MADRAS GOVERNMENT ORIENTAL SERIES
published under the autTHORITY
OF THE
GOVERNMENT OF MADRAS
GENERAL EDITOR :
T. CHANDRASEKHARAN, M. A., L. T.,
Curator, Government Oriental Manuscripts Library, Madras
No. LXIII
॥ धर्माकूतम् ॥
(सुन्दरकाण्डः) १००
TANJORE SARASWATI MAHAL SERIES NO. 29.
DHARMAKUTAM
AN ENCYCLOPEDIC COMMENTARY ON
SRIMAD RAMAYANA
(SUNDARAKANDA)
BY
TRYAMBAKA MAKHIN
Critically Edited with Introduction
BY
T. CHANDRASEKHARAN, M. A., L. T., Curator, Government Oriental Manuscripts Library,
Madras.
PUBLISHED BY
SRI, S. GOPALAN, B. A., B. L., Hony, Secretary for the Administrative Committee T. M. S. S. Mahal Library, Tanjore. ·
[[1951]]
PRINTED AT THE
SRI VANI VILAS PRESS, SRIRANGAM,
INTRODUCTION.
The Government of Madras took up for consideration the question of publication of the various manuscripts in different languages on subjects like Philosophy, Medicine, Scienee, etc., early in May, 1948. Important Manuscripts Libraries in the Madras Presidency were requested to send a list of unpublished manuscripts with them for favour of being considered by the Government for publication. The Honorary Secretary of the Tanjore Maharaja Serfoji’s Sarasvathi Mahal Library, Tanjore, alone complied with this request. This list as well as a similar list of unpublished manuscripts in the Government Oriental Manuscripts Library, Madras, were carefully examined and a tentative selection of manuscripts suitable for publication was made. The Government in their Memorandum No. 31918/48-10. Education, dated 1-4-1949, constituted an Expert Com. mittee with the Curator of the Government Oriental Manuscripts Library, Madras, as the Secretary, for the final selection of manuscripts suitable for printing and for estimating the cost of publication,
The following are the members of the Committee:-

Sri T. M. Narayanaswami Pillai, M. A., B.L.
R. P. Sethu Pillai, B.A., B,L.

C, M. Ramachandra Chettiar, B.A, B.L. R. Krishnamoorthy, (Kalki).
5. Dr. N. Venkataramanayya, M.A., Ph. D.
6. Sri M. Ramanuja Rao Naidu, H. A.
V. Prabhakara Sastri.
7.
8.
*9.
10.
11.
N. Venkata Rao.
H. Sesha Ayyangar.
Masthi Venkatesa Ayyangar.
M. Mariappa Bhat, K.a., LT.
12. Dr. C. Achyuta Menon, B-A., Ph. D.
[[14]]
$
15.
[[17]]
18.
*
20.
21.
f t
I
C. Kunvan Raja, M.A., D. rhil.
A Sinkaran. MA. Ph.D.. L T.
P. Rama Suvri
S. K. Ramanatha Sa-tri.
Dr. M. Atul Haq M.A.. D.Phil., (Oxon.) Afzul-ut-Clima Hakim Khader Ahamed.
P. D Joshi.
S. Gopalan, B.A…. B.L,
T. Chandrasekharan. M.A., L.T.
The member of the Committee formed into SubCommittees for the various languages. Sanskrit, Tamil, Telugu, Kannada, Malaya. Manrath and Islamie language-. They net during the month of May 1949, at Madras and at l’anjore to examine the manuscripts and make a selection. The recommendations of the Committee were accepted by the Government in G. O, No. Mis, 2745 Education, dated 31-8-1944. and they decided to call these publicationthe MADRAS GOVERNMENT ORIENTAL SERIES," and appointed the Curator, Government Oriental Manuscripts Library, Madras, as the General Editor of the publications.
The following manuscripts have been taken up for publication during the year 1944—-50 :—
“A” From the Government Oriental Manuscripts Library, Madras.
TAMIL

KAPPAL SATTIRAM.
ANUBHAVA VAIDYA MURAI.
ATTANAKOLAHALAM.
UPADESA KANDAM.
OOLAN PURVA PATTAYAM.
iii
KONGA DESA RAJAKKAL.

