन
[[१८५]]
हन्यामहं विम
[[१०५]]
हितं पुरे च
[[२४]]
हयमुचैरश्रवं
[[२१३]]
हितं रामपुरोगाणां
[[१४५]]
हयाननं
३२९ हिमवान् मन्दशे
[[१७३]]
हरिदश्वः
[[२८४]]
हिरण्यगर्भः
२८४.
हरियुक्तं
[[४११]]
हिरण्य नाभ
[[३७५]]
हरि श्रेष्ठ
[[२३०]]
हिरण्यं सुवर्ण
[[३१८]]
"
[[२३६]]
हीनार्थस्तु
[[१९५]]
[[६७]]
पुट-संरुया
पुट-संख्या
हीयमानेव
[[११६]]
हुनाशनं तर्पयतां
[[१६३]]
क्षत्रियो निहतः
[[२९४]]
हुताशनं समस्पर्श
क्षमया हि
[[९५]]
[[२५४]]
हृता ते विवशा
क्षयाय राक्षसाना
[[३१]]
[[२७९]]
हृदयान्तर्गत
[[99]]
梦梦
[[३२४]]
क्षये निदाघस्य
[[१५९]]
हृदि नैव
[[२४]]
क्षिपतोः
[[२८८]]
हृष्टपुष्टजना
[[४१४]]
क्षिप्रमःये
[[३६]]
हृष्ट प्रमुदिता लङ्का
क्षिरमईति
[[३१४]]
हृष्टा प्रमुदितास्सर्वे
[[१६]]
क्षिप्रमस्मिन्नख्याघ्र
[[६२]]
हृष्ट’ प्राणबलं
[[३७१]]
क्षिप्रमारोह
[[३७३]]
हृष्यन्ति
[[४४]]
क्षिप्रं प्रहर
[[१६९]]
हेम वर्णाः
[[३९७]]
क्षुब्धानां
[[२८९]]
ह्रस्वो रूक्षो
[[१००]]
क्षुराध चन्द्र
[[१७३]]
ह्रस्वं कृत्वा
[[१७१]]
वेलन्तोऽपि
[[१६]]
धर्माकृशोदाहृत पद्यार्थानां गद्यरूपवाक्यानां च
अनुक्रमणिका
पचा वाक्यं च
पुट संख्या
सूलग्रन्थनाम
अकथनेन कार्याणि
[[२४]]
कामन्दके
अकत्थनेन कार्याणि
[[६१]]
[[5]]
अकस्माचैव पार्थानां
[[९२]]
भारते
अकामफलसयोगात्
[[४३१]]
वनपर्वणि
अकार्य प्रतिषेध
[[६८]]
कामन्दके
अकार्य प्रतिषेधश्च
[[१८८]]
१,
अकार्यात्प्रतिषेधञ्च
[[९५]]
अकार्यात्प्रतिषेध
[[१९१]]
अकालकुसुम
[[३९३]]
कादम्ब
अकाल बुद्धिसैन्यस्तु
[[११६]]
कामन्दके
अकालवर्षी
[[४३४]]
वनपर्वणि
अकाले
[[१२५]]
आपद्धर्मे
अकार्षीः
[[२५८]]
वनपर्वणि
अकीर्ति
[[१९०]]
उद्योगे
अकीर्तिभीतश्च
[[३९५]]
अयोध्याकाण्डे
अकीर्ति विनयो
[[१९७]]
उद्योगे
अकीर्ति शाश्वती
[[२०१]]
राजधर्मे
अकीर्तिश्शाश्वती
[[३१३]]
अकृष्टपच्या
[[४३९]]
"
अक्रियमाणे
[[१४१]]
छान्दोग्यभाष्ये
अक्रियमाणे तु
[[१०९]]
"
[[६९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
अक्रूरस्सास्य
[[३९९]]
हरिवंशे
अखण्डाय तशुण्डोयं
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
अगच्छदाश्रयान्वेषी
[[४४८]]
नैषधे
अगम्यया तु गमने
[[१८५]]
विष्णुपुराणे
अगम्यस्त्रीरतिवत्वं
अगस्त्यभार्या
अगस्त्यश्चापि
४ ६
उद्योगे
अगृह्णीतां
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
अग्निकार्य धूमेनेत्र
[[३९२]]
कादम्ब
अग्निवेना
[[११४]]
राजधर्मे
अमियम इयं
[[३४७]]
भट्टभास्करीये
अग्निवेश्य मम
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
अग्निश्येनचितो नाम
[[२०१]]
राजधर्मे
अग्निसाक्षिक
[[७९]]
आपद्धर्में
अग्निहोत्रनिकेतेषु
[[३०]]
मौसल पर्वणि
अग्निहोत्रफलो
[[१२१]]
हारीतस्मृतौ
अग्निहोत्रसमो
[[१७]]
梦梦
अग्निहोत्रं
[[१५३]]
उत्तरकाण्डे
अग्निहोत्रं वने
३.९
वनपर्वणि
अग्रमुद्धृत्य रामाय
[[३७८]]
किष्किन्धाकाण्डे
अग्राह्याग्रहणं
[[१८८]]
कामन्दके
अग्राह्याग्रहणं
[[६८]]
अघातयं
[[५५]]
राजधर्मे
अङ्गणे गृहिणां
[[४४२]]
नैषधे
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
अङ्गदे चाभिषिक्ते तु
[[८६]]
किष्किन्धाकाण्डे
अङ्गमङ्गैस्समाश्लिष्य
[[१३२]]
सभापर्वणि
अङ्गस्य भार्या
[[४४०]]
विष्णुपुराणे
अङ्गरूप भार्या
[[२३५]]
अङ्गारमानं
[[३५५]]
वनपर्वणि
अानi
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
अङ्गारकुशमुञ्जानां
[[१२६]]
राजधर्मे
अङ्गा वङ्गाश्च
[[४२३]]
सभापर्वणि
अङ्गिराः प्राह
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः
[[३७७]]
उत्तरमीमांसायाम्
अङ्गुष्ठमूला
[[१४७]]
काशीखण्डे
अंगुष्ठमूले प्रसवस्य
[[१४८]]
काशीखण्डे
अङ्गेनाई समापीड्य
[[१३३]]
सभापर्वणि
अचिराद् द्रक्ष्यसे
[[६३५]]
उद्योगे
अजपा नास्तिकाः
[[४३२]]
वनपर्वणि
अजाः शिवाना
[[३०]]
मुसलपर्वणि
अजातशत्रुना
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
अजात शत्रो
[[४१८]]
राजधर्मे
अज्ञानेन प्रायश्चित्तोपदेष्टुः
[[९३]]
धर्मशास्त्रे
अज्ञानं
[[११७]]
गीतायाम्
अज्ञानं चाभिजातस्य
[[२४]]
अञ्जनान्वयानां
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
अटवीबलं भृतं
[[५९]]
आश्रमवासिके
अदृशूला
[[४३३]]
वनपर्वणि
[[७१]]
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
अणुप्रायाणि
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
अतन्द्रितः
[[३५३]]
वनपर्वणि
अतर्किते
[[८]]
ज्योतिर्निबन्धे
अतिक्रान्तं तु
[[२३]]
कामन्दके
अतिक्रान्तमशोचन्तः
[[३४]]
अतिक्रान्ता नियोज्यानि
[[४३२]]
वनपर्वणि
अतिक्रामति
[[३०९]]
बालकाण्डे
अतिक्रामन्
[[२९२]]
उद्योगे
अतिथिभ्यस्तु तां
[[४४६]]
नैषधे
अतिथिर्यस्य
[[८०]]
आनुशासनिके
अतिथीनन्नपानेन
[[१४५]]
वनपर्वणि
अतिथी नन्नपानैश्च
[[१३९]]
राजधर्मे
अतिथीनां पदाभोभिः
[[४४२]]
नैषधे
अतिप्रयत्न
[[३९१]]
कादम्बर्याम्
अतिभारं
[[२८२]]
वनपर्वणि
अतिमानः
[[५६]]
राजधर्मे
अतिस्थूलां कृशां
[[३८]]
वाहटे
अतिस्नेह परिष्वङ्गात्
[[१४५]]
प्राचीनाः
अतिहन्ति मनो
[[१२८]]
सभापर्वणि
अतीव गुणसपन्नो
[[३२३]]
उद्योगे
अतीव दातारम्
[[२५]]
कामन्दके
अतीव दातारम्
[[४०]]
अतो न वधमिच्छामि
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
अतोऽन्यथा
[[२५]]
कामन्दके७२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
अतः परमहं
[[३५३]]
वनपर्वणि
अत्याशतो
[[३८]]
वाहटे
अत्याहितं दर्शयन्ति
[[३०]]
भीष्मपर्वणि
अत्र ते
[[११३]]
भारते
अत्र दुष्कृतकर्मा वै
[[३७६]]
पराशरमाधवीये
अत्र महापुरुषस्य
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
अन विधिवदित्युक्तं
[[३७६]]
पराशरमाधवीये
अत्र शक्या
[[१५०]]
बृहत्कथाया
अथ काले
[[४०५]]
उद्योगे
अथ देशान्
[[४३५]]
वनपर्वणि
अथ भीमजया जुष्टं
[[४४७]]
नैषधे
अथ यदु चैवास्मिन्
[[१०९]]
छान्दोग्यभाप्ये
अथ यदु चैवास्मि
[[११०]]
परिमले
अथ ये सहिताः
[[१९८]]
उद्योगे
अथवा पञ्चमषट्सप्तसंहताः
[[४]]
राजधर्मे
अथवा भरतश्रेष्ठ
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
अथवाशुद्धभावेषु
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
अथवास्त्रप्रतिबलं
[[१८१]]
द्रोणपर्वणि
अथ शीघ्रतमान्
[[१९८]]
उद्योगे
अथ शूलनक्षत्राणि
[[९]]
ज्योतिर्निबन्धे
अथ शूलनक्षत्राणि
[[८]]
"
अथ सर्वोद्भिदानतिपूरणाय
[[४४८]]
नैषधे
अथ साधारणा
[[४१९]]
भारद्वाज स्मृती
अथातो धर्मजिज्ञासा
[[३३१]]
भट्टपादैः
[[७३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
अथान्तरिक्षात्
[[३४९]]
आदिपर्वणि
अथान्तरिक्षे
[[३७४]]
[[7]]
अथापश्यन्
[[१५३]]
मुसलपर्वणि
अथापश्यम्
[[१६०]]
वनपर्वणि
अथाययौ
[[૩૮૨]]
हरिवंशे
अथाष्टकः पुरं
[[४०७]]
उद्योगे
अथासौ प्राङ्मुखो
[[१७९]]
विराटपर्वणि
अथैनमुपोषति
[[१०९]]
बोधायनसूत्र
अथौपवाह्य मादाय
[[४२३]]
बिष्णुपुराणे
अदण्ड्यतापि
[[६८]]
कामन्दके
अदण्ड्यत्वमदण्ड्यानां
..
[[13]]
अदण्ड्यान्
[[४०८]]
मानवे
अदण्ड्यान् दण्डयन्
[[१३१]]
[[13]]
अददाज्जलधिस्तस्यै
[[२२१]]
अददाद्गजमुख्यानां
[[४२३]]
मार्कण्डेयपुराणे
सभापर्वणि
अदर्शनादापतितः
[[३३७]]
भारते
अदांतो
[[४५]]
सौप्तिके
अदीर्घ कालोऽभीष्टश्व
[[३२]]
कामन्दके
अदुष्ट विनतां
[[३३२]]
अदृश्यन्त्यां
[[४०३]]
उद्योगे
अदृश्यंस्तत्र
[[१८]]
उद्योगे
अदृष्टपूर्व
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
अदेशकाले
[[૨૦૮]]
गीतायाम्
D. Y. X.
[[७४]]
पद्या वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
अद्भुतं चाद्य
[[२२१]]
द्रोणपर्वणि
अद्य कर्णहत
[[२७२]]
कर्णपर्वणि
अद्य कर्णहतं
[[२७३]]
梦
अद्य कुन्तीसुतान्
[[२०८]]
द्रोणपर्वणि
अद्य कृष्ण
२७३.
कर्णपर्वणि
अद्य दास्यामि
[[२२६]]
द्रोणपर्वणि
अद्य दुर्योधनो
[[२७३]]
कर्णपर्वणि
अद्य राजाऽस्मि
[[२७६]]
अद्य लोकास्त्रयः
[[२७२]]
कर्णपर्वणि
अव दास्याम्यपरं
[[३२५]]
कर्णपर्वणि
अवाह
[[१५३]]
उत्तरकाण्डे
अद्राक्षीत्तत्र कञ्चिन्न
[[४४५]]
नैषधे
अधमं
[[४२९]]
मानवे
अधर्म बद्धमामारं
[[१९]]
कामन्दके
अधर्मद्रोहसंयुक्ते
[[११२]]
अधर्मपादविद्धस्तु
[[४३१]]
वनपर्वणि
अधर्मप्रतिषेधश्च
[[१८८]]
कामन्दके
अधर्मप्रतिषेधे
[[६८]]
अधर्मवृद्धया
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
अधर्मस्थे
[[११५]]
राजधर्मे
अधर्मस्य जयो
[[४३०]]
मानवे
अधर्माचैव
[[११८]]
कामन्दके
अधर्माचैव
[[१४२]]
अधर्मो वर्धते
[[४३३]]
वनपर्वणि
O
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट- संख्या
मूलप्रन्धनाम
अरशद निगद्यं
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
[[१४७]]
काशीखण्डे
अधस्ताद्धरणी
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
अधार्मिकांच
[[६२]]
कामन्दके
अधार्मिकाणां
[[१२३]]
राजधर्मे
अधावत्वापि गा वीक्ष्य
[[४४६]]
नैषधे
अधिकत्व विजानीषे
[[२३२]]
द्रोणपर्वणि
अधिरुह्य
[[३७]]
राजधर्मे
अधिरूढो नरेन्द्रीय
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
अधीतं विधिवद्दत्तं
[[२९६]]
गदापर्वणि
अधीयानस्य
[[३४८]]
आदिपर्वणि
अधीयानः
[[३०८]]
अधोहस्तं स्वकण्ठे
[[१३३]]
सभापर्वणि
अध्यापयन्ति
[[४३८]]
कूर्मपुराणे
अध्वर्यव स्त्रिवणानि
[[३५६]]
वनपर्वणि
अनन्तरत्नप्रभवस्य
[[६२]]
कालिदासः
अनन्यचेताः
[[१७४]]
गीतायां
अनपत्योऽसि
४.६
उद्योगे
अनयस्य फलं
[[२०७]]
शल्यपर्वणि
अनयस्य फलं
[[३०४]]
शल्यपर्वणि
अनयस्यानुपायस्य
[[१३३]]
सभापर्वणि
अनायासकृतं
[[३६७]]
भारते
अनयो नयसंकाशो
[[४९]]
उद्योगे
अनर्थकायामान्तरिता
[[३९३]]
कादम्ब
[[७६]]
थ वा
पुट-संख्या
थगाम
अनर्थाः क्षिप्रमायंति
[[१८५]]
उद्योगे
जनवाप्तं च
[[४३९]]
राजधर्मे
अनागसो
[[३३५]]
कर्णपर्वणि
अनातुरहसन्नभयो
[[११]]
कामन्दके
अनाथवदभिज्ञातो
[[३०३]]
स्त्रीपर्वणि
अनाहतास्तु
[[३७३]]
मानवे
अनार्यजुष्टमस्वयै
[[१४५]]
गीतायां
अनार्यत्वं
[[४१]]
शांतिपर्वणि
अनार्यवृत्तमप्राज्ञ
[[१८५]]
उद्योगे
अनावृष्टिभयप्रायाः
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
अनिमित्तं सुरश्रेष्ठ
[[१९७]]
आदिपर्वणि
अनिम्नः स्वयंगुलो
[[१४८]]
काशीखण्डे
अनियुक्तः पुरा
[[३१]]
कामन्दके
अनिष्टं
[[८३]]
आनुशासनिके
अनिहत्य रिपुं
[[३४२]]
उत्तरकाण्डे
अनीतिजं यस्य
[[३५]]
राजधर्मे
अनुक्तमप्यूहति
[[७१]]
अभियुक्ताः
अनुक्तेनापि सुहृदा
[[३२]]
कामन्दके
अनुक्त्वा विक्रमेद्यस्तु
[[१९७]]
आदिपर्वणि
अनुग्रहार्थमस्माकं
[[१५७]]
स्वर्गारोह णिके
अनुचितकर्मारंभः
[[३६]]
प्राचीनाः
अनु जम्मुर्यदुगणाः
[[३७३]]
हरिवंशे
अनुजानीहि
[[१५२]]
आश्रमवासिके
अनुधावन्ति
[[१३]]
राजधर्मे
[[७७]]
पद्यार्थी वाक्यं व
पुद संख्या
मूलग्रन्थमाम
अनुबन्धं क्षयं
[[३०९]]
गीताथां
अनुबुद्ध्यस्व
[[३०]]
आरण्यके
अनुभूतानि
[[२९६]]
अयोध्याकाण्डे
अनुभूय ततः
[[३६९]]
राजधर्मे
अनुमान्यः
[[४८]]
आनुशासनिके
अनुयास्यामि
[[१६७]]
द्रोणपर्वणि
अनुरथ्यासु
[[३४]]
वनपर्वणि
अनुरथ्यासु
[[१७६]]
अनुह्लादश्च
[[७३]]
विष्णुपुराणे
अनृजुस्त्वनुरक्तोऽपि
[[४३]]
राजधर्मे
अनृतं नोत्सहे
[[२५०]]
उद्योगे
अनेन कार्यकालो
[[३६]]
कामन्दके
अनेन क्रतुभिः
[[१३९]]
राजधर्मे
अनेन खलु
[[२७३]]
कर्णपर्वणि
अनेन दुष्करमपि
[[२७]]
कामन्दके
अनेन धर्मशीलेन
[[४०४]]
अयोध्याकाण्डे
अनेन विचार्य
[[३५]]
प्राचीनाः
अनेन शस्त्रो
[[२५४]]
कर्णपर्वणि
अनेनाहं
[[१९२]]
उद्योगे
अनेनैव
[[३५८]]
वनपर्वणि
अनेनैवाभिषेकेण
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
अन्तरैर्भेदयित्वाऽरि
[[५८]]
राजधर्मे
अन्तर्वेशिक सैन्यं
[[१८]]
कामन्दके
अन्तः श्वगणिनश्शूरान्
"
कामन्दके
[[७८]]
वद्यार्थ वाक्यं च
पुट संख्या
मूलभन्थयाम
अश्ते खपि
[[२४८]]
उद्योगे
अन्तः कोशवलोपेलं
[[१८]]
कामन्दके
अन्नवद्भिः
[[२९६]]
अयोध्याकाण्डे
अन्नहीनोदये राष्ट्र
[[१०८]]
मात्स्ये
अन्नं हि
[[४५]]
आनुशासनिके
अन्यत्र हि न
[[१७]]
राजधर्मे
अन्यथा प्रतिपन्नं
[[३४८]]
आदिपर्वणि
अन्यदा भूषणम्
[[३२४]]
प्राचीनाः
अन्यदा भूषणं
[[९५]]
प्राचीनाः
अन्ययोनिमनिच्छन्तीं
[[३७]]
वाहटे
अभ्यवर्णयुताः श्वेताः
[[२२४]]
ब्रह्मपुराणे
अन्यस्मै देहि
[[५४]]
कर्णपर्वणि
अन्यानि चापि
[[३७६]]
कूर्मपुराणे
अन्यानि चापि
[[३८२]]
梦梦
अन्यायार्जित
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
अन्ये कलियुगे
[[४२९]]
मानवे
अन्ये कृतयुगे
[[19]]
"
अन्ये ऽपि
[[२१३]]
ब्रह्मपुराणे
अन्येषां क्षत्रियांणां
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
अन्येषु च
[[१९२]]
उद्योगे
अन्यैश्वो पाहतान्यत्र
[[४२३]]
सभापर्वणि
अन्योन्यकृत वैराणां
[[५९]]
आपद्धर्मे
अन्योन्यमेव
[[६८]]
कामन्दके
अन्योन्यं
[[४३३]]
वनपर्वणि
[[७९]]
पद्यार्थी वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्अनाम
अन्योन्यं परिमुष्णन्तो
[[४३२]]
वनपर्वणि
अन्वकुर्वन्नुलू काना
[[३०]]
मौसल पर्वणि
अन्वीक्षणं च
[[६७]]
कामन्दके
अन्वेनान् वायवो
[[१३]]
राजधर्मे
अन्वेतारः
[[४१]]
कामन्दके
अपकृत्य परेषां
[[५९]]
आपद्धर्मे
अपत्यलाभं
[[४४९]]
आदिपर्वणि
अपत्याना स्नुषाणा
[[३४८]]
梦梦
अपनीतं सुनीतेन
[[१९०]]
उद्योगे
अपयातो
[[२८२]]
वनपर्वणि
अपयातं
"
अपरज्ञः परा
[[३६७]]
भारते
अपराध
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
अपरे तु स्वार्थनिष्पादन परैः ३९३
कादम्बर्या
अपर्वणि महाराज
[[४३४]]
वनपर्वणि
अपवादभयाद्भीतः
[[१५१]]
उत्तरकाण्डे
अपशंकर्मक परिवर्तनोचिता
[[३४७]]
प्राचीनाः
अपश्चात्तापकृत्सम्यक्
[[२२]]
कामन्दके
अपश्यज्जिनमन्विष्यन्नजिनं
[[४४५]]
नैषधे
अपश्यत महाबाहुः
[[६०]]
आपद्धर्में
अपश्यत्पाण्डव श्रेष्ठो
[[३८४]]
बनपर्वणिः
अपश्यद्यावतो वेदविदां
[[४४४]]
नैषधे
अपसव्या मृगास्प
उद्योगे
अपां फेनेन
[[२४६]]
छान्दोग्यब्राह्मणे
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
अपा फेनेन
[[२४६]]
ऋग्वेदः
अपारमिव
[[५६]]
भीष्मपर्वणि
अपि ते परमा
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
अपि ते मानस
अपि पञ्चशतं
[[४]]
राजधर्मे
अपि वज्रेण
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
अपि शक्यो
[[१८५]]
[[99]]
अपि शक्रसमो
[[१३]]
रत्नमालायां
अपि स्थाणुवदासीनः
[[६३]]
कामन्दके
अपि स्वस्ति
[[७८]]
आपद्धर्मे
अपि स्वैराचारैः
[[३५२]]
प्राचीनाः
अपीड्यतयोः
[[१८७]]
विष्णुपुराणे
अपृष्टोऽपि
[[३१]]
कामन्दके
अपृष्टोऽपि
[[३९]]
"
अपृष्टोऽपि
[[७५]]
अपृष्टोऽपि
[[६९]]
梦梦
अप्यपर्वणि
[[१२४]]
उद्योगे
अप्यर्णवाः
[[१०४]]
अप्यल्पहानिः
[[२७]]
विष्णुपुराणे
अप्यहं जीवितं
[[१५२]]
उत्तरकाण्डे
अप्रकीर्णेन्द्रियं
[[११८]]
वनपर्वणि
अप्रज्ञेन
[[१६१]]
प्राचीनाः
अप्रणम्यैव
[[१२४]]
उद्योगे
अप्रतिष्ठं स नरकं
[[२०२]]
राजधर्मे
[[८१]]
पद्यार्थ वाक्ये च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
अप्रत्ययबहुला
[[३९२]]
कादम्बय
अप्राश्य मरणं
[[३७]]
राजधर्मे
अप्रियस्य च
[[४७]]
सभापर्वणि
अप्रियामप्रियाचारा
[[३८]]
वाहटे
अमिनाण्याह
[[४७]]
उद्योगे
अप्सरोभिः
[[३०]]
अबलान भियुञ्जीत
[[११६]]
राजधर्मे
अबुध्या नाग्रहीये त्वं
[[३४५]]
आश्वमेधिके
अब्दादौ
[[४१०]]
ज्योतिषिके
अब्रवीच्च मुदा
[[३६७]]
‘भारते
अब्रवीचैव ता
[[३७४]]
आदिपर्वणि
अब्रवीत्तावकान्
[[५६]]
भीष्मपर्वणि
अब्रवीत्परबीरन्नः
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
अब्रुवन् कर्ण
[[१९७]]
“1
अभज्यत बलं
[[२०३]]
विराटपर्वणि
अभयस्य हि यो
[[८१]]
मानवे
अभयात् तुमुले
[[२२६]]
द्रोणपर्वणि
अभयं
[[११७]]
गीतायां
अभयं तस्य
[[८१]]
आनुशासनिके
अभयं सर्वभूतेभ्यो
[[८१]]
[[13]]
अभिगम्य
[[४०४]]
उद्योगे
अभिगम्य
[[४२९]]
मानत्रे
अभिगम्याब्रवीत्
[[१५९]]
द्रोणपर्वणि
अभिगम्योत्तमम्
[[४२९]]
मानवे
D. Y. xi८३
पद्यार्थी वाक्यं च
पुर- संख्या
मूलग्रन्थनाम
अभिज्ञानानि सर्वेषा
[[१३०]]
भीष्मपर्वणि
अभिदध्यौ
[[२७९]]
विराटपर्वणि
अभिध्याय फलं
[[४३०]]
वनपर्वणि
अभिमन्यु
[[५५]]
राजधर्मे
अभिमन्युर्गतो
[[१४१]]
द्रोणपर्वणि
अभिमन्युर्भीतः
[[१८१]]
}}
अभिरामं गृहारामं
[[४४८]]
नैषधे
अभिलाष परस्त्रीषु
[[२६]]
पुराणसारे
अभिवाद्याथ तां
[[१९]]
उद्योगे
अभिवाद्यं
[[२९०]]
द्रोणपर्वणि
अभिषिक्तश्च
[[३९०]]
अभिषिक्तस्य
[[४०९]]
आपस्तम्ब.
अभिषिक्तो
[[४४०]]
विष्णुपुराणे
अभिषिच्य सुतौ
[[१५३]]
उत्तरकाण्डे
अभिषिच्य सुगालस्य
[[३७१]]
हरिवंशे
अभिषेक समय
[[३९२]]
कादम्ब
अभिषेकं तदा
[[४२३]]
विष्णुपुराणे
अभीतानामिमे लोका
[[२००]]
राजधर्मे
अभीरुराहवे वीरः
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
अभीक्ष्णं
[[४३४]]
वनपर्वणि
अभेद्या हि
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
अभ्यर्थिते ऽपि
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
अभ्यवेध्यन्महावेगैः
[[२३३]]
द्रोणपर्वणि
[[૮૨]]
पद्यार्थ वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्धनाम
अभ्युत्थानमघर्मस्य
[[२९८]]
गीतायां
अभ्युत्थानमधर्मस्य
[[१३६]]
梦箏
अभ्युत्थितं
[[५१]]
कामन्दके
अमङ्गलेभ्यः
[[३०१]]
स्मृति ग्रहे
अमर्षवशमापन्नो
[[७४]]
सभापर्वणि
अमर्षादात्मनो
[[४४७]]
नै
अमल विपुल
[[१३]]
तोडरानन्दे
अमल विपुल
[[१६]]
अमात्यैर्बलिभिर्दष्ट
[[१९७]]
देवीमाहात्म्ये
अमात्यैस्सह
[[१२६]]
राजधर्मे
अमाययैव वर्तेत
[[१४४]]
मानवे
अमितमपि चेद्दीनं
[[७०]]
आनुशासनिके
अमृतसहोदराऽपि
[[३९१]]
कादम्बर्याम्
अमृष्यमाणो
[[२८६]]
वनपर्वणि
अमेध्ये
[[५०]]
गारुडे
अमेध्ये
[[४९]]
मानवीये
अमोघक्रोधहर्षस्य
[[७]]
उद्योगे
अमोघं दर्शनं
[[३६१]]
अम्बरीषो हि
[[१३९]]
आदिपर्वणि राजधर्मे
अम्लानपङ्कजा
[[२२१]]
मार्कण्डेयपुराणे
अयमर्थों बहुषु
[[१५०]]
बृहत्कथाया
अयमुत्सहते
[[२३६]]
सभापर्वणि
अयशो
[[४०८]]
मानवे
अयशो महदाप्नोति
[[१३३]]
पद्यार्थी वाक्ये व
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाभ
अयुक्तमिव पश्यामि
[[१३४]]
द्रोणपर्वणि
अयो भेद्यमुपायेन
[[१७]]
कामन्दके
अयं चिरोषितो
आश्रमेधिके
अयं तु
[[२३५]]
आनुशासनिके
अयं श्यामो
[[८८]]
आदिपर्वणि
अयं स कालः
[[२१९]]
शल्यपर्वणि
अयं स कालः सम्प्राप्तो
[[१९८]]
उद्योगे
अयं स कालः सम्प्राप्तो
[[१९८]]
द्रोणपर्वणि
अयं स नखरोत्कर्षी
[[३०२]]
स्त्रीपर्वणि
अयं स हन्ता
"
"
अरणी सहितं
[[३६२]]
आदिपर्वणि
अरण्ये निश्शलाके
[[२२]]
भारते
अरयोsपि हि मित्रत्वं
[[९४]]
कामन्दके
अरक्षितस्य यज्ञस्य
[[२४५]]
बालकाण्डे
अरक्षितारो
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
अरक्षितारो लुब्धाश्च
[[४३२]]
वनपर्वणि
अरातिसैन्यव्यायाम
[[१९]]
कामन्दके
अरातौ मान्यदण्डादि
अरालोल
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
अरावप्युचितं
[[७९]]
आपद्धर्मे
अर्कि च अर्थसम्
[[१२६]]
राजधर्मे
अर्चयामास
[[३९७]]
वनपर्वणि
अर्चयिष्यति
[[४५४]]
विणुपुराणे
अर्जुनं चापि
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
[[८५]]
पथार्थ वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलधन्थताम्र
अर्जुनः
[[४११]]
राजधर्मे
अर्थतश्चास्य चेत्
[[२६२]]
सूतसंहितायां
अर्थनाशक्रिया
[[२३७]]
कामन्द के
अर्थप्राप्तिः कदाचित्
[[१३५]]
उद्योगे
अर्थ प्रदाय
[[१९२]]
उद्योगे
अर्थमिच्छति
[[७६]]
आरण्यके
अर्धयुक्तस्य
[[६८]]
कामन्दके
अर्थयुक्तस्य करण
[[१८८]]
[[1]]
अर्थसिद्धे परं
[[७६]]
राजधर्मे
अर्धस्य
[[४९]]
भीष्मपर्वणि
अर्धा गृहान्निवर्तन्ते
[[३०४]]
स्मृतिः
अर्थानुत्सृजता
[[१४२]]
उद्योगे
अर्थान शोचन्
[[४]]
स्त्रीपर्वणि
अर्थार्थी जीवलोकोऽयं
[[३७३]]
कामन्दके
अर्थाश्चात्मोपभोगान्ता
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
अर्थास्समति वर्तन्ते
[[३६]]
उद्योगे
अर्दयामास निशितैः
[[२५२]]
आश्वमेधिके
अर्धशुद्धं च विकटं
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
अर्धं भार्या
[[१५१]]
उत्तरकाण्डे
अलब्धलिप्सान्यायेन
[[६८]]
कामन्दके
अलब्धलिप्सान्यायेन
[[१८८]]
"
अलमेवास्मि
[[२२६]]
द्रोणपर्वणि
अलर्कमाहुर्नरवर्य
[[११८]]
भारते
अलर्स दुर्मुखं
[[४३]]
मानवे
[[८६]]
पधार्थ वाकर्य च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
अक्षायुधं
[[२०८]]
द्रोणपर्वणि
अलं बभूव
[[१३५]]
वनपर्वणि
अहपकालस्य
[[५५]]
राजधर्मे
अल्पदेशाधिपः
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
अरुपद्रव्या
[[४३३]]
वनपर्वणि
अल्पप्राज्ञा
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
अहपाय वा
[[१६]]
राजधर्मे
अरूपे युक्ते
[[३१]]
उद्योगे
अल्पोऽपि
[[१८९]]
कामन्दके
अवगाह्य
[[३६६]]
आश्रमवासिके
अवधूयोस्थितो
[[१९२]]
उद्योगे
अवध्य
[[५०]]
अवध्यस्त्वम जय्यस्त्वमतः
[[३८३]]
हरिवंशे
अवध्या
[[४६]]
उद्योगे
अवध्या ब्राह्मणाः
[[२४७]]
द्रोणपर्वणि
अवध्यो नाम
[[३८९]]
[[15]]
अवध्यं दैवतैः
[[३४३]]
बालकाण्डे
अवबोधाय
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
अवबोधं
[[३३६]]
aai aanti
[[१५]]
तोडरानन्दे
अवलम्बनाय
[[४८]]
प्राचीनाः
अवशेनापि
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
अवश्यं चिरकालम्
[[२६३]]
वनपर्वणि
अवश्यं तु मया
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
पद्यार्थ वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
अवश्यं नरकस्तात
[[१३९]]
स्वर्गारोहण के
अवष्टब्धं च
[[१५]]
अयोध्याकाण्डे
अवाच्यास्तु भविष्यामः
[[१३५]]
उद्योगे
अवाप निहतो
[[३४१]]
विष्णुपुराणे
अवाप्तज्ञानतन्त्रस्य
[[३३६]]
अविकृततनुवर्ण
[[१३]]
तोडरानन्दे
अविचार्य
[[१८९]]
कामन्दके
अविजानत्सु
[[१२३]]
उद्योगे
अविज्ञातस्य
[[६८]]
कामन्दके
अविज्ञातस्य विज्ञानं
[[१८८]]
"
अविज्ञाते
[[९९]]
事里
अविद्ध्यद्धस्ततलयोः
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
अविद्वानशुचिः
[[४३]]
राजधर्मे
अविध्यत रणे
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
अविध्यतर्णमव्यत्र
[[२२३]]
अविप्रणाशः
[[३६७]]
भारते
अविषह्यतमा ते
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
अव्यक्तमब्रवीत्
[[३९०]]
"
अशरीरस्वभावोप्यात्मा
[[३४४]]
भाष्ये
अशास्त्रविहितं
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
अशिष्टवदमर्याद
[[१४२]]
उद्योगे
अशुद्ध क्रोधनो
[[४३]]
राजधर्मे
अशुभनिमित्तान्युपक्रम्य
भीष्मपर्वणि
अशुभस्य
४ ३९
राजधर्मे
[[८८]]
पद्यार्थी वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
अशोच्यो हि
अश्रद्धया हुतं
[[३०९]]
अश्रद्धेयमिदं
[[३२८]]
[[१४१]]
[[११]]
गीतायां
आदिपर्वणि
अश्रद्धेयः
[[५०]]
लुब्धकपोतीये
अश्रुपूर्णेक्षणाः
[[१४९]]
द्रोणपर्वणि
अश्वस्कन्धैः
[[२०२]]
राजधर्मे
अश्वस्य नाभिमारभ्य
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
अश्वस्तु कृष्ण
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
अवस्तु जठरे
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
अश्वानां
[[४०७]]
उद्योगे
अश्वागारान्
[[१२६]]
राजधर्मे
अश्वाश्वाश्रममासाद्य
[[४०७]]
उद्योगे
अश्वेभ्यः परमं
[[२१६]]
वीतिहोत्रीये
अश्वविना
[[२१६]]
अष्टमो ह्यभिजिदाह्वयः
[[१५]]
ज्यौतिष
अष्टशाखं चतुर्मुलं
[[१८७]]
मानवे
अष्टादश
[[११४]]
भारते
अष्टाभ्रं अष्टफलकं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
अष्टात्रि परीणाहः
[[२११]]
श्रीतिहोत्रीये
अष्टावक्रम्
[[३५८]]
वनपर्वणि
अष्टावक्रः
[[३५८]]
असतो ह्याचरन्
[[३५२]]
गीतायाम्
असके सङ्गमे
[[३६७]]
भारते
असच सदसच्चैव
[[४५०]]
[[८५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
असता च
[[६८]]
कामन्दके
असता च परिक्लेश
[[१८८]]
[[99]]
असत्कृतमवज्ञातं
[[३०८]]
गीतायाम्
असत्यता निष्ठुरताऽकृतज्ञता
[[२५]]
राजधर्मे
असत्यवचना नार्य. कस्ते
[[३७४]]
आदिपर्वणि
असदित्युच्यते
[[३०९]]
गीतायाम्
असद्वृत्ता
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
असन्तुष्टमभक्तं
[[४३]]
मानवें
असन्तुष्टाः प्रमुह्यन्ति
RAJ
स्त्रीपर्वणि
असभवे
[[१२६]]
राजधर्मे
असभिन्नार्थमर्यादाः
[[३१४]]
आश्रमवासिके
असंमन्त्र्य
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
असमानैश्च संकीर्णैः
३ १०
ब्रह्मपुराणे
असय इव
[[३९२]]
कादंबम्
असिं समुद्यम्य
[[३२५]]
कर्णपर्वणि
असितो देवलश्चैव
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
असुग्राह्यं
[[१४१]]
उद्योगे
असुहृत्तादृशो
४ ३
राजधर्मे
असौ निवृत्तो
[[२७१]]
कर्णपर्वणि
असंशयम्
[[४४९]]
आदिपर्वणि
असंशयं तेऽपि
[[१५२]]
वनपर्वणि
अस्तब्धं
[[६४]]
राजधर्मे
अस्तब्धतामचापल्यं
कामन्दके
अस्त्रमस्त्रेण
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
D. Y. xii.
[[९०]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलत्रन्थनाम
अस्त्रं मामेव
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
अस्त्राण्यनेकरूपाणि
[[२२१]]
मार्कण्डेयपुराणे
अस्नानभोजनं
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
अस्माकं भवतः
[[४४१]]
अस्मात्परोक्ष
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
अस्मानुपगता वीर
[[३७०]]
आश्वमेधिके
अस्मिन्नन्तर्हित
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
अस्मिन्नर्थे पुरा
[[१०७]]
सौप्तिके
अस्मिन् पदे
[[५३]]
उद्योगे
अस्मिन् पदे
[[३८९]]
अस्मिन् लोके
[[७६]]
राजधमें
अस्यता
[[१०४]]
उद्योगे
[[२९६]]
हरिवंशे
अस्य नानासमायोग
[[३६७]]
भारते
अस्या राजर्षिभिः
[[४०७]]
उद्योगे
अस्या. शुल्कं
[[४८४]]
[[११]]
अस्वस्ति तेभ्यः
२.१
राजधर्मे
अस्वाधीनं
[[३५४]]
अयोध्याकाण्डे
अहङ्करोमीति
[[३२०]]
प्राचीनाः
अहव ते
[[३००]]
विराटपर्वणि
[[१२९]]
हरिवंशे
अहश्चाप्येवमेवैनं
[[३५०]]
आदिपर्वणि
महन्तु तत्करिष्यामि
[[२२१]]
द्रोणपर्वणि
अहन्तु मन्ये तव
[[१७५]]
वनपर्वणि
[[११]]
at are
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
अहन्दातास्मि
[[२३६]]
सभापर्वणि
अहन्धनुष्मान्
[[२८३]]
कर्णपणि
अहम्पनुचरेदेवमेष
[[१८७]]
वनपर्वणि
अहमप्येकमेवाग्यां
[[४०५]]
उद्योगे
अहमेनं वधिष्यामि
[[१३६]]
उत्तररामायणे
अहं पुत्रो
[[३५८]]
वनपर्वणि
अहल्यावैकल्यक्षपण
[[३५१]]
प्राचीना’
अहश्च रात्रिश्च
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
अहिसा
[[११७]]
गीत यां
अहिंसा गुरुसेवा
[[७६]]
मानवे
अहिंसा सर्वभूतानाम्
[[६८]]
कामन्दक
अहिंसा सर्वभूतानाम्
[[१८८]]
"
अहिते
[[२०७]]
梦梦
अहिते चापल्यं
[[१८९]]
[[१५]]
अहिते वर्तमानानि
[[६१]]
अहो राघव
[[४१७]]
नृसिंहपुराणे
अहं राघव
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
अहं वेद्मि
[[३४१]]
बालकाण्डे
अहं वै
[[२३५]]
उद्योगे
अहं वैकर्तनः
[[१९२]]
#1
अहं हितं
[[३६७]]
भारते
अह्रीश्चान्योन्य
[[३०१]]
द्रोणपर्वणि
अक्षतः परशस्त्रेण
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
अक्षय्यं मधुहन्तारं
[[३४०]]
बालकाण्डेधार्थ वाक्ये च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
उ
उत्त लक्षणसंपन्नाः
[[४१२]]
ब्रह्मपुराणे
उक्ते व को
[[३७६]]
वनपर्वणि
उग्रसेनसुतः कंसः
[[२५०]]
उद्योगे
उच्च प्रमोदम्
[[१८२]]
प्राचीनाः
उ प्रहसनम्
[[३३]]
कामन्दके
उच्छिद्यमानो बलिना
[[७३]]
उच्छिद्यमानो बलिना
[[६७]]
उच्छिष्टचिह्नः
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
उतङ्कस्य प्रियं
[[३२७]]
आदिपर्वणि
उत वा विदुषो
[[३५८]]
वनपर्वणि
उताबलस्य
[[३५८]]
उत्कृष्टधर्मान्तरप्रतिषेधात्
१२.१
प्रजापतिवचनं
उत्तमेषूत्तमं
[[४१५]]
मानवे
उत्तमौजाः
[[१२९]]
हरिवंशे
उत्तरं पार्श्वम्
[[१२९]]
"
उत्तिष्टति कबन्धोsa
[[२०१]]
राजधर्मे
उत्तिष्ट राजन्
[[१४५]]
द्रोणपर्वणि
उत्तीर्य सलिलात्तस्मात्
[[३४८]]
आदिपर्वणि
उत्थाय पश्चिवे
[[२७]]
मानवे
उत्थाय सः
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
उत्थितो ब्राह्मणो
[[४३५]]
वनपर्वणि
उत्पतन्त
[[२८३]]
आरण्यके
उत्पत्स्यते
[[४३५]]
वनपर्वणि
[[१०३]]
पद्यार्थी वाक्यं च
पुटसंख्या
मूलमन्थनाम
उत्पथं प्रतिपन्नस्य
[[४९]]
मानवे
उत्पद्यते
[[११४]]
भारते
उत्पातमेघा
[[३०]]
उद्योगे
उत्पातविष्टि
[[८]]
ज्यो- रत्नमालायाम्
उत्पाद्य मार्ग
[[१०]]
कामन्दके
उत्सन्नबांधवं
[[३०७]]
निर्णय सिन्धौ
उत्ससर्ज
[[२७०]]
ऐषीके
उत्सादयिष्यति
[[४३५]]
वनपर्वणि
उत्साहं च
[[६६]]
कामन्दके
उत्साहं च
[[६४]]
བ ༡
उत्सृज्य वरयेदन्यं
[[३७३]]
वनपर्वणि
उत्सीदेयुरिमे
[[३५२]]
गीतायाम्
उदकं च
[[३८२]]
हरिवंशे
उदडीयन्त तावन्तः
[[४४४]]
नैषधे
उदतिष्ठस्तदा
[[३५८]]
वनपर्वणि
उदयति दिशि
[[१३]]
रत्नमालायाम्
उदयन्नेव सविता
[[३१६]]
प्राचीनाः
उादरं प्रतिपद्यस्व
[[५३]]
वनपर्वणि
उदीरितो ऽर्थः
[[७१]]
अभियुक्ताः
उदीर्णमनसो योधाः
[[१६]]
राजधर्मे
उदीर्णमनसो योधाः
[[୫]]
उदीक्षमाणः
[[१३९]]
राजधर्मे
उदेति पूर्व
[[८६]]
कालिदासः
उदेति सविता
[[९६]]
प्राचीनाः
[[१०४]]
पद्यार्थी वाक्यं च
पुट- संख्या
मूल ग्रन्थनाम
उद्गच्छेच
[[१८]]
कामन्दके
उद्गाता तस्य
[[२०१]]
राजधर्मे
उद्दालकस्य
[[३५५]]
वनपर्वणि
उद्भिन्नरोमहृदया
[[१४७]]
काशीखण्डे
उद्यच्छेदेव
[[१२४]]
उद्योगे
उद्यतेष्वपि
[[१४२]]
警学
उद्वेजनीया भूताना
[[७८]]
आपद्धर्मे
उद्वेजयति सूक्ष्मोऽपि
[[१५]]
पुराणसारे
उपकारेण तत्तस्य
[[१०५]]
आरण्यके
उपकार्योपकारित्वं
[[६८]]
कामन्दके
उपगूह्य तु वैराणि
[[५९]]
आपद्धर्मे
उपचितवलिशोभाः
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
उपदेशमपेक्ष्य
[[३४४]]
तोटकाचार्यः
उपद्रवाश्च वर्तन्ते
[[४३१]]
वनपर्वणि
उपपन्ना त्वया
[[३४९]]
“}
उपमानमशेषाणां
[[७३]]
विष्णुपुराणे
उपमानमशेषाणां
[[७७]]
उपराजेव
[[४५]]
पाद्मपुराणे
उपराजेव
[[७२]]
राजधर्मे
उपर्यहं यथा
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
उपर्युपरि
[[१३९]]
राजधर्मे
उपलभ्य ततः
[[१५७]]
आश्रमवासिके
उपवासस्तथायासो
[[४३५]]
विष्णुपुराणे
उपसंगम्य
[[४०५]]
उद्योगे
[[१०५]]
पद्यार्धे वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
उपस्थास्यन्ति
[[४३५]]
वनपर्व
उपस्थितमिदं
[[२७३]]
कर्णपर्वणि
उपस्थितविनाशेयं
[[४९]]
उद्योगे
उपस्थिते विवाहे
[[११०]]
माधवी ने
उपायनाः
[[१२५]]
वनपर्वणि
उपायेन
[[१७]]
कामन्दके
उपालब्धः
[[३५५]]
वनपर्वणे
उपावृत्ता
[[३२५]]
गदापर्वणि
उपावृत्य तु
[[९२]]
उद्योगे
उपेक्षा साम दानं च
[[७२]]
कामन्त के
उपेक्षितास्ते
[[३०३]]
स्त्रीपर्वणि
उभयं
[[२८७]]
[[53]]
उभयं
[[११६]]
राजधर्मे
उभौ कसपार्श्वे
[[१३३]]
सभापर्वणि
उरसा प्रतिजग्राह
[[२०४]]
द्रोणपर्वणि
उरसि द्वौ
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
उरोमुखं च
[[१५६]]
आश्रमवामिके
उरोरोगगणोपेता
[[५०]]
गारुडे
उरोहस्तं ततश्वके
[[१३२]]
सभापर्वणि
उलूकः कैतवे
[[१२९]]
हरिवशे
उल्काद्याभयन्तेऽस्ति
[[८३]]
उद्योगे
उलूपी प्राह
[[२५२]]
आश्वमेधिके
उल्कया
[[१४]]
वराहसंहितायाम्
उल्कयाऽभिहता
विष्णुधर्मोत्तरे
D. Y. xiv.
[[१०६]]
पद्यार्थी वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
उल्काशनिधूमाद्यैर्हता
वराहसहितायां
[[97]]
उवाच कस्मादेकान्ते
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
उवाच गालवं
[[४०५]]
उद्योगे
उवाच चैव
[[३८४]]
वनपर्वणि
उवाच पार्थं
[[१०५]]
विष्णुपुराणे
उवाच प्रणतो
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
उवाच प्राञ्जलिर्भूत्वा
[[२५९]]
शल्यपर्वणि
उवाच राजा
[[८९]]
भीष्मपर्वणि
उवाच सः
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
उवाच सूतं
[[२८३]]
वनपर्वणि
उशना चैव
[[५९]]
आपद्धर्मे
उशना विंशतिरिति
[[६०]]
कामन्दके
उशना विशतिरिति
[[२३]]
उशीनरः
४.६
उद्योगे
उशीरधात्री
[[२१३]]
वीतिहोत्री ये
ऊ
ऊचु सामकल
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
ऊर्जस्वि
राजधर्मे
ऊर्ध्वचाहुर्निरालम्बः
[[३८३]]
धनपर्वणि
ऊर्ध्वरश्मिरधोरश्मि,
४२ १
ब्रह्मपुराणे
ऊर्ध्वं गच्छन्ति
[[३०९]]
गीतायां
ऊद्यमाना
[[२८३]]
आरण्यके
ऋचीकः
[[४०६]]
उद्योगे
[[१०७]]
rete arti a
पुट- संख्या
मूलग्रन्थः
ऋजवः शुचयः
[[३६६]]
आश्रमवासिके
ऋजुः सुनासितः
[[२०१]]
राजधमें
ऋजे मृदो
[[४५]]
पाद्मपुराणे
ऋजोर्मृदोः
[[७२]]
राजधर्मे
ऋतवश्च
[[४३९]]
राजधर्मे
ऋतवो न
整
ऋते च
[[४८४]]
उद्योगे
ऋते नारायणं
[[३४१]]
उत्तरकाण्डे
ऋते मनु याद्भद्रं
३४.२
वनपर्वणि
ऋत्विक्पुरोहिताचार्यै
[[३४९]]
आदिपर्वणि
ऋत्विजश्चात्र के
[[२०१]]
राजधर्मे
ऋत्विजः कुंजरास्तत्र
ऋद्धि दृष्ट्वा
梦梦
[[१३९]]
राजधर्मे
ऋद्धिमन्तो
स्वर्गारोहणिके
ऋध्या च
[[७६]]
राजधर्मे
ऋभुरस्मि तवाचार्यः
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
ऋभुर्नाना
[[३३६]]
[[31]]
ऋभुर्वर्षसहस्रे
ऋषयश्चक्रिरे
[[३५६]]
वनपर्वणि
ऋषयस्सर्वलोकाना
[[१४]]
विष्णुधर्मोत्तरे
ऋषिपुत्रक्रमाज्ज्ञेयो
ऋषीन् यक्षान्
[[३०९]]
बालकाण्डे
ऋषीन् स्वाध्याय दीक्षाभिः
[[१३९]]
राजधर्मे
ऋक्षनिहतं
[[३०६]]
विष्णुपुराणे
[[१०८]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थताम
ए
एक एवाभिः
[[३५६]]
बनपर्वणि
एकचितान
[[६०]]
भारते
एकच्छायं गुरु
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
एकश्श्याम
[[४०४]]
उद्योगे
एकतो भयभीतस्य
[[८१]]
आरण्यके
एकतो वा
[[१०५]]
एकतः कलव
एकतः श्यामकर्णाat
¿
[[४६६]]
उद्योगे
एकदैव समायुक्ता
[[४३१]]
वनपर्वणि
एकपक्षाक्षिचरणा
[[३०]]
उद्योगे
एकपक्षाक्षिचरणः
भीष्मपर्वणि
एक पुत्र
[[१४७]]
काशीखण्डे
एकराशौ
[[४३]]
वनपर्वणि
एकलव्यो
[[१२९]]
हरिवंशे
एकवेदस्य
[[४३१]]
वनपर्वणि
एकश्वासि
[[२८२]]
"
एकस्मिन्नपि
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
एकस्यार्थाय
[[१३४]]
हरिवंशे
एकहायनवत्सश्चि
[[४३२]]
वनपर्वणि
एकात्मतां गतं
[[९२]]
भारते
एकादशचम्
[[१७८]]
गदापर्वणि
एकादश प्राणभृतां
[[३५७]]
वनपर्वणि
एकादशैकदशिनः
[[१०१]]
पचार्थ वाक्यं च
पुट- संख्या
मूल ग्रन्थताम
एकांततो न
[[६७५]]
आपद्धर्मे
एक रात्रि
[[३६७]]
आश्रमवासिके
एकाहार्य युगं
४ ३ ३
वनपर्वणि
एकेन पादेन
[[४३०]]
मनु
एकेनापि
[[१०]]
ज्यो-रक्षमालायाम्
एको द्रोणो
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
एकोऽपि दोषो
[[६२]]
कालिदासः
एकोप्यमात्यो
[[७१]]
उद्योगे
एकार्थान्
[[२१]]
भारते
एको वा
[[१४७]]
काशीखण्डे
एको वीरो
[[३५६]]
वनपर्वणि
एकः कर्माणि
[[२१]]
भारते
एकः समस्तं
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
एकः संवारयामास
[[३८६]]
द्रोणपर्वणि
एड्रकचिह्नाः
[[४३४]]
वनपर्वणि
एडूकान् पूजयिष्यन्ति
*}
एतच्छ्रुत्वा तु
[[४०५]]
उद्योगे
एतच्छ्रुत्वा नृपो
[[३६७]]
भारते
एतत्कलियुगं नाम
[[४३१]]
वनपर्वणि
एतत्किल
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
एतत्कृतयुगं
[[४३१]]
वनपर्वणि
एतत्तपश्च पुण्य
[[२०२]]
राजधर्मे
एतत्तपश्च पुण्यं
[[१४०]]
"
[[११०]]
ears वाक्यं च
पुद· संख्या
भूल ग्रन्थनाथ
एतत्तपश्च पुण्यं
[[३१४]]
राजधर्मे
एतत्सत्यात्मकं
[[१२६]]
एतत् सर्वमनुस्मृत्य
[[३६४]]
आश्रमवासिके
एतत् सर्वममात्यादि
[[४६८]]
कामन्दके
एतत् सर्वममात्यादि
[[१८८]]
多努
एतत्संसारभीरूणां
[[४५५]]
विष्णुपुराणे
एतदपवादोऽपि
[[१५]]
तोडरानन्दे
एतदर्थेन डिवे
[[२२६]]
द्रोणपर्वणि
एतदिच्छाम्यहं
[[३४१]]
विष्णुपुराणे
एतद्घृत
[[१०१]]
राजधर्मे
एतयोपमया
[[१२४]]
उद्योगे
एतस्य विततस्तात
[[१३१]]
राजधर्मे
एतांश्चान्याश्च
[[१७८]]
गदापर्वणि
एतानजित्वा
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
एतानतिक्रमेद्यो वै
[[९६]]
आनुशासनिके
एतानेतावतस्तत्र
[[१०४]]
उद्योगे
एतान् धर्मान्
[[३९०]]
"
एतावदुक्त्वा
[[१७८]]
गदापर्वणि
एतावदुक्त्वा
[[३५७]]
वनपर्वणि
एतावदेव पुरुषः
[[१३३]]
सभापर्वणि
एतावानेवं
[[४]]
उद्योगे
एते कांभोजदेशीयाः
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
एते देवास्त्रयः
[[३३४]]
वनपर्वणि
एते द्रोणे
[[१४९]]
द्रोणपर्वणि
[[१११]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
एते न धारणे
[[४१९]]
भारद्वाज स्मृतौ
एते मदावलिप्तानां
[[१९३]]
उद्योगे
एते यवनदेशीयाः
[[२१६]]
ब्रह्माण्डपुराणे
एते वनायुजा
[[73]]
एते विगृह्यमाणा
[[२५]]
कामन्दके
एतेषामवयवलक्षणभेदेन
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
एतेषां
[[२११]]
एते हैमवता
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
एतैर्विरहिताः
[[२१५]]
एतैस्सन्धि
[[२५]]
कामन्दके
एतौ मे
[[३५४]]
वनपर्वणि
एतौ हि गजराजानौ
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
एभिर्हतैः
[[१३८]]
देवीमाहात्म्ये
एभिस्तवैः
[[४५१]]
मार्कण्डेयपुराणे
एवमष्टावक्रः
[[३५६]]
वनपर्वणि
एवमस्त्विति
[[३८६]]
द्रोणपर्वणि
एवमादिशुभावतैः
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
एवमादीनि युद्धानि
[[१३३]]
सभापर्वणि
एवमाद्यशुभावतैः
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
एवमुक्तस्तु कर्णेन
[[२५८]]
वनपर्वणि
एवमुक्तस्तु कौन्तेयः
[[१५७]]
आश्रमवासिके
एवमुक्तस्तु कौन्तेय
[[२८३]]
आरण्यके
एवमुक्तस्तु भीष्मेण
[[१९२]]
उद्योगे
एवमुक्तस्तु शर्वेण
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि११२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
एवमुक्तस्तु सः
४.५
उद्योगे
एवमुक्ता
[[८८]]
आदिपर्वणि
एवमुक्ते ततो
[[३४९]]
एवमुक्ते नलो
[[३३५]]
वनपर्वणि
एवमुक्ते ततो
[[३३५]]
"
एवमुक्तो नलो
[[४४२]]
एवमुक्त्वा
[[२८३]]
आरण्यके
एवमुक्त्वा
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
एवमुक्त्वा महाबाहू
[[२२६]]
द्रोणपर्वणि
एवमुक्त्वा वरं
[[२२१]]
एवमेकमिदं
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
एवमेतन्मनुष्येन्द्र
[[५१]]
आरण्यके
एवमेतानि
[[१०४]]
उद्योगे
एवमेतेन दक्षिणावता
[[१०९]]
छान्दोग्ये
एवमेव हते
[[३२६]]
द्रोणपर्वणि
एवमेष गिरिः
[[१२९]]
हरिवंशे
एवमेषामनीकानि
[[१०४]]
उद्योगे
एवं क्रमेण
[[३६६]]
आश्रमवासिके
एवंगुणं नृपं
[[४४१]]
वनपर्वणि
एवं गुरुधनं
[[४०४]]
उद्योगे
एवं द्वापरमासाद्य
[[४३१]]
वनपर्वणि
एवं धर्मप्रवृत्तस्य
[[४०८]]
यमस्मृती
एवं पुराणे
[[४२]]
भारते
एवं पुराणे
[[१५८]]
梦骂
[[११३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
एवं प्रवालं
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
एवं ब्रुवति
[[२८२]]
वनपर्वणि
एवं भानुमयं
[[११३]]
भारते
एवं मनुष्यमप्येकं
[[१९८]]
उद्योगे
एवं मिथ्याभिशस्तेन
[[३३५]]
हरिवंशे
एवं रलेषु
[[४२९]]
भारद्वाजस्मृतौ
एवं राजर्षय सर्वे
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
एवं राष्ट्रेषु
[[४३१]]
वनपर्वणि
एवं वर्षसहस्रेण
[[३०८]]
उत्तररामायणे
एवं विधे
[[१३]]
रत्नमालाया
एवं विलपतः
[[७८]]
आपद्धर्में
एवं विहन्याचारेण
[[१०६]]
राजधर्मे
एवं वृतः
[[४४]]
警察
एवं स बहुशो
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
एवं स मणिमाहृत्य
[[३३५]]
हरिवंशे
एवं सर्वान्
[[१२८]]
सभापर्वणि
एवं सर्वे
[[३१]]
विराटपर्वणि
एवं सुविहिता
[[१२५]]
बनपर्वणि
एवं हि क्रीडतस्तस्य
[[३००]]
उद्योगे
एष एव परो
[[४४०]]
राजधर्मे
एष गाँधारिपुत्रः
[[१४२]]
उद्योगे
एष ते कवचं
[[२२१]]
द्रोणपर्वणि
एष ते विहितो
[[५०]]
आरण्यके
एष त्वा प्रेक्षते
[[२७१]]
कर्णपर्वणि
D Y. XV.
[[११४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
ए दुर्योधनः
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
एत्र मुञ्चतु
[[३३४]]
वनपर्वणि
एष सर्वेश्वर एव
[[९६]]
श्रुतिः
एष सेतुं
[[३७७]]
पूर्वमीमांसाया
एा हि भगवन्
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
ऐ
ऐरावत. पुण्डरीकः
[[२०९]]
अमर.
ऐलान् बैलान्
[[४२३]]
सभापर्वणि
ऐश्वर्य कामदुष्टात्मन्
[[४०]]
उद्योगे
ऐश्वर्यं जीवितं हित्वा
"”
"”
ऐश्वर्यं चोत्तमं
[[२९५]]
गदापर्वणि
ऐश्वर्यं धनरत्नानि
[[३९८]]
आपद्धर्मे
ऐश्वर्यलोभादैश्वर्य
[[१४२]]
उद्योगे
ओ
ओष्ठौ व
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
औ
औदक पार्वत
[[६]]
कामन्दके
औषधानि च
[[१२६]]
राजधर्मे
औषधानि च
"
乾
कचे तु चिकः
[[२११]]
कञ्चित्कृतं कचिद्बलस्य ते कश्चिन्नवासस्य
[[२]]
वीतिहोत्री ये सभापर्वणि
[[३७१]]
भारते
[[१०५]]
विष्णुपुराणे
[[११५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाब
कञ्चित्कालमियं
[[३०१]]
मोक्षधमें
कञ्चिसौते
[[२८२]]
वनपर्वणि
कश्चिदस्मत् कुले
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
कटौ च दानं
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
कठिनं कर्कश
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
कण्ठगोदक्षिणावर्ती
[[१४७]]
काशीखण्डे
कण्ठावर्ता च
[[१४८]]
कथचिदेव
[[६७]]
कामन्दके
कथञ्चिदेव
[[३६]]
कथञ्चिदेव
[[३५]]
कथञ्चिदेव
[[१८६]]
[[19]]
कथञ्चिदेवातिकान्ते
[[२४]]
कथयामास
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
कथयिष्यन्ति
[[२७३]]
कथायोगेन
[[६६]]
कामन्दके
कथं तस्मिन्
[[३५४]]
अयोध्याकाण्डे
कथं दुह्यसि
[[१५२]]
उद्योगे
कथं नु त्यक्तदेहानां
[[३६७]]
भारते
नु
कथं न नारी
[[३७३]]
वनपर्वणि
कथं नु सर्वलोकस्य
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
कथं पुत्राः पितरं
[[१५२]]
अयोध्याकाण्डे
कथं भ्रातॄन् कथं मामन्यकाम
[[१७८]]
गदापर्वणि
[[३७]]
उद्योगे
कथ्यतां मे महाभाग
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
[[११६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूल ग्रन्थमाम
कदाच सूतपुत्र
[[२८२]]
वनपर्वणि
कदाचित्
[[१०४]]
राजधर्मे
कदाचिदस्यां
[[११४]]
प्राचीनाः
कन्दवर्णफलाहाराः
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
कन्यकां तां
[[४०७]]
उद्योगे
कन्येय मम
[[૪૪]]
कपो दुष्टचेष्टश्व
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
कपिला कुटिला
[[१४७]]
काशीखण्डे
कपिलादानजनित
[[४५५]]
विष्णुपुराणे
कपोताक्षः
[[२१०]]
वीतिहोश ये
कमलिनी चरण
[[३९१]]
कादम्बय
कम्gurat
[[८८]]
आदिपर्वणि
कनं तत्रोपनम्राया
[[४४६]]
नैषधे
करग्रहण पूर्व तु कृत्वा
[[१३२]]
सभापर्वणि
करसंपीडनं कृत्वा
[[39]]
करस्सत्यं
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
करालो विकटो
[[३१]]
मौसल पर्वणि
करिदन्ते बलाकानां
[[४१८]]
आगस्त्य रत्नशास्त्रे
करिष्यामीति यः
[[२२]]
भारते
करीन्द्रजीमूतवराह
[[४१८]]
आगस्त्य रत्नशास्त्रे
करोति यामीमपहाय
[[८]]
ज्यो- रत्नमालाया
करोति यः कृतयुगे
[[४३८]]
करोति राशिगमने
[[९]]
विष्णुपुराणे
ज्यो- रत्नमालायां
करोतु स्वस्ति
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
[[११७]]
क्यार्ध वाक्ये व
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
करोमि कामक
[[२३६]]
द्रोणपर्वणि
करोमि किं
[[३११]]
मार्कण्डेयपुराणे
कर्णावंगुलि
[[२१३]]
वीतिहोत्रीये
कर्णो
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
कर्णे च दानवं
[[२७६]]
कर्णपर्वणि
कर्तुश्च पुण्यमाप्नोति
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
कर्मणां तात
[[१३९]]
स्वर्गारोहणके
कलङ्क. कृष्णलाहा
[[४१८]]
भारद्वाज स्मृतौ
कलमामदलप्रख्यं
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
कलाधर्मो
[[४३९]]
राजधर्मे
कलिङ्गद्वारकाणि
[[२२५]]
कलिदुम. परं
[[४४८]]
नैषधे
कलेः प्रवर्तनात्
[[११७]]
राजधर्मे
कलेर्वृद्धिस्तथा
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
कलौ जगत्पति
कलौ तु
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
कल्की विष्णुयशाः
[[४३५]]
वनपर्वणि
कविख्योरपरान्तां
[[९]]
ज्योतिर्निबन्धे
कश्चिज्जातु
[[११४]]
उद्योगे
कश्चिदस्ति
[[७७]]
आपद्धर्मे
कश्चिद्वाण्डीवजः प्राणः
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
कश्चिद् द्विषत्खङ्गहृतोत्तमाङ्गः
[[३६२]]
कालिदासः
कश्मलाभिहतो
[[२८३]]
आरण्यके
कष्ठात् कष्टतरम्
[[३१४]]
आश्रमवासिके
[[११८]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलप्रन्थमात्र
कस्य माता
[[३७]]
विष्णुपुराणे
कक्षावर्त :
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
कक्षैः कक्षाविधून्वाना
[[१३२]]
सभापर्वणि
काककुल नध्वंसिनः
[[६०]]
कालिदासः
काकपाणिaraata
[[४१९]]
भारद्वाज स्मृतौ
काङ्क्षितो हि
[[४८५]]
उद्योगे
कानि यज्ञे
[[२०१]]
राजधर्मे
कान्तपाण्डरan
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
कान्तारेष्वपि
[[१५१]]
आदिपर्वणि
कान्त्या मनोहरं
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
कान्त्या मनोहरं
[[४२१]]
उत्पलपरिमले
[[४३१]]
वनपर्वणि
कामजेषु
[[३०४]]
मानवे
कामतो रममाणस्य
[[७६]]
वनपर्वणि
कामतो हि धनं
[[४०७]]
उद्योगे
कामये दिव्यमस्त्रं
[[३८४]]
वनपर्वणि
कामरागाभिभूतेन
[[१५२]]
उद्योगे
कामाचपद्रवाचैव
[[४३१]]
वनपर्वणि
कामैस्सन्तर्पयामासुः
[[४२४]]
राजधर्मे
कामं नैतत्प्रशंसन्ति
[[१९७]]
आदिपर्वणि
कामं प्रियाणि
[[३९]]
हरिवंशे
कामं भवान्
[[३९४]]
कादम्बर्याम्
कामंत्रजेद्वा
[[१३]]
रत्नमालायाम्
कामः क्रोधस्तथा
[[११३]]
कामन्दके
[[११९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
कारयेत्करणैः
[[१९]]
कामन्दके
कार्यभ्रंश
रत्नमालायाम्
कार्यस्य हिं
[[६८]]
कामन्दके
कालयुक्तमिदं तात
[[२९७]]
हरिवंशे
कालावर्षी
[[४३५]]
वनपर्वणि
कालसर्पादष्ट
[[३९२]]
कादम्बर्यां
काला दिवतिलात्कालात्
[[४४३]]
नैषधे
काली स्त्री
[[३०]]
मौसल पर्वणि
काले न
[[४]]
उद्योगे
काले प्राप्ते तु
[[७२]]
कामन्दके
काले समाचरन्
[[२४]]
काले समाचरन्
[[११५]]
काले समाचरन्
[[६७]]
[[91]]
काले समाचरन्
[[१८६]]
कालो गन्तुं
[[४८५]]
उद्योगे
कालो महाणि
[[३१]]
मौसल पर्वणि
कालो वा कारणं
[[४३८]]
राजधर्मे
काव्यं यः
[[४५५]]
विष्णुपुराणे
काश्मीरराजो गोनर्द :
[[१२९]]
हरिवंशे
काष्ठैर्लोष्टैश्च तं
[[२०१]]
राजधर्मे
कासस्त्रासश्च विन्दुश्व
[[४१९]]
भारद्वाज स्मृतौ
कि तु तस्य सदुर्बुद्धे
[[३६४]]
आश्रमवासिके
कि त्वा तेष
[[३९४]]
कादम्बय
कि दत्तं हुतमिष्टं
[[३७५]]
द्रोणपर्वणि
[[१२०]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
नु
किं न चित्रमतस्त्वद्य
[[१७८]]
गदापर्वणि
किन लोकं
[[५५]]
राजधर्मे
कि पुनश्श्यामकर्णानाम्
[[४०४]]
उद्योगे
किं मे भ्रातृविहीनस्य
[[२४९]]
स्वर्गारोह णिके
किं मे भ्रातृविहीनस्य
[[३६९]]
[[99]]
कि वा कृपण वित्तानि
[[१०५]]
विष्णुपुराणे
कि स्याः
[[७६]]
मानवे
किन्नर राक्षसेश्वापि
[[३०]]
मौसलपर्वणि
किमङ्गः पुनरेकेन
[[१८१]]
द्रोणपर्वणि
किमर्थ च
[[२३७]]
[[37]]
किमहं कातरो
[[२]]
किमियं पूर्वमेवेह
[[४८७]]
किमु लोकान्तरगतान्
[[३६४]]
किमेतन्नाभिजानामि
३ ११
[[३१]]
उद्योगे आश्रमवासिके मार्कण्डेयपुराणे
कीर्तितोऽपरककुप्सु
[[८]]
ज्यो-रत्नमालाया
कीर्यते
[[४५०]]
भारते
कीलकः कीलवत्तिष्टत्
[[४१९]]
भारद्वाज स्मृतौ
कीलैर्वज्रनिपातैश्च
[[१३३]]
हरिवंशे
कुक्कुरान् करभश्चैिव
[[३०]]
उद्योगे
कुञ्जरस्तुङ्गजङ्घो
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
कुञ्जराणां हयानां
*"
कुतश्चागम्यते
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
कुतस्तवमसि
[[८८]]
आदिपर्वणि
कुतस्त्वा
[[१४५]]
गीतायाम्
[[१२१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
कुनः कुत्र
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
कुन. कृतन्नः
[[५०]]
लुब्धकपोतीये
कुत्सितेनाभ्युपायेन
[[३०३]]
स्त्रीपर्वणि
कुलो नरको
[[३५४]]
हरिवशे
कुजरोमा
[[२०९]]
वीतिहोत्री ये
कुमार्यश्च प्रसूयन्ते
[[४३०]]
मानवे
कुमित्रे सङ्गतं
[[४६]]
आपद्धर्मे
कुमुदान्नयाना
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
कुमुदापाण्डुरः
कुम्भ समानारुणरोमयुक्तौ
[[२१३]]
कुर्याञ्च
[[११६]]
राजधर्मे
कुराजमिश्व
[[४३४]]
वनपर्वणि
कुरुते पुत्रवृद्धि
[[२१२]]
वीतिहोतीये
कुरुमुख्यस्य
१ ४२
उद्योगे
कुरुष्व वचनं
[[२५२]]
आश्वमेधिके
कुर्याद्विद्वास्तथा
[[३५२]]
गीताया
कुर्यान्नृपति
[[१५]]
तोडरानन्दे
कुर्युर्दोषमदोषस्य
[[१२३]]
राजधर्मे
कुर्वते स्वामिनं
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
कुर्वन्तीह तथा
[[२१६]]
वीतिहोत्री ये
कुर्वन्त्यो गुरु
[[४३६]]
विष्णुपुर, णे
कुलत्रयं पुनास्येषा
[[१११]]
हारीतः
कुलिङ्गद्वारि काणि
[[१२६]]
राजधर्मे
D. Y, xviपद्यार्ध वाक्यं च
कुलीनाः पूजिताः कुतीनान्नावमन्येत
कुलोद्रवं
[[१०२]]
पुट संख्या
सूलग्रन्थनाम
राजधर्मे
[[४७]]
[[४०]]
कुलोद्गतं
[[१५]]
"
कुलोद्रवं
कुलोद्गतं
कुशान्
[[६७]]
梦
[[31]]
[[१५३]]
उत्तरकाण्डे
कृच्छ्रचान्द्रायणे
[[३७]]
पराचरमात्रवीये
कृच्छ्रे स नरके
[[४४१]]
वनपर्वणि
कृच्छ्रं पूर्वं चानुभूया
[[१३९]]
स्वर्गारोहणिके
कुन कर्मणि
[[१२६]]
राजधर्मे
नन वाघमो
[[४४]]
उद्योगे
कृतज्ञं बलवन्तं
[[६४]]
राजधर्मे
कृतत्रेतादिषु
[[४१९]]
मानवे
कृतवेताद्वा परेषु
[[२१०]]
वीतिहोत्री ये
कृत प्रतिकृतैः
[[१३५]]
हरिवशे
वन प्रवर्तनाद्राज्य
[[११७]]
राजधर्मे
कृतमन्त्रस्तु
[[१३५]]
कामन्दके
नमेव न कर्तव्यम्
[[४३०]]
वनपर्वणि
वरेण विश्वासः
[[५६]]
आपद्धर्मे
कृत लाग
[[४४०]]
राजधर्मे
कुलस्य
[[४३९]]
कून चेन्मन्यसे
[[१६७]]
द्रोणपर्वणि
कृताथः
[[४०]]
उद्योगे
[[१२३]]
पद्यार्ध वाक्ये व
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
कृतार्थ मन्यते
[[१२७]]
उद्योगे
कृतास्त्राः
[[४०]]
कृते कर्मणि
[[३७१]]
हरिवंशे
कृते गणा
[[२१०]]
वीतिहोत्री ये
कृते चतुष्पात्
[[४३१]]
वनपर्वणि
कृते चतुष्पात्
[[४३०]]
पराशर नाघवीये
कृते तत्क्षणिकः
मानवे
कृते पापेऽनुनापो
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
कृते युगे
[[४३२]]
वनपर्वणि
कृते युगे समभवन्
४.३०
कृते सभाषणादेव
मानवे
कृते त्वस्थिगताः
梦梦
[[1]]
कृतेऽपि मन्त्रे
[[२४]]
कामन्दके
कृतोपधानं च
[[१२५]]
वनपर्वणि
कृतोपवास.
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
कृतो ममायं
[[१८०]]
कृतो यत्नो
[[७४]]
सभापर्वणि
कृतं कृतं हि
[[४८]]
द्रोणपर्वणि
कृतं नाम युगं
[[४३०]]
वनपर्वणि
कृतं फलति
[[३००]]
भारते
कृत्यया
[[३५९]]
विष्णुपुराणे
कृत्यामुत्पादयामासुः
[[11]]
,"
कृत्वा गायति
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
कृत्वा तैः निहता
[[३१०]]
ब्रह्मपुराणे
[[३२४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट - संख्या
मूलग्रन्थनाम
कृत्वा पापं न
[[३७६]]
परशरमाधवीये
कृत्वा मूर्धिनि
[[६७]]
सुन्दरकाण्डे
क्रू वा सर्वमुद्योग
[[१६५]]
हरिवंशे
कृत्योत्सगे
[[३०२]]
स्त्रीपर्वणि
कृपा
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
कृपाणिभू हृदयं
[[४४३]]
नैषधे
कृपणः खलु
[[११४]]
प्राचीनाः
कृपानुकम्पा
[[३३२]]
उद्योगे
कृषिगोरक्षवाणिज्यं
[[३५३]]
गीतायाम्
कृष्टपच्र्येव
[[४३९]]
राजधर्मे
कृष्ण कृष्ण
[[३७९]]
हरिवंशे
कृष्ण ग्रीवाश्च
[[३०]]
उद्योगे
कृष्णस्तदहरेवाशु
[[३७१]]
हरिवशे
कृष्णाङ्गो
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
कृष्णास्त्वं जनको किला
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
कृष्णास्सर्पाः
[[४१७]]
कूर्मपुराण
कृष्णे नयो
[[१२८]]
सभापर्वणि
केकया
[[१०४]]
उद्योगे
केचिच्च वारणं
[[३६६]]
आश्रमवासिके
केचिन्न सम्यक्
[[२०७]]
शल्यपर्वणि
केचिन्न सम्यकू
[[३०४]]
केनातीव विच्छायो
[[१०६]]
विष्णुपुराणे
केनोपायेन
[[४५३]]
उमा संहितायां
केवलं दण्डरुचयो
[[४३२]]
वनपर्वणि
[[१३५]]
पद्य वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थमाच
केशमां सास्थिसंपूर्ण
[[२०२]]
राजधर्मे
के गमासा स्थिस पूर्णा
[[१३६]]
पराशरः
केशव जुनयोर्वाक्यं
[[९२]]
उद्योगे
केशवः प्रस्थितोध्व नं
[[३७३]]
हरिवशे
केशः
[[१०४]]
उद्योगे
केशान्निवम्य
[[२७८]]
गदापर्येणि
arcareer
[[१४०]]
सौमिके
काका गरवा
[[९१]]
उद्योगे
कैरातं वेत्रमास्थाय
[[३८३]]
वनपर्वणि
कोले यह मिति
[[१६०]]
कामन्दके
कोऽयं हरिरिति
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
कोकिला. शतपत्राश्च
[[३०]]
भीष्मपर्वणि
कोप संयच्छ
[[४४१]]
वनपर्वणि
को जातु
[[३७]]
उद्योगे
को वाऽप्यन्यो
[[२७३]]
कर्णपर्वणि
कोशो बलं चापहृतं
[[१९७]]
देवीमाहात्म्ये
कौतूहलपरेण पृष्टौ
[[३४१]]
विष्णुपुराणे
कौरवान् समरे
[[१५९]]
द्रोणपर्वणि
कौर क्षेत्राश्व
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
कौमं सकोचमास्थाय
[[७२]]
कामन्दके
कौशांब्यो मालवचैव
[[१२९]]
हरिवशे
कौशिकन
[[११६]]
कामन्दके
कौशिकेन
[[२२१]]
कालिदासः
कंसमेकं परित्यज्य
[[२५०]]
उद्योगे
[[१२६]]
Fans area च
पुर- संख्या
ऋतुमध्योपनीतानां
[[१४०]]
आरण्यकाण्डे
ऋतुमध्योपनीतानां
[[२९४]]
ऋतौ महात्रते
[[४४७]]
नैषधे
क्रमश
[[४३५]]
वनपर्वणि
क्रमस्संकुचितस्तस्त्र
[[४४२]]
नैषधे
क्रयविक्रयकाले
[[४३३]]
वनपर्वणि
क्रियतामहणं
[[४१५]]
सभापर्वणि
क्रियमाणाभिषेके
[[४२३]]
विष्णुपुराणे
क्रीडते पति नासार्धं
[[१३७]]
क्रीडार्थमित्र
[[३०९]]
स्मृतिः
क्रोधात्प्रायं
[[३१०]]
ब्रह्मपुराणे
क्रुद्धेन भीमसेनेन
[[१७८]]
गदापर्वणि
क्रुद्धो येभ्यः
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
क्रूरकर्माभिजातो
[[५०]]
आरण्यकाण्डे
क्रूरात्मानन्तु
[[४१]]
कामन्दके
क्रूरैस्तैस्तैः
[[३०८]]
उत्तररामायणे
क्रूरंव्यसनिनं
[[४२]]
मानवे
क्रोधाद्भूरिश्रवं
[[१३१]]
वनपर्वणि
क्रोधामर्षवश
[[६०]]
सौप्तिके
केशायास सहः
[[१३६]]
कामन्दके
क्लैब्यमास्सगम
+
[[३]]
गीतायां
कच हि
[[१२३]]
द्रोणपर्वणि
कचित्कण्टकशाखाभिः
[[१९]]
कामन्दके
कचिद्वर्षति
[[४३३]]
राजधर्मे
[[१२७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
क निवासस्तथेत्युक्तं
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
क्वनिवासो भवान्
[[1]]
कापि नापश्यदन्विष्यत्
[[४४४]]
नैषधे
ख
खाडवे येन
[[११७]]
कर्णपर्वणि
खानयामास परिखा
[[१८]]
उद्योगे
ग
गङ्गास्नान सहस्रेषु
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
गङ्गेव वसुजनन्यपि
३९.१
कादम्बय
गच्छन्त्वनावृतस्यास्य
[[१२४]]
कामन्दके
गच्छपुण्यकृनां
学
गच्छरत्नान्युपादाय
[[३७०]]
आश्वमेधिके
गच्छेत्पर मिमा
[[४५३]]
स्वर्गारोहणिके
गजानां रथिनो
[[१०१]]
राजधर्मे
गजाश्वरथपृष्ठेषु
[[६७]]
कामन्दके
गजेन्द्रो
[[७२]]
[[17]]
गजेन्द्रो
[[४५]]
कामन्दके
गजाः कण्टकसन्नाहाः
[[१८]]
उद्योगे
गण्डावत
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
रानागतपरिज्ञानं
[[१८८]]
कामन्दके
गतागतपरिज्ञान
[[६७]]
"
गनासून गतासुश्च
[[३]]
गीतायां
गतास्ते
[[३६२]]
स्त्रीपर्वणि
रातास्ते
[[१३८]]
राजधर्मे
[[१२८]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुटसंख्या
मूलग्रन्थनाम
गतिमन्तश्च
[[३६७]]
भारते
गते भगवति
[[१७२]]
आश्रमवासिके
गतेषु तेषु
[[३६६]]
गत्रानंति
[[२१४]]
वीतिहोत्रीये
गइयारथिना
[[२७६]]
द्रोणपर्वणि
गया वीरवातिन्या
[[४०]]
उद्योगे
गन्तुं पावकं
[[१३५]]
प्राचीनाः
गन्धमाल्यैश्च
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
गन्धर्व देवदानव
[[१४]]
वराहसहितायाम्
गन्धर्वदेवासुर
[[३४२]]
वनपर्वणि
[[३६५]]
आश्रमवामिके
गर्जतोऽस्य
[[१००]]
किष्किन्धाकाण्डे
गर्हयन्
[[२७८]]
गदापर्वणि
गवादीनां पयोऽन्येद्युः
[[९६]]
श्रुतिः
गाढमुल्लसितं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
गाढं दूर्वादलश्यामं
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
गाण्डीवमुक्ताः
[[१७३]]
कर्णपर्वणि
गाण्डीवमुक्तैर्विशिखैः
[[२५६]]
[[91]]
गातो नृप
[[४०५]]
उद्योगे
गान्धारीसहितश्चैव
[[२७८]]
गदापर्वणि
गान्धारे युधि
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
गान्धार्या
[[२९२]]
उद्योगे
गायनो
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
गायन्ति
[[४३८]]
कूर्मपुराणे
[[१२९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
शारुत्मतं
[[४२०]]
उत्पलारिमले
गार्धपत्र
[[४०]]
उद्योगे
गालवस्त्वभ्यनुज्ञाय
[[४०८]]
गालवोऽपि
[[४०७]]
[[99]]
गालनः प्रययौ
[[४०८]]
गालवः प्रसवस्यार्थे
[[४०५]]
गावणे
[[५]]
गावो ददति
[[४५]]
[[99]]
आनुशासनिके
गावो लक्ष्म्या
[[1]]
गाव. प्रतिष्ठा
गिरिपृष्ठं समारुह्य
[[२२]]
मानवे
गिरिपृष्ठप्रपातं
[[३२०]]
ब्रह्मपुराणे
गुडाः फलादीनि
[[३३७]]
विष्णु पुराणे
गुणत्रयं परीक्षेत
[[६४]]
कामन्दके
गुणलयं परीक्षेन
[[६६]]
擎
गुणदोषावनिश्चित्य
[[२२]]
भारते
गुणा गुणज्ञेषु
[[९४]]
प्राचीनाः
गुणैरुदारेः
[[११६]]
राजधर्मे
गुणैर्विशिष्टश्व
[[६१]]
उद्योगे
गुप्ति धानमाचार्याः
[[६]]
कामन्दके
गुप्तं पक्षपुढाकार
[[१८]]
गुत्यर्थमपि चोद्दिश्य
उद्योगे
गुरुमित्रद्रुहः
[[५०]]
गारुडे
गुरुशिष्यकृतम्
[[११०]]
माधवीये
D. Y. xvii
[[१३०]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट. संख्या
मूलग्रन्थनाम
गुरुस्तेहमृमृर्नाना
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
गुरुणाचै।
[[४८]]
आनुशासनिके
गुरूणामनुचिः
[[६७]]
कामन्दक
गुरूणामनुवृत्ति
[[१८८]]
गुर्वर्थोऽयं
[[४०६]]
उद्योगे
गुल्माश्च
[[१२]]
मानवे
गूढचारिणां
[[६७]]
आदिपर्वणि
ग्रहेत्कूर्म इवाङ्गानि
[[२३]]
भारते
गृहे कूर्म
[[१६८]]
राजधर्मे
गृध्रपत्रा’
[[४०]]
उद्योगे
गृधाः कङ्का चकाः
[[३०]]
गृहद्वारेषु भिक्षार्थं
[[३७६]]
पराशर माधवीये
गृहस्थाश्च न
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
गृहाण वरमस्मत्तः
[[३८९]]
द्रोणपर्वणि
गृहाणि च
[[१२६]]
राजधर्मे
गृहान्ना द्रव्य
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
गृहीतमेत निपुणेन
[[३४]]
कामन्दके
गृहीताऽभय एव
[[८३]]
उद्योगे
गृहीता शकुनिनन
[[७८]]
आपद्धर्मे
गृहीत्वा
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
गृहं तु गृहिणी
[[१५१]]
लुब्धकपोतीये
गृहं तु गृहिणी
[[७८]]
आपद्धर्मे
गोनः
[[५०]]
द्रोणपर्वणि
गोधूमचूर्णसदृशो
[[४१८]]
भारद्वाज स्मृतौ
[[१३१]]
पद्यार्धं वाक्यं च
पुर- संख्या
मूलग्रन्थनाम
गोधूमान्नयवान्नाढ्यं
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
गोभूमिविद्याकन्यानाम्
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
गोमायवश्चानुकूलाः
[[१३]]
राजधर्मे
गोरोचना
[[११९]]
देवरहस्ये
गोवत्स बडबा
[[३०]]
उद्योगे
गोषु नष्टासु
[[४३२]]
वनपर्वणि
गौतमोऽत्रिर्वसिष्ठश्च
[[१४]]
विष्णुधर्मो तरे
गौरवेण
कानन्द के
गौर्निवासम्
[[३०१]]
मोअधर्में
ग्रहणं शस्त्र
[[६७]]
कामन्दके
ग्रहयुद्धरजो
[[१५]]
तोडरानन्दे
ग्रहोपकण्ठ
[[१८]]
कामन्दके
ग्राम्यधर्मे
[[३८]]
वाहटे
ग्राम्यारण्यानि
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
ग्रहा न प्रहरिष्यन्ति
[[३७७]]
पूर्व. मासायान्
ग्रीवाऽथ
[[२१५]]
ब्रह्म पुराणे
च
घर्मान्त सागरगतं
[[१३०]]
हरिवंशे
घोणावर्तो
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
घोरं मूर्धाभिषिक्तानाम्
[[१७८]]
सौप्तिके
घोपयामास
[[४४०]]
विष्णु राजे
घोषान् न्यसेत्
[[१०]]
राज में
घोषाभ्यसेत
[[१२५]]
“१३२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
च
चकार प्रतियत्नेन
[[२८६]]
वनपर्वणि
चकार विधिवदर्भ
[[१५३]]
उत्तरकाण्डे
चकार सह
[[१९७]]
हरिवशे
चक्रवरित शा
[[१४८]]
काशीखण्डे
चक्रे ऽपसव्यम्
[[२८७]]
वनपर्वणि
चक्रायुधस्य
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
चक्रदित्र निनदान्
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
चक्रे च विविधाः
[[१९८]]
उद्योगे
श्चक्रे च वामम्
[[२८०]]
कर्णपर्वणि
चतुरश्रं चतुर्द्वारं
[[१८]]
कामन्द के
चतुर्थमंशं
[[४३५]]
राजधर्मे
चतुर्थे त्वथ
[[३८३]]
वनपर्वणि
चतुर्थांशेन धर्मम्तु
[[४३१]]
चतुर्थोपायसाध्ये
[[९५]]
प्राचीनाः
चतुर्दशे हि
[[४०४]]
अयोध्याकाण्डे
चतुर्भागेन
[[४०५]]
उद्योगे
चतुर्विधश्चि
[[१२६]]
राजधर्मे
चतुर्विधोपान्नन्तु
[[३७६]]
पराशरमाधवीये
चत्वरेषु च
[[१२६]]
राजधर्मे
चत्वारश्वाश्रमास्तस्य
[[३१३]]
严禁
च वारश्वाश्रमास्तस्य
[[१४०]]
"
चत्वारश्वाश्रमास्तम्य चत्वारश्चैव
[[२०२]]
翼翼
[[४०८]]
उद्योगे
[[१३३]]
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट- संख्या
मूलप्रन्थनाम
चत्वारि कर्माणि
[[३०९]]
आदिपर्वणि
चन्दनागरुदिग्धेषु
उद्योगे
चन्द्ररश्मिप्रभे
[[४११]]
राजधर्मे
चपल सहसैव
[[२०७]]
कामन्दके
चपलः खमतेन
[[१८९]]
चगधरेयु.