SIVAJNANA DIPAM.
SADASIVA RUPAM, with commentary.
TELUGU
SANGITARATNAKARAMU.
1.
2.
AUSADA YOGAMULU.
3.
VAIDYA NIGHANTU.
4.
DHANURVIDYA VILASAMU.
5.
YOGA DARSANAVISAYAMU.
6.
1.
[[2]]
3.
4.
5.
1.
KHADGA LAKSANA SIROMANI.
SANSKRIT
VISANARAYANIYAM.
BHARGAVA NADIKA.
HARIHARACATURANGAM.
BRAHMASUTRA VRTTI MITAKSARE. NYAYA SIDDHANTA TATVA MRTAM.
MALAYALAM
GARBHA CIKITSA.
2.
a.
VASTULAKSANAM
b.
SILPASASTRAM.
c.
SILPAVISAYAM.
3.
MAHASARAM.
4.
5.
I.
KANAKKUSARA
KRIYAKRAMAM,
KANNADA
LOKOPAKARA.
2. RATTAMATA.
3.
4.
DIKSABODHE.
ASVASASTRAM.
5. ÂUSADAGALU,
b. VAIDYAVIŞAYA.
iv
6. SANGITARATNAKARA.
7. SUPASASTRA,
ISLAMIC LANGUAGES

JAMIL-ALASHYA
TIBBE–FARIDI
3 TAHQIQ-AL-BUHRAN.
4- SAFINAT-AL-NAJAT.
“B” From the Tanjore Maharaja Serfoji’s Sarasvathi Mahal Library, Tanjore.
TAMIL
SABABENDRAVAIDYA MURAI. (Diabetes,)
Do.
AGASTIYAR

(E, N & T)
KONKANASARAKKU VAIPPU.
5. TIRUCHITRAMBALAKKOVAIYAR
6. KALACAKRAM
7. TALASAMUDRAM
*.
9.
10.
11.
BHARATANATYAM.
(with Padavurai)
a. PANDIKELI VILASA NATAKAM b. PURURAVACAKRAVARTI.
NATAKAM
MADANA SUNDARA VILASA
NATAKAM,
d. PERCY MACQUEEN’S COLLEC-
TION in the Madras University Library, on Folklore.
RAMAIYAN AMMANAI.
TAMIL PADALKAL
including Pattinathar Venba and Vannanka।
TELUGU

KAMANDAKANITISARAMU.
[[2]]
TALADASAPRANAPRADIPIKA.
a. RAGHUNATHA NAYAKA
ABHYUDAYAMU.
b. RAJAGOPALAVILASAMU.
RAMAYANAMU by Katta Varadaraju.

MAHRATHI
NATYASASTRA SANGRAHA.
2. a. BOOK OF KNOWLEDGE.
b. FOLK SONGS.
c. DORA DARUN VENI PADDHATI. d. ASVASA CATULA DUMANI. 3. a. PRATAPASIMHENDRA VIJAYA
PRABANDHA.
4.
b. SARABHENDRA TIRTHA VALI. c. LAVANI.
DEVENDRA KURAVANJI.
5. BHAKTA VILASA.
6.
SLOKA BADDHA RAMAYANA.
SANSKRIT