[[६५]]
चरेण द्विषतां
[[५]]
चलस्वभावा
[[४५]]
आनुशासनिके
चलचित्तं
[[३६]]
उद्योगे
चातुराश्रम्ययुक्तेन
[[४३१]]
वनपर्वणि
चातुर्वर्ण्य
[[११४]]
राजधर्मे
चातुर्वर्ण्य यथाशास्त्रं
[[१३९]]
[[35]]
चापवेगायतस्तीक्ष्णः
[[२०१]]
चामरे व्यजने
[[४११]]
警掣
चारश्चक्षुर्नरेन्द्रस्य
[[१९५]]
कामन्दके
चारांश्च विद्यात्प्रहितान्
[[१०६]]
राजधर्मे
चारेण द्विषतां
[[६१]]
कामन्दके
चारेण द्विषता
[[१०२]]
चारे च विहते
[[१०६]]
राजधर्मे
चारेण प्रचरेद्राजा
[[१०२]]
कामन्दके
चिन्तिता वञ्चयति
[[३९२]]
कादम्ब
चिन्त्यमानस्समस्ताना
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
चित्राविशाखा
[[८]]
ज्योतिर्निबन्धे
चित्राहस्तादिकं कृत्वा
[[१३२]]
सभापर्वणि
[[१३४]]
ver are a
पुट संख्या
भूलप्रम्यनाथ
चिeिs विकचं
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
विक्षेप ख
[[४०१]]
हरिवंशे
चीराजिन
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
चूडामणि वदाकारो
[[४१८]]
भारद्वाजमृत
चेकितानं च
[[१०३]]
उद्योगे
चैत्यश्मशानाय न
[[३८]]
वाहटे
चैत्यानां सर्वथा
[[११]]
राजधर्मे
चोदयाश्वान्
[[३७२]]
कर्णपर्वणि
atidars
[[१४७]]
काशीखण्डे
छ
छन्दांस्येनं
[[३०८]]
उद्योगे
छन्नं सन्तिष्ठने
[[५९]]
आपद्धर्में
छागल’ पुरमित्रश्च
[[१२९]]
हरिवंशे
छिद्यमानाः
[[३६२]]
स्त्रीपर्वणि
छिद्रं मर्म
[[१२७]]
कामन्दके
छिद्रं मर्म च
[[२४६]]
छिन्द्यामहं
[[५४]]
कर्णपर्वणि
छिंदि भिंधीति
[[२०१]]
राजधर्मे
छेत्तारः
[[११४]]
भारते
छेतुमध्यागते
[[७९]]
आपद्धर्मे
ज
जगद्विनाशयेत्सर्वं
[[३७४]]
वनपर्वणि
जगाम भोजनगरं
[[४०६]]
उद्योगे
जगाम वसुधा
[[७७]]
विष्णुपुराणे
[[१३५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
richtigge
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
जगाम स
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
जगामास्तमिवादित्यः
[[१९२]]
भीष्मपर्वणि
जग्राह पार्थ.
[[२९१]]
कर्णपर्वणि
जग्राह रश्मीन्
[[४११]]
राजधर्मे
जघन्यगुणवृत्तिस्था
[[३०९]]
गीतायाम्
जघन्येषु
सभापर्वणि
जघान युधि
[[१९२]]
भीष्मपर्वणि
जज्ञे यज्ञक्रियामज्ञ.
[[४४७]]
नै धे
जठरस्थोहि
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
जडाधमूकबधिरान्
[[४३]]
मानवे
जनको मैथिलो
[[२००]]
राजधर्मे
जननी वापि
[[३०७]]
निर्णयसिन्धौ
जनशब्द
[[३९२]]
कादम्बर्यां
जनान्योऽभिभवति
[[३२७]]
उद्योगे
जनिष्यति
[[४३४]]
वनपर्वणि
जैन धर्म धनैः कीर्णां
[[४४३]]
नैषधे
जन्मन्यन्नं दिशती
[[९]]
ज्यो- रत्नमालायाम्
जन्मप्रभृति यत् पुण्यं
[[९३]]
यमस्मृतिः
जन्मप्रभृति
[[४१७]]
जन्मान्तर सहखे 3
[[११२]]
स्मृतिः
जपना अक्षमालासु
[[४४५]]
नैधे
जपाप्रसूनारुणम क्
[[२१३]]
वीतिहोत्री ये
जम्बूफल पदाकारस्तत्र
[[४१८]]
भारद्वाज स्मृतौ
जयति रिपुमहीपानाहवे
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
[[१३६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
जयत्यभिमुखान्
[[१५६]]
कर्णपर्वणि
जयत्येको ऽपि
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
जयाज्ञापय
[[३६८]]
कामन्दके
जयार्थ
[[२८१]]
स्त्रीपर्वणि
जरत्कारु
[[४०६]]
उद्योगे
जरासन्धविनाशं
[[१२८]]
सभापर्वणि
जल जास्स्थलजाश्चेति
[[४१८]]
आगस्त्यरत्नशास्त्रे
जल बद्धान्यधनवदुर्गं
[[६]]
कामन्दके
जलवास्तृणवान्मार्गः
[[१०]]
राजधर्मे
जलार्थीवानलं प्राप्य
[[४४५]]
नैषधे
जलान्नायुध
[[६]]
कामन्दके
जलावगाहनासक्त.
[[२२१]]
वीतिहोत्रीये
जलं निस्रावयेत्
[[११]]
राजधर्मे
जलं निस्रावयेत्
[[११६]]
"
जवसत्वोपपन्नाना
[[४२३]]
सभापर्वणि
जनी जलविहारेच्छु
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
जहर्षुर्मुदिताश्चासन्
[[४५१]]
आश्रमवासिके
जहर्षुर्मुदिताश्वासन्
[[३१६]]
जागर्ति लोको
[[२०]]
प्राचीनाः
जातमा सुतं
[[४०७]]
उद्योगे
जातमिष्टमपत्यं मे
[[२९६]]
अयोध्याकाण्डे
जातविस्मयम्
[[३८४]]
वनपर्वणि
जातो दानपतिः
[[४०७]]
उद्योगे
आनन्नुमप्रभावं
[[१८१]]
आदिपर्वणि
[[१३७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
जानातु मे
[[२७३]]
कर्णपर्वणि
जनार्दने
[[२८२]]
वनपर्वणि
जानुभिश्चाश्मभिश्चैव
[[१३३]]
हरिवंशे
जानंस्त्वमपि वै कृष्णं
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
जान्वावर्त.
[[२१६]]
ब्रह्मपुरागे
जांबवती
[[३०६]]
विष्णुपुराणे
जारासन्धिर्मार्गवः
[[१०४]]
उद्योगे
जितामस्त्रप्रतापेन
[[७४]]
सभापर्वणि
जिनाश्वोरेस्तु
[[४३०]]
मनुः
जितेन लभ्यते
[[२८७]]
पराशरः
जिनेन्द्रियस्य
[[११५]]
कामन्दके
जिनो धर्मों
[[४३०]]
मनुः
जिल्ला संपूजयेत्
[[३१६]]
जिनारिः
[[५६]]
राजधर्मे
जित्वा
[[५४]]
मनुः
जित्वारीन
[[४१८]]
राजधर्मे
जिह्वा दत्वा
[[५१]]
आरण्यके
जीर्ण च पतितं
[[३८३]]
वनपर्वणि
जीमूतवर्णो
[[११४]]
ब्रह्मपुराणे
जीवग्राहं प्रगृह्णाति
[[२०३]]
राजधर्मे
जीवग्राहं प्रगृह्णाति
રે
"
जीवग्राहं
[[३१३]]
जीवहीनो यथा
[[३०१]]
स्मृतिसंग्रहे
जीवामि
[[१५६]]
आश्रमवासिके
D. Y. xviit
[[१३८]]
पद्यार्ध वाक्य च
पुटसंख्या
मूलग्रन्थनाम
जीवितान्तकराः
[[४३३]]
वनपर्वणि
जुघूर्णे पूर्णमा से ष्टिं
[[४४६]]
नैषधे
जृम्भण गालभङ्ग
[[३३]]
कामन्दक
जोपयेत् सर्वकर्माणि
[[३५२]]
गीनाया
ज्ञातिभिसह
[[२४८]]
उद्योगे
ज्ञातिभ्यश्चैत्र
[[७२]]
राजधर्मे
ज्ञातिभ्यश्चैन
[[४५]]
ज्ञातिभ्यश्चैव
पाद्मपुराणे
ज्ञातीना
[[५६]]
राजधर्मे
ज्ञातुमिच्छाम्यहं
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
ज्ञानं विज्ञानमा स्तिक्यं
[[३५३]]
गीतायाम्
ज्ञानं ज्ञे मनादिमनारहित
[[४५५]]
विष्णुपुराणे
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं
[[४५]]
गीतायां
ज्याधनुर्म शस्त्राग
[[१८]]
उद्योगे
ज्येष्ठभ्रातरमत्युग्र
राजधर्मे
ज्येष्ठभ्राता
[[३६०]]
उशना
ज्येष्ठामले म ज्येष्ठामूले सिने
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
}}
उयेष्ठं पितृसमं
[[४९]]
माधवी ये
ऊपर मै अदक्ष्योरेन
[[४४५]]
नैषधे
उब जन्तो निशिताः
[[२०१]]
राजधर्मे
उबल मूर्धन्यमित्राणां
[[४]]
उद्योगे
वल सून्य मित्राणां
[[३२७]]
उवलितै. निशितैः
[[२०१]]
राजधर्मै
[[१३९]]
पद्यार्ध वाकयं च
पुद संख्या
मूलग्रन्थमाम
त
तच पाशुपतं
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
तच्च सर्वमतिक्रम्य
[[७४]]
सभापर्वणि
तच्छृण्वन्
[[४५५]]
विष्णुपुराणे
तच्छत्वा
[[४५१]]
आश्रमवासिके
तच्छ्रुत्वा नरदेवानाम्
[[३६६]]
आश्रमवासिके
तच्छला पौरवो
[[१४९]]
आदिपर्वणि
[[3]]
तञ्चमाल्यम्
[[३८४]]
वनपर्वणि
तञ्चास्य कर्म
१५ ६
राजधर्मे
तनको
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
ततस्तत्पुनरावृत्तं
[[१६१]]
भीष्पपर्वणि
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
नवस्नमृषयः पूर्वं
[[51]]
तनस्नस्य वचः
[[३६६]]
आश्रमवासिके
तनस्तु त वै
[[२२२]]
कर्णपर्वणि
ततस्तुमुल संघाते
[[४३५]]
वनपर्वणि
ततस्तूर्गं विनिष्पत्य
[[१३१]]
[[94]]
ततस्ते
[[१९६]]
द्रोणपर्वणि
ततस्ते पूजिता.
[[३५८]]
वनपर्वणि
ततस्तौ नरशार्दूलौ
[[१३२]]
सभापर्वणि
ततस्तौ सहितौ
[[३७३]]
वनपर्वणि
ततस्त्वयैव कार्य
[[२०४]]
द्रोणपर्वणि
ततस्समुद्गतप्राणम्
[[६५]]
आदिपर्वणि
ततस्स राजा
[[१४०]]
पश्चार्ध वाक्यं व
चुद- संख्या
भूलग्रन्थनाभ
सतस्सुप्रीतमनसस्ते
[[३७०]]
सतोऽभ्ये
[[४३१]]
सभ पर्वणि बनपर्वणि
सतोsaवीदशभीवो
[[३०८]]
उतररामा पो
सतोऽर्जुनः क्लान्तमाना
[[२०४]]
झोणपर्वणि
सोऽष्टावक्रम्
[[३५८]]
वनपर्वणि
सतोऽस्मै
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
सतोऽस्य
४.७
उद्योगे
सतोऽस्य निशितैः
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
सतोsस्य पाणिना
[[१५६]]
आश्रमवासिके
ततो गते
[[१५४]]
मौसल पर्वणि
सतो गालवसुताम्
[[४०३]]
उद्योगे
ततो जघान
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
ततो जयद्रथे
[[२५४]]
,
ततो दुर्योधनश्शल्यम्
[[२५९]]
शल्यपर्वणि
ततो दुर्योधनो
[[२३६]]
द्रोणपर्वणि
ततो दुर्योधनः
[[२२४]]
[[११]]
ततो दृष्ट्वा
[[१५३]]
मौसलपर्वणि
ततो दृष्ट्वैव
[[१५६]]
हरिवशे
ततो धर्माः
[[४३१]]
वनपर्वणि
ततो निपात्यास्य
[[३२५]]
कर्णपर्वणि
ततो नृणो
[[१२६]]
राजधर्मे
ततो ब्रुवति
[[३४९]]
वनपर्वणि
ततो भीतः कलिः
[[४४२]]
वनपर्वणि
ततो भीष्मो
[[२३९]]
द्रोणपर्वणि
[[१४१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुद संख्या
मूलग्रन्थनाम
ततो महर्षयस्सर्वे
[[३८३]]
वनपर्वणि
ततो महान्
[[३५८]]
ततो मानाध्मात
[[१९०]]
अभियुक्तः
ततो ययुर्दारुक.
[[१५३]]
मौसल पर्वणि
ततो युद्धं
[[६]]
भीष्मपर्वणि
ततो रथवरमास्थाय
[[३२]]
कामन्दके
ततो राजन्
[[३२५]]
द्रोणपर्वणि
ततो वसति
[[४३९]]
राजधर्मे
ततो वसिष्ठ’
[[१५३]]
उत्तरकाण्डे
ततो विसर्जयामास
[[३६५]]
आश्रमवासिके
ततो वैवस्वतम्
[[३६६]]
ततः कालान्तरे
[[४३५]]
वनपर्वणि
ततः कृतज्ञ
[[१४६]]
द्रोणपर्वणि
ततः कृतयुगं
[[४३०]]
वनपर्वणि
ततः क्रुद्धो
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
ततः परतरो
[[४९]]
कामन्दके
ततः परतरो
[[६३]]
ततः परतरो
[[७०]]
梦梦
आनुशासनिके
ततः परतरो
[[१८२]]
कामन्दके
ततः पर्यागत
[[७२]]
ततः पाशुपतं
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
ततः पुरीं
[[१५३]]
मौसल पर्वणि
ततः प्रकृतयस्सर्वाः
[[४१२]]
राजधर्मे
ततः प्रत्युद्गताः
[[३९९]]
हरिवंशे१४३,
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलमन्यनाम
ततः प्राणाभिवमोक्ष्यन्ति
[[४३३]]
वनपर्वणि
ततः प्रीत
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
ततः प्रोवाच
[[३६६]]
आश्रमवासिके
ततः शङ्खान्
[[२०६]]
कर्णपर्वणि
तत सैन्धवको राजा
[[१८१]]
द्रोणपर्वणि
ततः षोडशभागेन
[[२०४]]
ब्रह्मपुराणे
ततः क्षुत्संभवाभावात्
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
ततः क्षौमाम्बरधरो
[[१५३]]
उत्तरकाण्डे
तत्कथ्य नाम
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
तत्कथादानसंतुष्टा
[[४३२]]
वनपर्वणि
तत्कथं पाण्डवम्
[[१८५]]
द्रोणपर्वणि
तत्कथ्यता महाभाग
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
तत्कर्माद्य
[[१२७]]
द्रोणपर्वणि
तत्कृतस्त्र
[[५०]]
तत्कृत्यमभिनिर्वृत्तं
[[६०]]
आपद्धर्मे
तत्तथा समनुपातम्
[[२०७]]
शल्यपर्वणि
तन्तु पल्लवरागाः
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
तत्ते शिथिलनाम्
[[२३२]]
योगशास्त्रे
तत्पापं शतधा
[[९३]]
मानवे
तत्पुष्परागं
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
तत्प्रत्यङ्गं
[[४४२]]
नैषधे
तत्प्रसीदाऽभयम्
[[३७९]]
हरिवंशे
तत्फलं समवाप्नोति
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
तत्र काकसहस्राणि
[[६०]]
सौप्तिके
[[१४३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
तत्र च जाम्बवान्
[[३०६]]
विष्णुपुराणे
तत्र तत्र हतः
[[१४०]]
स्त्रीपर्वणि
तत्र तस्मिन्
[[१७८]]
सौप्तिके
तत्र तेषु
[[८७]]
आदिपर्वणि
तत्र त्वं मानुषो
[[३४३]]
बालकाण्डे
तत्र द्रक्ष्यथ
[[३६५]]
आश्रमवासिके
तत्र बलि प्रति
[[९७]]
वनपर्वणि
तत्र ब्रह्मण
[[४४५]]
नैषधे
तत्र भुक्त्वा
[[४०९]]
मानवे
तत्र मित्रबल
[[५९]]
आश्रमवासिके
तत्रापि
२५.
वनपर्वणि
तत्रायन्तु भवन्तो
[[१८१]]
द्रोणपर्वणि
तत्राल्पेनैव
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
तत्रासन् शिल्पिनः
[[१८]]
उद्योगे
तत्रैव गच्छ
[[२३८]]
विराटपर्वणि
तत्रैव मनुः
[[१२८]]
सभापर्वणि
तत्स्वस्ति
[[१८१]]
द्रोणपर्वणि
तथाऽनृचे
[[३६]]
मानवे
तथाऽहमपि तं
[[२२७]]
आदिपर्वणि
तथा कृच्छ्रगतं
[[२३२]]
द्रोणपर्वणि
तथा कृष्णस्य
[[३६४]]
आश्रमवासिके
तथा चरति
[[३३४]]
वनपर्वणि
तथा च रामे
[[४२९]]
मानवे
तथा च शस्त्रव्यवहारनिष्टुरे
[[१७०]]
कालिदासः
[[१४४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट· संख्या
मूलग्रन्थनाम
तथा चित्त स्थितो
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
तथा जनपदाश्चैव
[[१२६]]
राजधर्मे
तथा तथा कले
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
तथा तवापि
[[१६७]]
द्रोणपर्वणि
तथा त्वमपि
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
तथा धर्मात्मजः
[[४१५]]
सभापर्वणि
तथा निमज्जतो
[[१८६]]
मानवें
तथानुजीवतो
[[४२४]]
राजधर्मे
तथानुमेयं
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
तथानृचे हविर्दत्वा
[[१८६]]
मानवे
तथापि
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
तथापि
[[१६२]]
सूतसंहितायाम्
तथा ब्रह्म ततो
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
तथा भविष्य
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
तथाभिमानो
[[२५]]
कामन्दके
तथा भीमहतप्रायाम्
[[१०४]]
उद्योगे
तथा मृत्युरपि
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
तथा युद्धघेत
[[३८]]
मानवे
तथा रोगाभिभूतस्य
[[१५२]]
लुब्धकपोतीये
तथार्ज
[[३३२]]
उद्योगे
तथा लोभाभिभूताश्च
[[४३३]]
धनपर्वणि
तथा वर्तेत
[[१४]]
कामन्दके
तथा विदुर्मा
[[३८२]]
कालिदासः
तथाविधमहं
[[३२९]]
विराटपर्वणि
[[१४५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुर-संख्या
मूवग्रन्थनाम
तथा शक्त्या
[[३९०]]
उद्योगे
तथा साध्वनुगन्तव्यो
[[५८]]
काम के
तथा हि केचिच्छून
[[३९२]]
कादम्ब
तथा हि मे
[[४९]]
उद्योगे
तथा हि येनेयमार्या
[[३९१]]
कादम्बम्
तथा हि सततम्
$1
तथाहीय
"”
,,
तथेति च
[[४०४]]
तथेत्युक्तो निदाघेन
[[३३८]]
अयोध्याकाण्डे
विष्णुपुराणे
तथेत्युक्त्वा
[[४०५]]
उद्य
तथैव कृष्णश्च
[[२०६]]
कर्णपर्वणि
तथैव मलदिग्धाङ्गी
[[३२१]]
मानवे
तथैवान्याश्च
[[३०]]
उद्योगे
तदद्भुततमं
[[३४९]]
वनपर्वणि
तदतमचित्यं
[[३६८]]
आश्रमवासिके
तदद्भुतं
[[२०६]]
कर्णपर्वणि
तदद्य व्यपनेष्यामि
[[३६५]]
अ श्रावासिके
तदनु अनागच्छति
[[३०६]]
पुराणे
तदनु राज्ञा
[[३४८]]
आदिपर्वण
तदनु हनुमान्
[[२०३]]
विराटपर्वणि
तदन्नं मैथिली
[[३७८]]
किष्किन्धाकाण्डे
तदपि दाशतये
[[१०९]]
बोधायनसूत्रं
सदयं तस्य तदहं धारयिष्यामि
[[८]]
आपद्धर्मे
[[३७७]]
पूर्वमीमांसायाम्
D. Y. xix
[[१४६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्धनाम
तदा कृतयुगं
[[४३९]]
राजधर्मे
तदागच्छ
[[४०७]]
उद्योगे
तदा तु
[[११४]]
भारते
तदात्वेनायतीभिश्व
[[११]]
राजधर्मे
तदा देवासुरे
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
तदा धर्मार्थकामानाम्
[[३२०]]
मानवे
तदाप्रोति
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
तदा प्रविर
[[४३७]]
""
तदा लोभ
[[११४]]
भारते
तदा विपत्ति
[[१५]]
तोडरानन्दे
तदा हि समकर्माणो
[[४३१]]
वनपर्वणि
तदिदं मम
[[३०४]]
शल्यपर्वणि
तदुच्यता
[[३६४]]
आश्रमवासिके
तदुत्सव मदोदग्र
[[३६५]]
"
तदेतदुपदिष्ट
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
तदेतद्भवता
[[३३७]]
तदेनं संशयादस्मात्
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
तदेव काल
[[११५]]
आपद्धर्मे
तदेव चिवडाकार
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
लदेव त्व
[[३३९]]
विष्णुपुरा
ata धर्मश्च
[[१८०]]
उद्योगे
तद्व्यमं
[[७६]]
मानबे
तलं पृथिवीशानं
[[१३०]]
हरिवंशे
सद्भुक्तवन्तमिच्छतो
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
[[१४७]]
पद्यार्धं वाकर्य च
पुट-संख्या
मूलप्रन्धनाम
सशुद्धमभवदूरम्
[[१३३]]
हरिवंशे
तलधारणं पुंसाम्
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
तदोचता
[[१३६]]
सभापर्वणि
लद्वर्नारिमादाय
[[१३७]]
व्यासः
तद्वन्मन्ये
[[४१]]
कर्णपर्वणि
तद्विधानि
[[१८]]
उद्योगे
तद्वैरं सस्मरन्
[[१५८]]
वनपर्वणि
तन्द्राश्रमवल मजरा
[[२०]]
वाग्भटे
तन्नियोगेन च
[[६१]]
कामन्दके
तन्मनस्समतालंबि
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
तन्मानयेत्पूजयेच्च
[[११६]]
राजधर्मे
तन्मूलन्यात्प्रजाना तु
[[१९]]
कामन्दके
तन्मृतानपि
[[५०]]
द्रोणपर्वणि
तन्मे दहति
[[५५]]
राजधर्मे
तपतां चैव
[[२२७]]
आदिपर्वणि
तपश्च दानं
[[३०९]]
,,
तपश्चरिष्यामि
[[१५४]]
मौसल पर्वणि
तपसाऽऽदित्यवच्चैषः
[[४०९]]
मानवे
तपस्युग्रे
[[३८३]]
वनपर्वणि
तपस्वी त्वं
[[३७४]]
"
तपस्स्वाध्याययज्ञानाम्
[[४४५]]
नैषधे
तपोऽतिततं
[[२५४]]
कर्णपर्वणि
तपोदानमवृत्ता
[[४३१]]
वनपर्वणि
तपो नियममास्थाय
[[४५६]]
भारते
[[१४८]]
tant वाक्यं च
पुट-संख्या
थान
तपोभिरिद्धः
[[१४१]]
क्षेणपर्वणि
तपोयज्ञफलान
[[४३८]]
कूर्नपुराणे
तपोवनेषु तीर्थेषु
[[३७६]]
पराशरमाधवीये
सचः परमकं
[[४३०]]
वनपर्वणि
क्षपः परं
[[४२९]]
मानवे
समतश्यभये
[[३१०]]
द्रोणपर्वणि
तमथोत्राच
[[२३६]]

तमन्तकमित्र
[[१०२]]
[[११]]
लमहं द्रष्टुमिच्छामि
[[३७०]]
आश्वमेधिके
तमाक्रम्य पदा
[[१४०]]
सौप्तिके
तमाद्रवत
[[१४६]]
द्रोणपर्वणि
तमापतन्तं
[[१३१]]
वनपर्वणि
तमापेतुः परीप्सन्तो
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
तमाहार
[[५६]]
राजधर्मे
तमिन्द्रनील मित्याहुः
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
तमिमं
[[४१]]
उद्योगे
मुमागम्य
[[४०४]]
"
तमुवाच कलिर्भीतो
[[४४१]]
वनपर्वणि
तमुवाचाथ
[[४०६]]
उद्योगे
तमेव कालं
[[१६२]]
नीतिशास्त्र
तमेव त्वमहं
[[२६१]]
सूतसंहितायाम्
तमेवानुययुः
[[१६५]]
हरिवंशे
तमोग्रस्तस्तदा
[[४३३]]
वनपर्वणि
तया तु
[[४०६]]
उद्योगे
[[१५६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थताम
लया विरहितं
[[७८]]
आपद्धर्में
तण विरहितं
[[१५१]]
सुब्धकपोतीये
तया स रममाणोऽथ
[[४०७]]
उद्योगे
सयोर्नित्यं
३ ५३
मानवे
सयोस्समभवशुद्धं
[[२५३]]
आश्वमेधिके
सयोस्सौहार्द सावं
[[४४७]]
नैपधे
तथो प्रहर्षमालक्ष्य
[[३५६]]
कर्णपर्वणि
तरक्षोर्मदंष्ट्राच
[[११९]]
देवरहस्ये
तर्पिता विधिवच्छक
[[१३९]]
राजधर्मे
तलेनाहन्यमानौ
[[१३३]]
सभापर्वणि
तव कृष्ण
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
तथ गन्धानुगतस्तात
[[१५७]]
स्वर्गारोहणिके
तव चैवास्य
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
तव दुर्मन्त्रिते
[[१९२]]
भीष्मपर्वणि
तत्र प्रसादाद्गोविन्दं
[[२९६]]
हरिवंशे
तस्माच्चतुर्णां
[[४०४]]
उद्योगे
तस्माच्छस्त्रेण
[[१४०]]
सौप्तिके
तस्माच्छोकं
[[३]]
द्रोणपर्वणि
तस्मात्कौरव
[[४४०]]
राजधर्मे
तस्मात्तव सुतो
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
तस्मात्त्राहि
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
तस्मात्पार्थ
[[४२८]]
राजधम
तस्मात्स मानुषाद्वध्यो
[[३४३]]
बालकाण्डे
तस्मात्सर्व
[[४२८]]
राजधर्मे
[[१५०]]
पद्यार्ध वाक्ये च
पुट - संख्या
मूलग्रन्थनाम
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन
[[११४]]
भारते
सहमात् सर्वाणि
[[३६]]
आपद्धर्मे
समात्स्वर्गगतं
[[३६३]]
द्रोणपर्वणि
तस्मादपश्चितः
[[५१]]
आरण्यके
तस्मादसक्त.
[[३५१]]
गीतायां
तस्मादहं नाचरिष्ये
[[३४८]]
आदिपर्वणि
तस्मादात्मवता
२. १
राजधर्मे
तस्मादिह बलादेव
[[१२८]]
सभापर्वणि
तस्मादुत्तिष्ठ
[[२८७]]
गीतायाम्
तस्मादेतानि
[[११९]]
देवरहस्ये
तस्मादेनं
[[५४]]
कर्णपर्वणि
तस्मादेवं
[[१०१]]
राजधर्मे
तस्माद्धि
[[३८३]]
हरिवशे
तस्मिन्
[[१९०]]
कामन्दके
तस्मिन्
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
तस्मिन्
[[३८१]]
अप्पय्यदीक्षितः
तस्मिन् कुर्वीत
[[७३]]
राजधर्मे
तस्मिन् गृहीते
[[२०३]]
विराटपर्वणि
तस्मिन् धर्मार्थयोः
[[३६]]
कामन्दके
तस्मिन्नवं विधे
[[३३२]]
उद्योगे
तस्मिस्तथा
[[३५८]]
वनपर्वणि
तस्मै प्रादात्सद्यः
[[३५५]]
"
तस्मै समय
[[४०८]]
उद्योगे
तस्मै हव्यं
[[३६]]
मानवे
[[१५१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुर- संख्या
सूलग्रन्थनाम
तस्मै हव्यं
[[१८६]]
तस्य जिह्माभिप्रायं
[[२३७]]
梦梦
द्रोणपर्वणि
तस्य तद्वचनं
[[३९०]]
तस्य तन्मतमाज्ञाय
[[३८५]]
तस्य देवो
[[३८१]]
कूर्मपुराणे
तस्य धर्मार्थहीनस्य
[[७६]]
वनपर्वणि
तस्य नायं च
[[७९]]
आपद्धर्मे
तस्य पुत्रा दायम्
[[९३]]
कौषीतकिब्राह्मणे
तस्य पुत्रो यन्नाम्ना
[[४४१]]
वनपर्वणि
तस्य भार्याशतमिदं
[[३६४]]
आश्रमवासिके
तस्य मध्ये
[[१८]]
कामन्दके
तस्य मूर्ध्नि
[[२०३]]
विराटपर्वणि
तस्य यावन्ति
[[१३८]]
राजधर्मे
तस्य रूपं बभौ
[[१७९]]
विराटपर्वणि
तस्य वंशसमुच्छेदो
[[४५१]]
विष्णुपुराणे
तस्य विस्तीर्यते
[[६४]]
राजधर्मे
तस्य शिष्यो
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
तस्य संस्कारस्य
[[१०९]]
बोधायनसूत्रे
तस्य होमाज्यगन्धेन
[[४४२]]
नैषधे
तस्या गर्भः
[[३५५]]
वनपर्वणि
तस्यामयो
[[३६२]]
तस्याजन निरेवास्तु
[[३२६]]
प्राचीनाः
तस्याद्य
[[१०४]]
उद्योगे
तस्याद्य सूत पुत्रस्य
[[२७३]]
कर्णपर्वणि१५२
पद्यार्ध वाक्य च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
तस्याम्बूपरि
[[३८२]]
हरिवंशे
तस्यायुर्वर्धने
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
तस्यायोऽसौ
[[११२]]
स्मृतिः
तस्यार्जुन
[[१७६]]
द्रोणपर्वणि
तस्यास्थि ब
[[४१७]]
आगस्त्य रत्नशास्त्रे
तस्या उक्ता तु
[[१४०]]
सौप्तिके
तस्याहं
[[४५२]]
मार्कण्डेयपुरा मे
तस्याह सुलभः
[[१५४]]
गीतायाम्
तस्येन्द्रियाणि
[[२३२]]
कठवल्ल्याम्
तां कदाचित्पप्रच्छ
[[८३]]
हरिवशे
तां चैत्र भार्यां
[[३७४]]
आदिपर्वणि
ता जित्वा
[[४१८]]
राजधर्मे
तां भजेत
[[३]]
आपद्धर्मे
ता विशोध्य
[[३५०]]
आदिपर्वणि
ताः शीलगुणसंपन्ना
[[३६६]]
आश्रमवासिके
ता जाह्नवीजल
[[35]]
ताडयन्ति
[[४३८]]
कूर्मपुराणे
तातरी का
[[३४९]]
वनपर्वणि
तादृशैः
[[४६]]
उद्योगे
तानस्यास्त्रेण
[[२१४]]
द्रोणपर्वणि
तानेव
[[३५८]]
वनपर्वणि
तानेव सा
[[३५९]]
विष्णुपुराणे
सादृप्ट्वाऽरीन्
[[२०१]]
,,
तान् देशान्
[[४३३]]
वनपर्वणि
[[१५३]]
पद्यार्ध वाक्य च
पुटसंख्या
मूलग्रन्धनाम
तान्निकृत्तानिषून्
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
तानू प्रजापति
[[३१४]]
मानवे
तान्यवृष्याणि
[[११९]]
देवरहस्ये
तामपं गुणमासाद्य
[[४३१]]
वनपर्वणि
तामसं युगमासाद्य
[[४३१]]
ताम्रकु क्षस्तु
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
ताम्राक्षोदप्रदन्तो
[[२०९]]
"
तारुण्यं योषिता
[[२१७]]
[[13]]
तावतः सोस्तु
[[१३७]]
राजधर्मे
तावद्गतिः
[[४४२]]
नैषधे
तावद्भर्ज से
[[१२३]]
द्रोणपर्वणि
ताश्चाप्यल्पफलास्तेषां
[[४३२]]
वनपर्वणि
तिलकं लाछनं
[[१४७]]
काशीखण्डे
तिष्ठति द्यवशो
[[१३७]]
व्यासः
तिष्ठत्यभीतवत्संख्ये
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
तिष्ठन्नरपतेः
[[१८]]
कामन्दके
तिष्ठेयुः परदूताश्च
तिस्र एव
[[३७७]]
कल्पसूत्रे
तिस्रः कोट्योर्धकोटिव
[[११०]]
किष्किन्धाकाण्डे
तीर्ण प्रतिज्ञां
[[३२५]]
द्रोणपर्वणि
तीर्थखामि निदेशयोः
[[१३]]
मुहूर्तमार्ताण्डे
तीक्ष्णप्रकृतित
[[२०३]]
कामन्दके
तुण्ड शिरश्श्रोतदन्त
[[२०९]]
वीतिहोतीये
तुतोष नैव
[[२२४]]
भारते
D.Y.
D. Y. xx
[[१५४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
तुतोष वीर्यातिशयेन
[[१७०]]
कालिदासः
तुभ्यं राजर्षयस्सर्वे
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
तुम्बुरम्तु प्रमुदितो
[[४२३]]
सभापर्वणि
तुरगैश्च महावेगैः
[[१३०]]
हरिवंशे
तुरङ्गमस्कन्धनिषण्णदेहं १७७
कालिदासः
तुष्टातुष्ट विचारश्च
[[१८८]]
तुष्टातुष्टविवेकश्च
[[६७]]
कामन्दके
तुष्टाव वाग्भिः
[[३८२]]
हरिवशे
तुष्टे भर्तरि
[[૭૨]]
आपद्धर्मे
तूर्याणि
[[२०६]]
कर्णपर्वणि
तूष्णी
[[१७८]]
गदापर्वणि
तृणच्छिन्नानि
[[१२६]]
राजधर्मे
तृणपीडं यथाकामं
[[१३३]]
सभापर्वणि
तृतीयमपि
[[३८३]]
वनपर्वणि
तेऽत्र रलं
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
तेsपि at
[[३२९]]
विराटपर्वणि
तेsपि लोभसमायुक्ता
[[४३२]]
वनपर्वणि
ते गच्छन्त्यकृतात्मानः
[[४८]]
कामन्दके
ते व गजा
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
ते चेत्पित्रिये
[[३९०]]
उद्योगे
तेजस्विनो
[[४७]]
कामन्दके
तेजः क्षमा
[[११७]]
गीतायाँ
ते तस
[[३५८]]
वनपर्वणि
से त्वमङ्गलाः
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
[[१५५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
तेन कार्य
[[३३]]
मनुः
तेन चेन्द्रत्वमापेदे
[[५६]]
राजधर्मे
तेन तेन व्यदृश्यन्त
[[३६५]]
आश्रमवासिके
तेन तेन शरीरेण
[[३६७]]
भारते
तेन खां
[[३०३]]
स्त्रीपर्वणि
तेन पुत्रलवेन
[[४०६]]
उद्योगे
तेन रत्नौषधिमता
[[१५६]]
आश्रमवासिके
तेनादृश्यन्त वीरन्नाः
[[४४६]]
नैषधे
तेनाभियायाज्जनयन्
[[१०]]
कामन्दके
तेनारम्भेण
[[३६४]]
आश्रमवासिके
तेनाहं
[[८८]]
आदिपर्वणि
तेनाहं
[[९८]]
विष्णुपुराणे
तेनैव निधनं
[[२६]]
पुराणसारे
तेनैव मृतसितश्च
[[८]]
आपद्धर्मे
ते
ब्रुवन्तु
[[३३४]]
वनपर्वणि
ते मनः करमास्थाय
[[५६]]
भीष्मपर्वणि
ते वयं
[[१२४]]
उद्योगे
ते वयं पार्थ
[[१५७]]
स्वर्गारोहणिके
तेषामपि तथा
[[३११]]
स्मृतिः
तेषामेकैकशो
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
तेषा कृते मे
[[३११]]
मार्कण्डेय पुराणे
तेषा च द्वारकागुनिः
[[२२५]]
राजधर्मे
तेषां च द्वारिगुप्ति
[[१२६]]
तेषां च नित्यसंवासो
[[३६७]]
भारते
[[१५६]]
पद्यार्ध वाक्ये च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
तेषां च समवेतानां
[[२१]]
भारते
तेषां दण्डस्तु
[[३८]]
नीतिशाखे
तेषां दण्डस्तु
[[९०]]
[[19]]
तेषां नैफल्यमालोक्य
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
तेषां मध्ये
[[५६]]
भीष्मपर्वणि
तेषां मध्ये
[[७३]]
विष्णुपुराणे
तेषां वीर्य
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
तेषां श्रुत्वा .
[[१११]]
आदिपर्वणि
तेषां सर्वेप्सितावाति
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
तेषां स्वस्वमभिप्रायमुपलभ्य
[[२४]]
कामन्दके
तेषां स्वं
[[६१]]
मनुः
तेषु तेष्ववकाशेषु
[[१२९]]
हरिवशे
तेषु सुप्तेषु
[[६०]]
सौप्तिके
तेषु हि त्रिषु
[[३५३]]
मनुः
तेष्वेवमुपपन्नेषु
[[१२३]]
उद्योगे
ते सर्वे सहसा
[[१५६]]
हरिवंशे
ते हस्तलाघवोपेतं
[[२८३]]
आरण्यके
तैः प्रहृष्टात्मभिः
[[३८३]]
वनपर्वणि
तैः प्रहृष्टात्मभि.
[[२६३]]
तैः सार्धं
[[३४]]
आश्रमवासिके
तैरल्पैर्बहवो
[[४८]]
द्रोणपर्वणि
तैलमधु
[[१२६]]
राजधर्मे
तैस्तु हृष्टेन
[[१४०]]
स्त्रीपर्वणि
तैस्सार्धं
६ १
मानवे
[[१५७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुर-संख्या
मूलग्रन्थनाम
तोरणाबद्ध
[[१८]]
कामन्दके
तौ तावदहम
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
तं कृच्छ्रामापदं प्राप्तं
[[२०४]]
द्रोणपर्वणि
तं चतुर्दशभि
[[२२३]]
तं च मन्त्रमयं
[[२२२]]
तं च यज्ञ
[[७४]]
सभापर्वणि
तं तथा मोहितं
[[२८२]]
वनपर्वणि
सं तु देश
[[१५२]]
पुराणवाक्यं
तं तु दृष्ट्वा
[[१५६]]
आश्रमवासिके
तं तं विसृष्टवान्
[[३६६]]
“प्र
तं दुर्बलतरो
[[१२८]]
सभापर्वणि
तं पश्यन्
[[४४]]
नैषधे
तं पारिजातकुसुमैः
[[३८२]]
हरिवंशे
तं प्रणम्य महादेवं
[[३८३]]
वनपर्वणि
तं भग्नसक्थि राजेन्द्र
[[१७८]]
सौप्तिके
तं मोक्षय
[[२०३]]
विराटपर्वणि
तं रथैः
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
तं वरं सांतरं
[[२३७]]
[[1]]
तं वै प्रसृष्टं
[[२९१]]
कर्णपर्वणि
तं सोमकाः
[[२०६]]
त्यक्तप्राणं
[[५०]]
भीष्मपर्वणि
त्यक्तप्राणं
[[५०]]
उद्योगे
त्यक्तप्राणं
[[१६२]]
भीष्मपर्वणि
त्यजन्ते
[[४५]]
कामन्दके
[[१५८]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट. संख्या
मूलग्रन्थनाम
त्यजामि
[[३००]]
विराटपर्वणि
त्यजद्दश
[[४२९]]
मनुः
त्यागमूलं हि शूराणां
[[२०१]]
राजधमें
त्यागिनो
[[४९]]
माधत्रीये
त्यागेन यः सहायानां
[[२०१]]
राजधर्मे
त्याज्यं दोषवदित्येक
[[३५२]]
गीतायां
त्रयाणामप्युपायानाम्
[[३८]]
मनुः
त्रयोदशाहानि
[[३५८]]
वनपर्वणि
त्रयोदशी
[[३५७]]
详解
त्रयोदशे
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
त्रस्तरूपधरा
[[१४९]]
द्रोणपर्वणि
त्रातारमलभन्तो
[[४३३]]
वनपर्वणि
त्रातार
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
वातास्ताश्च
[[९८]]
विष्णुपुराणे
त्रायमाणभयाद्वीरं
[[१४६]]
द्रोणपर्वणि
वायस्व समरे
[[१९८]]
"
त्रासाख्यस्तुटितप्रख्यः
[[४१८]]
भारद्वाज स्मृतौ
त्रासः स द्विप्रकारोऽयं
"
त्राहि कृष्णेत्यनन्तेति
[[३५९]]
बिष्णुपुराणे
त्रिः सूयते
[[३५६]]
वनपर्वणि
त्रितयं सञ्चित
[[२९६]]
गदापर्वणि
त्रिदण्डधारणं
[[३०९]]
वनपर्वणि
त्रिधा वा
[[१२५]]
राजधर्मे
त्रिपादहीन स्तिप्ये
[[४३०]]
पराशरमाधवीये
[[१५९]]
पद्यार्ध वाक्यं न
पुर- संख्या
मूलग्रन्थनाम
त्रिभिरंशैरधर्मस्तु
[[४३१]]
वनपर्वणि
त्रिभ्यो जाताश्च
[[४१८]]
आगस्त्यरत्नशास्त्र
त्रिरोमा रोमकूपेषु
[[१४७]]
काशीखण्डे
त्रिवर्गेणोपसत्त
[[३५]]
कामन्दके
त्रिवर्गेणोपसत्ते
[[११४]]
त्रिविधमिह सितस्य
[[१३]]
रत्नमालायाम्
त्रिविधाः पुरुषा
[[२१]]
भारते
त्रिशतं वा
[[१२१]]
प्रजापतिः
त्रिष्वप्येतेषु दत्तं
[[१८६]]
मनुः
त्रिप्वप्रमाद्यन्ने तेषु
[[३५३]]
马甲
त्रिसंध्यं तत्र
[[४४५]]
नैषधे
त्रीणि वर्षाणि
[[२१६]]
वेतामपि निबोध
[[४३१]]
विष्णुपुराणे वनपर्वणि
त्रेतायां द्वापरेऽर्धेन
[[४३०]]
पराशरमाधवीये
त्रेतायां द्वापरेऽर्चेन
[[४३१]]
वनपर्वणि
त्रेतायाः
[[४३९]]
राजधर्मे
त्रैलोक्य सुन्दरी
[[८३]]
हरिवंशे
त्वक्पल फलमूलानि
[[४३९]]
राजधर्मे
स्वगन्तरित
[[३९३]]
कादम्बर्याम्
स्वस्कृते सुकृतान्
[[१४०]]
सौप्तिके
स्वते पुरुषव्याघ्र
[[३२५]]
द्रोणपर्वणि
स्वन्निमित्तं
[[३३२]]
उद्योगे
स्वम सर्वभूतानाम्
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
स्वम सर्वं जानीषे
"
$1
[[१६०]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
त्वमप्यमरसङ्काश
[[३४७]]
वनपर्वणि
स्वमप्युपस्थिते
[[३०३]]
स्त्रीपर्वणि
त्वमर्दयिष्यन्निशितैः
[[४२]]
कामन्दके
त्वमहं प्रत्ययव्याजात्
[[२६२]]
सूतसंहितायाम्
त्वमेतयोस्सर्व
[[५]]
उद्योगे
त्वया नाथेन
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
त्वया निर्वृत्तमेतेषु
[[३४८]]
आदिपर्वणि
त्वयापनीतो
[[१८२]]
वनपर्वणि
त्वया प्रणष्टे
[[३७८]]
सुन्दरकाण्डे
त्वयायमद्विप्रवरः
[[९८]]
विष्णुपुराणे
त्वया यशश्व
[[२७१]]
कर्णपर्वणि
स्वया सारथिना
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
त्वया संप्रेषिताः
[[२८०]]
द्रोणपर्वणि
स्वय। संप्रेषिताः
[[२२३]]
afe वैक्लव्य
[[१४५]]
5”
स्वयैवेति ह
[[७७]]
स्वयोक्ते
[[३९०]]
विष्णुपुराणे
द्रोणपर्वणि
स्वरमाणानि
[[१४१]]
राजधर्मे
त्वरमाणानि धावन्ति
[[१३६]]
पराशरः
श्वरमाणानि धावन्ति
[[२०३]]
राजधर्मे
स्वरमाणानि
[[३६२]]
श्वं चाभ्येन च
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
स्वं वापि मां
[[१०]]
किकन्धाकाण्डे
स्वं वास्य धाता
[[३४९]]
आदिपर्वणि
[[१६१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
त्वं तु शुक्ला
[[५६]]
राजधर्मे
त्वं मुखं सर्वदेवानां
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
त्वं हि शक्तो
[[३८४]]
वनपर्वणि
त्वं हि शल्यप्रयुक्तेन
[[२८३]]
आरण्यके
त्वा नियोक्ष्यामहे
[[३४०]]
उत्तरकाण्डे
त्वामहं कामये
[[३४८]]
आदिपर्वणि
त्वामेव
[[२९१]]
उद्योगे
द
दग्धा जतुगृहे
[[४८]]
द्रोणपर्वणि
दग्धां गुहां
[[६०]]
प्राचीनाः
दमौ श
[[२५५]]
द्रोणपर्वणि
दण्डको नृपतिः
[[२२३]]
कामन्दके
दण्डनीति
[[४३९]]
राजधर्मे
दण्डनीत्या
梦集
दण्डप्रायो हि
[[९४]]
望
कामन्दके
दण्डव्यूहेन
[[२२]]
मनुः
दण्डव्यूहेन
[[१०२]]
दण्डसाध्यस्तथा
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
दत्तमिष्टमधीतं
[[२९६]]
अयोध्याकाण्डे
दत्ता दानाः
[[२९५]]
गदापर्वणि
दत्वा पिण्डं
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
ददर्श चाश्वसमवेतं
[[३०६]]
विष्णुपुराणे
ददर्श तत्र
[[८८]]
आदिपर्वणि
ददर्श पुत्रान्
[[३६५]]
आश्रमवासिके
D. Y. xxi१६२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
ददर्श पुत्रान्
[[३६५]]
आश्रमवासिके
ददर्श सुरलोकस्थं
[[१३९]]
राजधर्मे
ददाति ध्यायते
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
ददाति यत्पार्थिव
[[९२]]
मोक्षधर्मे
ददामि
[[३८४]]
वनपर्वणि
ददामि चेद्वरं
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
ददामि ते
[[३८५]]
ददामि ते
[[३८४]]
वनपर्वणि
ददाह नानिः
[[७७]]
विष्णुपुराणे
ददुस्तेषामावसथान्
४ १५
सभापर्वणि
ददृशुर्धर्मराजानं
[[४११]]
राजधर्मे
ददौ सत्राजिते
[[४०१]]
हरिवंशे
ददौ सत्राजिते
[[३३५]]
[[91]]
दध्यौ गङ्गां
[[३८२]]
[[12]]
दमयन्त्यां
[[३४९]]
वनपर्वणि
दमयन्त्यां
[[४०६]]
उद्योगे
दमो यज्ञः
[[४५]]
सौप्तिके
दम्भो दप
[[११७]]
गीतायाम्
दर्भचीरं
[[३८३]]
वनपर्वणि
दर्शनादेव
[[३८२]]
कूर्मपुराणे
दर्शनादेव भवतां
[[३६४]]
आश्रमवासिके
दर्शनादेव लिङ्गस्य
[[३७६]]
कूर्मपुराणे
वर्शपूर्णमासाद्य
[[१२१]]
तैतिरीयश्रुतौ च
दशयोजन विस्तीर्ण
[[३७६]]
पराशर माघवीये
[[१६३]]
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट-संख्या
मूलप्रन्धनाम
दशार लिपरीणाहः
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
दशैव मासान्
[[३५७]]
वनपर्वणि
दस्युभिः पीडिताः
[[४३४]]
[[39]]
दस्युभिर्मुषितेनेव
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
दहत्यंतर्गतचैव
[[२४६]]
कामन्दके
दहत्यंतर्गतः
[[१२७]]
[[79]]
दक्षिण गोग्रहणे
[[२०३]]
विराटपर्वणि
दक्षिणादान उर्वरा
[[१०९]]
मात्स्ये
दक्षिणादाने
[[99]]
आश्वलायनसूत्रं
दक्षिणायाः सोमाभिषवजनित १०९
आपस्तम्बे
दक्षिणाया अभावे
[[१०९]]
मात्स्ये
दक्षिणाया अभिलषित
आपस्तम्बसूत्रे
दक्षिणं प्रसृतच्छायं
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
दक्षिण शैलनिचयं
[[१२९]]
हरिवशे
दहत्यन्तर्गतश्चैव
[[२४६]]
कामन्दके
दातुर्भवत्यनर्थाय
[[१८६]]
मनुः
दानं दमश्च
[[११७]]
गीतायाम्
दानमीश्वरभावश्च
[[३५३]]
दान समान सत्कारैः
[[२७]]
मनुः
दाने तपसि
[[३२७]]
उद्योगे
दारप्रदानात्
[[११०]]
किष्किन्धाकाण्डे
दारिद्र्यमुरगो वह्निः
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
दारुकस्य
[[२८६]]
वनपर्वणि
दारुकात्मजमेवं
[[२८२]]
[[११]]
[[१६४]]
पधार्थ वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्धनाम
दारुकेणाहमुत्पन्नो
[[२८३]]
आरण्यके
दावाग्मिनेव
[[७९]]
आपद्धर्में
दाक्ष्यं वैश्ये
[[४५]]
सौप्लिके
दिग्गजाश्चैव चत्वारः
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
दिनस्य
[[४६]]
प्राचीनाः
दिवसे दिवसे
[[३]]
स्त्रीपर्वणि
दिवसे दिवसे
[[१९८]]
उद्योगे
दिवसे दिवसे
[[१९२]]
दिवि भुवि
[[९]]
ज्योतिर्निबन्धे
दिवि भुवि
་་
दिवि वा
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
दिव्यज्ञान बलोपेता
[[३६५]]
आश्रमवासिके
दिव्यमाल्यांबरधरा
,"
दिव्यरूपसमायुक्त’
[[३६६]]
दिव्ये वर्षसहस्रे
विष्णुपुराणे
दिव्यं मायामयं
[[१६०]]
वनपर्वणि
दिशश्वतखो
[[३५६]]
दिशो दशोक्ताः
[[३५७]]
दिष्टया
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
दिष्ट्या च
[[३२५]]
द्रोणपर्वणि
दिष्ट्या नाहं
[[२९६]]
गदापर्वणि
दिष्टया मे
[[२९६]]
*1
दिष्ट्या सपादिता
[[३२५]]
द्रोणपर्वणि
दिक्षु प्रज्वलितास्याश्च
[[३०]]
भीष्मपर्वणि
[[१६५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्धनाम
दीप्तिमः प्रभा
[[९६]]
आनुशासनिके
दीर्घतुण्ड
[[२०९]]
वीतिहोत्री ये
दीर्घमायु
[[२०]]
वाग्भटे
दीर्घसत्रेण देवेशं
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
दुःखायां
[[१४७]]
काशीखण्डे
दुःखेन महताविष्टः
[[७८]]
आपद्धर्मे
दुःशासनपुरोगांश्व
[[१७८]]
गदापर्वणि
दुःशासने
[[३२५]]
कर्णपर्वणि
दु शीला दुष्ट
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
दु सहायस्य
[[१४१]]
उद्योगे
दुर्गहीनो
कामन्दके
दुर्जनस्याजनि
[[४४५]]
नैषधे
दुर्बलाः क्षतसारांश्च
[[११]]
राजधर्मे
दुर्भिक्षकर
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
दुर्भिक्षमेव सततं
[[४३६]]
दुर्भिक्षव्यसनोपेतो
[[१५]]
कामन्दके
दुर्योधन गृहं
[[१५९]]
उद्योगे
दुर्योधनमिदं
[[४०]]
"
दुर्योधनमुखां
[[१०४]]
दुर्योधनस्योत्तमरत्नचित्रं
[[१३२]]
विराटपर्वणि
दुर्योधनापराधेन
[[२०७]]
शल्यपर्वणि
दुर्योधनापराधेन
[[३०४]]
""
दुर्योधने च
[[१४२]]
उद्योगे
दुर्योधनो मन्यते
[[१२७]]
उद्योगे
[[१६६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट. संख्या
मूलमन्थनाम
दुर्योधनं च वाणाभ्यां
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
दुर्लभत्वाद्धयानां
[[४०५]]
उद्योगे
दुर्लभचैष
[[३४२]]
उत्तरकाण्डे
दुश्शासनादयः
[[१८१]]
द्रोणपर्वणि
दुष्टदृष्टिहतो वासि
[[१०५]]
विष्णुपुराणे
दुस्खमनाशनं
[[४५५]]
[[99]]
दूतादूतपरिज्ञानं
[[६५]]
कामन्दके
दूनः पक्षोपजातं
[[५८]]
दूयते मे मनो
[[३६४]]
आश्रमवासिके
दूरस्थितं महाभागं
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
दूरादेवाभिगमनं
[[६६]]
कामन्दके
दूरे सधानमायतं
[[१०२]]
दूरे संधानमायतं
[[६५]]
दूषयेत्परितो भूमि
[[१९]]
""
दृढगुणपाश
[[३९१]]
कादम्बय
दृढता मन्त्रगुप्तिश्च
[[२३]]
कामन्दके
प्राकारपरिघं
[[६]]
राजधर्मे
[[७७]]
विष्णुपुराणे
दृढमूलस्त्वदुष्टात्मा
[[११६]]
राजधर्मे
दृढाशय दुःखीव
[[१०५]]
विष्णुपुराणे
दृश्यते
[[१५]]
तोडरानन्दे
टष्टविनाशाय
[[१७७]]
विष्णुपुराणे
दृष्टा योधाः
[[१६]]
राजधर्मे
दृष्टा वेदे
[[३५७]]
वनपर्वणि
[[१६७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्धनाम
दृष्टा साल्व
[[१३१]]
दृष्टा हि
[[३९८]]
आपद्धर्मे
दृष्टमां पृथिवी
[[७३]]
सभापर्वणि
दृष्टं मे नन्दन
[[३०८]]
उत्तररामायणे
दृष्ट्वा
[[४५५]]
विष्णुपुराणे
दृष्ट्वाऽमन्यत
[[२८०]]
द्रोणपर्वणि
दृष्ट्वाचष्ट च कर्तारं
[[४४७]]
नैषधे
दृष्ट्वा जनं
[[४४६]]
दृष्ट्वा निदाघं च
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
दृष्ट्वा पार्थ
[[१६१]]
भीष्मपर्वणि
दृष्ट्वा पुरः
[[४४४]]
नैषधे
दृष्ट्वा प्रजापतिः
[[११७]]
कर्णपर्वणि
दृष्ट्वा बालस्य
[[१५४]]
विष्णुपुराणे
दृष्ट्वा सौत्रामणीमिष्टि
[[४४४]]
नैषधे
[[८८]]
आदिपर्वणि
कि
[[१३८]]
देवीमाहात्म्ये
देवताश्च
[[४३५]]
विष्णुपुराणे
देवतास्तोषयिष्यामि
[[१३६]]
उत्तररामायणे
देवदानवगन्धर्व
[[४३०]]
वनपर्वणि
देवदेवर्षय
[[४५०]]
भारते
देवब्राह्मण
[[११९]]
ज्योतिषिके
देवमाराधयच्छ
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
देवमावाहयामास
[[३८२]]
हरिवंशे
देवयाना हि
[[३६७]]
भारते
[[१६८]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
देवराजसमान् लोकान्
[[१३६]]
स्त्रीपर्वणि
देवर्षिपितृविप्राणा
[[२९६]]
अयोध्याकाण्डे
देवलोकं ययुः
[[३६६]]
आश्रमवासिके
देवस्थानेषु
[[४३४]]
वनपर्वणि
देवानामाश्रयाचैत्या
[[११]]
राजधर्मे
देवार्हा मानुषा
[[२९५]]
गदापर्वणि
देशविशेषोत्पन्नत्वात्
[[२६६]]
ब्रह्मपुराणे
दैवमेव परं
[[१५५]]
भीष्मपर्वणि
दैवादेते
[[३०३]]
स्त्रीपर्वणि
देवी संपद्विमोक्षाय
[[११७]]
गीतायाम्
दैवोपसृष्टः
[[४८]]
द्रोणपर्वणि
दैवोपहत
[[३०४]]
शल्यपर्वणि
दैवोपहतकचैव
[[३५]]
कामन्दके
दैवोपहतचित्तेन
[[२०७]]
शल्यपर्वणि
दैवं पुरुषकारेण
[[३२६]]
द्रोणपर्वणि
दैव यद्यस्य
[[३२४]]
दोषहीनमथ लक्षणैर्युतं
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
दोषा दुष्टगता
[[३८]]
वाहटे
दोषाद्यषित संकीर्ण
[[३७]]
वाहदे
दौरशासनि च
[[१७८]]
गदापर्वणि
दंभो दर्पोऽतिमानश्च
[[२४९]]
गीतायाम्
द्रव्यप्रकृतिहीनोऽपि
[[६३]]
कामन्दके
द्रव्यमप्यविरोध
[[३४४]]
तोटकाचार्या
द्रव्याणि संततिश्चैव
[[२६]]
भारते
[[१६९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
द्रष्टुं दृशाप्यनीशस्तौ
[[४४७]]
नैषधे
द्रुपदो वर्धयन्मानं
[[१०४]]
उद्योगे
द्रुमः किंपुरुषश्चैव
[[१२९]]
हरिवंशे
द्रोण दुर्योधन
[[१८१]]
द्रोणपर्वणि
द्रोणस्य
[[૧]]
द्रोणस्य दृढमत्युग्रम्
[[२२७]]
"
द्रोणेनैवमुक्तस्य
[[२३७]]
[[99]]
द्रोणेनैषा मतिः
[[२२३]]
[[31]]
द्रौपदी पञ्चपुत्रांश्च
[[३६५]]
आश्रमवासिके
द्रौपदीहरणे
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
द्वात्रिशदायुः
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
द्वादशेति मनुः
[[२३]]
कामन्दके
द्वादशेति मनुः
[[६०]]
"
द्वापरे च युगे
[[४३१]]
वनपर्वणि
द्वापरे त्वन्नमादाय
[[४३०]]
मानबे
द्वापरे यज्ञमेव
[[४२९]]
警驾
द्वापरे याचमानाय
[[2]]
द्वापरे याचमानाय
"
[[11]]
द्वापरे रुधिरं
[[४३०]]
,"
द्वाभ्यामेतैश्व
[[१०]]
रत्नमालायाम्
द्वारे नियुक्तपुरुषानुमतप्रवेशः ३१७
कालिदासः
द्वारेषु च
[[१२६]]
राजधर्मे
द्वावश्विनौ
[[३५६]]
वनपर्वणि
D. Y. xxii
[[१७०]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
द्वाविन्द्राग्नि द्वाविमौ पुरुषौ द्विगुणेन
वनपर्वणि
༣་
[[१४१]]
धर्मशास्त्रे
[[३८३]]
梦梦
द्विजशिष्ट हव
[[५०]]
गारुडे
द्विजाति
[[४३५]]
द्विजानां
[[२१७]]
वीतिहोतीये
द्विविशाखाग्नि
[[१४]]
मुहूर्त मार्ताण्डे
द्विवेदाश्चैकवेदाः
[[४३१]]
चनपर्वणि
द्वीपान्तरोद्भवां
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
द्वीपिचर्मावनद्धश्व
[[२०१]]
राजधर्मे
द्वे शते
[[४०५]]
उद्योगे
द्वौ भूतसगौ
[[११७]]
गीतायाम्
ध
धनज्येष्ठाश्चैव
[[४५२]]
कर्णपर्वणि
धनिनो
[[१०]]
राजधर्मे
धनुरस्याः
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
धनुगृहीत्वा
[[२८३]]
वनपर्वणि
धनुर्धरः
[[२७३]]
कर्णपर्वणि
धनुषा फाल्गुनः
[[१२३]]
द्रोणपर्वणि
धनुषो
[[३४०]]
बालकाण्डे
धनूंषि कवचादीनि
[[१८]]
उद्योगे
धनुः सूची
[[१०१]]
कामन्दके
धनं सुवर्ण
[[४२४]]
राजधर्मे
धन्यानां
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
[[१७१]]
पद्यार्ध वाक्ये च
पुट- संख्या
मूलग्नन्थनाम
धन्योऽस्म्यनुगृहीतश्च
[[३६४]]
आश्रमवासिके
धन्यं यशस्यं
[[४४९]]
आदिपर्वणि
धन्यः कुन्तिसुतो
[[३२७]]
द्रोणपर्वणि
धन्य कुन्तिसुतो
[[२३७]]
[[१]]
धरित्रीपालनेनैव
[[४०९]]
विष्णुपुराणे
धर्मकामार्थ
[[२४२]]
वनपर्वणि
धर्मकामार्थहीनानां
梦多
धर्मज्ञेन
[[३९०]]
द्रोणपर्वणि
धर्मज्ञो बलवान्
[[३४७]]
वनपर्वणि
धर्मनित्यः
[[१५८]]
उद्योगे
धर्मप्रवृत्ते
[[११५]]
राजधर्मे
धर्मबन्धेन
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
धर्ममय शुभोदकं
[[१८७]]
विष्णुपुराणे
धर्ममर्थं च कामं च
[[१८८]]
वनपर्वणि
धर्ममर्थ च कामं च
[[३६९]]
राजधर्मे
धर्ममर्थं च काम च
[[३९५]]
अयोध्याकाण्डे
धर्ममर्थ च कामं च
[[४१०]]
राजधर्मे
धर्म मूलं
[[५०]]
आरण्यके
धर्ममेव
[[११४]]
भारते
धर्मश्वार्थेन
[[५३]]
वनपर्वणि
धर्मयुक्तो
[[२३९]]
वनपर्वणि
धर्मशीलो महातेजा
[[३६६]]
आश्रमवासिके
धर्मश्चार्थेन
[[२४१]]
"
धर्मसंस्थापनार्थाय
[[२९८]]
गीतायाम्१७२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुर-संख्या
मूलग्रन्थनाम
धर्मसंस्थापनार्थाय
[[१३६]]
गीतायां
धर्मस्वर्थाच
[[७६]]
राजधर्मे
धर्माख्यं विषयं
३ ३१
भट्टपादैः
धर्मात्मा
[[११४]]
राजधर्मे
धर्मात्मा
[[३९०]]
द्रोणपर्वणि
धर्मादर्थव
[[२७]]
भारते
धर्माद्धयैजवनो
[[१४२]]
कामन्दके
धर्माद्वै
[[११८]]
धर्मार्थकाम कालेषु
[[१५१]]
लुब्धकपोतीये
धर्मार्थकाममोक्षाणां
[[११४]]
भारते
धर्मार्थकामैः
[[७६]]
विष्णुपुराणे
धर्मासन प्रतिष्ठानं
[[१८८]]
कामन्दके
धर्मासनप्रतिष्ठानां
[[६७]]
कामन्दके
धर्मं पुरस्कृत्य
[[३९०]]
उद्योगे
धर्म पूर्व धनं
[[१८७]]
वनपर्वणि
धर्म स्वरूपिणम्
[[३४५]]
आश्रमेधिके
घर्षण प्राणिनां दत्वा
[[३०८]]
उत्तररामायणे
धर्मिष्ठस्त्वं
[[५२]]
आरण्यके
धर्मिष्ठस्य चिरं
[[१४२]]
उद्योगे
धर्म कामश्च
[[२४४]]
राजधर्मे
धारयेत् कुरुविन्दं
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
धारयेयुः सुखायुष्य
[[४२१]]
獎
धार्तराष्ट्रं बलं प्राप्य
[[३२५]]
द्रोणपर्वणि
[[१७३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुदसंख्या
मूलग्रन्थनाम
धार्मिकश्व
[[६]]
राजधर्मे
धार्मिकस्यापि
[[२६]]
कामन्दके
धिक् त्वामस्तु
[[५६]]
आश्वमेधिके
धिक् त्वामस्तु दुर्बुद्धे
[[३९५]]
梦
धीरस्तत्र
[[३]]
uttaratri प
[[१९१]]
[[११]]
कामन्दके
धुन्धुमारमुपाख्यानं
[[४४८]]
वनपर्वणि
द्यूतादनर्थं
[[२३७]]
कामन्दके
द्यूतेन पाण्डुपुत्रस्य
[[२३६]]
सभापर्वणि
ते पुराणैः
[[२३६]]
सभापर्वणि
धूमं ध्वजा विमुञ्चन्ति
[[३०]]
उद्योगे
धूमध्वजो
[[१५]]
तोडरानन्दे
धृतराष्ट्रकुले
[[४९]]
उद्योगे
धृतराष्ट्रवचः
[[४०]]
धृतराष्ट्रस्तु
[[३६५]]
आश्रमवासिके
धृतराष्ट्रस्य च
[[३६५]]
धृतराष्ट्रात्मजास्सर्वे
[[१३९]]
स्वर्गारोहण के
धृतराष्ट्राय
[[४०१]]
राजधर्मे
घृतास्तु नीलमणयः
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
धृताक्षतं
[[११९]]
देवरहस्ये
धृतिर्नाम
[[३]]
आपद्धर्मे
धृतिं चैवानुरागं
[[६४]]
कामन्दके
धृतिं चैवानुरागं
[[६६]]
"
धैर्याच्च कुरुते
[[२१]]
भारते
[[१७४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
धैर्यं कुनः
[[२०]]
प्राचीनाः
धैर्य च
[[१६]]
भारते
धैर्यं त्यक्वा
[[४३४]]
धनपर्वणि
धौम्यं गुरुं ध्यानमेकांतशीलत्वं
[[४२४]]
राजधर्मे
[[४५]]
ध्यानमेकांतशीलत्वं
多梦
ध्यायतो
[[३९४]]
अनुशासनिके
राजधर्मे
गीतायाम
ध्यायःकृते
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
त्रियमाणं
[[४११]]
राजधर्मे
ध्रुवाणि
[[४४१]]
वनपर्वणि
ध्वजपट
[[३९२]]
कादम्बर्या
ध्वजा ध्वस्ता
[[२९]]
मौसले
न
न कन्यां याचते
[[४३२]]
वनपर्वणि
न कर्णिभिः
[[१४४]]
बोधायन सूत्रे
न कश्चित्
[[४३३]]
वनपर्वणि
न कश्चित्कस्य चिच्छ्रोता
7"
"
न कामपर एव
[[१८७]]
न कार्यकालं
[[३५]]
कामन्दके
न कार्यकाल
[[२४]]
न कार्यकालं
[[६७]]
न कार्यकालं
[[१८३]]
उद्योगे
न कार्यकालं
[[२९०]]
कामन्दके
न कार्यमस्ति
[[३३१]]
वनपर्वणि
[[१७५]]
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
न किचित्वचिदस्तीह
[[१७]]
कामन्दके
न कुप्यवेतनी
[[१२५]]
वनपर्वणि
न कुर्यात्
[[४७]]
कामन्दके
नकुलः
[[४]]
उद्योगे
न कुलं वृत्तहीनस्य
[[२४८]]
न कूटैरायुधैर्हन्यात्
[[१४४]]
मानवे
न कूपखनन
[[३५]]
प्राचीनाः
नक्तमेव च
[[१२६]]
राजधर्मे
नगरस्य
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
नगराणि च
[[४२९]]
बालकाण्डे
नगरी मथुरा
[[३९९]]
हरिवंशे
नगरे प्रियमाख्यान्तु
[[३१७]]
विराटपर्वणि
नगरोपवने
राजधर्मे
न गृहं गृहमिति
[[१५१]]
लुब्धकपोतीये
न गृहं गृहमिति
[[७८]]
आपद्धर्मे
न गोप्रदानं
[[८१]]
अभियुक्तः
न च नीतिधवा
[[२३७]]
सभापर्वणि
न च प्राणस्तथा
[[२३४]]
द्रोणपर्वणि
न च ब्रूयात्
[[७१]]
उद्योगे
न च यावज्जीव ( वचनं )
[[१२१]]
प्रजापति वचनं
न च वीर्य
[[३२६]]
द्रोणपर्वणि
न च व्याधिभयं
[[४४९]]
वनपर्वणि
न च शक्या
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
न च शक्यः
[[३४५]]
आश्वमेधिके
[[१७६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
न च शत्रुरवज्ञेयः
[[१६४]]
उद्योगे
न च साद्यः
[[३४५]]
आश्वमेधिके
न च हन्यात्स्थलारूढं
[[१७१]]
द्रोणपर्वणि
न चाग्निजं
[[४२९]]
बालकाण्डे
न चातितोयं
[[१०]]
कामन्दके
न चात्र
[[४३]]
राजधर्मे
न चात्र शूरान्
[[१५८]]
द्रोणपर्वणि
न चापि क्षुद्धयं
[[४२९]]
बालकाण्डे
न चामुद्रो
[[१२५]]
वनपर्वणि
न चामुद्रोऽभिनिर्याति
[[२२५]]
सौभवधे
न चाच्छ्रव्यसनेषु
[[७४]]
मोक्षधर्मे
न चार्थे भैक्ष्यचर्येण
[[५३]]
वनपर्वणि
न चार्थो
[[२४१]]
"
न चाश्रुपात
[[३१०]]
ब्रह्मपुराणे
न चास्ति
[[११४]]
भारते
न चास्ति
[[३४८]]
आनुशायनिके
न चास्य सर्वभूतेषु
[[३५२]]
गीतायाम्
न चास्यस्त्राणि
[[२८०]]
द्रोणपर्वणि
न चाहं हरिराजस्य
[[१५२]]
किष्किन्धाकाण्डे
न चेदात्मनि
[[३००]]
राजधर्मे
न चेदिच्छति
[[३२९]]
विराटपर्वणि
न चेद्वचः
[[४२]]
कर्णपर्वणि
न हानयितुं
[[३६३]]
द्रोणपर्वणि
न चैतदेवं
[[२८२]]
वनपर्वणि
[[१७७]]
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
न चैतन्मम मतं
[[१३५]]
उद्योगे
न चैनं भुवि
[[४०९]]
मनुः
न जातु कश्चित्
[[१२६]]
राजधर्मे
न जातु गमनम्
[[१३५]]
उद्योगे
न जीवितमहं
[[२८२]]
वनपर्वणि
न तत्र तिष्ठति
[[१५८]]
कामन्दके
न तत्र तिष्ठति भ्राता
[[१३४]]
कामन्दके
न तत्र धर्मास्सीदन्ति
[[४३०]]
वनपर्वणि
न तत्र प्रलपेत्प्राज्ञो
[[१२२]]
उद्योगे
न तथा
[[४८]]
द्रोणपर्वणि
न तस्य जीवितेनार्थं
[[२४८]]
उद्योगे
न तस्य नाशोस्ति
[[१२]]
मोक्षधर्मे
न तस्मिन् युगसंसगों
[[४३०]]
वनपर्वणि
न तावदेव
[[३४२]]
उत्तरकाण्डे
न तावदेव दुर्वृत्तः
[[१३६]]
उत्तरकाण्डे
न तु कृत्सनं
[[१०४]]
उद्योगे
न तु स्वर्गादिदं
[[३६३]]
द्रोणपर्वणि
न तेन स्थविरो
[[३५६]]
वनपर्वणि
न ते शोच्याः
[[३६५]]
आश्रमवासिके
न तैरह विना
[[३६९]]
स्वर्गारोह णिके
न तं पश्यामि
[[३२६]]
द्रोणपर्वणि
न त्वया
[[३९५]]
आश्वमेधिके
न स्वया सदृशः
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
D. Y. xxiii
[[१७८]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
न त्वविज्ञातशीलाय
[[५६]]
प्राचीनाः
नत्वा नत्वा
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
न विदं वेद
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
न त्वेतत्सहसा
[[३८४]]
वनपर्वणि
न त्वेवानात्म
[[६३]]
कामन्दके
न त्वं वाक्यं
[[१२३]]
उद्योगे
न दातव्यं न
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
न दांपत्यत्रयो
[[४३५]]
,,
न दिवानिः
[[१२६]]
राजधर्मे
नदी मार्गेषु
[[१२५]]
[[71]]
नदी मार्गेषु
[[११]]
नदी योधस्य
[[२०२]]
न दृष्टं काश्यपकुलं
[[१५३]]
उद्योगे
न दैवेन
[[३२६]]
द्रोणपर्वणि
न द्रक्ष्यामि
[[४०४]]
अयोध्याकाण्डे
न धर्मपर एव
[[१८७]]
वनपर्वणि
न निह
[[७१]]
उद्योगे
न निर्धारं स्त्रियः
[[४२४]]
कालिदासः
ननु रामः
[[८]]
ज्योतिर्निबन्धे
नन्दिग्रामेऽकरोत्
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
नन्दितूर्याण्यवाद्यन्त
[[३९९]]
हरिवंशे
नन्वत्र श्रीरामभद्रस्य
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
न पण्डितः क्रुष्यति
[[७४]]
मोक्षधर्मे
न पक्ष्यन्ति
[[४३२]]
वनपर्वणि
[[१७९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूल ग्रन्थनाम
न पिता न चेमे
[[१३४]]
द्रोणपर्वणि
न पुत्र मरणं
[[४२९]]
बालकाण्डे
न पुन. शवकर्म
[[१०९]]
छान्दोग्यभाष्ये
न पृथिव्या
[[४९]]
उद्योगे
न प्रजाफलभोक्ता
[[४०६]]
न प्रसारयितुं काल
[[४४२]]
नैषवे
न प्रीतिर्वेदवादेषु
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
न बकवतिके पापे
[[१८६]]
मनुः
न बबन्धांवरे
[[४६]]
विणुपुराणे
न बाल इत्यवमन्तव्यमाहुः
[[२२१]]
वनपर्वणि
न बुद्धिभेदं
[[३५२]]
गीतायाम्
न ब्रूयादप्रियं
[[१०४]]
राजधर्मे
न भयं नापि
[[४३०]]
वनपर्वणि
न भयाद्विनिवर्तेत
[[२५७]]
“7
न भयाद्विनिवर्तेत
[[३१३]]
राजधर्मे
न भयाद्विनिवर्तेत
[[२०२]]
न भाषितुं
[[१०२]]
द्रोणपर्वणि
न भीतं न परावृत्तं
[[१७१]]
„
न भुंक्ते मय्यमुक्ते
[[७८]]
आपद्धर्मे
न मन्युर्विद्यते
[[१५२]]
आश्रमवासिके
नमश्चक्रे
[[३९५]]
आश्वमेधिके
नमस्कृत्य
[[१६३]]
वनपर्वणि
न मामर्हसि
[[३७]]
उद्योगे
न मामर्हसि
[[३३४]]
वनपर्वणि
[[१८०]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थना
न मां रथस्थो
[[२७६]]
कर्णपर्वणि
न मुांतीदृशाः
स्त्रीपर्वणि
न मे पार्थास्ति
[[३५२]]
गीतायाम्
न मे भयं
[[२८३]]
आरण्यके
न मे क्षुदभवन्ततिः
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
न यजुस्साम ऋग्वर्ग
[[४३५]]
नयत्युन्नति
[[६८]]
कामन्दके
नयत्युन्नतिमुयुक्तो
[[१८८]]
[[97]]
न यदि रिपुभयात
[[१२३]]
द्रोणपर्वणि
न यष्टव्यं
[[४४०]]
विःणुपुराणे
न युक्तं भवता
[[२८३]]
वनपर्वणि
न युद्धादधिकं
[[२९३]]
स्त्रीपर्वणि
न युद्धासनं
[[२७८]]
मनुः
नयेन विधिदृष्टेन
[[१३३]]
सभापर्वणि
नयो जयो
[[१२८]]
[[77]]
नरकस्य प्रतिष्ठस्य
[[२०१]]
राजधर्मे
नराधिपोत्र कतमः
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
नराश्च नर्तकाचैव
[[१२६]]
राजधर्मे
नराश्वनागासुहर
[[२९१]]
कर्णपर्वणि
नराः पापान्यनुदिनं
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
नरेषु नृपदोषेण
[[४३७]]
"
नर्दन्तं विस्फुरन्तं
[[१४०]]
सौप्तिके
नर्दन्तौ मेघसंकाशौ
[[१३३]]
सभापर्वणि
नरः पापसमाचार
९७ आपद्धर्मे
[[१८१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
नरः पापसमाचारः
[[७८]]
आपद्धर्में
न लप्स्यन्ते
[[४३५]]
वनपर्वणि
न लयं तत्र
[[३४१]]
विष्णुपुराणे
नलो नामा
[[४४१]]
वनपर्वणि
न वधार्थ
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
नव पञ्च च
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
नवरत्नानि
[[४१७]]
आगस्त्य रत्नशास्त्रे
नवविदि
[[३४४]]
द्वादशमञ्जरी
नवा कश्चिदयं
[[२८०]]
द्रोणपर्वणि
नवा कश्चिदयं
[[२२३]]
"
न वातजं
[[४२९]]
बालकाण्डे
न वामनाः
[[४३]]
राजधर्मे
नवान्युन्नतो नागः
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
न वार्यप
[[१८६]]
मनु.
नवाष्टादशवर्षाणा
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
नवाष्टौ
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
नवाक्षरा
[[३५७]]
वनपर्वणि
न विग्रहः कृतस्तन्द्री
[[४३०]]
वनपर्वणि
न विद्यते
[[३५]]
राजधर्मे
न विप्रियं
[[५०]]
भीष्मपर्वणि
न विमुञ्चति
[[५५]]
राजधर्मे
न विश्वसेत्पूर्व
[[६०]]
प्राचीनाः
न विश्वासाज्जातु
[[५७]]
कामन्दके
न वेदध्वनिरालंबमंबरे
[[४४६]]
नैषधे१८२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
न वेदपाठकण्ठेभ्यो
[[४४२]]
नैषधे
नवैवोक्ताः
[[३५७]]
वनपर्वणि
न व्रतानि चरिष्यन्ति
[[४३२]]
[[11]]
न शक्यते
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
न शक्यते सर्व
[[२९७]]
आरण्यपर्वणि
न शक्यं तन्मया
[[३४५]]
आश्वमेधिके
न शत्रुरंकमापन्नो
[[१७७]]
राजधर्मे
न शान्तिमधिगच्छामि
[[३६४]]
आश्रमवासिके
न शृणोषि
[[४२७]]
नृसिंह्मपुराणे
न शेते वसतीस्सर्वा
[[३६४]]
梦想
न शोचन्
स्त्रीपर्वणि
न शोचन्
[[४]]
Do
न शौचं नापि
[[२४९]]
擘擘
गीतायाम्
नश्यन्ति मानेन
[[३०९]]
आदिपर्वणि
नश्यन्ति हव्यकव्यानि
[[१८६]]
मनुः
न श्राद्धैः
[[४३३]]
वनपर्वणि
नष्टो मोहः
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
न स धर्मेण
[[४०६]]
उद्योगे
न सन्धिः शक्यते
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
न स वृष्णिकुले
[[२८२]]
[[33]]
न सामं रौक्मिणेयाहं
[[२८२]]
वनपर्वणि
न स्मरत्यपराद्धानि
[[३१४]]
आश्रमवासिके
न साहित्यात्परा
[[२१६]]
वीतिहोत्रीये
न सामऋग्यजुर्वर्णाः
[[४३०]]
वनपर्वणि
[[१८३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
न सापरायिकं
[[५२]]
मनुः
न स्त्रीभ्यः
[[३३१]]
आनुशासनिके
न हर्षात्संप्रपश्यामि
[[३९७]]
वनपर्वणि
न हर्षात्संप्रपश्यामि
[[३१८]]
"
न हायनैर्न
[[३५६]]
वनपर्वणि
नहि कार्यविरुद्धेषु
[[२५८]]
नहि केवलधर्मात्मा
[[५१]]
आरण्यके
नहि केवल
[[२४२]]
वनपर्वणि
नहि ज्ञान मल्पकालेन
[[३५६]]
,,
नहि तं पश्यामि
[[३९२]]
कादम्बय
नहि मानं
[[२३७]]
सभापर्वणि
नहि वैराणि
[[५९]]
आपद्धर्मे
नहि राज्ञा
CAST
[[६६]]
राजधर्मे
नहि राज्यमशिष्टेन
[[१४१]]
उद्योगे
नहि राज्यं
[[१४१]]
नहि शक्ष्यन्ति
[[२६३]]
वनपर्वणि
नहि शक्ष्यामि
[[४९]]
शातिपर्वणि
नीशमहंभाव
[[७३]]
मोक्षधर्मे
नहुषो देवराजो
[[३००]]
उद्योगे
नन्नमुदकं
[[३६१]]
राजधर्मे
नन्नमुदकं
[[३१६]]
भारते
न हान्नमुदकं
[[१४१]]
राजधर्मे
न ह्यन्नमुदकं
[[३१४]]
[[१८४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
न यं वैष्णवो
नक्षत्रयोगिन्यपि
[[९७]]
बालकाण्डे
ज्योतिर्निबन्धे
नक्षस्यति
[[४३३]]
वनपर्वणि
नाकर्णिभिः
[[१४४]]
मनुः
नाकारी गूहितुं
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
नाकीर्तयदवज्ञानात्तद्रक्षो
[[३४३]]
बालकाण्डे
नागाना विप्रियं
[[३१०]]
ब्रह्मपुराणे
नाग्निहोत्रात् परं
[[१२१]]
आपस्तम्बसूत्रे
नाग्निहोत्रात् परो
[[१२२]]
नाग्निहोत्रात परासिद्धिः
*1
नाचार्यघातिनो
[[१४०]]
सौप्तिके
नातः परं
[[४०४]]
उद्योगे
नातः परतरोऽन्योऽस्ति
[[८२]]
कामन्दके
नातिदूरापयाते तु
[[२८२]]
वनपर्वणि
नातीयात्कार्यकालं
[[२३]]
कामन्दके
नाधर्मश्वरितो
[[३००]]
राजधर्मे
नाधर्मे कुरुते
[[१५१]]
उद्योगे
न धर्मों विद्यते
[[४३९]]
राजधर्मे
नानवाप्तमवाप्तव्यं
[[३५१]]
गीतायाम्
नानाभावाः
[[३६७]]
भारते
नानाविधैश्च शस्त्रो
[[२१२]]
द्रोणपर्वणि
नानुक्ता
[[३०३]]
शङ्खः
नानुग्रहभृतः
[[१२५]]
वनपर्वणि
नानृतं चोक्तपूर्वं
[[१८२]]
आदिपर्वणि
[[१८५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
नान्यैर्ज्ञातिर्महाबाहो
[[७२]]
राजधर्मे
नान्यस्त्वत्तः
[[३८२]]
हरिवंशे
नान्यस्याद्वैतसंस्कार संस्कृतं
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
नान्यो
[[४५]]
पद्मपुराणे
नान्योऽस्ति
[[३४१]]
उत्तरकाण्डे
नान्यो राजानमभ्यस्येदराजन्यः १२९
राजधर्मे
नापश्यत तस्याङ्ग
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
नापश्यत्सोभिनिर्मुक्तान्
[[४४६]]
नैषधे
नाप्राप्यमभिवांछन्ति
[[१९०]]
उद्योगे
नाभ्यनन्दत्स
[[३९५]]
आश्वमेधिके
नाभ्योरुजघनस्पर्शी
[[३०२]]
स्त्रीपर्वणि
नामधेय ग्रहण
[[३३५]]
आपस्तंब
नायकं वा प्रधानं
[[२०३]]
राजधर्मे
नायकं वा प्रधानं
[[२०२]]
}}
नायक वा
[[३१३]]
नायुध्यमानं
[[२२०]]
मनुः
नायुध्यमानं
[[२७०]]
नायं वक्ष्यति
[[३९०]]
द्रोणपर्वणि
नारभेत कलिं
[[२६]]
विष्णुपुराणेऽपि
नारी बलाककण्ठाभ्या
[[४१८]]
आगस्त्य रत्नशास्त्रे
नाचयिष्यन्ति
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
नार्जुनः समरे
[[१८५]]
द्रोणपर्वणि
नार्यश्वाऽविधवा
[[४२९]]
बालकाण्डे
नायैः
[[२२३]]
भारते
D. Y. xxiv.
[[१८६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
नावज्ञेयो रिपुः
[[१८९]]
कामन्दके
नावज्ञेयो रिपुः
[[२५]]
पुराणसारे
नासाकटकुचाधर
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
नासन्कृतयुगे तात
[[४३०]]
बनपर्वणि
नासाकोशपदेषु
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
नासूया नापि
[[४३०]]
वनपर्वणि
नास्ति भार्यासमं
[[१७१]]
लुब्धकपोतीये
नास्ति भार्यासमो लोके
[[१५१]]
लुब्धकपोतीये
नास्ति भ्रातृ
[[१५३]]
उद्योगे
नास्ति शंभोः
[[२१७]]
वीतिहोत्रीये
नास्य छिद्रं परः
[[२३]]
भारते
नास्य छिद्रं
[[१०२]]
राजधर्मे
नाशयन्ति
[[४३८]]
कूर्मपुराणे
नाशौचं
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
नाशंससि
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
नाहतो
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
नाहत्वा समरे
[[२७२]]
कर्णपर्वणि
नाहो दश
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
नाहं जीवति
[[८३]]
उद्योगे
नाहं तत्प्रतिगृह्णीयां
[[३९५]]
अयोध्याकाण्डे
नाहं भवति
[[१९२]]
उद्योगे
नाहं भ्रातृवचो
आदिपर्वणि
नाहं शोचामि
[[३०३]]
आश्वमेधिके
निकृतस्य
[[११६]]
राजधर्मे
[[१८७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुटसंख्या
मूलग्रन्थनाम
निकृत्या लभते
[[५१]]
आरण्यके
निकृतिर्देवनं
३.३७
सभापर्वणि
निकृत्या निर्जिता
[[५१]]
आरण्यके
निकृत्या
[[४८]]
द्रोणपर्वणि
निगृहीताश्च ये
[[३१०]]
ब्रह्मपुराणे
निचकर्त
[[१७६]]
द्रोणपर्वणि
निजघ्नुर्निहतं पूर्व
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
निजावासाद
[[३२८]]
प्राचीनाः
नित्यं प्रमुदितास्सर्वे
[[४१९]]
बालकाण्डे
नित्यं तस्मिन्
[[२३]]
मनुः
नित्यं च
[[१२५५]]
द्रोणपर्वणि
नित्यं
[[११३]]
भारते
नित्यमुत्तममाकाक्षे
[[१९]]
कामन्दके
नित्यमेतानि पूज्यानि
[[४२१]]
ब्रह्मपुरा गे
नित्येऽस्मिन्
[[३६७]]
भारते
नितंबिनी ह्यल्प
[[१४७]]
विवाहवृन्दावने
निदन्त्यवमता
[[४३]]
मानवे
निदाघोऽप्युपदेशेन
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
निदाघो नाम
[[३३६]]
"
निदाघज्ञानदानाय
[[३३८]]
[[11]]
निदाघः प्राह
[[३३७]]
निदाघः प्राह
[[३३९]]
"
निद्रार्तमर्धरावे वा तथा
[[१०७]]
सौप्तिके
निधनं तन्मया
[[२९६]]
गदापर्वणि
[[१८८]]
वद्यार्ध वाक्यें व
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
निधनं
[[१३८]]
उद्योगे
निमित्तनैमित्तिकयोरयं
[[८५]]
कालिदासः
निमितराशिरेकतो
[[५]]
ज्योतिषिके
नियतस्य तु
[[३५१]]
गीतायाम्
नियच्छैनां
[[२५८]]
वनपर्वणि
नियुद्धकुशलं
[[६७]]
कामन्दके
नियोजयेद्यथा
[[२]]
उद्योगे
निरामयो
[[४२९]]
बालकाण्डे
निराजीव्यं त्यजन्येनं
[[३७२]]
कामन्दके
निराशोऽद्य
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
निरुद्वेगो बृहद्वादी
[[४३२]]
वनपर्वणि
निरुन्धानास्सता
[[४१]]
कामन्दके
निर्गतेन्द्रधनुर्वारिधरं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
निर्गुणं
[[७०]]
आनुशासनिके
निर्गुणं ह्यपि
[[६३]]
कामन्दके
निर्गुणं ह्यपि
[[४९]]
[[११]]
निर्दल मसृणं
[[४२१]]
उत्पलपरिमले
निर्धाता वायसा
[[४३५]]
वनपर्वणि
निर्यात्य कन्या
[[४०७]]
उद्योगे
निर्ययौ
[[३९५]]
आश्रमेधिके
निर्भरं शुद्धवर्ण
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
निर्वपेच
[[१२६]]
राजधर्मे
निर्वर्ण्य सर्वमेध्यस्य
[[४४५]]
नैषधे
[[१८९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
निर्विचेष्ट
[[१४९]]
सावित्र्युपाख्याने
निर्वृक्षे क्षपया
[[१९]]
कामन्दके
निर्वेदयित्वा
[[१२६]]
राजधर्मे
निर्वेष्टव्यं मया
[[१९८]]
उद्योगे
निर्वैरा त्रिरहङ्कार
[[३६५]]
आश्रमवासिके
निवर्तमाने
[[४६]]
उद्योगे
निवारयन्तं
[[१७८]]
सौप्तिके
निवारयन् बलं
[[२०८]]
द्रोणपर्वणि
निवात कवच
[[१६०]]
वनपर्वणि
निवासस्थोऽपि
[[३७६]]
पराशरमाधवीये
निवासाय
कामन्दके
निवेदयिषवः
[[३८३]]
वनपर्वणि
निवेशं
[[९९]]
उद्योगे
निवेशं कारयामास
[[१८]]
要
निवेशं कारयामास
[[१२]]
भारते
निवेष्टमानं
[[१७८]]
सोप्तिके
निशम्य
[[४६]]
उद्योगे
निशितायां
[[१४३]]
तैत्तिरीय श्रुतिः
निश्चयं शृणु
[[३५१]]
गीतायाम्
निश्चक्राम महाबाहुः
[[१९९]]
उद्योगे
निश्चेष्टानां
[[२९४]]
आरण्यकाण्डे
निश्चेष्टानां
[[१४०]]
स्त्रीपर्वणि
निषधेषु महीपालो
[[४४१]]
वनपर्वणि
निष्पदस्य कलेस्तत्र
[[४४८]]
नैषधे
[[१९०]]
ture वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
निष्प्राणो
[[१७६]]
राजधर्मे
निवेद्य स्वस्थवत्
[[४०१]]
婆学
निप्पपात
[[३८३]]
वनपर्वणि
निष्नभं कर्कश
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
निसर्गादेव
[[४२९]]
,,
निसर्गादेव
[[१३५]]
विष्णुपुराणे
निस्तम्भे निर्गवाक्षे
[[४४०]]
"
निस्सत्यानाम्
[[२२]]
भारते
निश्रीवता
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
निश्रीकता
[[१८०]]
g
निहत. सोमदत्तश्च
[[३६४]]
आश्रमवासिके
निहतो भीमसेनेन
[[४०]]
उद्योगे
निःश्वसन्ति च
[[३१]]
नि. स्वाध्याय
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
नीचगे ग्रहजिते
[[२३]]
रत्नमालायाम्
नीचाanrainiat
[[१८०]]
विष्णुपुराणे
नीलतां जनयेत्सद्यः
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
नीलवर्णोऽथ दद्भुस्तु
[[४१९]]
भारद्वाजस्मृतौ
नीललोहित पीतश्च
[[२८]]
भीष्मपर्वणि
नीललोहित मांजिष्ठान्
[[२८]]
मौसले
नीलस्स्वर्ण
[[२१३]]
वीतिहोत्रीये
नूनमश्रद्दधानोऽसि
[[३४५]]
आश्वमेधिके
नूनं लक्ष्मणमाता
[[१७८]]
गदापर्वणि
नृपः कामासक्तो
[[१९०]]
अभियुक्तः
[[१९१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
नृपतेर्मतिदास्सति
[[३४]]
कामन्दके
नृपभयं
रत्नमालायाम्
नृपस्य ते हि
[[४१]]
कामन्दके
नृपाणा भयदः
[[१५]]
नृपेभ्यो हि
[[४०५]]
तोडरानन्दे
उद्योगे
नृशंसानामनार्याणां
नृशंसः
[[२४८]]
[[४१]]
学
学
नृसिहायोबिंदु तयोः
[[२७२]]
कर्णपर्वणि
नेदृशं शक्नुयात्
[[३१६]]
द्रोणपर्वणि
नेता यस्य
[[४८]]
प्राचीना
नेत्र वक्त्र
[[६३]]
मनुः
नेत्रस्योर्ध्व
[[१०]]
रत्नमालायां
नेत्र महानीलमभूत
[[४१८]]
आगस्त्य रत्नशास्त्र
नेयं तव न
[[३०१]]
मोक्षधर्मे
नैकमिच्छेणं
[[६९]]
राजधर्मे
नैतचित्रं
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
नैतदस्त्रं मया
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
नैतद्वेद
[[३८४]]
वनपर्वणि
नैनं गोप्स्यति
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
नैनं व्यालम्मृगा
८ १
आनुशासनिके
नैव तस्य
[[३५१]]
गीतायां
नैवान्यथेदं भविता
[[१८१]]
आदिपर्वणि
नैवाहितानां
[[२७१]]
कर्णपर्वणि
नैवाहितानां सततं
[[१७७१९२]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
नैवाहं
[[३४२]]
उत्तरकाण्डे
नैवाहं प्रतियोत्स्यामि
[[१३६]]
उत्तररामायणे
नैशक्षमः
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
नैष वृष्णिप्रवीराणां
[[२८२]]
वनपर्वणि
नैषा कृतवती
[[३३५]]
वनपर्वणि
नैषा कृतवती
[[३४९]]
1)
नोरस्तु
[[४०]]
उद्योगे
न्यग्रोधस्य
[[६०]]
सौप्तिके
न्यवेदयत्केशवाय
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
न्यसेत गुल्मान्
[[60]]
राजधर्मे
न्याय प्रवृत्तो
[[३५]]
कामन्दके
न्याय प्रवृत्तो
[[११४]]
प्राचीनाः
न्यायतश्च
[[६८]]
कामन्दके
न्यायतश्च करादानं
[[१८८]]
[[59]]
न्यायोऽयं भैरवेनोक्तः
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
न्यायं च प्राप्तकालं
[[३२]]
कामन्दके
प
पक्कदाडिमबीजाभं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
पक्क बिफलच्छायं
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
पक्क बिंबफलच्छायं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
पञ्चकल्याण
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
पञ्चमे दिवसे
[[१५१]]
द्रोणपर्वणि
पञ्चमे वाऽथ
[[४३३]]
वनपर्वणि
पञ्च यज्ञ
[[७१]]
आपद्धर्मे
[[१९३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
पञ्चाद्मयः
[[३५७]]
वनपर्वणि
पञ्चोपव्यतीतांश्च
[[६२]]
राजधर्मे
पठन्ति
[[४३८]]
कूर्मपुराणे
पठ्यते पण्डितैर्नित्यं
[[४५३]]
उमासहितायां
पणार्थार्थार्थ
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
पनत्यभिमुखः शरः
[[२०२]]
राजधर्मे
पताका जवनी
[[२०२]]
,,
पतितानां
[[३०५]]
माधवीये
पतितानां न
[[३२०]]
ब्रह्मपुराणे
पत्राणि तु
[[३११]]
स्मृतिः
पर्ति श्रूयाद्दरिद्रो
[[३२१]]
आनुशासनिके
पतिमेवानुशोचामि
[[३०३]]
आश्वमेधिके
पतिव्रतामिमां
[[३४८]]
आनुशासनिके
पतिशुश्रूषया
[[३०३]]
स्त्रीपर्वणि
पति स्नेहो
a
आदिपर्वणि
पतिहीना च
[[१४७]]
काशीखण्डे
पत्नीशाला कृता
[[२०२]]
राजधर्मे
पत्यौ स्त्री
[[४३३]]
वनपर्वणि
पदन्यासो
[[३२८]]
प्राचीनाः
पदातयश्च त्वरिता
[[३२]]
भीष्मपर्वणि
पदातिगजमुख्यैश्व
[[३१६]]
वीतिहोत्रीये
पदात्योषैश्च संरब्धै.
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
पद्मरागं पुष्परागं
[[४१७]]
रत्नशास्त्रे
पद्मेन चैव
[[१३]]
मनुः
D. Y. XXV
[[१९४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
पद्मन चैवं
[[१०१]]
मनुः
पद्मरागो रविमणिः
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
पद्मरागस्य विज्ञेय
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
पपात पादयोस्तस्य
[[३८४]]
वनपर्वणि
पयस्तिलाज्याहुति
[[२१३]]
वीतिहोत्रीये
पयोजशोणाश्र
[[२१२]]
资
पयोजविल्वाक्षपरागलितौ
[[२१३]]
[[59]]
तयोरपत्यं कस्मात्त्वं
[[३७४]]
आदिपर्वणि
परदारान्
[[३०५]]
माधवीये
परदारान् हरन्तश्च
[[३१०]]
ब्रह्मपुराणे
परदारास्मि
[[१९९]]
विराटपर्वणि
परप्रवृत्तिज्ञानार्थं
[[६२]]
मानवें
परभाग्योपजीवी च
[[२४८]]
उद्योगे
परमान्न तु वैदेह्या
[[३७८]]
किष्किन्धाकाण्डे
परमायुश्च
[[४३३]]
वनपर्वणि
परलोकगतस्यापि
[[३२७]]
द्रोणपर्वणि
परलोकस्त्वयं
[[१७१]]
स्कान्दे
परवानस्मि
[[१८५]]
द्रोणपर्वणि
परसैन्यप्रचारं
[[१८]]
कामन्दके
परसैन्य विनाशार्थं
परस्य चैते
[[६१]]
मानवे
परस्यानन्यथोत्पदान्
[[३२१]]
न्यायः
परस्मादागतं
[[५८]]
कामन्दके
परस्परं
[[२६]]
राजधर्मे
[[१९५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
परस्परंवधोयुक्ता
[[४३२]]
वनपर्वणि
परस्परं समारूढा
[[१४७]]
काशीखण्डे
पराक्रम, परिभवे
[[१५]]
प्राचीनाः
पराक्रमः परिभवे
[[३२४]]
परागपृथ्वी जलगन्धलिप्तं
[[२१२]]
वीतिहोत्री ये
पराजयश्च
[[१७१]]
उद्योगे
पराजयिष्ये कौरव्यं
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
परान्वृणीते
[[२४८]]
उद्योगे
पराभवो
[[१८०]]
विष्णुपुराणे
परमार्थ सारभूतं
[[३३९]]
[[59]]
परां ऋद्धिममावास्यां
[[४५४]]
[[51]]
परिकर्मसु
[[६६]]
कामन्दके
परिकर्मिषु
[[६४]]
परिक्लेशाय
[[१४७]]
काशीखण्डे
परिग्रहस्तु
[[६७]]
कामन्दके
परिग्रहस्तु मित्राणाममित्राणां
[[१८८]]
梦梦
परिग्रहं करिष्यन्ति
[[४३२]]
वनपर्वणि
परिघाचैव
[[१२६]]
राजधर्मे
परिचर्यात्मकं कर्म
[[३५३]]
गीतायां
परित्राणाय
[[२९८]]
,7
परित्राणाय साधूनां
[[१३६]]
भगवद्वचनम्
परित्यजेदर्थकामौ
[[१८७]]
विष्णुपुराणे
परित्यक्ष्यन्ति
[[४३६]]
परिरक्ष्य
[[१९२]]
भीष्मपर्वणि
[[१९६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
परिवनुर्महेष्वासाः
[[३२]]
भीष्मपर्वणि
परिवर्ज्य गुरु
[[१२९]]
द्रोणपर्वणि
परिवृद्धस्य
[[६८]]
कामन्दके
परिवृद्धस्य विधिवत्
[[१८८]]
"
परिव्राड् योगयुक्तश्व
[[१४१]]
धर्मशास्त्र
परिवार्य गिरिं सर्वे
[[१३०]]
हरिवंशे
परिश्रान्ते विदीर्णे
[[१०७]]
सौप्तिके
परिहृत्य श्मशानानि
[[१२]]
भारते
परीक्ष्य
[[११५]]
उद्योगे
परुषानृतभाषिण्यो
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
परेभ्योऽभ्यागतांचैव
[[६२]]
कामन्दके
परेषां कृतवैराणां
[[५९]]
आपद्धर्मे
परैर्वा संविद
[[५८]]
राजधर्मे
परंपरज्ञस्त्वपरो
[[३६७]]
भारते
परं प्रधानम्
[[४२९]]
मनुः
परं हि ब्रह्म
[[३४५]]
आश्वमेधिके
पर्जन्य इव
[[१०४]]
कामन्दके
पर्यक्रामत्समन्ताच्च
[[१९]]
उद्योगे
पर्याप्तवेतनानाप्तान्
[[१८]]
कामन्दके
पर्वण्यनङ्ग दिवसं
[[३८]]
वाहटे
पर्वतस्यापरं पार्श्व
[[१२९]]
हरिवशे
पलितोद्भवश्व
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
पवित्रं परमं
[[११६]]
वीतिहोत्रीये
पवितालोकनादेव
[[४४५]]
नैषधे
[[१९७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलधन्थनाम
पशुवन्मारयेयुर्वा
[[२०१]]
राजधर्मे
पश्चाद्विसर्पिजीवं
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
पश्चादगाद्वशमसावभितर्ज्यमानः ९४
प्राचीनाः
पश्यद्भिर्दूतोऽपायान्
[[२२]]
कामन्दके
पश्य बाह्वोश्व
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
पश्य मे
[[२८३]]
आरण्यके
पश्यन्तु
[[२७२]]
कर्णपर्वणि
पस्पर्श सर्वगात्रेषु
[[१५७]]
आश्रमवासिके
पक्षिणो व्यसृजन्
[[३०]]
उद्योगे
पाञ्चाला अपि
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
पाञ्चालानामधिपतिः
[[१२१]]
हरिवंशे
पाणिस्पर्शेन
[[१५६]]
आश्रमवासिके
पाण्डरं धूसरं
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
पाण्डरा रक्तप दाश्व
[[३०]]
मौसले
पाण्डवान्
[[१९२]]
उद्योगे
पाण्डवानभ्यवर्तत
[[५६]]
भीष्मपर्वणि
पाण्डवानां प्रभग्नानां
[[२२६]]
द्रोणपर्वणि
पाण्डवानां च
[[५]]
उद्योगे
पाण्डवेयानहं
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
पाण्डवेषु
[[१२३]]
राजधर्मे
पातानि
[[२९६]]
गदापर्वणि
पादे कन्दुकवत्
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
पादेन हसते
[[४३२]]
वनपर्वणि
पादेनैकेन कौन्तेय
[[४३२]]
[[१९८]]
teri arti a
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
पानीयं प्राणिनां
[[२१७]]
वीतिहोत्रीये
पानीयं भोजनं
[[४३५]]
वनपर्वणि
पानं दुर्जनसंसर्गः
[[२२९]]
मनुः
पापक्षयश्च
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
पापेषु दर्शयात्मानं
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
पापैः सहायैः सहृत्य निगृहीतुं
[[४१]]
उद्योगे
पापं पुनासि वै
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
पारानताक्षी
[[१४७]]
काशीखण्डे
पारिजातस्य
[[३८३]]
हरिवंशे
पारुष्यमिवोपशिक्षितुम सिधारासु ३९१
कादम्बम्
पार्थमादाय
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
पार्थमाभाष्य
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
पार्थाय शिक्षितं
梦想
पार्थिवानामधर्मत्वात्
[[३१]]
राजधर्मे
पार्थिवो
[[४५०]]
उमासंहितायां
पार्थिवोऽयं तथा
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
पार्थित्रो
[[५१]]
आरण्यके
पार्थेन सह
[[३७९]]
द्रोणपर्वणि
पार्थेन प्रार्थित
[[१८१]]
पार्वतेया इमे
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
पार्वत्या सहितं
[[३७९]]
द्रोणपर्वणि
पाषण्डसंश्रयां
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
पाहि विप्रानिमान्
[[३५९]]
पिण्डीकृत्य
[[२१६]]
वीतिहोत्रीये
[[१९९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
पितरस्सह
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
पितरो धर्मकार्येषु
[[१५१]]
आदिपर्वणि
पितरं रोचयामास
[[३४०]]
बालकाण्डे
पिता पुत्रस्य
[[४३२]]
वनपर्वणि
पितामहाना
[[३६७]]
भारते
पिता राजा च
[[१५२]]
उद्योगे
पिता हि बन्धुः
किष्किन्धाकाण्डे
[[19]]
पितामह
[[१९२]]
उद्योगे
पिता माता
[[३५४]]
वनपर्वणि
पितुश्च
[[१९२]]
उद्योगे
पितृव्यस्तस्य
[[१५१]]
किष्किन्धाकाण्डे
पितॄणां तर्पणे
[[४४३]]
नैषये
पितेव पुत्रं
[[३९०]]
द्रोणपर्वणि
पितैष
[[१२३]]
भारते
पित्रा तु मम
[[२२७]]
द्रोणपर्वणि
पित्र्यमंश
[[५३]]
उद्योगे
पिनाकपाणिर्भगवान्
[[३८३]]
वनपर्वणि
पिनाकनारायण
[[२११]]
कर्णपर्वणि
पिशाचपन्नगानां
[[११]]
राजधर्मे
पीडाकरो मरीचिः
[[१४]]
वराहसंहितायाम्
पुटपाकमसौ प्राप
[[४४२]]
नैषधे
पुण्डरीकवश्यानी
[[२०१]]
वीतिहोत्रीये
पुण्डरीकाक्ष भद्रं ते
[[३००]]
आश्वमेधिके
पुण्या गन्धाश्चाहुतीना
[[१५]]
भारते
[[२००]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
पुत्रदारादि गुप्तच पुत्रदारसह सैर्हि
[[६७]]
कामन्दके
[[१५३]]
उद्योगे
पुत्रदाराभिगुप्तिश्च
[[१८८]]
कामन्दके
पुत्र पौत्र,
[[१५३]]
लुब्धकपोतीये
पुत्रपौत्रवधूभृत्यैः
[[७८]]
आपद्धर्मे
पुत्र पौत्र विनाशे च
[[५९]]
पुत्रवद्भिर्गतं
[[४०६]]
उद्योगे
पुत्रशोकाभिसंतप्ता
[[३०३]]
मौसले
पुत्रस्य ते
[[३६४]]
आश्रमवासिके
पुत्रान् भ्रातंश्च
[[४७]]
कामन्दके
ε
पुत्रा बृहत्यः
[[१४८]]
काशीखण्डे
पुत्रा ममैव
[[४०७]]
उद्योगे
पुत्राश्च मातापितरौ
[[४३४]]
वनपर्वणि
पुत्रैीरेश्व
[[१४२]]
उद्योगे
पुत्रं त्रैलोक्यभर्तारं
[[९४]]
बालकाण्डे
पुत्रं रथस्थं
[[२५२]]
आश्वमेधिके
पुत्रः पितृवधं
[[४३२]]
वनपर्वणि
पुनरन्यैर्गुणैर्युक्तो
[[४४]]
राजधर्मे
पुनर्जातमिवात्मानं
[[२०८]]
द्रोणपर्वणि
पुनर्ददौ सुरपतिः
[[२२४]]
"
पुनर्वाः
[[२३७]]
पुनात्यविधवा
[[१३७]]
व्यासः
पुनः पुनर्वर्धयानं
[[३६४]]
आश्रमवासिके
पुमान् विमुच्यते
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
[[२०१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
पुमान् सर्वगतो
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
पुर्मासं मुमुदे
[[४४३]]
नैषधे
पुराणस्यास्य
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
पुराभिमन्युः
[[१४६]]
द्रोणपर्वणि
पुरा धर्मः
[[४३०]]
पराशर माधवीये
पुरा वृत्रेण
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
पुरीं द्वारवतीमध
[[३७०]]
आश्वमेधिके
पुरुषादानुचलिता
[[२०२]]
राजधर्मे
पुरुषं सोम्योत
[[३४८]]
छादोग्ये
पुरुषं तमजं
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
पुरोधसमंत्रिगणान्
[[१५३]]
उत्तरकाण्डे
पुरोहितकुशाम
[[३९२]]
कादम्बयाँ
पुरोहिताय धौम्याय
[[४२४]]
राजधर्मे
पुरोहितममात्यांश्च
[[३५०]]
आदिपर्वणि
पुर. स्थिता
[[३९१]]
कादम्बर्यां
पुष्पदन्तः
[[२०९]]
अमरः
पुष्पदन्तान्वयानां
多
पुष्पं पुष्पे
[[४३४]]
वीतिहोत्री ये
वनपर्वणि
पुष्परागं गुरु
[[४२१]]
उत्पलपरिमले
पुंसामापत्प्रतीकारे
[[१११]]
कामन्दके
पुंसामापत्प्रतीकारे
[[३५८]]
पुंसामापत्प्रतीकारे
[[१३४]]
पूजनीया
[[३६०]]
उशना
पूजयिष्यामभद्रं
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
D. Y. xxvi.२०२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
पूजामरमै
[[७९]]
आपद्धर्मे
पूजितशत्रवो
[[३०८]]
उत्तररामायणे
पूजितः परया
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
पूर्ण वर्षसहस्रे तु
[[९४]]
बालकाण्डे
पूर्णा गन्धर्व कन्याभिः
[[२०१]]
राजधर्मे
पूर्णे चतुर्दशे वर्षे
[[४५०]]
उमासहितायां
पूर्णे पूर्णे त्रिरात्रे
[[३८३]]
वनपर्वणि
पूर्वमर्धं
[[११४]]
ब्रह्मपुराणे
पूर्वमाचार्यपुत्राय
[[२७०]]
ऐषीके
पूर्वापकारीयस्ते
[[१०५]]
आरण्यके
पूर्वमेवाहमुक्तो
[[३०४]]
शल्यपर्वणि
पूर्वमेवाहमुक्तो
[[२०७]]
पूर्वमेष हृदये
[[३६५]]
आश्रमवासिके
पूर्व पर्व 15 हं
[[१२९]]
हरिवंशे
पूर्वं परमजा तत्वादवाधिन्वैव
[[३११]]
न्यायः
पूर्वं पूर्वं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
पूर्वः प्रह
[[१७७]]
कालिदासः
पृथकू
[[१०४]]
उद्योगे
पृथगक्षौहिणीभ्यां
[[१०४]]
पृथग्धर्मावेकवेदा
[[४३१]]
वनपर्वणि
प्रथमाध्य
[[१५९]]
उद्योगे
पृथिवी सलिलं
[[३८०]]
अभियुक्तः
पृथुल स्कन्धहस्तो
[[२२०]]
वीतिहोत्रीये
पृथुसीम महाखातमुच्च प्राकारगोपुरं ६
कामन्दके
[[२०३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
पृष्ठतोऽनुगमिष्यामि
[[१७८]]
गदापर्वणि
पृष्ठावर्ता च कुलटा
[[१४८]]
काशीखण्डे
पृष्ठे दक्षे
[[९]]
ज्योतिर्निबन्धे
पृष्ठेन शेमयुक्तेन
[[१४७]]
काशीखण्डे
पृष्ठ च
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
पेयवान्ना
[[४३३]]
वनपर्वणि
पौरजानपदा
[[२३]]
भारते
पौरजानपदार्थ
[[४०६]]
उद्योगे
पौरवो वेणुधारश्च
[[१२९]]
हरिवंशे
पौरेभ्यो
[[१२६]]
राजधर्मे
पौलस्त्यो
[[११३]]
कामन्दके
प्रकर्तव्या
[[८३]]
आनुशासनिके
प्रकारान्तरेणापि
[[९]]
ज्योतिर्निबन्धे
प्रक्रियेय
[[३९५]]
आश्वमेधिके
प्रकृता विषमं
[[१६७]]
वनपर्वणि
प्रकृत्या
प्रकृत्याचायुधोपेतं
[[१२५]]
梦梦
प्रकृत्यां विषम
प्रकृष्टं च
[[१५२]]
उद्योगे
प्रर्विषो व्यजयत्
[[१४२]]
वनपर्वणि
प्रगण्डीः
[[१२६]]
राजधर्मे
प्रजाः संरक्षितुं
[[४३९]]
प्रजापतिर्यज्ञानसृजताग्निहोत्रं १२१
पारक्षुद्र श्रुतौ
प्रजापालनसंभूतं
[[५०]]
आरण्यके
[[२०४]]
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट-संख्या
भूलग्रन्थनाम
प्रजानुरागाद्वर्माच्च
[[१६]]
कामन्दके
प्रजानां
[[४३९]]
राजधर्मे
प्रतास्तमनुवर्तते
[[३५२]]
गीतायाम्
प्रज्ञाविक्रमभक्तयस्समुदिता
[[१६१]]
प्राचीनाः
प्रणिपातेन
[[२५८]]
वनपर्वणि
प्रणेमतुस्तौ
[[४१४]]
कालिदासः
प्रतद्यातरिहारांच
[[३१६]]
मनु.
प्रतापालनतापे
[[१६५]]
हरिवंशे
प्रतिकूलतामुपगते
[[४८]]
प्राचीना
प्रतिगृह्यामि
[[४०७]]
उद्योगे
प्रतिगृह्य
[[४०५]]
प्रतिज्ञां
[[५४]]
कर्णपर्वणि
प्रतीन्दुज
[[१३]]
रत्नमालायां
प्रतिपद्यस्व
[[२७१]]
कर्णपर्वणि
प्रतियोत्स्यामि दुर्धर्ष
[[१८५]]
द्रोणपर्वणि
प्रतिलभ्य
[[२७९]]
विराटपर्वणि
प्रतिवातं न
[[१२४]]
कामन्दके
प्रतिवातं न हि
[[१९५]]
"
प्रतिवातं न हि
[[२६]]
"
प्रतिशुक्रं प्रतिबुधं
[[१३]]
प्रतिशुक्रापवादः
[[13]]
रत्नमालायां
मुहूर्त मार्ताण्डे
प्रतिश्रुताप्रदानेन
[[९३]]
यमस्मृतौ
प्रतिश्रनाप्रदानेन
[[४१७]]
यमस्मृतौ
प्रतिस्तेऽहं
[[३८४]]
वनपर्वणि
[[२०५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
प्रतिस्तेहूं
[[१६९]]
वनपर्वणि
प्रतोदं चास्य
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
प्रतोदेन हतो
२८ ३
आरण्यके
प्रत्यचेह च
[[२२७]]
द्रोणपर्वणि
प्रत्यक्षतो विजानीयात्
[[६६]]
कामन्दके
प्रत्यक्षतो विजानीयात्
[[६४]]
,,
प्रत्यक्षमेव
[[३८२]]
कूर्मपुराणे
प्रत्याजगामाश्रममेव
[[३५८]]
वनपर्वणि
प्रथतोऽस्मि
[[३८३]]
प्रथम मिय
[[३९०]]
कादम्बर्याम्
प्रथमानवम्योः
[[९]]
ज्योतिर्निबन्धे
प्रदध्यात्परिहारांश्च
[[५४]]
मनुः
प्रदक्षिणो
[[१४७]]
काशीखण्डे
प्रदक्षिणा
[[४३५]]
वनपर्वणि
प्रदाता गोसहस्राणां
[[३०२]]
स्त्रीपर्वणि
प्रदानं च
[[१८८]]
कामन्दके
प्रदानं च
[[६८]]
प्रदाशेषविज्ञानं
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
प्रद्युम्नं बलिनां
[[२८३]]
आरण्यके
प्रधावमाना
[[४३४]]
वनपर्वणि
प्रपश्चि
[[१२३]]
राजधर्मे
प्रभवाप्ययवित्प्राज्ञो
[[४४९]]
आदिपर्वणि
प्रभावर्णस्वरौदार्य
[[२०]]
वाग्भटे
[[२०६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
प्रभूतजलकाष्ठानि
[[१८]]
उद्योगे
प्रभूः प्रथमकल्पस्य
[[५२]]
मनुः
प्रमत्तेष्वभिघातं हि
[[२२५]]
सौभवधे
प्रमदाः केशशू लिन्यो
[[४३३]]
वनपर्वणि
प्रमदाजन विश्वासो
[[३६]]
प्राचीनाः
प्रमादं परिरक्षद्भिः
[[१२५]]
वनपर्वणि
प्रमादिनं हि
[[२५]]
राजधर्मे
प्रमादो नैव
"
प्रयत्नवान् परिपते मण्डलेन
[[१९]]
कामन्दके
प्रयत्नस्ते
[[४०७]]
उद्योगे
प्रययौ पार्थ
[[३९५]]
आश्वमेधिके
प्रयागे पुष्करक्षेत्र
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
प्रयाता सति
[[११३]]
कामन्दके
प्रयातोस्मि
[[१६३]]
वनपर्वणि
प्रयोज्यार्थैस्तथा
[[४०७]]
उद्योगे
प्रवणोऽस्मि वरं
[[३६४]]
आश्रमवासिके
प्रर्वतनाद्वापरस्य
[[४३९]]
राजधर्मे
प्रवर्षतः
[[१०४]]
उद्योगे
प्रवालः कृमिभक्षः
[[४१८]]
आगस्त्यरत्नशास्त्रे
प्रवृत्तिं च निवृत्ति
[[२४८]]
गीतायाम्
प्रवृति
[[११७]]
प्रवृद्धानां
[[११]]
राजधर्मे
प्रविविक्षः पुरं
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
प्रविविक्षुस्स
[[४११]]
राजधर्मे
[[२०७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
प्रविशन्तं पुरी
[[३७३]]
हरिवंशे
प्रविशेत्यहितान्बेषी
[[२४]]
कामन्दके
प्रविश्य क्षत्रिया
[[३६६]]
आश्रमवासिके
प्रविष्टस्सम्यगुचिते
[[३३]]
कामन्दके
प्रवेशयेच्च
[[१०]]
राजधर्मे
प्रवेशयेच्च
[[१२५]]
प्रशशंस
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
प्रशस्ताध्यक्ष
[[६७]]
कामन्दके
प्रशस्तं
[[६]]
प्रघोषदयेदथैवं
[[१२६]]
राजधर्मे
प्रसक्तस्त्वां
[[३२९]]
विराटपर्वणि
प्रसन्नभाः
[[२५]]
भारते
प्रसन्नवदनः
[[१५]]
बृहत्कथायां
प्रसमं सानुनाद
[[६]]
राजधर्मे
प्रसह्य एव वातेन
[[१९८]]
उद्योगे
प्रसादं न
[[२१६]]
वीतिहोत्रीये
प्रसादयामो भद्रं
[[३१]]
विराटपर्वणि
प्रसादोऽपि
[[२५२]]
लुब्धकपोतीये
प्रसाधितवती तद्वै
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
प्रसार्य
[[३८३]]
हरिवंशे
प्रसीद दुर्योधन
[[४२]]
कर्णपर्वणि
प्रसीदन्त
[[४३९]]
राजधर्मे
प्रसीदव्यवहारं
प्रसीद मद्वितार्थाय
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
[[२०८]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
प्रसूयन्ते
[[४०५]]
उद्योगे
प्रसेन कण्ठसक्तेन
[[३०६]]
विष्णुपुराणे
प्रसवोद्भूतदुग्धार्द्रा
[[४२३]]
प्रस्थाने वा प्रवेशे
[[१०७]]
सौप्तिके
प्रस्थितो नरपतिः
[[१३]]
रत्नमालायाम्
प्रहरिष्यन्
[[१७७]]
राजधर्मे
प्रहृत्य च
[[55]]
प्रहृष्टमुदितो
[[४२९]]
बालकाण्डे
प्रह्लादः परमां
[[७३]]
विष्णुपुराणे
प्रक्षालितां त्रिपाणि
[[३३६]]
“}
प्राङ्मुखः करणं
[[९४]]
द्राह्मायण
प्राणदानात्परं
[[८१]]
आनुशासनिके
प्राणानुदसृजद्वीर
[[१७८]]
सौप्तिके
प्राणान् हुत्वा
[[१३८]]
राजधर्मे
प्राणांश्चारित्र कवचान्
[[३२३]]
वनपर्वणि
प्रणिपत्य महाभाग
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
प्राणैरप्युपकारित्वं
[[११२]]
कामन्दके
प्रातःकाले च या नारी
"
स्मृतिः
प्रातिज्ञाते
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
प्रातिपेयाः शातनवाः
[[१३१]]
सभापर्वणि
प्रादुर्बभूवुः
[[३२]]
भीष्मपर्वणि
प्राद्युन्न
[[२८२]]
वनपर्वणि
प्राप्तकालं हि
[[३२]]
कामन्दके
प्राप्तकालं हि
[[३९]]
हरिवंशे
[[२०९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
प्राप्तवानमि
[[१८५]]
गदापर्वणि
प्राप्नोतीन्द्रलोकं
[[२०१]]
राजधर्मे
प्राप्यते नृपसत्कारं
[[२९७]]
हरिवंशे
प्राप्य दक्षिणमूलं
[[३४८]]
आदिपर्वणि
प्राप्स्यन्ति
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
प्रायशः कृपणानीह
[[४३२]]
वनपर्वणि
प्रायश्चित्तान्यशेषाणि
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
प्रायस्समासन्न
[[३०४]]
सभापर्वणि
प्रत्युवाचाऽथ
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
प्रायेण हि
[[१५]]
अयोध्याकाण्डे
प्रायोपविष्टस्तु
[[२५८]]
वनपर्वणि
प्रारम्भाश्वावसीदन्ति
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
प्रावाराजिनमुख्यांश्च
[[४२३]]
सभापर्वणि
प्रावृद्धानां
[[१२६]]
राजधर्मे
प्रावेश्यमहं युद्ध
[[५५]]
[[१]]
प्रासादोपर्यरण्ये
[[३२]]
भारते
प्राहिणोन्निशितान्
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
प्रियश्च माल्ये
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
प्रियाणि
[[४५१]]
आश्रमवासिके
प्रियाणि लभते
[[३६६]]
梦想
प्रियाण्येव हि
[[५८]]
कामन्दके
प्रियश्व रक्तांश्च
[[१०८]]
बनपर्वणि
प्रियेण दानेन
[[४]]
कामन्दके
प्रियेभ्यः
[[१९६]]
गदापर्वणि
D. Y. xxvii.
[[२१०]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
प्रियैस्समागमः
[[३६६]]
आश्रमवासिके
प्रियैस्समागम
[[४५१]]
[[११]]
प्रियं तथ्यं
[[३९]]
कामन्दके
प्रियं तथ्यं च
[[३१]]
"
प्रियं प्रियेभ्यश्वरत
[[१४२]]
उद्योगे
प्रियं ब्रूयादकृपणः
[[१७२]]
राजधर्मे
प्रियं वाप्यप्रियं
[[१८१]]
आदिपर्वणि
प्रीताश्च
[[८६]]
किष्किन्धाकाण्डे
प्रीतिमान स्मि
[[६८९]]
द्रोणपर्वणि
प्रीतिः स्वजनहार्द
[[३११]]
मार्कण्डेयपुराणे
प्रीत्या च
[[३८४]]
वनपर्वणि
प्रेषयामास राजानं
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
प्रेष्यासु चैकभक्तासु
[[३७]]
मनुः
प्रोक्तानि
ज्योतिर्निबन्धे
प्रोवाच चैनं
[[३५८]]
वनपर्वणि
प्रोवाच वदतां
[[३६७]]
भारते
प्रोषिते दीनवदना
[[७८]]
आपद्धर्मे
प्लावयित्वा
[[१३७]]
विष्णुपुराणे
फ
फलं तथारूपसारं
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
फालः शिराविरहितो
[[१४८]]
काशीखण्डे
च
बधानानेन मन्त्रेण
[[२३२]]
द्रोणपर्वणि
मध्वा तु कबचे
[[२२३]]
"
[[२११]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
बन्धूकशालि तिलके
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
बभ्रुवाहनं
[[३०१]]
आश्वमेधिके
बलवन्तः
[[१४३]]
द्रोणपर्वणि
बलिना सह
[[१२४]]
कामन्दके
बलिना सह
[[१९५]]
बलिना सह
[[२६]]
ཚཉ
बलिनियमन हेतोर्वामनः
[[९४]]
प्राचीनाः
बलिनो बलमुख्यांश्च
[[१२५]]
राजधर्मे
बलिं च कृत्स्नमादाय
[[४२३]]
सभापर्वणि
बलीयसि
[[१२४]]
कामन्दके
बलीयसाऽभिसन्धाय
[[५८]]
बलो नामाभवच्छ्रीमान्दानवेन्द्रो ४१७
आगस्त्य रत्नशास्त्र
बलं बभूव
[[३४]]
वनपर्वणि
बहवोsपण्डिता
[[१२३]]
राजधर्मे
बहिर्नि सारिता
[[१२५]]
वनपर्वणि
बहुकन्दं सवयसं
[[१८]]
उद्योगे
बहुप्रजल्पभाग्याश्च
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
बहुभक्षान्वितान्
[[४२५]]
सभापर्वणि
बहुभिस्सह
[[२३२]]
द्रोणपर्वणि
बहुमेने निजं
[[४४८]]
नैषधे
बहुविधशुभवर्णाः
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
बहूनि तव
[[४८]]
द्रोणपर्वणि
बहून् वा
[[२३४]]
हरिवंशे
बालश्वन्द्रं मातुरं के
[[४१]]
कामन्दके२१२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
बालोऽपि
[[३५६]]
वनपर्वणि
बाल वृद्धो ऽन्यवे गार्तः
[[३८]]
चाहटे
बाणतोमरसंघाता
[[२०३]]
राजधर्मे
वासुदेवोऽपि वार्ष्णेयो
[[४२३]]
सभापर्वणि
बाहुभ्यां संपरिष्वज्य
[[१५७]]
आश्रमवासिके
बाह्यान् कुर्युः
[[१२६]]
राजधर्मे
बिवान्यमीषां
[[१४]]
विष्णुधर्मोत्तरे
बिभीतकं ददशकं कुटं
[[४४८]]
नैषधे
बिभ्यत्पतिव्रतास्पर्श
[[३४८]]
स्कान्दे
बिन्द्वावर्त तुषात्रास
[[४१८]]
भारद्वाज स्मृतौ
बीजवधादि प्रयुक्तयज्ञवैकल्य-
परिहारार्थत्वमपि
[[१०९]]
आपस्तं सूत्रं
बुब्त्यैवोपक्रमः
[[१९४]]
कामन्दके
वृथा शूराः
[[१९६]]
द्रोणपर्वणि
बृहन्तं धर्ममाप्नोति
[[५१]]
आरण्यके
बृहस्पतिरथोवाच
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
बृहस्पतिश्व
[[४०६]]
उद्योगे
बोघयेयुः
[[७५]]
कामन्दके
ब्रह्मचर्येण घोरेण
[[१३९]]
राजधर्में
ब्रह्मण्यो वेदविच्छूरो
[[४४१]]
वनपर्वणि
ब्रह्मण्यो वेदविद्वाग्मी
,,
ब्रह्मणा विहितं
[[२०]]
वाग्भटे
ब्रह्मन्नो
[[१३७]]
व्यासः
ब्रह्मसूत्रेण बध्नामि
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
[[३१३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
लअथनTम
ब्रह्महत्यासमं
[[३२६]]
द्रोणपर्वणि
ब्रह्महत्याः
[[४१३]]
$9
ब्रह्महत्या फलं
[[१५५]]
ब्रह्मक्षत्राः
[[११७]]
कर्णपर्वणि
ब्रह्मक्षत्रिय विट्शूद्रं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
ब्रह्माद्यं यो
४५ १
विष्णुपुराणे
ब्रह्मेशानावथो
[[११७]]
कर्णपर्वणि
ब्राह्मणः प्रचरेद्वैक्ष्यं
[[५३]]
उद्योगे
ब्राह्मणक्षत्रियविश
[[३५३]]
गीतायां
ब्राह्मणः क्षत्रिया
[[४३०]]
वनपर्वणि
ब्राह्मणानां यथा
[[१४०]]
राजधर्मे
ब्राह्मणानां
[[४५]]
ब्राह्मणाभिशंसने
गौतमः
ब्राह्मणांश्च
[[४३३]]
वनपर्वणि
ब्राह्मणाः क्षत्रिया
"”
ब्राह्मणे
[[४५]]
सौप्तिके
ब्राह्मणेभ्यो ददन्
[[५५]]
वनपर्वणि
ब्राह्मणो ब्राह्मग
[[३७]]
पराशर माधवीये
ब्राह्मणो
[[३६]]
मनुः
ब्राह्मणेषु च
[[२३५]]
उद्योगे
ब्राह्मणेष्वाजीवं यच्च
[[९६]]
आनुशासनिके
ब्राह्मणो ह्यनधीयानः
[[१८६]]
मनुः
ध्रुवतां वः
[[७९]]
हरिवंशे
ब्रूयात्किमयमित्यस्य
[[३३]]
कामन्दके
[[३१४]]
ture वाक्ये च
पुट- संख्या
मूलग्रन्धनाम
ब्रूहि शुल्कं
[[४०५]]
उद्योगे
भ
भक्ताश्च महाबाहो
३ १६
द्रोणपर्वणि
भक्तानुकम्पी
[[१७४]]
विष्णुपुराणे
भक्तानुकम्पी
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
भक्ति मैत्री
[[६६]]
कामन्दके
भक्ति मैत्रींच
[[६४]]
[[१]]
भक्तोऽस्मानौरस
[[३४७]]
वनपर्वणि
भगवान्
[[४५०]]
भारते
भगवान् कीर्त्यते
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
भगवान्
[[४५३]]
भन सक्थो
[[१७८]]
गदापर्वणि
भज सर्वगतं
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
भद्रा मंद्रा
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
भद्रे द्रक्ष्यसि
[[३६५]]
आश्रमवासिके
भयावृत्ति
[[१२४]]
उद्योगे
भयार्त शरणं
[[४४२]]
वनपर्वणि
भरतश्च महाबाहुः
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
भरद्वाजाश्रमं
[[४५०]]
उमासंहितायां
भरस्व पुत्रं
[[३७४]]
आदिपर्वणि
भर्ता भविष्यति
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
भर्ता भार्या
[[३२१]]
वनपर्वणि
भर्ता भार्याकृतं
[[११०]]
माधवीये
भर्तुर्जघोद्भवावत
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
[[३१५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
भर्तुरर्थे च
[[३१३]]
राजधर्मे
भर्तुरर्थे च
भर्तुरर्थे तु यः
[[२५७]]
વર્
[[११]]
梦梦
भर्तुर्व्यसन शोकार्ता
[[३६४]]
आश्रमवासिके
भर्तुः सर्वार्थकृत्
[[११३]]
ब्रह्मपुराणे
भर्तृहीना तथा
[[३०१]]
स्मृति संग्रहे
भर्तॄणां वचनेन
[[४३४]]
वनपर्वणि
भर्ते ददाति
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
भवता न विशेषेण
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
भवत्यंभसि च
[[३३७]]
भवतो नृणो
[[४०७]]
उद्योगे
भवत्समक्षं
[[२७३]]
कर्णपर्वणि
भवन्ति
[[११७]]
गीतायाम्
भवन्ति च फलायैवं
[[२२]]
कामन्दके
भवन्ति ते
[[३६७]]
भारते
भवत्युज्जीवनं
[[६३]]
कामन्दके
भवन्तं समनुज्ञाप्य
[[३७०]]
आश्वमेधिके
भवन्त्यनुयुगं
[[४२९]]
मनुः
भवन्त्युज्ज्वलिता
[[११५]]
कामन्दके
भवान्
[[३८४]]
वनपर्वणि
भवान्नारायणो
[[३४१]]
उत्तरकाण्डे
भवितारो
[[४३३]]
वनपर्वणि
भविता संशयो
ཏི,
梦梦
भवित्री योषित
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
[[२१६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
भविष्यन्ति
[[४०५]]
उद्योगे
भविष्यन्ति कलौ
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
भविष्यन्ति
[[४३८]]
कूर्मपुराणे
भविष्यति तदा
[[४३३]]
विष्णुपुराणे
भविष्यन्ति नटा
[[४३४]]
वनपर्वणि
भविष्यन्ति पुनः
[[४३५]]
भविष्यन्ति युगे
[[४३४]]
वनपर्वणि
भविष्यन्ति
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
भविष्यन्ति युगस्यान्ते
[[४३२]]
वनपर्वणि
भविष्यति न संदेहो
[[२७३]]
कर्णपर्वणि
भविष्यति निरानन्दम्
[[४३२]]
वनपर्वणि
भविष्यामि
[[८२]]
कामन्दके
भवेतां यस्य
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
भवेद्धिशंक्यो
[[३५०]]
आदिपर्वणि
भवेदेव
[[२३६]]
सभापर्वणि
भवेत्कृतधर्मा
[[४३९]]
राजधर्मे
भवेन्मम
[[३९५]]
अयोध्याकाण्डे
भस्म कुर्याज्जगदिदं
[[१०४]]
उद्योगे
भस्मीभवतु
[[७९]]
आपद्धर्में
भस्मीभूतेषु विप्रेषु
[[१८६]]
मनुः
भक्षयिष्याव
.
आदिपर्वणि
भक्षोपसाधनं मृष्टं
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
भक्ष्यमाणस्य
[[१५०]]
बृहत्कथायाम्
भक्ष्यभोज्योपपन्नानि
.
उद्योगे
[[३१७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
भागः पुनः
[[३८९]]
उद्योगे
भागः पुनः
[[५३]]
,,
भाण्डागारायुधागारान्
[[१२६]]
राजधर्मे
भारताध्ययनात्पुण्यादपि
[[४५०]]
भारते
भारद्वाजाद्भयं
[[१६७]]
द्रोणपर्वणि
भाराकान्त
[[१२५]]
प्राचीनाः
भार्या धर्मफलावात्यै
[[१५१]]
स्कान्दे
भार्यामित्राश्च पुरुषा
[[४३२]]
वनपर्वणि
भार्यामूलं
[[१५१]]
आदिपर्वणि
भार्या यूपध्वज
[[३०१]]
स्त्रीपर्वणि
भार्यावन्नः
[[१५१]]
आदिपर्वणि
भार्यावन्तः प्रमोदन्ते
[[१५१]]
भार्याश्च पतिशुश्रूषां
[[४३३]]
वनपर्वणि
भार्याहीनं
[[७८]]
आपद्धर्मे
भार्याहीनं
[[१५१]]
लुब्धकपोतीये
भावशुद्धिः
[[३०६]]
वनपर्वणि
भावित्वाव
[[३९०]]
द्रोणपर्वणि
भाविनः पश्चिमे
[[४३३]]
वनपर्वणि
भिन्न हि स्वजनेनच
[[२४८]]
उद्योगे
भिक्षवश्वापि
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
भिक्षुकान्याज कांश्चैव
[[१२६]]
राजधर्मे
भिक्षुकी सुशिर डयेन
[[१४७]]
काशीखण्डे
भीतानां
[[१४६]]
सौभवधे
भीमसेनो
[[४०]]
उद्योगे
D. Y. xxviii.
[[२१८]]
पद्यार्ध वाक्यंच
पुट-संख्या
मूल ग्रन्थनाम
भीमसेनो
[[२५४]]
द्रोणपर्वणि
भीरुराहव काले
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
भीरुस्तथा
[[४३३]]
वनपर्वणि
भीष्मं शान्तनवं
[[३६४]]
आश्रमवासिके
भुङ्क्तेऽप्रदाय
[[१०५]]
विष्णुपुराणे व्यास
भूतानां भूतनिष्पत्तिरपायेन
[[१९]]
कामन्दके
भूतानामात्भगो भावो
[[३६७]]
भारते
भूताभूतपरिज्ञानं
[[१८८]]
कामन्दके
भूतं यस्माज्जगदाद्यं
[[३८३]]
हरिवंशे
भूमयेद्वास्पृशेद्वापि
[[१५]]
तोडरानन्दे
भूमिप्रदेशसामर्थ्या
[[१८]]
कामन्दके
भूय एव
[[२८६]]
वनपर्वणि
भूयो भूयो हि
[[१०३]]
उद्योगे
भूरिश्रवास्त्रिगर्तश्च
[[१२९]]
हरिवंशे
भृत्याः परिभवन्त्येनम्
[[१५]]
वनपर्वणि
भैमीनलव्यलीकाणुप्रश्नकामः
[[४४५]]
नैषधे
भैक्षवृत्या
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
भैक्ष्य विप्रतिषिध्यन्ते
[[५३]]
उद्योगे
भोक्ता यज्ञस्य
[[४४०]]
विष्णुपुराणे
भोजने लंपटो
[[२११]]
वीतिहोलीये
भो भो धर्मज
[[१५७]]
स्वर्गारोह णिके
भो भो फाल्गुन
[[३८४]]
वनपर्वणि
भो भो फाल्गुन
[[१६९]]
भो विप्र जनसंमर्दों
[[३३८]]
भो विप्रवर्य
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
[[२१९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
भोक्ष्यन्ते निरनुक्रोशा
[[४३३]]
वनपर्वणि
भ्रम शुभ्रत्तरीयेण
[[४२०]]
भ्राजिष्मती
भ्राजिष्मती
भ्रातरः
भ्राता वा भ्रातरं
[[१५२]]
[[१६]]
[[१४९]]
[[५१]]
उत्पलपरिमले
राजधर्मे
寥寥
आरण्यके
अयोध्याकाण्डे
आता अधिकः
[[१५२]]
मानवें
भ्रातृभिस्सहितः
[[१५९]]
द्रोणपर्वणि
भ्रातॄणां
[[८५]]
भ्रातॄणां
[[३९५]]
अयोध्याकाण्डे
भ्रात्रा सह
[[४०४]]
भ्रात्रोस्तयो
[[३९९]]
हरिवंशे
भ्रान्तदृष्टिरात्माऽपि
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
भ्रूणहत्या
[[४३७]]
कूर्मपुराणे
म
मघवन् मर्त्य
[[३४४]]
छान्दोग्ये
मङ्गल्यशब्दान्
[[१३]]
राजधर्मे
मज्जतां धार्तराष्ट्रेषु
[[२२६]]
द्रोणपर्वणि
मज्जन्ति
[[४४]]
उद्योगे
मणिपूरेश्वरं
[[३९५५]]
आश्वमेधिके
मणि स्यमन्तकं
[[३३५]]
हरिवंशे
मणि स्यमन्तकं
[[४०१]]
मण्डलत्यागमेवैच्छद्वीक्ष्य
[[४४५]]
नैषधे
मतङ्गजो
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
[[३१०]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संस्था
मूलग्रन्थनाम
मतिमास्थाय
[[१९०]]
उद्योगे
मत्तः कोऽभ्यधिकोऽन्योस्ति ४४१
विष्णुपुराणे
मत्प्रसूतं भयं
[[४४२]]
वनपर्वणि
मत्स्यराजः परामृष्टः
[[२०३]]
विराटपर्वणि
मत्स्यामिषेण जीवन्तो
[[४३२]]
वनपर्वणि
मरस्यो मत्स्यं
[[७२]]
कामन्दके
मरस्यो मत्स्यं
[[४५]]
कामन्दके
मदजलदुर्दिनान्ध
[[३९१]]
कादम्बर्याम्
मदर्थे देविता
[[२३६]]
सभापर्वणि
मदयं दुष्करं
[[४१३]]
द्रोणपर्वणि
मदर्थं दुष्करं
[[३२६]]
मदोद्रिक्तस्य
[[१२४]]
कामन्दके
मद्रः कलिङ्गाधिपतिश्चेकितानः १२९
हरिवंशे
मधुबिन्दुसमच्छायं
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
मधुरायां
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
मधुरेऽनूषरे देशे
[[१८]]
उद्योगे
मधुरेऽनूषरे
[[९९]]
उद्योगे
मध्यच्छिद्रैः
[[१४७]]
काशीखण्डे
मध्यमस्याष्टभागोनं
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
मध्यमानि
[[८]]
ज्योतिर्निबन्धे
मध्यमे च
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
मध्ये च
राजधर्मे
मध्ये तिष्ठन्
[[१२७]]
उद्योगे
मध्ये सर्वस्य
[[२३६]]
द्रोणपर्वणि
[[३३१]]
पद्यार्ध वाक्ये च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
मध्योदासीनचरितज्ञानं
[[१८८]]
कामन्दके
मध्योदासीन चरित
[[६७]]
कामन्दके
मध्वामदक्षिणसमुत्र तदीर्घदन्तः २१२
वीतिहोत्रीये
मनशिलायास्तिलको
[[३७८]]
सुन्दरकाण्डे
मनसस्स्वस्थता
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
मनसा चक्षुषा
[[३८९]]
द्रोणपर्वणि
मनसा चिन्तयामास
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
मनसा तस्य
[[४३५]]
वनपर्वणि
मनसाऽति
[[४०७]]
उद्योगे
मनसादि
[[३९३]]
कादम्बयाँ
मनसैव कृतं
[[३३०]]
वासिष्ठे
मनीषितानामर्थानां
[[३८३]]
हरिवंशे
मनुष्याणामनुयुगं
[[४३१]]
वनपर्वणि
मनुष्याणामपि
[[४४०]]
मानवे
मन्त्रमूलं हि विजयं
[[२२]]
राजधर्मे
मन्त्रयेताऽऽहितमनाः
[[६१]]
कामन्दके
मन्त्रयेताऽऽहितमनाः
[[२३]]
涉案
मन्त्रयेत परं मंत्र
[[२३]]
मनुः
मन्त्रिणः सुकृतज्ञाः
भारते
मन्त्रिणश्चैव
[[३४]]
आश्रमवासिके
मन्त्रिणस्वार्थतात्पर्यात्
[[१९५]]
कामन्दके
मन्त्रिणां
[[१७७]]
राजधर्मे
मन्त्रिणां
[[४११]]
मन्त्रिणो यस्य
कामन्दके
“२२३
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
मन्त्रिभिर्हितसंयुक्तैः
[[२२]]
भारते
मन्त्रोद्योगौ तु
[[६७]]
कामन्दके
मन्त्रो हन्त
[[३३]]
मन्वान’ फणिनीस्तत्र
[[४४४]]
नैषधे
मन्यसे यस्य
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
मम दत्तो वरः
[[४०५]]
उद्योगे
मम पुत्रेण मूढेन
[[३६४]]
आश्रमवासिके
मम प्रतिज्ञां
[[७१]]
आरण्यके
मम वर्त्मानुवर्तन्ते
[[३५२]]
गीतायाम्
ममेदं गात्रजं
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
ममेयमिति
[[३०१]]
मोक्षधर्मे
मया तु भरतश्रेष्ठ
[[३७०]]
आश्वमेधिके
मया त्रयोदश
[[४९]]
उद्योगे
मया त्वं
[[९८]]
द्रोणपर्वणि
मया दत्तवरो
[[३७९]]
हरिवंशे
मया द्रक्ष्यसि
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
मया निसृष्टो
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
मयानुशिष्टास्तिष्ठन्तु
[[१२९]]
हरिवंशे
मयाभिपन्नो
[[१४६]]
वनपर्वणि
मया साल्वपतिवर
[[३५]]
उद्योगे
मयि बंधुना
[[१९१]]
द्रोणपर्वणि
मयि युद्धार्थिनि
[[२८३]]
वनपर्वणि
मयि शैलप्रतीकाशे
[[२२७]]
द्रोणपर्वणि
मरकतं पेटकयुतं
[[४१८]]
आगस्त्य रत्नशास्त्र
[[२२३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्धनाम
मरुतश्च
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
मर्मच्छिदं
[[२९२]]
कर्णपर्वणि
मर्मच्छेदमिवानच्छे
[[४४७]]
नैषधे
मर्षयिष्याम्यहं
[[१००]]
किष्किन्धाकाण्डे
मसृणं भासुरं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
महत्वं
[[११६]]
राजधर्मे
महाजनपरी कारे
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
महात्मा
[[११७]]
कर्णपर्वणि
महात्मा
[[२७८]]
[[75]]
महा दण्डश्च
[[१२६]]
महानप्येकको
[[१९८]]
उद्योगे
महान् दैवकृतस्तत्र
[[१८४]]
राजधर्मे
महापातक संयुक्तास्तेषां
[[३७६]]
कूर्मपुराणे
महापातकसंयुक्तास्तेषा
[[३८२]]
महापातकिनो
[[३१०]]
ब्रह्मपुराणे
महापातकिनो
३.५
माधवीये
महा पुण्यमयं
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
महाभूतानि
[[३६७]]
भारते
महायन्त्राणि
[[१८]]
उद्योगे
महारथौ
[[१०४]]
}}
महाराज्ये
[[२९१]]
महेश्वरगणेशेन
[[११]]
राजधर्मे
महेष्वासा
[[१६५]]
हरिवंशे
म्लेच्छभूतं
}}
[[19]]
[[२२४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
म्लेच्छभूतं जगत्सर्वं म्लेच्छाचाराः
[[४३२]]
梦
[[४३३]]
वनपर्वणि
मा कुलनः
[[१९२]]
उद्योगे
मागधं
[[१२८]]
सभापर्वणि
मा जात
मा जीवन्यः
[[३२६]]
प्राचीनाः
मातरं भ्रातरं
[[३६०]]
राजधर्मे
मातरं पितरं
[[१९२]]
उद्योगे
माता पृथिव्या
[[१५२]]
मानवे
मातुलस्य च
[[२२७]]
द्रोणपर्वणि
मातुलश्विरदृष्टो मे
[[३७१]]
आश्वमेधिके
मातृकं पितृकं
[[१११]]
हारीतः
मातृभ्यश्चैव
[[२७०]]
ऐषीके
माधवी नाम
[[४०४]]
उद्योगे
माधवः
[[११४]]
गीतायां
माधवी
[[४०६]]
मा धूमाय
[[४]]
[[१]]
उद्योगे
मा धूमाय
[[३२७]]
"
मानसं मनसा
[[३६७]]
भारते
मानाग्निहोत्रं
[[३०९]]
आदिपर्वणि
मानात्म
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
मानिता बान्धवाः
[[२९३]]
गदापर्वणि
मानेन च
[[१२६]]
राजधर्मे
माभूद्विशंका
[[२९७]]
आरण्यके
[[२२५]]
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
मायाचारो मायया
[[१३३]]
राजधर्मे
मायायुद्धेन
[[१९२]]
उद्योगे
मायाविन इमा
[[१३३]]
गदापर्वणि
मार्जारा द्वीपिभिस्सा
[[३०]]
मौपले
मावधीस्त्वं
[[२३६]]
मा व्यथ
[[१४५]]
द्रोणपर्वणि
मा सूतपुत्र मुह्यस्त्र
[[२९९]]
विराटपर्वणि
मासोपवासिनां
[[४४३]]
नैषधे
नास्य छिद्रं परः
[[१६८]]
राजधर्मे
माक्षिकाणां च सन्धाता
[[३०]]
उद्योगे
मा वा द्रक्ष्यसि
[[२७२]]
कर्णपर्वणि
मित्राणि
[[१६५]]
हरिवंशे
मित्राणि
[[६८]]
कामन्दके
मित्रेष्व मित्रमध्यस्थे
[[११६]]
राजधर्मे
मित्रैर्वापि
[[२१]]
भारते
मित्रं विचार्य
[[६१]]
कामन्दके
मिथ्यावचनदग्धस्य
[[४०४]]
उद्योगे
मीमा सित्वोभयं
३ १४
मनुः
मुक्ताप्रवालवैडूर्यः
[[४१७]]
रत्नशाखे
मुक्ति चेतसी
[[४५५]]
"
मुक्ति प्रयाति
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
मुखप्रसादः
[[१४९]]
कामन्दके
मुखे च चरणे
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
मुखे शुक्लस्तु
[[२१४]]
D. Y. xxix
[[२२६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
मुखं दग्धं
[[४३८]]
कूर्मपुराणे
मुख्यश्चैवैष
[[१३९]]
उद्योगे
मुख्यानमात्यानुत्सृज्य
[[३९]]
[[११]]
मुच्यते
[[५५]]
वनपर्वणि
मुच्यते सर्वकालेषु
[[८१]]
आनुशासनिके
मुदं परमिकां
[[३६५]]
आश्रमवासिके
मुनिः सत्यवती
[[३६५]]
आश्रमवासिके
मुनीनां स बृसी
[[४४४]]
नैषधे
मुमुदे भरतश्रेष्ठः
[[३६५]]
आश्रमवासिके
मुमुदे मदिरादानं
[[४४४]]
नैषधे
मुष्टिदन्त नखोत्पीडा
[[३७]]
वाहटे
मुष्टिश्व ते यथापूर्व
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
मुहूर्तमपि
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
मुहूर्तमात्रं रुत
[[२०]]
प्राचीनाः
मुहूर्तमिव
.
आदिपर्वणि
मूर्खमन्यायवृत
[[४३]]
मानवे
मूर्खा गां
[[२२३]]
राजधर्मे
मूढग्राहेणात्मनो
[[३०१]]
बालकाण्डे
मूर्धानं
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
मूर्ध्नि त्वां वासयेवं
[[३१९]]
विराटपर्वणि
मूर्ध्नि स्थितम्
[[९५]]
गदापर्वणि
मूलधातिषु
[[२५८]]
वनपर्वणि
मूलभूत्यविरोधेन
[[૮૩]]
कामन्दके
मूले स्थूलौ
[[१४७]]
काशीखण्डे
[[२२७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
मूलं निशाचरं
[[१५]]
निघण्टौ
मूषिकमार्जार
[[६०]]
आपद्धर्में
मृण्मयानि च
[[१२६]]
राजधर्मे
मृण्मयं
[[३८४]]
वनपर्वणि
मृण्मयं हि गृहं
३ ३७
विष्णुपुराणे
मृदु च पृथुकं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
मृदुमध्योल सज्ज्योतिः
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
मृदुर्नभस्वान्
[[१३]]
होरामकरन्दें
मृदुवृत्तः
[[११२]]
वीतिहोत्रीये
मेघाम्मृतिबलोपेता
[[२०]]
वाग्भटे
मेनकाsप्सरसां
[[३७४]]
आदिपर्वणि
मेनकायां
[[४०६]]
उद्योगे

• मेने धनैरपि
  [[४४४]]
  नैषये
  मेने मानी मनाक्
  [[४४८]]
  „
  मैत्री करुणामुदितोपेक्षाणां
  [[१३०]]
  योगसूत्रं
  मैत्रीव प्रवरे
  [[४६]]
  विष्णुपुराणे
  मैत्रेयाशेषपापानां
  [[४५३]]
  "
  मोघः पतति
  [[९७]]
  आपद्धर्मे
  मोहात् करोति
  [[११०]]
  माधवीये
  मोहात्तस्य
  [[३५२]]
  गीतायां
  मोहादारभ्यते
  [[३०२]]
  गीतायां
  मोहितश्च
  [[२८२]]
  वनपर्वणि
  मोक्षयित्वा
  [[४०१]]
  हरिवंशे
  मोक्षो वा
  [[७६]]
  मोक्षधर्मे
  [[३३८]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  मोक्ष्याम्यद्य
  मौघृतो धृताषाढानाशशङ्के ४४४
  [[३७२]]
  कर्णपर्वणि
  नैषधे
  मौनेन व्रतनिष्ठानां
  मौलं भूत
  [[५९]]
  अमरः
  मौलं भृतं
  [[१८]]
  कामन्दके
  मौल्येनापि
  [[४०६]]
  उद्योगे
  थ
  य इदं शृणुयान्नित्यं
  [[४४९]]
  स्वर्गारोहणिक
  य इदं शृणुयान्नित्यं
  वनपर्वणि
  य एवं वर्तते
  [[११६]]
  राजधर्मे
  य एनमुत्पन्नगतं
  [[४१]]
  कामन्दके
  य एवं व्यूहते
  [[१०१]]
  राजधर्मे
  यच्चाप्यन्यन्मनोज्ञं
  [[३७०]]
  आश्वमेधिके
  यच्छय महि
  [[१३९]]
  उद्योगे
  यच्च तेऽन्तर्गत
  [[२५८]]
  वनपर्वणि
  यच्च सन्तो
  [[६९]]
  कामन्दके
  यच्च सन्तो न
  [[२२]]
  [[13]]
  यच्च स्वयं
  [[१२८]]
  उद्योगे
  यजध्वं विविधैः
  [[१४२]]
  "”
  यजमानं निरूप्यैनं
  [[४४६]]
  नैषधे
  ज्येष्ठ शुक्ल द्वादश्यां
  [[४५४]]
  विष्णुपुराणे
  यज्जभार्याश्वमेधाः
  [[४४७]]
  नैषधे
  यज्ञदानतपः
  [[३५२]]
  गीतायाम्
  यज्ञप्रतिष्ठा रूपत्वमपि
  [[१०९]]
  आपस्तम्बसूत्रं
  [[३३९]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुर-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यज्ञयूपधनां जज्ञौ
  [[४४३]]
  नैषधे
  यज्ञस्य वा
  [[२४५]]
  तैतिरीयश्रुतिः
  यज्ञादेव
  [[११८]]
  पारक्षुद्रे
  यज्ञाय सृष्टानि
  [[४१८]]
  राजधर्मे
  यज्ञियं विषयान्ते
  [[३१५]]
  आश्वमेधिके
  यज्ञेन पुरुषो
  [[४४१]]
  विष्णुपुराणे
  यज्ञैर्यज्ञेश्वरे
  यज्ञेर्यज्ञविदो
  [[४५५]]
  यज्ञोऽनृतेन
  [[२३९]]
  मनुः
  यज्ञोऽनृतेन
  [[३०८]]
  मानवे
  यज्ञो वै
  [[११८]]
  तैत्तिरीयश्रुति
  यतते चापवादाय
  [[४६]]
  उद्योगे
  यततो मम
  [[१८०]]
  विष्णुपुराणे
  यतयश्व
  [[४३८]]
  कूर्मपुराणे
  यतस्ततो
  [[४३७]]
  विष्णुपुराणे
  यतिहस्त स्थितस्तस्य
  [[४४५]]
  नैषधे
  यतो भवति
  [[१०४]]
  उद्योगे
  यतो भवेद्रयाशङ्का ततो
  [[१२]]
  मनुः
  यतो भवेद्रयाशङ्का प्राचीनाः
  "”
  यतोमूलं
  [[३७४]]
  अयोध्याकाण्डे
  यतः पार्थस्ततो
  [[२७८]]
  कर्णपर्वणि
  यतः प्रवृत्तिर्भूनानां
  [[३५३]]
  गीतायाम्
  यतः शंका
  [[१२६]]
  राजधर्मे
  यतस्सत्यं
  [[१०४]]
  उद्योगे
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुटसंख्या
  भूलग्रन्थनाम
  यत्कृते
  [[२६३]]
  आश्वमेधिके
  यरकौरवाणां
  [[२३६]]
  द्रोणपर्वणि
  यत्पापं विलय
  [[४५४]]
  विष्णुपुराणे
  यत्पुरं दुर्गसंपन्न
  राजध में
  येत्याधारेऽमरागारे
  [[४४३]]
  नैषधे
  यस्त्वत्र विहितं
  [[२२४]]
  द्रोणपर्वणि
  यत्त्वमेवंविधं
  [[२९७]]
  हरिवंशे
  यत्र चात्मसुखं
  [[६३]]
  प्राचीनाः
  यत्र तिष्ठति
  [[१५]]
  तोडरानन्दे
  यत्र ते मम
  [[२४९]]
  स्वर्गारोहणिके
  यत्र मध्यस्स
  [[१९]]
  कामन्दके
  यत्र मन्त्रिमनस्साम्यं
  [[२२]]
  梦梦
  यत्र मन्त्रि
  [[६९]]
  यत्र मित्रामित्रं
  [[२५९]]
  शल्यपर्वणि
  यत्र यत्र कृते जातो
  [[४३५]]
  विष्णुपुराणे
  यत्र विद्यागमो
  [[६३]]
  प्राचीनाः
  यत्र सूक्तं
  [[१२२]]
  उद्योग
  यत स्त्री यत्र
  [[४४]]
  梦梦
  यत्रादौ भगवांश्चराचरगुरुर्मध्ये ४५५
  विष्णुपुराणे
  यत्रानुकूलं दाम्पत्यं
  [[३२०]]
  मनुः
  यत्रायुद्धे
  [[१६२]]
  नीतिशास्त्रे
  यत्स्यात्तापकरं
  [[१८५]]
  हरिवंशे
  यत्स्वदेहे
  [[७९]]
  आपद्धर्मे
  यथा कथंचित्ते
  [[१४०]]
  स्त्रीपर्वणि
  [[२३१]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यथाकालमुपासीत राजानं
  [[३३]]
  कामन्दके
  यथाऽनिरुद्धृतशिखः
  [[४५४]]
  विष्णुपुराणे
  यथा च कर्कटो
  [[३२९]]
  विराटपर्वणि
  यथा च ब्रह्मणा
  [[२२३]]
  द्रोणपर्वणि
  यथा चन्द्रश्च
  [[४०५]]
  उद्योगे
  यथाचार्यस्य तेन
  [[३३९]]
  यथा तेनपिता
  [[२२७]]
  आदिपर्वणि
  यथा नस्तारयेद्दुर्गात्
  [[२२६]]
  द्रोणपर्वणि
  यथा प्लवेनोपलेन
  [[१८६]]
  मनुः
  यथा भूत्यां
  यथा भृगुः
  [[४०६]]
  उद्योगे
  यथा मधुमता
  [[१०]]
  कामन्दके
  यथा मम वर्त
  [[३८३]]
  हरिवंशे
  यथा मैनाकमाश्रित्य
  [[३८३]]
  यथा यथा दीप्यते
  [[३९१]]
  कादम्बय
  यथा रुद्रश्च
  [[४०६]]
  उद्योगे
  यथा रूपं परं
  [[२७९]]
  द्रोणपर्वणि
  यथार्थं वर्णति
  [[१२६]]
  राजधर्मे
  यथा वदन्तीह
  [[८१]]
  अभियुक्तः
  यथा संभवे
  [[१२६]]
  राजधर्मे
  यथा समूहमित्यन्ये
  [[२३]]
  कामन्दके
  यथास्याद्भविता
  [[३६४]]
  आश्रमवासिके
  यथाहि मे
  [[१६७]]
  द्रोणपर्वणि
  यथाहं विमृशाम्येकः
  [[१२८]]
  सभापर्वणि२३२
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यथेरिणे
  [[३६]]
  मनु.
  यथैवात्मा तथा
  [[१५२]]
  स्त्रीपर्वणि
  यथेरिणे बीजमुप्त्वा
  [[१८६]]
  मनुः
  यथैवेन्द्रो
  [[५६]]
  राजधर्मे
  यथोक्तवादिनं
  [[९१]]
  ,,
  यदग्निहोत्रे
  [[४५४]]
  विष्णुपुराणे
  यदनुव्याजहारार्ता
  [[३०३]]
  मौसले
  यदन्नममृतप्रख्यं
  [[३७८]]
  किष्किन्धाकाण्डे
  यदब्रवीत् स
  [[१०७]]
  शल्यपर्वणि
  यदब्रवीत्स धर्मात्मा
  [[३०४]]
  [[5]]
  यदर्थं पुरुषव्याघ्र
  [[२२७]]
  द्रोणपर्वणि
  यदश्वमेधावभृथे
  [[४५४]]
  विष्णुपुराणे
  यदस्माभिरजानद्भिः
  [[३३]]
  विराटपर्वणि
  यदस्य रुधिरं
  [[१३७]]
  राजधर्मे
  यदहं नाशकं
  [[३५८]]
  वनपर्वणि
  यदा चन्द्रश्च
  [[४३५]]
  [[59]]
  यदा तत्वं
  [[१२४]]
  उद्योगे
  यदा तु
  [[११६]]
  राजधर्मे
  यदा तु
  [[१२५]]
  यदात्मनोऽस्त्र
  [[२८०]]
  कर्णपर्वणि
  यदा त्वां वै
  ४ १
  कामन्दके
  यदा ददाति नानुज्ञा
  [[४४१]]
  विष्णुपुराणे
  यदा दिव्यं
  [[४१]]
  कामन्दके
  यदा धर्मश्व
  [[३२०]]
  मनुः
  [[२३३]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यदाप्नोति
  [[४५३]]
  विष्णुपुराणे
  यदाप्नोति
  [[४५४]]
  यदा बलोsवध्यमानस्त्रातारं
  [[१८४]]
  राजधर्मे
  यदा भविष्यन्ति
  [[३४४]]
  वनपर्वणि
  यदा यदा हि
  [[२९८]]
  गीतायाम्
  यदा यदा हि
  [[१३६]]
  भगवद्रच नम्
  यदा रौद्रा
  [[४३४]]
  वनपर्वणि
  या लोम
  [[११४]]
  भारते
  यदा समन्विता
  [[३६७]]
  यदास्मि चोदितो
  [[३६५]]
  आश्रमवासिके
  यदि भवेत्सरलेन
  [[४६]]
  प्राचीनाः
  यदिष्टक्षत्रबन्धूनां
  [[१९६]]
  गदापर्वणि
  यदि प्रविष्टो
  [[१३७]]
  व्यासः
  यदि कुर्याम्
  [[१२८]]
  सभापर्वणि
  यदिच्छसि
  [[२३१]]
  द्रोणपर्वणि
  यदि त्वस्त्राणि
  [[१९२]]
  उद्योगे
  यदिदानीं कृतं
  [[३०८]]
  उत्तररामायणे
  यदि साध्याश्च
  [[८५]]
  द्रोणपर्वणि.
  यदि सा
  [[१४७]]
  काशीखण्डे
  यदीच्छसि
  [[२३७]]
  द्रोणपर्वणि
  यदीच्छसि
  [[११४]]
  भारते
  यदेनः कुरुते
  [[५५]]
  वन र्वणि
  यदेवमभिजानामि
  [[७३]]
  मोक्षधर्मे
  ययेभ्य यच्च
  [[११०]]
  निर्णयसिन्धौ
  D. Y. XXX
  [[२३४]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यदैवरामे
  [[१८०]]
  उद्योगे
  यद्दैवतेभ्य
  [[३५४]]
  वनपर्वणि
  यकृतं त्रिषु
  [[२२४]]
  द्रोणपर्वणि
  यद्ब्रूयात्तथा
  [[३२१]]
  वनपर्वणि
  आनुशासनिके
  यद्यदाचरते
  [[३९६]]
  राजधर्मे
  यद्यदाचरति
  [[३५१]]
  गीतायां
  यद्यहं न्यस्तशस्त्रत्वां
  [[३९५]]
  आश्वमेधिके
  यद्यहं वचनादेव
  [[३५०]]
  आदिपर्वणि
  यद्यहं व्यसनी वा
  [[२०४]]
  द्रोणपर्वणि
  यद्येवं वक्ष्यसे
  [[१९६]]
  ,,
  यद्रोचते द्विजैतानि
  [[३३७]]
  विष्णुपुराणे
  यद्वदन्ति तमो
  [[९३]]
  मानवे
  यद्वले तव वीर्य
  [[२२३]]
  द्रोणपर्वणि
  यद्विना भरतं
  [[३९५]]
  अयोध्याकाण्डे
  यद्वै यज्ञस्य
  [[१०९]]
  आपस्तंव सूत्रं
  यन्नक्षत्रं
  [[१५]]
  तोडरानन्दे
  यन्नामकीर्तनं
  [[४५३]]
  विष्णुपुराणे
  यन्निमित्तं
  [[३१]]
  मोक्षधर्मे
  यन्निमित्तं
  [[११६]]
  यन्मां भाषयसे
  द्रोणपर्वणि
  यम द्रोणः
  [[२२७]]
  अन्तारमस्य सहसा
  [[२७६]]
  वनपर्वणि
  यमर्थसिद्धिः
  [[७४]]
  मोक्ष
  [[२३५]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलप्रन्थनाम
  यमस्य स्वमोषधिद्रव्यं
  [[३४७]]
  तैत्तिरीय श्रुतौ
  यमुना सलिले
  [[४५४]]
  विष्णुपुराणे
  यमो वैश्रवणञ्चैव
  [[११७]]
  कर्णपर्वणि
  यया पुष्करपलाश
  [[१४०]]
  छान्दोग्यो
  ययातिर्नहुषश्चैव
  [[२२२]]
  द्रोणपर्वणि
  ययातिर्नाम
  [[४०४]]
  उद्योगे
  यवगोधूममुद्रादि
  [[३३७]]
  विष्णुपुराणे
  यवसेन्धनदिग्धानां
  [[१२६]]
  राजधर्मे
  यशोऽस्मिन्
  [[४०८]]
  यमस्मृनौ
  यशः प्रतापवीर्याती
  [[२५८]]
  वनपर्वणि
  यश्चंदनाद्यहरितालसमानवर्णो २११
  वीतिहोत्रीये
  यश्च चश्चावल
  [[४३६]]
  विष्णुपुराणे
  यश्च तत्कीर्त्तते
  [[४५०]]
  श्चतचरित
  [[४५५]]
  यश्चैतच्छ्रावयेद्विद्वान्
  [[४५१]]
  आश्रमवासिके
  यश्च तच्छ्रावयेत्
  [[३६६]]
  यचैतत्सकलं
  [[४५५]]
  विष्णुपुराणे
  यश्च तत्सभरि चरितमनुस्मरति ४५१
  "
  यश्चैन
  [[४४९]]
  स्वर्गारोहणके
  यश्चैव हृदि
  [[३६५]]
  आश्रमवासिके
  यष्टा दाता च
  [[४४१]]
  वनपर्वणि
  यस्खशg भवनाच्च
  [[९]]
  रत्नमालायां
  यस्तान् द्वेष्टि
  [[९२]]
  भगवान्
  यस्मात्कुक्षौ
  [[३५५]]
  वनपर्वणि
  [[१३६]]
  aure are a
  पुट संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यस्मात् त्यक्ष्यन्ति
  [[२६३]]
  वनपर्वणि
  यस्मादेषां
  [[४०९]]
  मनुः
  यस्मातपकरं
  [[१३४]]
  कामन्दके
  यस्मिन् जीवदशे
  [[४५५]]
  विष्णुपुराणे
  यस्मिन्देशे यथाकाल
  [[१९]]
  कामन्दके
  यस्मिन्न्यस्तमतिर्न
  [[४५५]]
  विष्णुपुराणे
  यस्मादीशो
  [[३८२]]
  हरिवंशे
  यस्मिन् ब्रह्मणि
  [[४४१]]
  वनपर्वणि
  यस्मिन् भिन्न
  [[२३]]
  कामन्दके
  यस्मिन् सत्यं
  [[३२५]]
  गदापर्वणि
  यस्तु कर्तास्य
  [[४४]]
  राजधर्मे
  यस्तु तुल्येन
  [[४७]]
  उद्योगे
  यस्तुधर्मपरश्च
  [[४२१]]
  ब्रह्मपुराणे
  यस्तु वर्णस्य
  [[७९]]
  आपद्धर्मे
  यस्तु धर्म
  [[२०२]]
  राजधर्मे
  यस्तु योधः
  [[२३२]]
  कठवल्ल्यां
  यस्तु विज्ञानवान्
  [[२०२]]
  राजधर्मे
  यस्तु सेनापति
  [[३१३]]
  राजधर्मे
  यस्तु सेनापति
  [[२१६]]
  वीतिहोत्रीये
  यस्त्वस्य
  [[२१४]]
  ब्रह्मपुराणे
  यस्त्वात्मरतिरेव
  [[३५२]]
  गीतायाम्
  यस्वं स्त्रीवद्यथाप्राप्तं
  [[३९५]]
  आश्वमेधिके
  यस्त्वद्य
  [[७७]]
  विष्णुपुराणे
  [[३३७]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यस्त्वेदद्भगवानाह
  ३ ३
  मानवे
  यस्य मन्त्रं न
  [[६९]]
  राजधर्मे
  यस्य दिव्यानि
  [[४५०]]
  भारते
  यस्य राज्ञः
  [[४]]
  राजधर्मे
  यस्य भीमार्जुनौ
  [[२०४]]
  उद्योगे
  यस्य वृत्तं
  [[३२७]]
  [[59]]
  यस्य मध्यगता
  [[४२१]]
  यस्य वीरस्य
  [[३६५]]
  ब्रह्मपुराणे
  आश्रमवासिके
  यस्य शोणितवेगेन
  [[२०२]]
  राजधर्मे
  यस्य शोणितसघाता
  警步
  यस्य शोणितवेगेन
  [[१३६]]
  पराशरः
  यस्य वीरस्य
  [[३६५]]
  आश्रमवासिके
  यस्य स्यात्
  [[७८]]
  आपद्धर्मे
  यस्य स्वामी
  [[२१५]]
  ब्रह्मपुराणे
  यस्य यस्य तु यः
  [[३६६]]
  आश्रमवामिके
  यस्यास्तु श्वशुरो
  [[३६४]]
  मु
  यस्याश्वास्तस्य
  [[२१६]]
  वीतिहोत्रीये
  यस्यासतेस्म
  [[३८१]]
  अप्पय्यदीक्षितैः
  यस्यात्परस्परं
  [[३०३]]
  स्त्रीपर्वणि
  यस्याः पादतले
  [[१४८]]
  काशीखण्डे
  यस्याश्वस्य
  [[२१४]]
  ब्रह्मपुराणे
  यस्याङ्के
  [[५५]]
  राजधर्मे
  यस्यां भवन्ति
  [[१६]]
  "
  [[२३८]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  यस्यां भवन्ति
  पुट-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  [[४४०]]
  राजधर्मे
  यस्यास्समतलौ
  [[१४८]]
  काशीखण्डे
  यस्यां भाविना
  [[४]]
  राजधर्मे
  याचमानं महादीनं
  [[७०]]
  आनुशासनिके
  या चैव
  [[४६]]
  उद्योगे
  याज्ञवल्क्य
  [[३३३]]
  स्मृतिः
  यातव्याय
  [[१३५]]
  कामन्दके
  यात्रायां
  [[८]]
  ज्यो- निबन्धे
  यात्रा विधानं
  [[८]]
  यात्रास्व निष्ठान्
  [[८]]
  यादृशं कृतवानद्य
  ३२.५
  द्रोणपर्वणि
  यान्यश्रुबिन्दू नि
  [[३०१]]
  यानि तेषा
  [[४५३]]
  विष्णुपुराणे
  यानं वाहनमारोहेत्
  [[९८]]
  कामन्दके
  यास्फिक्ललाटोदर
  [[१४७]]
  विवाहवृन्दावने
  या भर्तृपरमां
  [[१३७]]
  व्यासः
  यामवृत्या
  [[१८]]
  कामन्दके
  यायाद्वैरिपुराभ्याशं
  整
  यां योगिनो
  [[१४२]]
  द्रोणपर्वणि
  यावत्कृष्णावसन्नद्धौ
  [[४०]]
  उद्योगे
  यावत्प्रयोजनं
  [[३३२]]
  भट्टपादैः
  यावत्समीक्ष्ये सैन्ये
  [[२०३]]
  विराटपर्वणि
  यावत्स्थास्यन्ति
  [[३८२]]
  कूर्म पुराणे
  यावत्सेतुश्च
  "
  [[२३९]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यावत्तेपां समाप्येरन्
  [[४२४]]
  कालिदासः
  यावद्धि
  [[१९२]]
  उद्योगे
  यावन्न क्षीयते
  [[३६७]]
  भारते
  यावन्न दृश्यते
  [[४०]]
  उद्योगे
  यावन्न सुकुमारेषु
  可梦
  युक्त्वा महास्त्रेण
  [[२५४]]
  *"
  कर्णपर्वणि
  युवावा
  [[२९२]]
  [[77]]
  युक्तानि वज्रवरमौक्तिकपद्मराग ४२२
  ब्रह्मपुराणे
  युगस्य
  [[४३९]]
  राजधर्मे
  युगक्षयकृता धर्माः
  [[४३१]]
  वनपर्वणि
  युगान्ते भरतश्रेष्ठ
  [[४३३]]
  ,,
  युगान्ते राजशार्दूल
  [[7]]
  युगान्ते हुतभुक्
  [[४३५]]
  [[१]]
  युगानुवर्तनं
  [[४३१]]
  युगेष्वावर्तमानेषु
  梦梦
  युद्धज्ञश्चास्मि
  [[२८३]]
  आरण्यके
  युद्ध योग्यो
  [[१८]]
  कामन्दके
  युद्ध सन्नद्धेषु
  [[८७]]
  भीष्मपर्वणि
  युद्धयमानाः
  [[३१३]]
  मनुः
  युध्यमाना हता
  [[१४०]]
  स्त्रीपर्वणि
  युधेन प्रयुक्तैश्च
  [[१४४]]
  मनुः
  युद्धयज्ञाधिकारस्थो
  [[१३९]]
  राजघर्मे
  युद्धे जयति
  [[३०९]]
  बालकाण्डे
  युध्यस्वैनं कुरुश्रेष्ठ
  [[२५२]]
  आश्रमवासिके
  [[३४०]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  युधिष्ठिरं
  [[४०२]]
  कर्णपर्वणि
  युधिष्ठिरस्तु
  [[२५६]]
  "
  युधिष्टिर नियोगेन
  [[२३५]]
  उद्योगे
  युयुत्सो धृतराष्ट्रस्य
  [[४२४]]
  राजधर्मे
  युष्माकं विक्रमादद्य
  [[२०३]]
  विराटपर्वणि
  ये च मांसं
  [[११९]]
  देवरहस्ये
  ये च त्वां
  [[४४२]]
  वनपर्वणि
  ये च शूरा
  [[३६४]]
  आश्रमवासिके
  ये च संग्राम भूयिष्ठाः
  [[१४०]]
  स्त्रीपर्वणि
  ये तत्र निहता
  येतेषु ख्यापयन्नतः
  [[३७६]]
  पराशरमाधवीये
  ये त्वया स्थापितं
  [[३७६]]
  कूर्मपुराणे
  ये त्वया
  [[३८२]]
  "
  ये दुर्गाश्चैव
  [[१२५]]
  राजधर्मे
  ये दुर्गाश्चैव
  येन येन शरीरेण
  [[३६७]]
  भारते
  येन सवर्धिता
  [[५५]]
  राजधर्मे
  येन संगृहता
  [[२८१]]
  स्त्रीपर्वणि
  ये नृशंस दुरात्मानः
  [[७८]]
  आपद्धर्मे
  येन तेनैव
  [[४३५]]
  विष्णुपुराणे
  येनैवालिंग्यते
  [[३३०]]
  बासिष्ठे
  ये पाण्डवार्थे
  [[१०४]]
  उद्योगे
  ये
  यज्ञसः धत्तपसा
  [[१३६]]
  पराशरः
  ये वर्णभेदसंमिश्राः
  [[११४]]
  कूर्म पुराणे
  [[२४१]]
  पद्यार्ध वाक्यं
  पुट-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  ये वैरिणश्श्रद्दधत्ते
  [[५९]]
  आपद्धर्मे
  येषां चान्नानि
  [[२४७]]
  उद्योग
  येषां चान्नानि
  [[१५०]]
  उद्योगे
  येषां चान्नानि
  [[४६]]
  येषां नक्षत्रविषये
  [[१५]]
  तोडरानन्दे
  येषां योधाः
  [[१६]]
  राजधर्मे
  ये सहायान् रणे
  [[२०१]]
  ये हरन्त्यवनी
  [[४२७]]
  भारते
  यैरर्घमानास्सुभृशं
  [[४३१]]
  वनपर्वणि
  यैरियं पृथिवी
  [[३१४]]
  आश्रमवासिके
  यैर्हुतानि शरीराणि
  [[१३६]]
  स्त्रीपर्वणि
  यैव सैव च
  [[४३५]]
  विष्णुपुराणे
  यैषामेतानि
  [[११९]]
  देवरहस्ये
  यैस्संत्यज्य
  [[३११]]
  मार्कण्डेयपुराणे
  योऽकामां
  [[३७]]
  मनु
  योगक्षेमव
  [[४३९]]
  राजधर्मे
  योगिन्यभिमुख
  ज्योतिर्निबन्धे
  योगे स्थितो
  [[१५४]]
  विष्णुपुराणे
  योगेन ये
  [[१०]]
  रत्नमालाय
  योजयामास कौरव्यो
  [[१३०]]
  भीष्मपर्वणि
  यो द्वितीयो
  [[४०३]]
  अयोध्याकाण्डे
  योद्धव्यं तु
  [[१९२]]
  उद्योगे
  योधान् स्वान्
  [[२००]]
  राजधर्मे
  योधानामात्मानः
  [[१३९]]
  "
  D. Y. xxxi२४२
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यों नार्चति
  [[७०]]
  यो मां युद्धाय
  [[३९५]]
  आनुशासनिके आश्वमेधिके
  यो मां युद्धाय
  [[५४]]
  यो मित्रै सह
  [[४३]]
  राजधर्मे
  यो मित्रसह
  [[४४]]
  आपद्धर्मे
  योऽभिषेक समारम्भो
  [[४०३]]
  अयोध्याकाण्डे
  यो यथा
  [[४०२]]
  मनु.
  यो यद्वस्तु
  [[३७२]]
  कामन्दके
  यो यज्ञपुरुषं
  [[४४२]]
  विष्णुपुराणे
  यो योश्वरथनागाव्यः
  [[४३६]]
  विष्णुपुराणे
  यो यो ददाति
  "
  योऽयं गजेन्द्रमुन्मत्तम्
  [[३३८]]
  यो वासयति
  [[३६०]]
  उशना
  यो वेदधर्मानखिलान्
  [[४४१]]
  वनपर्वणि
  योऽसत्सेवी वृथाचारो
  [[२४८]]
  उद्योगे
  यो हन्यात्पितरस्तस्य
  [[२१]]
  राजधर्मे
  यो हि कश्चिद्विजं
  [[७९]]
  आपद्धर्मे
  यो हि कश्चिद्विजान्
  [[८०]]
  श्येनकपोतीये
  थे जनाः
  [[२७३]]
  कर्णपर्वणि
  यं जनाः संप्रवक्ष्यन्ति
  [[२२६]]
  द्रोणपर्वणि
  यं मन्येत
  [[७३]]
  राजधर्मे
  यं संप्राप्य
  O
  विष्णुपुराणे
  या योगिनो
  [[१४१]]
  द्रोणपर्वणि
  याः याः पतिकृतान्
  [[३६६]]
  आश्रमवासिके
  [[२४३]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  यः शृणोति
  [[४५५]]
  विष्णुपुराणे
  यः सदारः
  [[१५१]]
  आदिपर्वणि
  यः सचरति
  [[३३४]]
  वनपर्वणि
  यः स्वजन्मनि
  रत्नमालायां
  ₹
  रज्ज्वामी बन्धमायान्ति
  [[४४४]]
  नैषधे
  रणादपाहरत्तूर्ण
  [[२८२]]
  वनपर्वणि
  रणे सहायन्तो
  [[२१६]]
  वीतिहोत्रीये
  रति प्रीति
  [[३२८]]
  उद्योगे
  रति प्रीतिं च
  [[३३०]]
  आदिपर्वणि
  रत्नभाजं च दाशार्ह
  [[३७०]]
  सभापर्वणि
  रत्नभाजो हि
  [[१२८]]
  प्र
  रत्नानामितोऽप्यवान्तरभेदाः
  [[४२२]]
  ब्रह्मपुराणे
  रथकारस्तु महिष्यात्
  [[३७८]]
  पूर्वतन्त्रे
  रथेन हरियुक्तेन
  [[३७१]]
  हरिवंशे
  रथैः पर्वतसंकाशैः
  [[१३०]]
  **
  रथं च शकलीकर्तुं
  [[२२४]]
  द्रोणपर्वणि
  रथ्याः पताकमालिन्यो
  [[३९९]]
  हरिवंशे
  रमणीये
  [[३८३]]
  वनपर्वणि
  रम्योपवनपर्यन्ते
  [[३३६]]
  विष्णुपुराणे
  रविरश्मिसमाकारसूत्र
  [[४१८]]
  भारद्वाजस्मृतौ
  रसाः कृतयुगे स्रष्टा
  [[४३९]]
  राजधर्मे
  तस्माद्यतो भूरिजलस्तु
  [[१०]]
  कामन्दके
  रस्मिभिस्तु
  [[२८३]]
  आरण्यके
  [[२४४]]
  पचा पायं च
  पुट-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  रक्षांसि संध्याकालेषु
  [[१४३]]
  बालकाण्डे
  रक्षितव्यो रथी
  [[८२]]
  वनपर्वगि
  रक्षिलक्षवृत्तत्वेन
  [[४४८]]
  नैषधे
  राजदोष भयादेव
  [[३१]]
  राजधर्मे
  राजनीति
  [[४८]]
  द्रोणपर्वणि
  राजन् शीलनिधिस्फीतो
  [[३४९]]
  वनपर्वणि
  राजपिण्डभयादेव
  [[२६३]]
  राजवृत्तानि
  [[४४०]]
  राजधर्मे
  राजर्षयो
  [[४५०]]
  भारते
  राजर्षीणां
  [[१०१]]
  राजधर्मे
  राजवेश्मनि ते
  [[३२९]]
  विराटपर्वणि
  राज्यस्य पदवी
  [[२४२]]
  वनपर्वणि
  राजहम्य समावृत्य
  [[१८]]
  कामन्दके
  राजा कृतयुगस्रष्टा
  [[४३९]]
  राजधर्मे
  राजा चित्ररथो
  [[४२३]]
  सभापर्वणि
  राजा दशरथो
  [[५७]]
  सुन्दरकाण्डे
  राजानश्च महात्मानो
  [[३६४]]
  आश्रमवासिके
  राजानश्वाप्यसंतुष्टाः
  [[४३२]]
  वनपर्वणि
  राजानो ब्राह्मणा
  [[४३१]]
  };
  राजानं धर्मगोप्तारं
  [[२३९]]
  [[१५]]
  राजानं राजमात्र
  [[७२]]
  उद्योगे
  राजानं ये
  [[४८]]
  कामन्दके
  राजानः
  [[४३७]]
  कूर्मपुराणे
  [[३४५]]
  द्यार्थी वाक्यं च
  पुट संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  राजाप्येवं
  [[२१६]]
  ब्रह्मपुराणे
  राजा यदा
  [[३१९]]
  उद्योगे
  राजा वा
  [[१५]]
  अयोध्याकाण्डे
  राजा विराटः
  [[३२९]]
  विराटपर्वणि
  राजैव कर्ता
  [[११४]]
  राजधर्मे
  राज्य कामुक मत्युग्रं
  राज्यं च
  [[७१]]
  आरण्यके
  राज्यं नामेदिसतं
  [[१६६]]
  उद्योगे
  राज्यप्रदान मूढस्य
  [[१४१]]
  राज्यप्रदान्
  राज्यमप्यहं
  [[३९५]]
  अयोध्याकाण्डे
  राज्य विषतन्द्रीप्रदा
  [[३५०]]
  कादम्बर्याम्
  राज्यं सप्रति
  [[२३७]]
  द्रोणपर्वणि
  राज्यस्त्री स्थानदेशानां
  [[२६]]
  कामन्दके
  राज्य हेतूपकाराय
  [[४४१]]
  विष्णुपुराणे
  राज्ञा राजैव
  [[१२९]]
  राजधर्मे
  द्रोणपर्वणि
  राजधर्मे
  राज्ञा राजैव
  राज्ञा सदैव
  梦婆
  [[१२६]]
  राज्ञा हि
  [[३९६]]
  多
  राज्ञि धर्मिणि
  [[३५२]]
  गीतायाम्
  राज्ञो भार्याश्व
  [[११५]]
  राजधर्मे
  राज्ञः
  [[४३]]
  ,,
  रात्रौ हि
  [[१४३]]
  द्रोणपर्वणि
  राधेयं निहतं
  [[२५६]]
  कर्णपर्वणि
  [[२४६]]
  ears वाक्यं च
  पुट संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  रामचन्द्रसमादिष्टं
  [[३७६]]
  पराशरमाधवीये
  रामपत्राजन
  [[४०१]]
  अयोध्याकाण्डे
  रामाभिषेक
  [[४५०]]
  उमा संहितायां
  राम बद्धोऽस्मि
  अयोध्याकाण्डे
  रामेण धृना च
  [[४२२]]
  ब्रह्मपुराणे
  रामेण सांत्वनशतैरमियाच्यमानः ९४
  प्राचीनाः
  रामो वनान्ते
  [[५४]]
  मुसलपर्वणि
  रामं चैव
  [[८३]]
  किष्किन्धाकाण्डे
  रामः कमलपत्राक्षः
  [[१५३]]
  उत्तरकाण्डे
  रावणोच्छित्तये
  [[१२७]]
  कामन्दके
  राशिवर्धनमात्रः
  [[३२७]]
  उद्योगे
  राष्ट्रवृद्धि
  [[२१२]]
  वीतिहोत्रीये
  राक्षसानां
  [[३६६]]
  आश्रमवासिके
  राक्षसी
  [[८८]]
  आदिपर्वणि
  राक्षसं हन्तुमुत्पन्नो
  [[३४१]]
  उत्तरकाण्डे
  रिपुं जयति
  [[२१५]]
  ब्रह्मपुराणे
  रिपोः पक्षपरिच्छेदं
  [[५८]]
  कामन्दके
  रुक्मी च भोजाधिपतिः
  [[१२९]]
  हरिवंशे
  रुदन् स्वैश्व
  [[१४०]]
  सौप्तिकें
  रुधिरेणाऽऽप्लुताङ्गस्तु ३८४
  वनपर्वणि
  रूपशीलगुणोपेता
  [[३४८]]
  आदिपर्वणि
  रूपशीलगुणैर्देवि
  [[८३]]
  हरिवंशे
  रूपमारोग्यमर्थांश्च
  [[४५४]]
  विष्णुपुराणे
  रूक्षा निर्जल
  [[४१९]]
  उत्पलपरिमले
  [[२४७]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूल ग्रन्थनाम
  रूक्षा वाचो
  [[४३५]]
  वनपर्वणि
  रेणुकायां
  [[४०६]]
  उद्योगे
  रेमे तस्य
  [[४०५]]
  रेमे सतां
  [[४०७]]
  रोचते मे महाबाहो
  [[३७१]]
  आश्वमेधिके
  रोमापि वैडूर्यमिति
  [[४१७]]
  आगस्त्य रत्नशास्त्रे
  रोरूयमाणा
  [[१७८]]
  गदापर्वणि
  रौद्राणां चैव
  [[११]]
  राजधर्मे
  लतेव विटप
  [[३९१]]
  कादम्बर्याम्
  लभते वाजिनानेन
  [[२१५]]
  ब्रह्मपुराणे
  लभ्यते खल
  [[४७]]
  सभापर्वणि
  ललाटमध्ये
  [[२१५]]
  ब्रह्मपुराणें
  ललाटे त्रिभिरावतैः
  लक्ष्मीररुन्धती चैव
  [[२२२]]
  द्रोणपर्वणि
  लुब्धाना
  [[१२३]]
  राजधर्मे
  लोकत्रयप्रभुत्वं
  [[१६६]]
  उद्योगे
  लोकप्रसिद्ध
  [[१७]]
  कामन्दके
  लोकसंग्रहमेवाऽपि
  [[३५२]]
  गीतायाम्
  लोकस्य
  [[४३९]]
  राजधर्मे
  लोकानन्यान्
  [[३६४]]
  आश्रमवासिके
  लोकानस्य द्विधा
  [[११९]]
  देवरहस्ये
  लोकान्तरगता
  [[३६७]]
  भारते
  लोकान् प्रयाति
  [[१३८]]
  देवी माहात्म्ये
  [[२४८]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  लोके क्षीणे
  [[४३१]]
  वनपर्वणि
  लोभकोधपरा मूढाः
  [[४३२]]
  [[7]]
  लोभक्रोधो
  ३.१
  द्रोणपर्वणि
  लोभवृद्धो
  [[११४]]
  भारते
  लोभक्षय
  [[११४]]
  लोभात्क्रोधः
  婆婆
  "
  लोभादैलस्तु
  [[११३]]
  कामन्दके
  लोभान्मोहश्च
  [[१२३]]
  भारते
  लोभः प्रतिष्ठा
  [[११३]]
  लोलुप्ता ह्रस्वदेहाश्च
  [[४३६]]
  विष्णुपुराणे
  व
  वक्तव्यं सर्वदा
  [[३२]]
  कामन्दके
  वक्तव्यं सर्वदा
  [[३९]]
  हरिवंशे
  arat स्थूलौ च
  [[१४७]]
  काशीखण्डे
  वस्त्र साभरणैः
  [[४२१]]
  ब्रह्मपुराणे
  वज्रं पर्युटिकायुक्तं
  [[४१८]]
  आगस्त्य रत्नशास्त्रे
  बज्रघातप्रकीर्णाया
  "
  ,"
  वज्राशनिसमा घोराः
  [[२२३]]
  द्रोणपर्वणि
  वदस्व धार्तराष्ट्रं च
  [[९१]]
  उद्योगे
  वधार्थं रावणस्येह
  [[३४१]]
  बालकाण्डे
  [[३३५]]
  विष्णुपुराणे
  वधूश्व पतिभिः
  [[३६५]]
  आश्रमवासिके
  बधे कुन्तीसुतः
  [[३३७]]
  द्रोणपर्वणि
  [[२४९]]
  पद्यार्घ वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  वध्यता तावदेवैषा
  [[१४३]]
  बालकाण्डे
  वध्यन्ते श्रद्धधानास्तु
  [[५९]]
  आपद्धर्मे
  वनवासा
  [[४३६]]
  विष्णुपुराणे
  वनानि दहतो
  [[८५]]
  द्रोणपर्वणि
  वने विचरतं
  [[३७३]]
  वनपर्वणि
  वने वनचराः
  [[६२]]
  मानवे
  वनं शून्यं
  [[१५४]]
  मुसलपर्वणि
  वपुष्मान्वीतभीर्वाग्मी
  [[१३६]]
  मनु ·
  वमन्तं रुधिरं
  [[१७८]]
  सौप्तिके
  वरमारण्यके
  [[३८५]]
  द्रोणपर्वणि
  वराप्सरसहस्राणि
  [[२०२]]
  राजधर्मे
  वरीप्रस्सहस्राणि
  [[३६१]]
  [[75]]
  वराप्सरसहस्राणि
  [[१३६]]
  पराशरः
  वराप्सरस्सहस्राणि
  [[१८१]]
  राजधर्मे
  वराह मकराभ्यां
  [[१२]]
  मनुः
  वराहस्य च
  [[४१८]]
  आगस्त्य रत्नशास्त्रे
  वराह सूकराभ्यां
  [[१०१]]
  मनुः
  वरुणञ्च यथा
  બ
  उद्योगे
  वरुणो
  [[३८४]]
  वनपर्वणि
  बरौ यौ मे
  [[४०३]]
  अयोध्याकाण्डे
  वरं वृणीष्व
  [[३८५]]
  द्रोणपर्वणि
  वर्जयन्ति महाक्रोधं
  [[२७]]
  विष्णुपुराणे
  वर्जयित्वा विकर्मस्थान
  [[३७६]]
  पराशरमाधवी ये
  वर्णभेदात्पञ्चभेदाः
  [[२१४]]
  ब्रह्मपुराणे
  D. x. xxxii
  [[२५०]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  वर्णाश्रमाचारवती
  [[४३५]]
  विष्णुपुराणे
  वर्णानां
  [[४४०]]
  मानवे
  वर्णिनीमन्ययोनि
  [[३८]]
  वाहटे
  वर्तुलं कर्णकोणा
  [[४२०]]
  उत्पलपरिमले
  वर्धयन् दुईद
  [[४०]]
  उद्योगे
  वर्धयिष्यामि भूयस्त्वां
  [[३२६]]
  द्रोणपर्वणि
  वर्ष पातवदाकार
  [[४१८]]
  भारद्वाजस्मृतौ
  वलक्षवक्षा
  [[२१४]]
  ब्रह्मपुराणे
  बलान्विताश्चाप्यपरेप्यनचन् २०६
  कर्णपर्वणि
  श्यामात्य लो
  [[६]]
  राजधर्मे
  वश्येन्द्रियं
  [[१२५]]
  उद्योगे
  वसति छत्र
  [[८८]]
  आदिपर्वणि
  वसिष्ठोऽपि
  [[३४१]]
  बालकाण्डे
  वसिष्ठः काश्यपश्चैव
  [[२२१]]
  द्रोणपर्वणि
  aari प्रवरा
  [[४३५]]
  वनपर्वणि
  खैराभरणैर्देहमलंकृत्य
  [[४१०]]
  ज्योतिषिके
  वहन्तु रक्षसा
  [[३४७]]
  वनपर्वणि
  बहिना पार्थिवे
  [[३३७]]
  विष्णुपुराणे
  वक्षो ललार्ट
  दे १५
  ब्रह्मपुराणे
  वाक्पारुष्यं परं
  [[४७]]
  कामन्दके
  बाक्सत्कृत्य
  [[६६]]
  9"
  बागङ्गदोषान्
  [[२३]]
  भारते
  Era: कर्मकैः
  [[४३७]]
  विष्णुपुराणे
  बाचयित्वा
  [[१६३]]
  वनपर्वणि
  [[३५१]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  वाचयित्वा
  [[३८३]]
  बनपर्वणि
  [[४४४]]
  नैषधे
  वाचः पुण्याः
  [[८७]]
  भीष्मपर्वणि
  वाच्यावाच्ये
  [[३३१]]
  वनपर्वणि
  वाजिनामन्तरा
  [[१०१]]
  राजधर्मे
  वाजिना वारणानां च
  [[३१]]
  उद्योगे
  वाजी वैपायिको
  [[२१४]]
  ब्रह्मपुराणे
  वाताङ्गश्च
  [[२१०]]
  वीतिहोत्रीये
  वानराः
  [[४३]]
  आश्रमवासिके
  वानरो
  [[१०४]]
  उद्योगे
  वामनान्वयानां
  [[२०९]]
  वीतिहोत्रीये
  वामपार्श्वे
  [[२१४]]
  ब्रह्मपुराणे
  वामावर्त च
  [[१४७]]
  काशीखण्डे
  वामाङ्ग संसक्त
  [[३६२]]
  कालिदासः
  वामार्चिर्दुष्टगन्धश्व
  [[२८]]
  भीष्मपर्वणि
  वामाः
  [[४३८]]
  कूर्मपुराणे
  वायु भक्षो
  [[३८३]]
  वनपर्वणि
  वारयन्तोमिधावन्तु
  [[१२९]]
  हरिवंशे
  वारयेयं
  [[३८५]]
  द्रोणपर्वणि
  वारयिष्यसि
  [[३८५]]
  "
  वार्तिकाश्च
  [[१८]]
  कामन्दके
  वालाश्व रोमाणि
  [[२१५]]
  ब्रह्मपुराणे
  वासनासंपरित्यागे
  [[२३०]]
  योगशास्त्र२५३
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  वासयेत्कर्शयेत
  [[५९]]
  कामन्दके
  वासयेथा गृही
  [[३७]]
  उद्योगे
  वासयेत्स्वगृहे
  等量
  बासुकिः
  [[४०६]]
  ""
  वासुदेवस्तु
  [[३३५]]
  हरिवंशे
  वासुदेवस्तु
  [[४०१]]
  वासुदेवस्तु
  [[३७९]]
  द्रोणपर्वणि
  बासुदेवार्जुनौ
  [[२५६]]
  कर्णपर्वणि
  वासुदेवं च दशभिः
  [[२२३]]
  द्रोणपर्वणि
  वासुदेवाभिधानस्य
  [[३३८]]
  विष्णुपुराणे
  वासुदेवो
  [[८५]]
  द्रोणपर्वणि
  वासंतिकाश्च
  [[२१६]]
  ब्रह्मपुराणे
  वहिश्व खातात्सैन्यानामुक्त
  [[१८]]
  कामन्दके
  वाहनानां च रुदतां
  [[३०]]
  उद्योगे
  वाह्यवाहन संबन्धं
  [[३३८]]
  विष्णुपुराणे
  विकर्माणि
  [[४३४]]
  वनपर्वणि
  विकलाऽपि
  [[१०४]]
  कामन्दके
  विकारहेतौ सति
  [[९६]]
  प्राचीनाः
  विकृतस्तत्कुलीनस्तु
  [[२४६]]
  कामन्दके
  विकृष्यमाणांस्तेनैव
  [[२२४]]
  द्रोणपर्वणि
  विक्रोशमाना
  [[४३५]]
  वनपर्वणि
  विग्रहस्य तु
  [[२६]]
  कामन्दके
  विघूर्णमानो
  [[११३]]
  विराटपर्वणि
  विचित्रगतयश्चान्ये
  [[३६६]]
  आश्रमवासिके
  [[३५३]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  विचेतसो
  [[१४९]]
  द्रोणपर्वणि
  विच्छायं लघु
  [[४१९]]
  उत्पलपरिमले
  विजयस्तस्य
  [[२७८]]
  कर्णपर्वणि
  विजयस्तस्य
  [[११७]]
  विजयो ध्रुव
  [[१५]]
  विज्ञानन्नपि
  [[१९१]]
  कामन्दके
  विजयान्तानि
  [[३१३]]
  हरिवंशे
  विजिताञ्चैव
  [[२५६]]
  कर्णपर्वणि
  विजितार्थो
  [[४१८]]
  राजधर्मे
  विजेतुं
  [[३८]]
  मनुः
  विजेष्यसि
  [[३८४]]
  वनपर्वणि
  विज्ञाततत्त्वसद्भावो
  [[३३६]]
  विष्णुपुराणे
  विततान दृशौ
  [[४४२]]
  नैषधे
  वित्तेन भविता
  [[४३५]]
  विष्णुपुराणे
  विद्राव्य शतशो
  [[१९]]
  उद्योगे
  विद्धस्ततोऽतिव्यथित
  [[२०४]]
  द्रोणपर्वणि
  विद्वांसः
  [[६]]
  राजधर्मे
  विद्वांसस्तत्र
  [[३]]
  गीतायां
  विदितलोकापवाद
  [[३०६]]
  विष्णुपुराणे
  विदिता मे
  [[१५५]]
  द्रोणपर्वणि
  विदिता
  [[४१३]]
  劈婆
  विदिते चाऽपि
  [[३६१]]
  आश्रमवासिके
  विदितो मे
  [[३२६]]
  द्रोणपर्वणि
  विदितं हिं
  [[३६१]]
  आश्रमवासिके
  [[२५४]]
  वद्यार्ध वाक्यं च
  घुट-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  विदुरं प्रति
  [[१५२]]
  वनपर्वणि
  विदुषां शासने
  [[७१]]
  कामन्दके
  विद्या धनं
  [[२१६]]
  वीतिहोत्रीये
  विद्यामदो
  [[१९३]]
  उद्योगे
  विद्यामदो
  [[३०१]]
  स्मृति संग्रहे
  विद्यामायुष्मान्
  [[६५]]
  आदिपर्वणि
  विद्यायामर्थलाभे
  [[३२७]]
  उद्योगे
  विद्याविनीतो नृपतिर्न
  [[३]]
  कामन्दके
  विद्याहीनान विज्ञानात्
  [[४३२]]
  वनपर्वणि
  विद्युदम्भोरुहनिभा
  [[३८३]]
  विधर्मतो
  [[४३]]
  राजधर्मे
  विधवादर्शनात्
  [[३०१]]
  स्मृति संग्रहे
  विधवा बहुरेखेण
  [[१४७]]
  काशीखण्डे
  विधवा न
  [[४१९]]
  राजधर्मे
  विधवानां च वित्तानि
  [[४३२]]
  वनपर्वणि
  विधवा विपुलेन
  [[१४७]]
  काशीखण्डे
  विधवाश्व
  [[४३९]]
  राजधर्मे
  विधास्ये राम
  [[३७७]]
  पूर्वमीमांसायां
  विधिपूर्व च
  [[४०५]]
  उद्योगे
  विधिर्यः शिबिरस्यासीत्
  [[१८]]
  उद्योगे
  विधिहीनमसृष्टानं
  [[३०८]]
  गीतायाम्
  विधूत पापास्ते
  [[१३७]]
  धर्मशास्त्रे
  विधूतौ चास्य
  [[२१३]]
  वीतिहोत्रीये
  विनता चिपिटा
  [[१४७]]
  काशीखण्डे
  [[२५५]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट-संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  विनयेन्नयमार्गमा स्थितो
  [[२१]]
  कामन्दके
  विनयेन्नय संपन्नो
  [[३८]]
  राजधर्मे
  विनयेन्नयसंपन्नो
  [[२५]]
  कामन्दके
  विनाशयेद्वा तत्सर्व
  [[११]]
  राजधर्मे
  विनाशयेद्वा
  [[१२६]]
  विनिन्दन्ति
  [[४३७]]
  कूर्मपुराणे
  विनिन्दत्यधमाचारो
  [[४४१]]
  विष्णुपुराणे
  विनीतात्मा
  [[५६]]
  राजधर्मे
  विनीताश्च
  [[३४]]
  आश्रमवासे
  विन्दानुविन्दावावन्त्यौ
  [[१२९]]
  हरिवंशे
  विन्ध्याटवीष्यतोयासु
  [[४१७]]
  कूर्मपुराणे
  विन्यासे
  [[२१५]]
  ब्रह्मपुराणे
  विपत्तेश्च प्रतीकारो
  [[२२]]
  कामन्दके
  विपरीतं च तद्बुध्वा
  [[१३४]]
  विपरीतश्च
  [[४३४]]
  वनपर्वणि
  विप्रतिषिद्धधर्माणां
  [[६९]]
  जैमिनि मुनिः
  विप्रः
  [[२११]]
  वीतिहोत्रीये
  विबुद्वश्चिन्तयेद्वर्ममर्थञ्चापि
  [[१८७]]
  विष्णुपुराणे
  विभक्तैश्चाविभक्तैश्च
  [[१८]]
  कामन्दके
  विभज्य काले
  [[१८७]]
  वनपर्वणि
  विभज्य काले कालज्ञः
  [[१८८]]
  विभावयन्
  [[३१६]]
  प्राचीनाः
  विभावसुः प्रज्वलितो
  [[१८]]
  मौसले
  विमुक्ता मानुषैः
  [[३६६]]
  आश्रमवासिके
  [[२५६]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  वियुज्यतेऽर्थ
  [[१०४]]
  मनुः
  वियोगे दोषदर्शी
  [[19]]
  वियोगे शोचते
  [[३६७]]
  भारते
  विरम विरम
  [[१२३]]
  द्रोणपर्वणि
  विराटः सह
  [[१०४]]
  उद्योगे
  विराटश्व
  [[४०]]
  विलाप
  [[१७८]]
  गदापर्वणि
  विवर्धयिषया
  [[३७]]
  वाह
  विवखान् भगवान्
  [[२२२]]
  द्रोणपर्वणि
  विवाहा न कलौ
  [[४३५]]
  विष्णुपुराणे
  विविधमायगतः
  रत्नमालायाम्
  विविधानां
  [[२८०]]
  द्रोणपर्वणि
  विशालनील
  [[२१२]]
  वीतिहोत्रीये
  विशालान्
  [[१२६]]
  राजधर्मे
  विशीर्यते स्वयं
  [[३२]]
  कामन्दके
  विशुद्धपाणिः
  [[१७९]]
  विशुद्ध पृष्ठः पुरतो
  [[११]]
  [[19]]
  विशेषतो मत्सकाशे
  [[३७४]]
  आदिपर्वणि
  विशेषतोऽरीन्
  [[१७७]]
  कर्णपर्वणि
  विशेषतोऽरीन्
  [[२७१]]
  “>
  विशेषतौ
  [[३२८]]
  आदिपर्वणि
  विश्रभयित्वा
  [[८३]]
  हरिवंशे
  विश्रभेण हि
  [[५८]]
  कामन्दके
  विश्रान्तं तु
  [[३९७]]
  वनपर्वणि
  [[२५७]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  विश्वापदजयस्पृथः
  [[२४६]]
  ऋग्वेदः
  विश्वामित्राय
  [[४०७]]
  उद्योगे
  विश्वामित्रो ब्राह्मणस्वे
  [[३७४]]
  आदिपर्वणि
  विश्वासेनैव सशाम्यो
  [[५८]]
  राजधर्मे
  विषं विषेण
  [[७२]]
  कामन्दके
  विषं विषेण
  [[४९]]
  कामन्दके
  विषादो
  [[२८२]]
  वनपर्वणि
  विष्णुर्वै पीततां
  [[४३१]]
  वनपर्वणि
  विष्णुसस्मरणात्
  [[४५३]]
  विष्णुपुराणे
  विष्णोः किरीट
  [[४०१]]
  हरिवंशे
  कलौ स्त्रियो
  [[४३६]]
  विष्णुपुराणे
  विसृज्य च
  [[२२]]
  मानवे
  विसृज्य लक्ष्मणं
  [[१५३]]
  उत्तरकाण्डे
  विस्तारायामवानेष
  [[२०९]]
  वीतिहोत्री ये
  विस्मयो मे महान्
  [[२२३]]
  द्रोणपर्वणि
  विस्मितः स
  [[३६५]]
  आश्रमवासिके
  बिहरस्व मया
  [[१३२]]
  स्वर्गारोहणिके
  विहाय मां
  [[३२९]]
  विराटपर्वणि
  विहाय राज्यानि
  [[११८]]
  भारते
  बीचीकूचीती
  [[३०]]
  मौसले
  वीतभी.
  [[२८३]]
  आरण्यके
  वीरास्थिसंकुला
  [[२०२]]
  राजधर्मे
  वीराः संभावितात्मना
  [[३२६]]
  द्रोणपर्वणि
  D. Y. xxxiii
  [[२५८]]
  पद्यार्ध वाक्यं च
  पुट- संख्या
  मूलग्रन्थनाम
  वृत्तं समन्ताद्बहुभिः
  [[१७८]]
  सौप्तिके
  वृद्धेभ्य एवेह
  [[३७६]]
  वनपर्वणि
  वृधा कोलाहलाद्धास्यात्
  [[१८]]
  कामन्दके
  वृन्तादिव फलं
  [[२३६]]
  उद्योगे
  वृषसेनं
  [[१७८]]
  गदापर्वणि
  वृषः प्रतिष्ठितो
  [[४३१]]
  वनपर्वणि
  वृषः प्रतिष्ठितो
  [[४३०]]
  पराशर माधवीये
  वृष्णयो
  [[२८२]]
  वृष्णीश्व
  [[३७१]]
  आश्वमेधिके
  वृष्ण्यंधकपुरे राजन्
  [[२२५]]
  सौभवधे
  वृष्ण्यंधकपुरे
  [[३४]]
  वनपर्वणि
  वृष्ण्यंधकपुरो
  [[१२५]]
  वनपर्वणि
  वृष्ण्यंधकानां खादन्तः
  "
  वृष्ण्यंधकानां गेहेषु
  [[३०]]
  मौसले
  वृक्षाश्चावस्थितान्
  [[३२९]]
  विराटपर्वणि
  वेंगनिग्रह दीर्घातिस्वरस्यर्शातिघट्टनैः
  : ३८
  वाह टे
  वेणुपत्र बिडालाक्षि
  [[४२१]]
  ब्रह्मपुराणे
  वेत्रदण्डैः
  [[३९२]]
  कादम्ब
  बेददानं करिष्यन्ति
  [[४३६]]
  विष्णुपुराणे
  बेदमार्गे
  [[४३७]]

बेदाचाराः प्रशाम्यन्ति
[[४३१]]
वनपर्वणि
बेदानुद्वदतां तत्र
[[४४३२]]
नैषधे
वेदाभ्यासस्तपो
[[७६]]
मानवे
बेदावधीत्य
[[१३९]]
राजधर्मे
[[३५६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्नन्थनाम
वेदावाप्तिर्ब्राह्मणस्येह
[[४५२]]
कर्णपर्वणि
वेदिर्यस्य त्वमित्राणां
[[२०२]]
राजधर्मे
वेदोमायुर्मन
[[४१९]]
मनुः
वेनो विनष्टोऽविनयात्
[[४४०]]
मानवे
वेष्टितोऽपि
[[२१६]]
वीतिहोत्रीये
वैक्लव्यं मा
[[१४५]]
गीताथाम्
वैक्लव्यं
द्रोणपर्वणि
笼型
वैखानसा बालखिल्याः
[[२०]]
वाग्भटे
वैडूर्य बिन्दुसंयुक्तं
[[४१८]]
आगस्त्य रत्नशास्त्र
वैडूर्य श्यामशुभ्रभ
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
वैतानं प्रक्षिपेदप्सु
[[३११]]
स्मृतिः
वैदिकानि
[[४३९]]
राजधर्मे
वैदिकानां
[[४३९]]
राजधर्मे
वैदिशो वामदेवश्च
[[१२९]]
हरिवंशे
वेदेह्यां च
[[४०६]]
उद्योगे
वैधव्यं रोमशैरुक्तं
[[१४७]]
काशीखण्डे
वैनतेयान्मयूरांश्च
[[३०]]
उद्योगे
वैनतेयो नभो
[[४०२]]
हरिवंशे
वैरबन्धा भविष्यन्ति
[[४३२]]
वनपर्वणि
वैरिणी शुचिता
[[४४६]]
नैषधे
वैश्याः कृषिवाणिज
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
वैश्यानां धनार्जनं
[[५३]]
उद्योगे
‘वैश्वरूप्यमिव
[[३९१]]
कादम्बर्याम्
वैषम्यमपि संप्राप्ता
[[३२३]]
वनपर्वणि
[[२६०]]
वद्यार्ध वाक्यं च
पुटसंख्या
मूलग्रन्थनाम
वैषम्याणां
[[६८]]
कामन्दके
वैषम्याणां
[[१८८]]
चवदारुभिर्जज्ञा
[[४४४]]
नैषधे
व्यजयन्त रणे
[[२०१]]
राजधर्मे
व्यजायन्त खरा
[[३०]]
मौसले
व्यत्यासन्नैव फलदं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
व्यपयानं
[[२८२]]
वनपर्वणि
व्यर्थानिपतितान्
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
व्यवहाराभिशस्तोयं
[[३३३]]
याज्ञवल्क्य स्मृति
व्यवहारे विजानन्ति
[[२६२]]
सूतसहितायां
व्यसने योऽनुगृह्णाति
[[७०]]
आनुशासनिके
व्याकुष्टतलनादेन
[[२०१]]
राजधर्मे
व्याघ्रो व्याघ्र
[[८३]]
व्याजेन हि
[[१३९]]
आनुशासनिके स्वर्गारोहणिके
व्याजेनैव ततो
[[१३९]]
“1
व्याजैर्धर्मं चरिष्यन्ति
[[४३२]]
वनपर्वणि
व्याधयश्व
[[४३९]]
राजधर्मे
व्याधयो
"”
व्याधयो न
[[४२९]]
व्यायामः शास्त्रविज्ञानं
[[६७]]
कामन्दके
व्यालग्राहि
[[१३७]]
व्यासः
व्यासोक्तं
[[४५३]]
स्वर्गारोहणिके
येतु वो भीरहं
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
[[३६१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
श
शकुनिस्तंतुबद्धो
[[१९७]]
वनपर्वणि
शकुने मैवे
[[२३८]]
सभापर्वणि
शक्तिखड्गवहा
[[२०२]]
राजधर्मे
शक्तं त्रिदशराजानं
[[२०९]]
बालकाण्डे
शक्यं द्विषन्तो
[[१९८]]
उद्योगे
शक्रस्य कवचं
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
शङ्खप्रभाष्टा
[[२१३]]
वीतिहोत्रीये
शङ्ख मत्स्ये घने
[[४१८]]
आगस्त्य रत्नशास्त्र
शतद्वयकृते
[[४०७]]
उद्योगे
शतमखेन्दु
ज्योतिर्निबन्धे
शतमखेन्दु
[[९]]
"
शतसाहस्रघाती नि
[[१९२]]
उद्योगे
शतांगुलसमुत्सेधं
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
शनानि चत्वार्यददद्धयानां
[[४२३]]
सभापर्वणि
शत्रुर्मित्रमुखो
[[४४]]
उद्योगे
शत्रूगां कदनं
[[१९१]]
द्रोणपर्वणि
शत्रोः सहायमायतं
[[२१६]]
वीतिहोत्रीये
शब्दरूपरसस्पर्श
[[१६]]
भारते
शब्दस्पर्शा
"”
शमो दमस्तपः
[[३५३]]
गीतायां
शमो दमस्तपः
[[४५]]
शयानान्
[[८८]]
आदिपर्वणि
शरणं त्वा
[[४४१]]
वनपर्वणि२६२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
शरणं यामि
[[७८]]
आपद्धर्मे
शरणागतस्य
[[७९]]
आपद्धर्मे
शरणागतं
[[८०]]
श्येनकपोतीये
शरण्यं शरणं गत्वा
[[३८४]]
वनपर्वणि
शरभः
[[८३]]
आनुशासनिके
शरमयं बर्हिः
[[२२८]]
छान्दोग्यब्राह्मणे
शररूपा
[[२५६]]
हरिवंशे
शरवर्षण महता
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
शराः कुर्वन्ति
[[२२३]]
शरीरयात्रा
"
"
शरीरे मा च
[[७९]]
आपद्धर्मे
शलाकानखपातैश्च
[[१३३]]
हरिवंशे
शस्त्रवीर्य
[[१९२]]
उद्योगे
शस्त्रेण निधनं
[[१३९]]
शस्त्रेण निधनं
[[४०]]
स्त्रीपर्वणि
शस्त्रे पत्रैः
[[१६]]
राजधर्मे
शस्त्रैः पत्रैः
[[१४९]]
“}
शाणप्रायाणि
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
शान्तः
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
शालायां न
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
शालिस्तम्भे च शुक्तौ
[[४१८]]
आगस्त्य रत्नशास्त्रे
शाश्वतं
[[४५०]]
भारते
शाश्वतं धर्ममुत्सृज्य
[[३९०]]
द्रोणपर्वणि
शास्त्रान्तरे
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
शास्त्राय
कामन्दके
[[२६३]]
द्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
शिखिपिछ समाकारः
[[४१९]]
भारद्वाजस्मृतौ
शिबिरे शिबिरे
[[१८]]
उद्योगे
शिविरं स्थापयामास
[[१८]]
शिबिर्नाम्ना
[[४०७]]
शिरांसि नव
[[३०८]]
उत्तररामायणे
शिरो मृदित्वा च
[[३२५]]
कर्णपर्वणि
शिरोवक्षः पुच्छमुखपादा
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
शिलास्तंभ समा
[[१२५]]
प्राचीनाः
शिवाश्च वाशते
[[३०]]
उद्योगे
शिवां सुसीमां
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
शिवोऽपि शरणागतं
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
शिक्षितः
[[२१२]]
वीतिहोत्री ये
शीताङ्कदन्ताङ्कनहस्तरोम-
नखांबका
[[२१०]]
[[19]]
शीलं प्रधानं
*२४८
उद्योगे
शीलं संवसता ज्ञेयं
[[३३१]]
भारते
शुकतुण्ड समच्छायं
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
शुनीष्वपि
[[३०]]
मौसले
शुभगुणगणयुक्तं
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
शुभेन कर्मणा
[[३००]]
भारते
शुशुभे
[[४११]]
राजधर्मे
शुश्रूषते
[[३६०]]
"
शूद्रप्रायास्तथा
[[४३७]]
"”
शूद्रवृत्या
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
[[३६४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
शूद्रा
धर्म
[[४३४]]
वनपर्वणि
शूद्रा धर्म
[[४३८]]
कूर्मपुराणे
शूद्रा भैक्षण
[[४३९]]
शूद्रायां करणो
[[३७८]]
पूर्वतन्त्रे
शूद्राः परिचरिष्यन्ति
[[४३४]]
वनपर्वणि
शूरान्यजन संपन्न
[[६]]
राजधर्मे
शूरो वीरः
[[१४१]]
द्रोणपर्वणि
शूरो हि
[[२०४]]
राजधर्मे
शूला नीति
[[९]]
ज्योतिर्निबन्धे
शृङ्गाटमचन्द्रं
[[१८]]
कामन्दके
[[३५०]]
आदिपर्वणि
शेषश्च पन्नगश्रेष्ठः
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
शैव्यसुग्रीवयुक्तेन
[[१६३]]
वनपर्वणि
शैलैराक्रान्तदे हे
[[७७]]
विष्णुपुराणे
शोकस्थानसहस्राणि
[[३]]
स्त्रीपर्वणि
शोकोपहतः
[[१५९]]
द्रोणपर्वणि
शोचतो हि
[[३]]
AN
द्रोणपर्वणि
शोचत्यतीव
[[३६४]]
आश्रमवासिके
शोचन्ते व्यसने
[[३९]]
उद्योगे
शोणाङ्क वक्षो
[[२१०]]
वीतिहोत्री ये
शोणितोदा सुसंपूर्णा
[[२०२]]
राजधर्मे
शोभयेयुः
[[१२६]]
"
शौर्य तेजो
[[३५३]]
गीतायाम्
शौर्येणानेन
[[१६९]]
वनपर्वणि
[[२६५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
शौर्येणानेन
[[३८४]]
वनपर्वणि
शंके देवस्य
[[४८]]
द्रोणपर्वणि
शम्भोर्जटाकलापाच्च
[[१३७]]
विष्णुपुराणे
श्यामतोयसमच्छायं
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
श्यामस्थूलो
[[१४७]]
काशीखण्डे
श्येना गृध्राश्च
[[३०]]
मौसले
श्रद्दधानः
[[४५०]]
भारते
श्रद्दधानस्य
[[9]]
श्रद्धा नाम
[[१०९]]
आपस्तम्ब सूत्रं
श्रद्धापूतं
[[३१४]]
मनु
श्रद्धाविरहितं
[[३०८]]
गीतायां
श्रद्धास्यति यथा
[[५७]]
सुन्दरकाण्डे
श्रमेण
[[३७]]
राजधर्मे
श्राद्धानि पुरुषपात्रे
[[३१३]]
आश्रमवासिके
श्राद्धे दैवे च
[[४३२]]
वनपर्वणि
श्रान्तश्च श्रांतवाहश्च
[[२३२]]
द्रोणपर्वणि
श्रावयिष्यामि सर्वाणि
[[५७]]
सुन्दरकाण्डे
श्रावितस्त्वं
[[३४५]]
आश्वमेधिके
श्रियं तथाविधां
[[७४]]
सभापर्वणि
श्रीमतशितिकण्ठस्य
[[३८६]]
उत्तरकाण्डे
श्रीमतोऽस्य
[[३६४]]
आश्रमवासिके
श्रीवत्सो वक्षसि
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
श्रीवक्षको
[[२१५]]
ब्रह्मपुराणे
श्रुतवृत्तोपसंपन्नं
[[३३२]]
उद्योगे
D. Y. XXXIV
[[२६६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
श्रुतिपाठक वक्त्रेभ्यः
[[४४२]]
नैषधे
श्रुतेन तपसा
[[३२७]]
उद्योगे
श्रुत्वाऽऽश्चर्यमिदं
[[३६६]]
आश्रमवामिके
श्रुत्वा तस्य
[[४५५]]
विष्णुपुराणे
श्रुत्वा तु
[[३१५]]
आश्वमेधिके
श्रुत्वाऽध्यायं
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
श्रूयतामुत्तरं
[[७०]]
辎
श्रूयता कथयाम्येष
[[३३८]]
हरिवशे
विष्णुपुराणे
श्रूयतां नृपशार्दूल
[[३३६]]
1
शृङ्गदंष्ट्रिन खिव्याल
[[३१०]]
ब्रह्मपुराणे
शृणुयाद्यः
[[४४९]]
वनपर्वणि
श्रेण्यः प्रकृतयश्चैव
[[३९९]]
हरिवंशे
श्रेयान् स्वधर्मे
[[३५३]]
गीतायां
श्रेयो न जातु
[[१९२]]
उद्योगे
श्रोतव्यश्चैव
[[४४९]]
आदिपर्वणि
श्रोतारश्च
[[४३४]]
वनपर्वणि
श्रोतुमिच्छामि
[[७७]]
विष्णुपुराणे
श्रोत्रियस्य कदर्यस्य
[[३१४]]
मनुः
मोसवः
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
श्लोका न्याय मोक्षद्भिः
[[१०७]]
सौप्तिके
वशुरं बद्धनयना
[[३६४]]
आश्रमवासिके
श्वशुरं समनुज्ञाप्य
[[३६६]]
श्वतादिवर्णभेदेन
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
श्वेताः शोणाः
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
[[२६७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
श्वेताश्वस्य
[[२१३]]
ब्रह्मपुराणे
वोभावा मर्त्यस्य
[[७६]]
प
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
पडावाने
[[३५७]]
बनपर्वणि
षडिन्द्रियाण्युत
[[३५७]]
षड्वर्गमुत्सृजेदेनं
[[११३]]
कामन्दके
षडूविधं बलमादाय
[[५९]]
कालिदासः
स
स ऋभुः
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
स एव यज्ञायुधी
[[११०]]
आपस्तम्बसूत्रं
स एव दीपनाशाय
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
स एव धर्मविध्वंसी
[[११४]]
भारते
स एव मे
[[१२३]]
द्रोणपर्वणि
सकलशास्त्रार्थ
[[६४]]
राजधर्मे
स काममनवाप्य
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
स कीचकमपोवाहवातवेगेन
[[२१२]]
स्मृतिः
सकृत्स्नां पृथिवी
[[२३]]
मानवे
सक्तुयावकपाक्यानाम्
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
स गच्छेदभ्यनुज्ञातो
[[३७०]]
आश्वमेधिके
स गृहे गृहिणा
[[४४३]]
नैषधे
स घोषो
[[११४]]
गीतायां
सङ्गात्
स चापि जातिस्मरणात्प्रबोध. ३३९
[[३९४]]
[[91]]
विष्णुपुराणे
[[१६८]]
पद्यार्थी वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
स चापि
[[४५१]]
विष्णुपुराणे
सचिवं यः
[[६४]]
राजधर्मे
सचिवान् सप्र
[[६१]]
मानवे
स चेमं संकुल
[[४३५]]
सजीवाकृष्टिकष्टानि
[[४४५]]
नैषधे
सज्जमानो
[[११८]]
कामन्दके
सज्जोपकरणास्तिष्ठत्
[[१८]]
[[१]]
सञ्जयेदं
[[१४२]]
उद्योगे
सततं युक्तमनसं
[[६४]]
राजधर्मे
सतताहं
[[२२७]]
द्रोणपर्वणि
स तथैव
[[४०२]]
मनुः
स तत्र राजा तं
[[२५२]]
आश्वमेधिके
[[४४८]]
नैषधे
स तस्य वैश्वदेवान्ते
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
सतां मतिमतिक्रम्य
[[३९]]
उद्योगे
स तां मध्ये
[[२]]
सभापर्वणि
सतां मार्गेण
[[६७]]
कामन्दके
सतां मार्गेण
[[२४]]
"
सतां मार्गेण
[[१८६]]
"
सतां मार्गेण
[[११५]]
स तावदभिषेकान्ते
[[४२४]]
कालिदासः
स तां सादृश्य
[[३००]]
उद्योगे
सतां हि
[[८२]]
कालिदासः
स तु कोप
[[२९३]]
स्त्रीपर्वणि
[[२६९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
सतोषाश्नतो विप्रान्
[[४४६]]
नैषधे
स तेन कर्मणा
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
स तेन वरदानेन
[[३८६]]
सतोsपि दोषान्
[[६८]]
कामन्दके
सत्कृताश्व
[[४१५]]
सभापर्वणि
सत्कृतः संविभक्तोऽपि
[[४४]]
राजधर्मे
सत्यगर्भोत्तरीयं च
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
सत्यजित्प्रमुखैवीरै :
[[१०४]]
उद्योगे
सत्यमेवानुजानीम
[[१४५]]
वनपर्वणि
सत्यं ते
[[२५८]]
वनपर्वणि
सत्यं वदसि
[[२२१]]
द्रोणपर्वणि
सत्यं संक्षेप्स्यते
[[४३२]]
वनपर्वणि
सत्यधर्मरतः
[[४८७]]
उद्योगे
सत्यधर्मव्यपेतेन
eu
[[३]]
राजधर्मे
सत्यप्रतिज्ञे
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
सत्यप्रवृत्ताश्च
[[४३१]]
वनपर्वणि
सत्यवान
[[३५०]]
द्रोणपर्वणि
सत्यस्य चेह
वनपर्वणि
[[११]]
सत्यहान्या ततः
,"
सत्यं संक्षिप्यते
[[४३२]]
[[55]]
सत्यात्प्रच्यवमानानां
[[४३१]]
वनपर्वणि
सत्येन ते
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
सत्रेण ते
[[३५८]]
वनपर्वणि
सत्राजिते भगवता
[[३०६]]
विष्णुपुराणे
[[३७०]]
vara arti a
पुद संख्या
मूलग्रन्थनाम
स हि वर्तते
[[८१]]
मनुः
सत्त्व बुद्रयुपपन्नोऽपि
कामन्दके
सत्वायोत्थान
[[१४९]]
द्रोणपर्वणि
सत्यं
[[५६]]
राजधर्मे
सत्यं ददस्व माँ
[[४०५]]
उद्योगे
सत्यं रान
[[७९]]
आपद्धर्मे
सत्वं सात्वतमुख्याद्य
[[२८३]]
आरण्यके
सत्वां
९८ विष्णुपुराणे
सदत्वा
[[८०]]
आनुशासनिके
सदा धर्मबलीयस्त्वा
[[३२]]
कामन्दके
सदानृणमिमं
[[४०३]]
अयोध्याकाण्डे
स दास्यति
[[४०४]]
उद्योगे
सदा स्वेभ्यः
[[५८]]
कामन्दके
सदा हर्षश्व
[[१६]]
भारते
सदृशं कर्मणः
[[२३६]]
द्रोणपर्वणि
सदृशं राजशार्दूल
[[२९७]]
हरिवंशे
स दृष्टपरि
[[१३९]]
राजधर्मे
सदोपस्पर्शनाच्चास्य
[[३८३]]
वनपर्वणि
सदवृत्ती ज्ञानसम्पन्न
[[१५३]]
उद्योगे
स धर्मविजयी
[[४३५]]
वनपर्वणि
स धर्मविपुलं प्राप्य
[[१३६]]
पराशरः
स नरः सर्वकामांश्च
[[४५३]]
स्वर्गारोहण के
स नलेनार्जितान्
[[४४८]]
नैषधे
सन्नद्धो दीक्षितः
[[१३९]]
राजधर्मे
[[२७१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
सन्यासं रोचते
[[१२८]]
सभापर्वणि
सन्निपत्य तु
६.
आपद्धर्मे
सन्निपातावधूतैश्च
[[१३३]]
हरिवशे
सन्ध्यामुपासते
[[१३७]]
धर्मशास्त्र
स पपात
[[११३]]
विराटपर्वणि
स पार्श्वमशकगन्तुं न
[[४४३]]
इ
स पाण्डवजनान्वेषी
[[४४५]]
नैषधे
स पुत्रं निहतं
[[२५६]]
कर्णपर्वणि
सप्त ग्राम्या
[[३५७]]
वनपर्वणि
सप्तजन्मनि वैधव्य
[[११२]]
स्मृतिः
सप्तजन्म भवेत्
[[३३२]]
दक्षस्मृतिः
सप्तजन्म भवेद्रोगी
[[४१७]]
यमस्मृतिः
सप्तर्षयः
[[३५७]]
[[35]]
सप्तवर्षाष्ट
[[४३३]]
वनपर्वणि
सप्तहस्तो च्छितो
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
सप्तैते कथिता
[[४१८]]
भारद्वाजस्मृतौ
स प्रेत्य लभते
[[७९]]
आपद्धर्मे
सबला वृद्धा
[[३९९]]
हरिवंशे
सबलास्ते महीपाला
[[१३०]]
2,
सबला हृष्टमनसा
[[३९९]]
1)
स भवान्
[[४०४]]
उद्योगे
स भवाम्
[[१६७]]
द्रोणपर्वणि
स भवानस्तु नः
[[२५९]]
शरूपपर्वणि५७२
पद्यार्ध वाक्ये च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
सभाक्रान्तस्य
[[१२४]]
कामन्दके
सभार्यः प्रविविक्तेषु
[[२५१]]
आदिपर्वणि
सभापालाय तत्सर्व
[[१११]]
आदिपर्वणि
समन्तात्क्रोशमात्र
[[२२५]]
वनपर्वणि
स मन्त्रयित्वा
[[२१]]
भारते
समभ्यर्च्याच्युतं
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
समग्लौ त
[[४४६]]
नैषधे
स मया
[[५५]]
राजधर्मे
समये देशकाले
[[४०५]]
उद्योगे
समर्थमपि ते
[[१२३]]
J
समर्थो
[[३८४]]
वनपर्वणि
समस्त जगती
[[७६]]
विष्णुपुराणे
समस्तानां च कार्येषु
[[२४]]
कामन्दके
स महीमखिला
[[४४०]]
मानवे
समं तेजश्व
[[१७०]]
वनपर्वणि
समं तेजच
[[३८४]]
वनपर्वणि
समं विशालं
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
समं व्यूढेष्वनीकेषु
[[५६]]
भीष्मपर्वणि
समाक्रान्तस्य बलिना
[[२६]]
कामन्दके
समागतास्ताः
[[३६५]]
आश्रमवासिके
समाजग्मुस्तदा
[[३६६]]
,,
समाजोत्सव
राजधर्मे
स मातामहदोषेण
[[५५]]
विष्णुपुराणे
स मातामहदोषेण
[[२३५]]
1)
[[२७३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलमन्थनाम
समान पौरुषं
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
समाविशे
[[६]]
कामन्दके
समाश्रय समाचार
[[४३१]]
वनपर्वणि
समाह्वयन्तः कौन्तेय
[[४३२]]
"
स मुचतु
[[३३४]]
वनपर्वणि
समुत्सृज्याखिलं
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
समुद्रसेतुगमनं
[[३७६]]
पराशरमाधवीये
समृद्धमतिरम्यं
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
समेत्य सर्वे
[[११५]]
राजधर्मे
समे त्वं मातुलं
[[३७१]]
आश्वमेधिके
समे पृष्ट सजय
[[५]]
उद्योगे
समे प्रदेशे
[[११]]
कामन्दके
सम्यक् प्रचार
[[१८८]]
सम्यक् प्रचार
[[६७]]
सम्यक् सुसस्यं
[[११]]
"
सम्यङ्नीता
[[४४०]]
राजधर्मे
स यत्प्रमाणं
[[३५२]]
गीतायाम्
स यशः
[[४५१]]
आश्रमवासिके
स यशः प्राप्नुयालोके
[[३६६]]
[[17]]
स याति नरकं
[[४६]]
उद्योगे
स यूपस्तस्य
[[२०१]]
राजधर्मे
सरथाः सध्वजाचैव
[[३६६]]
आश्रमवासिके
सरस्वतीमीरय
[[३५५]]
बनपर्वणि
सरीसृपाश्च ये
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
D. Y. XXXV
[[२७४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
सर्प किन्नरभूतेभ्यो
[[३४२]]
वनपर्वणि
सर्पदर्शनं
[[२८]]
बोधायन गृह्ये
सर्व एव
[[११४]]
राजधर्मे
सर्व कल्याणसंयुक्तो
[[४५०]]
विष्णुपुराणे
सर्वकार्याणि
उमासंहिताया
सर्वं तन्नुदते
[[५५]]
वनपर्वणि
सर्वतेजोमयं
[[१३९]]
राजधर्मे
सर्वथा स्त्री
[[२३६]]
आपद्धर्मे
सर्वदेवमया
[[२१६]]
वीतिहोत्रीये
सर्वधर्मोपपन्नोऽयं
[[३९०]]
द्रोणपर्वणि
सर्वपापविनिर्मुक्तः
[[४५०]]
विष्णुपुराणे
सर्वपापविनिर्मुक्तो
[[४५५]]
[[9]]
सर्व प्रमुह्यते
[[११४]]
राजधर्मे
सर्वभूतानि
[[८१]]
सर्वभूतान्यभेदेन
[[३३३]]
आनुशासनिके विष्णुपुराणे
सर्वभूतेषु सर्वभूतेष्वविश्वस्तः
[[११४]]
भारते
[[19]]
सर्वमन्त्र
[[४३]]
आश्रमवासिके
सर्वमेतदपार्थ
[[३५४]]
वनपर्वणि
सर्वमेतदशेषेण
[[३६]]
कामन्दके
सर्वमेतदशेषेण
[[१९०]]
सर्वमेव क
[[४३५]]
विष्णुपुराणे
सर्वमेव वधिष्यामि
[[१५८]]
द्रोणपर्वणि
सर्वरक्षेष्वमी प
[[४१९]]
भारद्वाजस्मृतौ
[[२७५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
सर्वव्यापिन्
[[३५९]]
विष्णुपुराणे
सर्व संपत्समुदयं
५.
कामन्दके
सर्वसपत्समुदयं
[[६२]]
कामन्द के
सर्वस्य चोक्तं
[[७१]]
सर्वस्यापि हि
[[३३१]]
भट्टपादः
सर्वस्वारस्य यज्वानमेनं
[[४४७]]
नैषधे
सर्वाण्येनानि
[[३०९]]
वनपर्वणि
सर्वानेताननादृत्य
[[२०३]]
विराटपर्वणि
सर्वान् रागान्
[[२०]]
आपस्तम्बे
सर्वातिक्रान्तमर्याद
[[१३३]]
सभा र्वणि
सर्वार्थेषु रथी रक्ष्यः
[[२८३]]
आरण्यके
सर्वा रात्रिमध्ययनं
[[३५५]]
वनपर्वणि
सर्वे तस्याहता
[[३५३]]
मनुः
सर्वे भवन्तो
[[३६५]]
आश्रमवासिके
सर्व भासुरदेहास्ते
[[३६५]]
आश्रमवासिके
सर्वेभ्य एव
[[४३५]]
विष्णुपुराणे
सर्वे योधाः परं
[[२०१]]
राजधर्मे
सर्वे वर्णाः
[[२१३]]
ब्रह्मपुराणे
सर्वे शिलोच्चयाः
[[१२२]]
गौतमः
सर्वेषामिह
[[७६]]
मानवे
सर्वेषामेव
[[४३९]]
राजधर्मे
सर्वेषामेव
[[४३९]]
"
सर्वेषां तात
[[४९]]
उद्योगे
सर्वेषां तु
[[३१७]]
मनुः
[[२७६]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
सर्वेषां तु
[[५४]]
मनुः
सर्वेषां तु विशिष्टेन
[[२३]]
सर्वेष्वभिचरणीयेषु
[[२२८]]
आपस्तम्बः
सर्वस्वभावैर्दुष्टात्मा
[[२७१]]
कर्णपर्वणि
सर्वोपकरणैर्युक्ता
[[१८]]
उद्योगे
सर्वोपहारं
[[१२६]]
राजधर्मे
सर्वोपहारं
[[११]]
"
सर्वोपायैरुपायज्ञो
[[२६]]
भारते
सर्वोपायैर्हरिष्यन्ति
[[४३२]]
वनपर्वणि
सहि
[[६५]]
प्राचीना.
सर्व प्रतिष्ठितं
[[१४८]]
काशीखण्डे
सलज्जा गणिका
[[३२४]]
प्राचीनाः
स लोकगतितत्वज्ञो
[[३२]]
कामन्दके
सलोहितो जातरङ्ग
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
सविमलमति
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
सविमल मतिनुन्नमोहजालो
[[४५१]]
विष्णुविक्रमकामी
[[२०२]]
राजधर्मे
स विष्णुविक्रमकामि
[[३१३]]
[[99]]
सव्यप्रसृनजीवं
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
सव्यावर्तेः
[[२१५]]
"
सव्योरुः कामिनी
[[३४८]]
आदिपर्वणि
सप्तुमैच्छत्कुपितो
[[४४१]]
वनपर्वणि
सशल्यमभिवाद्याथ
[[८९]]
भीष्मपर्वणि
स शिलायां शिरः
[[७८]]
आपद्धर्मे
[[३७७]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
स शेते निहतो
[[१९२]]
भीष्मपर्वणि
स सन्निदधर्ती पश्यन्
[[४४३]]
नैषधे
ससर्ज रसपान
[[१८]]
उद्योगे
स सर्वत्र
[[४३५]]
वनपर्वणि
स सर्व सर्ववित्सर्वस्वरूपो
[[४५३]]
विष्णुपुराणे
स सुखी
[[४४९]]
स सुखी
ससुहृत्सानुजश्चैव
[[२९७]]
警告
स्वर्गारोहणिके
गदापर्वणि
स सख्ये निधनं
[[१३६]]
पराशरः
सस्यानि च
[[४३४]]
वनपर्वणि
सस्योपघातेन
[[११]]
कामन्दके
सहजं कर्म
[[३५३]]
गीतायाम्
सह तेनैव
[[१३७]]
राजधर्मे
सहतो ग्रसते
[[१७८]]
सौप्तिके
सहमित्रमसदबुद्धया
[[१४२]]
उद्योगे
सहमित्रम सबुद्ध्या
[[१९२]]
सहसा निःसृतो
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
सहसैवतु कार्याणामारंभो
[[१३३]]
सभापर्वणि
सहस्रनेत्राशनितुल्यवीर्य
[[२९१]]
कर्णपर्वणि
सहस्रमपि
[[६९]]
राजधर्मे
सहस्रं रथिनामेकमेष
[[१९२]]
उद्योगे
सहाय साधनोपायाः
[[२२]]
कामन्दके
सहितानि
[[८५]]
द्रोणपर्वणि
सहितो लोकपालैश्व
[[३३३]]
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
[[२७८]]
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
सहितः
[[१०४]]
उद्योगे
सहोपेत्याह
[[३७९]]
हरिवंशे
सागरानां मही
[[१३९]]
राजधर्मे
सांजलि प्रणति
[[७८]]
आपद्धर्मे
सादृप्रतोलीमाकारं
[[१८]]
कामन्दके
सा तु सौम्य
[[४४४]]
नैषधे
साषितं कृष्ण
[[९८]]
विष्णुपुरागे
साधु साध्विति
[[८३]]
किष्किन्धाकाण्डे
साध्वाचारा
[[३६६]]
आश्रमवासिके
सा पति
[[१४७]]
काशीखण्डे
साम तेषु
[[४७]]
कामन्दके
सामर्थ्य मात्मनो
[[१९६]]
द्रोणपर्वणि
सामादिदण्डपर्यन्तो नयो
[[९०]]
नीतिशास्त्रे
सामादिदण्डपर्यन्तं
[[३८]]
मनुः
सामादीनामुपायाना
[[२५]]
कामन्दके.
सामादीनामुपायानां
[[३८]]
राजधर्मे
सामानि सामगास्तव
[[२०१]]
"
साम्न उपायत्रयं
[[३८]]
मनु
सांपरायिक कल्पेन
[[५९]]
"
सांराज्यं तु
[[१२८]]
सायं प्रातश्व
[[४५]]
सभापर्वणि
आनुशासनिके
सारतो जगतः
[[१०४]]
उद्योगे
सारसाश्व
[[३०]]
भीष्मपर्वणि
सारासारवलं ज्ञातुं
[[१०३]]
उद्योगे
[[२७९]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
सारासाराणि
[[६]]
कामन्दके
सार्वभौमान्वयानां
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
साला वृकगणैश्चैव
[[१७८]]
सौप्तिके
साल्वबाणार्दिते
[[२८२]]
वनपर्वणि
साल्वमेवाभिदुद्राव
[[१३१]]
[[19]]
सास्य पूर्णाहुतिः
[[२०१]]
राजधर्मे
साहं त्वामभिप्रेक्ष्य
[[८८]]
आदिपर्वणि
साहित्यममृतं
[[४५०]]
भारते
साक्षिणो
[[३४९]]
वनपर्वणि
साक्षीव पुण्यपापेभ्यो
[[३३३]]
याज्ञवल्क्य स्मृतिः
सिक्त्वामृतेन
[[८]]
आपद्धर्मे
सितनीलादिभेदेन
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
सिते तालुनि
[[१४७]]
काशीखण्डे
सिन्धुराजेन
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
सिह्ननादेन
[[२५४]]
सिह्माविव सुसंक्रुद्रावा
[[१३३]]
सभापर्वणि
सिझः प्रसेनमवधीत्
[[३०६]]
विष्णुपुराणे
सीता लक्ष्मीर्भवान्
[[३३९]]
सीदन्ति चाग्निहोत्राणि
[[४३०]]
मनुः
सीदेत समरे
[[३२६]]
द्रोणपर्वणि
सीमन्ते वा
[[१४७]]
काशीखण्डे
सुकुमारक
[[३०६]]
विष्णुपुराणे
सुकृतं दुष्कृतं
[[३०४]]
स्मृति
सुखदो बाल्यकालो
[[१४७]]
काशीखण्डे
[[५८०]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
सुखमस्म्युषितः
[[१५२]]
उद्योगे
सुखमासादयिष्याम
[[१५७]]
स्वर्गारोह णिके
सुखस्य दुखस्य न
[[३२०]]
प्राचीनाः
सुखानि सह
[[२४८]]
उद्योगे
सुखं च दुःखं
[[७४]]
मोक्षधर्मे
सुखं स्वपन्ति
[[६८]]
सौप्तिके
सुघोरामापदं
[[३९]]
उद्योगे
सुचिरं पुरुषव्याघ्रस्तस्थौ
[[३२१]]
वनपर्वणि
सुजनीयो
[[६६]]
कामन्दके
सुजातयः श्रेणिमन्तः
[[४२३]]
सभापर्वणि
सुतारत्वं सुवृत्तत्वं
[[४२१]]
ब्रह्मपुराणे
सुतारत्वं सुवृत्तत्वं
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
सुदुर्लभं
[[३९०]]
द्रोणपर्वणि
सुदूरात्परिहर्तव्यैः
[[३१०]]
ब्रह्मपुराणे
सुनीथा
[[४४०]]
विष्णुपुराणे
सुनीथा नाम
[[२३५]]
सुनीथा नाम
[[१६१६५]]
[[59]]
सुप्तस्य शयने
[[४०१]]
हरिवंशे
सुप्तान् जघान
[[६०]]
सौप्तिके
सुप्रतीकान्यानां
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
सुभद्राहरणे हियमाणां
[[१११]]
आदिपर्वणि
सुमनोमोद के रनैर्हिरण्येन
[[४२४]]
राजधर्मे
सुमहत्यपि
[[११४]]
भारते
सुयोधनः सूक्ष्ममपि
[[१३५]]
उद्योगे
[[२८१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
सुरक्षितं सुगुनं
[[१२५]]
वनपर्वणि
सुरक्षितं
[[१६७]]
सुवर्णमणि रत्नादौ
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
सुशोधितासार विशुद्धमार्गो
[[११]]
कामन्दके
सुसूक्ष्ममपि भूतानाम्
[[३२३]]
उद्योगे
सुक्रुद्धोऽपि
[[३३०]]
आदिपर्वणि
सुसंरब्धोऽपि
[[३२८]]
उद्योगे
सुसंवृतं मन्त्रगृहं
[[२२]]
भारते
सुसहितो
[[३]]
राजधर्मे
सुस्थिरौ मधुवर्णाभ
[[२१३]]
वीतिहोत्रीये
सुस्वच्छ गोजलच्छायं
[[४२१]]
उत्पलपरिमले
सुस्वादुतोयप्रभवा हि
[[९४]]
प्राचीनाः
सूच्या वज्रेण
[[१०१]]
मनुः
सूदयिष्यन्ति
[[४३४]]
वनपर्वणि
सूर्यदा
[[१०४]]
उद्योगे
सूर्यस्याण्डकपाले
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
सूर्यस्याण्डकपाले
[[२०९]]
अन्यत्र
सूर्याचन्द्रमसौ
[[३८०]]
अभियुक्तः
सूक्ष्मरोमा तु
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
सेतुबन्वपथे मिक्षां
[[३७६]]
पराशरमाधवीये
सेतुमध्ये
[[३८२]]
कूर्मपुराणे
सेतुं दृष्ट्वा
[[३७६]]
पराशरमाaata
सेनानिवेशे संप्राप्ते
[[१७]]
राजधर्मे
सेनापतित्वं
[[२३६]]
द्रोणपर्वणि
D. Y. xxxvi२८२
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट - संख्या
मूलग्रन्थनाम
सेनापतिबलाध्यक्षौ
[[१२]]
मनुः
सेनापतित्व है
[[८२]]
उद्योगे
सेनापति
[[९५]]
सेनापति चाप्यथवा
[[१]]
कामन्दके
सेनापत्येन
[[२३६]]
द्रोणपर्वणि
सेनायामिति
[[१६]]
राजधर्मे
सेनासमुचयं
[[१२७]]
उद्योगे
सेनां प्रहर्षयन्
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
सेयं रत्नसमाकीर्णा
[[३२५]]
गदापर्वणि
सेवन्ते
[[४३८]]
कूर्मपुराणे
सेव मे द्विगुणा
[[४१३]]
द्रोणपर्वणि
सेवेथाः परमप्रीतो
[[१५९]]
,,
सैन्धवं धोऽस्मि हंतेति
[[८५]]
"
सैन्यस्य पुरतो
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
सैन्याय समयैः
[[२०१]]
राजधर्मे
सैन्यैकदेशे संनद्धः
[[१९]]
कामन्दके
सोऽग्निर्भवति
[[४०९]]
मनुः
सोदरेषु विशेषन्तु
[[१५३]]
उद्योगे
सोदर्य
[[४७]]
कामन्दके
सोऽपयामि
[[२८२]]
वनपर्वणि
सोऽपश्यः सहसायान्तं
[[६०]]
सौप्तिके
सोsपसव्यं चमूं
[[१८६]]
वनपर्वणि
सोऽपि सिद्धिमवाप्नोति
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
सोऽपि
[[४९]]
माधवीये
[[२८३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूल ग्रन्थनाम
सोत्रवीदस्मै वै पितरौ
[[२२६]]
तैत्तिरीयश्रुतिः
सोमदत्तप्रभृतयः
[[३६४]]
आश्रमवासिके
सोमो गन्धवश्चापि
[[३४८]]
स्कान्दे
सोऽयं मम
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
सोयं वै
[[३२५]]
गदापर्वणि
सोऽल्पकालस्य
[[३९०]]
द्रोणपर्वणे
सोऽश्वमेधो
[[५६]]
राजधर्मे
सोऽहमेकमपत्यं
[[४०५]]
उद्योगे
सोऽहं द्रोणं
[[१७८]]
गदागि
सोऽहं न गन्ता
[[३३७]]
विष्ट पुराणे
सोऽहं प्रतिगृहीप्यामि
[[४०७]]
उद्य गे
सोऽहमागस्करः
[[५५]]
राजधर्मे
सोऽहं स
[[३३९]]
विष्णु पुराणे
सौगंधिको मरालः
[[४२०]]
उत्पत्परिम
सौते किं
[[२८२]]
वनपर्वणि
सौभद्रवधसन्तप्ता
[[३६४]]
आश्रमवासिके
सौमदत्ति
[[१७८]]
गदापर्वणि
सौम्यतां चैव
[[९६]]
आनुशासनिके
संकल्पपूर्वकम्
[[३४३]]
सर्वज्ञानमुनिः
संकरस्य च
[[३५२]]
गीतायाम्
संख्यामात्रं फलं
[[३८]]
नीतिशास्त्रे
संग्रामयज्ञः
[[१३९]]
राजधर्मे
संग्राम मृत्युं
[[१३८]]
देवीमाहात्म्ये
संग्रामे वाजिनो
[[२१६]]
वीतिहोत्रीये
[[२८४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
संग्रामे
[[२०१]]
राजध
संचयानेवमादीनां
[[१२६]]
राजधर्मे
संतर्जन च
[[९१]]
कामन्दके
संतिष्ठस्व महाबाहो
[[१५७]]
स्वर्गारोह णिके
संध्याभिमुखमायान्ति
[[३०]]
उद्योगे
संनाहकर्म कुशलो
[[२११]]
वीतिहोत्री ये
संनियम्य
[[२९९]]
मनुः
संनिवर्त
[[२८२]]
वनपर्वणि
संपतन्ति नगाग्रेषु
[[३०]]
मौसले
संपत्तौ च विपत्तौ
[[९६]]
प्राचीनाः
संपदो
[[१२४]]
कामन्दके
संपूजितो यः
[[२९१]]
कर्णपर्वणि
संपूज्य
[[३८२]]
हरिवंशे
संपूर्णमुत्थां बाहुभ्यां
[[१३३]]
सभापर्वणि
संपूर्ण विंशतिनखः
[[२१२]]
वीतिहोत्रीये
संप्राप्ता दर्शनं
[[३००]]
उद्योगे
संप्राप्तः शिशुपालवे
[[३४१]]
संभाव्यं गोषु
[[४५]]
विष्णुपुराणे
विदुरनीतौ
संभाव्यं चापलं
"
संभूतः संभलग्रामे
[[४३५]]
梦梦
वनपर्वणि
संभूय सुखमेधन्ते
[[२५०]]
उद्योगे
संभोजनं संकथनं
[[२४८]]
,,
संभोज्य
[[१४५]]
वनपर्वणि
संमुखीनश्च
[[१३]]
समरसारे
[[२८५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
संयावपायसादीनि
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
संरक्ष्यमाणं
[[३९५]]
आश्वमेधिके
संवत्सरं
[[३५७]]
वनपर्वणि
सवर्धनं प्रधानानां
[[१८८]]
कामन्दके
संवर्धयन्तश्च
[[२०६]]
कर्णपर्वणि
संवासिभ्यो बल
[[६४]]
कामन्दके
संविशेच
[[४०९]]
मनुः
सशयो जायते
[[१३३]]
सभापर्वणि
सशोधयेत्तथा
[[१२६]]
राजधमें
संशोध्य विविधं
[[५९]]
मलुः
संश्रवे मधुरं
[[५७]]
सुन्दरकाण्डे
संस्थानेषु
[[७]]
राजधर्मे
संहतान्
[[१२]]
मनुः
संहर्ता
[[३०३]]
स्त्रीपर्वणि
संहृष्टरोमा
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
सक्षेत्रस्य हि
४ ३५
वनपर्वणि
संक्षेपादिति
[[१९१]]
कामन्दके
सक्षेपादिति सद्वृत्तं
[[९५]]
5,
सांतानिकादयो वा ते
[[१०५]]
विष्णुपुराणे
स्कन्धे दोय
[[१३२]]
सभापर्वणि
स्कन्धावार निवेशज्ञः
[[१८]]
कामन्दके
स्तुता तेन
[[४५५]]
विष्णुपुराणे
स्तूयमानं
[[३७९]]
द्रोणपर्वणि
स्तेनः प्रकीर्णकेशो
[[९२]]
गौतमो
[[१८६]]
auri arti a
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
स्त्रियश्चैव
[[४३]]
मानवे
स्त्रियो राजकुलेयाश्च
[[३२९]]
विराटपर्वणि
स्त्रियं प्रति तथा
[[४४३]]
नैषधे
स्त्रियः स्वप्नेषु
[[३०]]
मौसले
स्त्रीणां रूप
[[४३५]]
विष्णुपुराणे
स्त्रीपुंनपुंसकं वज्र
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
स्त्रीप्रेक्षणालम्भने
[[३३०]]
गौतमः
स्त्रीभिषण्ड
[[३]]
कामन्दके
स्त्रीग्लेच्छव्यथितःप्रश्चान्
[[४३]]
मानवे
स्त्रीवदेव बिभयैतां
[[२२४]]
द्रोणपर्वणि
स्त्रीव्यवाय निवृत्तस्य
[[३७]]
वाहटे
स्त्री सहस्राण्यनेकानि
[[१८०]]
विष्णुपुराणे
स्त्र्याय कर्म
[[९]]
रत्नमालायाम्
स्थविरा बालमनयो
[[४३३]]
वनपर्वणि
स्थानभ्रंशं न
[[४५०]]
विष्णुपुराणे
स्थानं युद्धं च
[[१२]]
मनु’
स्थानं समुदयं
[[६१]]
मानवे
स्थापयामास
[[३८२]]
कूर्मपुराणे
स्थापयेत्तत्र
[[५४]]
मनुः
स्थापयेत्तत्र तद्वश्यं
[[३१७]]
[[29]]
स्थितस्तेन
[[३३६]]
विष्णुपुराणे
स्थूलग्रीवा
[[१४७]]
काशीखण्डे
स्थूलबिन्दु हनुवंशः
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
स्थूलमूर्धा
[[१४७]]
काशीखण्डे
[[२८७]]
पद्यार्ध वाक्यं व
पुट - संख्या
मूलग्रन्थनाम
स्नातकं घातकं
[[४४४]]
नैषधे
स्नातॄणां तिलकैर्मेने
[[४४३]]
स्नानप्रियः
[[२११]]
वीतिहोत्रीये
स्नानं दानं
[[३८२]]
कूर्मपुराणे
स्निग्धवालधिदन्तौष्ठः
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
स्निग्वताऽस्फुटितत्वं
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
स्निग्धता ऽस्फुटितत्वं च
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
स्निग्धमत्रणकं
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
स्नुषाभिः
[[१७८]]
गदापर्वणि
स्नेह रागापनयनं
[[९१]]
कामन्दके,
स्पर्धतं
[[८२]]
उद्योगे
स्पृष्टो नखभिसा
[[१०५]]
विष्णुपुराणे
स्पृष्ट्वा नाकंपयत्कृष्णः
[[१७६]]
द्रोणपर्वणि
स्मरणादेव
[[३८२]]
कूर्म पुराणे
स्मरेद्धि
[[३९७]]
वनपर्वणि
स्मृतिस्तत्परतार्थेषु
[[२३]]
कामन्दके
स्मृते सकलकल्याणभाजनं
[[४५४]]
विष्णुपुराणे
स्मृत्वा च
[[३२५]]
कर्णपर्वणि
स्मृत्वा धर्मं च
[[२७६]]
罗婆
स्यालाद्या
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
स्वकर्मणा
[[३५३]]
गीतायां
स्वकर्मनिरतश्शुद्धि
स्वगुणाविष्कृतो
[[७५]]
प्राचीनाः
स्वाकरात्मसम
[[१३]]
मुहूर्तमाण्डे
[[२८८]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट-संख्या
मूलग्रन्थनाम
स्वजातिगुणसपन्नाः
[[८३]]
आनुशासनिके
स्वधर्ममनुतिष्ठाम
[[१४५]]
वनपर्वणि
स्वधर्ममनुपश्यन्तो
[[१३९]]
उद्योगे
स्वधर्मस्थाः क्रियावन्तो
[[४३१]]
वनपर्वणि
स्वधर्माद्धि
[[५०]]
आरण्यके
स्वधर्माद्धि
[[५१]]
स्वपोषणपराः
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
स्वप्नान्तेऽप्यथ
[[३८५]]
द्रोणपर्वणि
स्वप्नोऽन्यगेहवासश्च
[[३२९]]
मनु’
स्वबाहुवीर्याद्रुमये
[[२७३]]
कर्णपर्वणि
स्वभावनियतं
[[३५३]]
गीतायां
स्वभावात्कूर
[[४३३]]
वनपर्वणि
स्वभावाद्या
[[४१३]]
द्रोणपर्वणि
स्वभुवं पुर प्रदेशे
[[१३]]
लल्लः
स्वमन्यथा
[[१५]]
तोडरानन्दे
स्वमित्रं तत्र न
[[४४४]]
नैषधे
स्वयोनिं मानयत्येष
२ ३५
आनुशासनिके
स्वयंग्राहा भविष्यन्ति
[[४३२]]
वनपर्वणि
खयंभो ब्रूहि
[[११७]]
कर्णपर्वणि
खयं युद्धापयद्राजा
[[१३४]]
द्रोणपर्वणि
स्वर्गद्वारं
[[२३६]]
सभापर्वणि
स्वर्गस्य लोकस्य
[[३०९]]
आदिपर्वणि
स्वर्ग च
[[११७]]
कर्णपर्वणि
स्वर्गापवर्ग
२७ विष्णुपुराणे
[[३८९]]
पद्यार्ध वाक्य च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
खल्पवीर्यबलाः
[[४३२]]
वनपर्वणि
स्वल्पेऽप्यकृते
[[४६]]
उद्योगे
स्वल्पोऽपि नार्थः
[[१६]]
रत्नमालायां
स्वल्पोम्बुवृष्टिः
[[४३७]]
विष्णुपुराणे
स्वविद्विषा स्वयं
[[४४५]]
नैषधे
स्ववृत्तियवनादीनां
[[६८]]
कामन्दके
स्वस्ति तेऽद्य
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
स्वस्ति तेस्त्वेकपादेभ्यो
[[15]]
स्वस्था मुहूर्ता
[[१३]]
होरामकरन्दे
स्वाधीनं
[[३५४]]
अयोध्याकाण्डे
स्वाध्याययुक्ता
[[३६६]]
आश्रमवामिके
स्वाभिप्रायकृतं
[[३०९]]
स्मृतिः
स्वामित्वहेतु
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
स्वामिनो मातरं
[[२१६]]
ब्रह्मपुराणे
स्वामि सत्कारयुक्तानि
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
स्वाहाकारवषट्कारौ
[[४५]]
आनुशासनिके
स्वाहायां च
[[४०५]]
उद्योगे
स्वाहास्वधाराची
[[२२२]]
द्रोणपर्वणि
स्वेद्यमामज्वर
[[२५]]
प्राचीनाः
स्वेषु बन्धुषु कस्साधुः
[[२४५]]
उद्योगे
स्वे कर्मण्यभिरतः
[[३५३]]
गीताया
स्वैराचारास्तु
[[४३३]]
वनपर्वणि
एवं राजेव
[[३३९]]
विष्णुपुराणे
स्वं स्वं वर्ग
[[१४]]
बराहसंहिताया
D. x. xxxvii
[[२९०]]
पद्यार्ध वाक्य च
पुट- संख्या
मूलग्रन्थनाम
ह
हतज्ञातिः
[[३०३]]
स्त्रीपर्वणि
हतनागमहानकाः
[[२०२]]
राजधर्मे
हत प्रवीरा
[[१४९]]
द्रोणपर्वणि
हतमित्रा हतबला
[[२३५]]
उद्योगे
हतस्य
[[२५८]]
वनपर्वणि
हतस्य कर्तुं
[[३१४]]
हरिवशे
हृतस्य कर्तुमिच्छन्ति
[[१४२]]
राजधर्मे
हतस्य कर्तुमिच्छन्ति
[[३६२]]
"
हतस्य कर्तुमिच्छन्ति
[[३१६]]
भारते
हता विवर्णा
[[१४]]
वराहसहितायां
हते तु भीष्मे
[[८२]]
आनुशासनिके
ते तु
उद्योगे
हते भीष्मे हते
[[१८१]]
शल्यपर्वणि
हते युधिष्ठिरे
[[२३७]]
द्रोणपर्वणि
हतैरेतैरहत्वा
आदिपर्वणि
इतोऽपि लभते
[[२८७]]
स्त्रीपर्वणि
हतो भीष्म.
[[१९३]]
भीष्मपर्वणि
हतो वा
[[२८७]]
गीतायां
हतो वा
[[२७१]]
[[1]]
हत्वा कर्णे रणे
[[३७३]]
कर्णपर्वणि
हत्वा बहूनपि
[[१४७]]
काशीखण्डे
हत्वा संभक्षयिष्यामि
[[२०८]]
द्रोणपर्वणि
हत्बैनान्
[[३४२]]
उत्तरकाण्डे
[[२९१]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुटसंख्या
मूलग्रन्थनाम
हन्यतां हन्यतां
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
हन्यमानानि गात्राणि
[[२०४]]
राजध में
हन्यामह
[[१९२]]
उद्योगे
हन्युः स्वं
[[१४]]
वराहसंहितायाम्
हयानां चन्द्रशुत्राणां
[[४०४]]
उद्योगे
हयांश्चकार निर्देशनुभ
[[२२४]]
द्रोगपर्वणि
हरिणस्येव
[[१२४]]
काम के
हरिणस्येव सिन
[[२६]]
警察
हरिद्वर्ण गुरु
[[४२०]]
उत्पलपरिमले
हरियैथैकः
[[३८१]]
कालिदासः
हशे हरिर्धनं
[[४२७]]
भारते
हर्यश्वं पृथिवी
[[४०५]]
उगे
हर्षाद्रयाद्वा
[[४९]]
हर्षो योधगणः
[[१४९]]
भीष्मपर्वणि
हविर्धानं तु तस्याहुः
+
[[२०१]]
राजधर्मे
हविर्धानं स्ववाहिन्यः
[[२०२]]
"
हविषा परिणामोऽयं
[[४४१]]
विष्णुपुराणे
हसति
[[४३९]]
राजधर्मे
हस्तनक्षत्रस्व
[[८]]
ज्योतिर्निबन्धे
हस्ताभ्यां
[[२०९]]
वीतिहोत्रीये
हस्तिदन्तयुनः खड्गः
[[२०१]]
राजधर्मे
हस्तिनोऽश्वाश्च
[[१२५]]
[[11]]
हस्तिनो लब्धं
[[१८]]
कामन्दके१९३
पथार्ध वाक्यं च
पुर- संख्या
मूलग्रन्थनाम
हस्तो हस्तं
[[४३२]]
मनपर्वणि
हातात हा
[[४३५]]
梦梦
हारिणो
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
हाहाकृतमभूत्सर्य
[[२८३]]
वनपर्वणि
हाहा कृता
[[४३३]]
[[11]]
हा हा भीमेति
[[२९३]]
स्त्रीपर्वणि
हितानुबन्धसहितं कार्यं
[[१८८]]
वनपर्वणि
हितानुबन्धसहितं
[[१३४]]
कामन्दके
हितानुबन्धसहितं
[[१८५]]
हरिवशे
हिनस्ति बलवान्
[[१२४]]
कामन्दके
हिनस्ति बलवान्
[[२६]]
हिरण्यकशिपोः
[[७३]]
विष्णुपुराणे
हिरण्यकशिपुत्वे
[[३४१]]
हिरण्यगर्भेण यथा
[[२२३]]
द्रोणपर्वणि
हिंसागवीं मखे
[[४४४]]
नैषधे
हीरक्षीरशशाङ्कशङ्खरजन
[[२१४]]
ब्रह्मपुराणे
हुत्वानि
[[२७]]
मनु
हुत्वा तस्मिन्
[[१३८]]
राजधर्मे
हृत धीष्ट प्रहरणैः
[[१८०]]
विष्णुपुराणे
हृदये वागस्तीक्ष्णो
[[४७]]
कामन्दके
हृष्टवान् स द्विजं
[[४४६]]
नैषधे
हृष्टः प्रमुदितः
[[३५०]]
आदिपर्वणि
हृष्टः प्रमुदितश्चापि
[[३७४]]
आदिपर्वणि
हृष्टापदाना विक्रान्तास्त्वया
[[३७१]]
भारते
[[२९३]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
हृष्टा प्रमुदिता
[[३९९]]
हरिवंशे
हृष्टे भवति सा
[[७८]]
आपद्धर्मे
हेमच्छायं शिरोवृत्तं
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
हेमच्छायं शिरोवृत्तं
[[४२१]]
उत्पलपरिमले
हेमरक्तं गुरु
[[४२२]]
ब्रह्मपुराणे
हे हे शालिनि महे
[[३३७]]
विष्णुपुराणे
होमशेषी भवत्सोमयुजस्तान्
[[४४६]]
नैषधे
होमादध्वर
[[११९]]
ज्योतिषिके
हंति नित्यं क्षमा
[[१९७]]
उद्योगे
हंति नित्यं
[[१९०]]
हंतुं युधि
[[१३६]]
उत्तररामायणे
हृस्वा रोमयुता
[[१४७]]
काशीखण्डे
स्वे श्रीक्षणस्थूलं
[[२१०]]
वीतिहोत्रीये
स्वोऽल्पकायः
[[३५६]]
वनपर्वणि
ह्रादि श्वेतं लघु
[[४१९]]
उत्पलपरिमले
क्ष
क्षणविध्वंसिकायेस्मिन्
[[२८७]]
पराशर
क्षणान्मुख्ये
[[२१६]]
वीतिहोत्रीये
क्षणेन यांत्येव हि
[[१३६]]
पराशरः
क्षणेनान्तर्हिताचैव
[[३६५]]
आश्रमवासिके
क्षतं च
[[८१]]
आनुशासनिके
क्षत्रधर्मपराः
[[३६५]]
आश्रमवासिके
क्षत्रधर्मे स्थितो
[[१३९]]
राजधर्मे
क्षत्रियस्य
[[५३]]
वनपर्वणि
[[२१९४]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट संख्या
मूलग्रन्थनाम
क्षत्रियाणां च
[[१४०]]
राजधर्मे
क्षत्रियास्ते
[[२९३]]
स्त्रीपर्वणि
क्षत्रियोऽसि
[[३२५]]
उद्योगे
क्षत्रियोऽसि
[[५३]]
क्षन्तुमर्हति तत्सर्व
[[३१]]
विराटपर्वणि
क्षपणार्थी सदीक्षस्य
[[४४५]]
नैपधे
क्षपयिष्यन्ति
[[१०४]]
उद्योगे
क्षपयेयमहं
[[१९२]]
"
क्षमावान्निरमर्षो
[[४]]
क्षमं चेन्मन्यसे
[[१८५]]
द्रोणपर्वणि
क्षयामपास्य
[[६५]]
प्राचीनाः
क्षयं नीतं कुलं
[[३६४]]
आश्रमवासिके
क्षितावास्तां
[[२३०]]
द्रोणपर्वणि
क्षितिसमभिवर्तित्वात्
[[१५६]]
हरिवंशे
क्षिप्तामिषीकां काकस्य
[[३७८]]
सुन्दरकाण्डे
क्षिप्रं स बध्यते
[[५९]]
आपद्धर्मे
क्षीणकर्मा
[[३६७]]
भारते
क्षीणक्षीरां निराजीव्यां
[[३७२]]
कामन्दके
क्षीरप्रदान
[[४३६]]
विष्णुपुराणे
क्षीरसागरात्
[[३९०]]
कादम्बय
क्षीरार्णवस्तु नाद्यापि
[[९६]]
प्राचीनाः
क्षीरेणात्मगतोदकाय हि
[[१३५]]
[[59]]
क्षुत्तृष्णे देहधर्माख्ये
[[३३७]]
क्षुत्पिपासा
[[३८५]]
विष्णुपुराणे द्रोणपर्वणि
[[२९५]]
पद्यार्ध वाक्यं च
पुट- संख्या
मूलधन्धनाम
क्षुत्क्षामकण्ठमायान्तं
[[३३८]]
विष्णुपुराणे
क्षुद्यस्य तस्य
[[३३७]]
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं
गीतायां
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं
[[१४५]]
गीतायाम्
क्षेत्रस्थेपु
[[११]]
राजधर्मे
क्षेत्रस्थेषु च
[[१२५]]
"
क्षेपण मुष्टिमिव
[[१३३]]
हरिवंशे
क्षेमं यशो
[[१०]]
रत्नमालायाम्
क्षेमं सुभिक्षमारोग्यं
[[४३५]]
वनपर्वणि
क्ष्वेलिनास्फोटित रवैर्भेधैः
[[१३०]]
हरिवंशे
11 ft. 11
धर्माकृतानुस्मृतानां प्रमाणग्रन्थानां अथवा ग्रन्थकर्तॄणां नामानुक्रमणिका ॥
अप्पय्यदीक्षितः
तोडरानन्दः
अभियुक्ताः
दक्षस्मृतिः
अमरः
देवरहस्यम्
आगस्त्यरत्नशास्त्रम्
देवीमाहात्म्यम्
आपस्तम्बसूत्रम्
द्वादशमञ्जरी
आरण्यकं
धर्मशास्त्रम्
आश्वलायनसूत्रम्
निघण्टुः
उत्तरमीमांसा
निर्णयसिन्धुः
उत्पलपरिमलं
नीतिशास्त्रम्
उमासंहिता
नृसिंह्मपुराणम्
उशना
नैषधम्
ऋग्वेदः
न्यायः
कठवल्ली
कादम्बरी
कामन्दकनीतिसारः
कालिदासः
काशीखण्डः
कर्मपुराणम्
कौषीतकी ब्राह्मणम्
पराशर माघवीयम्
परिमलम्
पाद्मपुराणम्
पारक्षुद्रशाखा
पुराणसारः पूर्वतन्त्रम्
प्रजापति वचनम् प्राचीनाः
बृहत्कथा
गारुड पुराणम्
गौतमस्मृतिः
छान्दोग्यब्राह्मणम्
बोधायन गृह्यम्
छान्दोग्यभाष्यम्
बोधायन सूत्र
ज्योतिर्निबन्धम्
ब्रह्मपुराणम्
ज्योतिषम्
ज्योतिषरत्नमाला
भट्टपादाः
भट्टभास्करीयम्
तैत्तिरीय श्रुतिः तोटकाचार्यः
भारतम्
आदिपर्व
आनुशासनिक पर्व आपद्धर्मः
आश्रमवासिक पर्व
आश्वमेतिक पर्व
उद्योग पर्व
ऐषीक पर्व
कर्णपर्व
गदापर्व
गीता
द्रोणपर्व
भीष्मपर्व
मोक्षधर्मः
मार्कण्डेय पुराणम् मुहूर्त मार्ताण्डम् यमस्मृतिः
याज्ञवल्क्यस्मृतिः
योगशास्त्रम्
योगसूत्रम्
रामायणम्
बालकाण्डम् अयोध्याकाण्डम्
किष्किन्धाकाण्डम्
सुन्दरकाण्डम्
उत्तरकाण्डम्
मौसल पर्व
ललः
राजधर्मः
वराहसंहिता
लुब्धकपोतीयम्
वाग्भट
वनपर्व
वाहटम्
विदुरनीतिः
विवाह वृन्दावनम्
विराटपर्व
विष्णुधर्मोत्तरम्
शल्यपर्व
शांतिपर्व
विष्णुपुराणम् वीतिहोत्रीयम्
श्येनकपोतीयम्
व्यासः
सभापर्व
सावित्र्युपाख्यानम्
शङ्खस्मृतिः
श्रुतिः
सौप्तिकपर्व
सौभवधः
समरसारम् सर्वज्ञात्ममुनिः
स्त्रीपर्व
स्कान्दम्
स्वर्गारोहणपर्व
स्मृतिसंग्रहम्
भारद्वाजस्मृतिः
हरिवंशम्
मत्स्य पुराणम्
हारीतस्मृतिः
मनुस्मृतिः
होरामकरन्दम्