ASVASASTRA with Tricolour illustrations.
RAJAMRGANKA,

CIKITSAMRTASAGARA AYURVEDAMAHODADHI.
5. GITA GOVINDA ABHINAYA.
6. a.
7.
COLACAMPU.
b. SAHENDRA VILASA
DHARMAKUTAM-Sundara Kanda.
8. JATAKASARA.
[[9]]
VISNUTATVANIRNAYA VYAKHYA,
10. SANGITA DARPANA.
11.
BIJAPALLAVA.
It is hoped that the publication of most of the important manuscripts will be completed within the next four years.
Some of the manuscripts taken up for publication are represented by single copies in the Library and consequently the mistakes that are found in them could not be corrected by comparing them with other copies. The editors nave, however, tried their best to suggest correct readings. The wrong readings are given in round brackets and correct readings have been suggested in square brackets. When different readings are found. they have been given in the footnotes except in the case of a few hooks in which the correct readings have been given in the footnote or incorporated in the text itself,
The Government of Madras have to be thanked for financing the entire scheme of publication although there is a drive for economy in all the departments. My thanks are due to the members of the Expert Committee who spared no pains in selecting the manuscripts for publication. I have also to thank the various editors, who are experts in their own field, for readily consenting to edit the manuscripts and see them through the Press. The various Presses that have co-operated in printing the manuscripts in the best manner possible also deserve my thanks for the patience exhibited by them in carrying out the corrections made in the proofs.
Govt. Orienta।
Manuscripts Library,
Madras.
T. CHANDRASEKHARAN,
General Editor,
Madras Govt. Oriental Series.
PREFACE.
“DHARMAKUTAM” is a commentary on SRIMAD Ramayana of VALMIKI. Although there are numerous commentaries on the Epic, this commentary is quite a unique production in as much as it deals exhaustively with all questions that may possibly arise from a study of the great Poem. It is more in the nature of an Encyclopaedia than a mere commentary on the Epic, and it is one of the many rich legacies of learning left by the Maharatta regime in Tanjore.
It was written about the year 1719 A. D., at the instance of Raja Sertoji I (1711–1728), by TRIAMBAKA MAKHIN, the Minister of his court. Triambaka was the second son of Gangadhara Adhwari, the Minister of Ekoji Rajah (1667-1683), the founder of the Maharatta dynasty of Tanjore. The King had 3 sons, Shahji, Serfoji and Tulajaji who ruled after him in succession. The Minister also had 3 sons Narasimha, Triambaka and Bhagavanta, of whom the first two succeeded their father, one after the other as Minister of the state. During the last days of Ekoji, our author Triambaka was appointed minister of Shahji, which office he filled under him, and under his successor Serfoji I. The extraordinary munificence of Shahji to learned men, which earned forli
him the name of BHOJA OF TANJORE, must be ascribed in part to the wholesome influence of his Minister, TRIAMBAKA.
This commentary is called “Dharmakutam”, which means that it is a commentary elucidating the express and implied references to Dharma or ‘Righteous Conduct’, in the Ramayana. The author has rightly pointed out that though there have been several commentaries on the Ramayana, most of them have confined themselves to the explanation of difficult passages in general, while a few others have sought to find support for particular religious cults in the great epic; but none has dealt with the ethical aspect of this work, which after all appeals most to the general reader.
The author has therefore discussed every question relating to Dharma that occurs directly or indirectly throughout the epic. It must be borne in mind that though the word “Dharma” can be loosely translated as “ethics”, still its proper significance includes “all means which are ordained by Scriptures and Seers for the attainment of real happiness here and hereafter”, This interpretation has brought within the commentator’s province many questions of religious ritual and philosophy, nay, every subject pertaining to our culture, that happens to be referred to expressly or even by remote implication in the Epic. And it is a noteworthy feature of this commentary that every subject taken up for discussion is dealt with fully and thoroughly, supported by quotations from all available sources. In the result the author has
ili
actually produced a remarkable encyclopaedia dealing with all subjects pertaining to our national culture; and the work is thus an extraordinary production by a versatile genius deeply learned in all arts and sciences.
The only manuscripts of the work are to be found in the Saraswathi Mahal Library. The Publication of this work from the Mss. of this library was taken up by Sri Vani Vilas Press, Srirangam some 30 years ago. But it stopped with BALAKANDA, Ayodhyakanda, and a portion of· ARANYAKANDA The present publication is of the SUNDARAKANDA.
The name SUNDARAKANDA, has been variously interpreted. The more widely accepted interpretation is that ‘SUNDARA’ is one of the names of HANUMAN and the Kanda mainly dealing with his exploits is called SUNDARAKANDA. The author of the present commentary however gives another interpretation and justifies it by his commentary. According to him, the Kanda is called Sundara because it is beautiful, and many of the most beautiful descriptions of Ramayana are to be found in this Kanda. Following this view, the author has dealt exhaustively with ALANKARA SASTRA, or the Science of Literary Beauty in his commentary. Other subjects are not left out and are dealt with as exhaustively in their proper places. We hope to publish the other Kandas also in course of time.
The work has been ably edited with an introduction by Sri T. Chandrasekharan, M.A., L.T., Curator, Govern-
iv
ment Oriental Manuscripts Library, Madras, who is the General Editor of this series. Our thanks are due to him for his valuable services.
We are thankful to the Government of Madras for their liberal grants which have enabled us to publish this and other valuable manuscripts of this Library.
Saraswati Mahal, Library
S. GOPALAN,
TANJORE.
February 1951
Honorary Secretary.
முன்னுரை
இவ்வெளியீட்டில் தஞ்சை மஹாராஷ்டிர மன்னர் களாகிய சாஹாஜி (1684-1711) சரபோஜி i (1711 to 1728) இவ்விருவரிடமும் மந்திரியாக இருந்த ஸகலகலா பண்டிதராகிய த்ரியம்பகமகி என்பவரால் எழுதப்பட்ட ஸ்ரீமத் ராமாயண வ்யாக்யானமாகிய தர்மாகூதம் என்ற நூலின் ஸுபந்தரகாண்டப்பகுதி அடங்கியுள்ளது. இதன் ஆசிரியர் தனது விரிவுரையில் இராமாயணத்திலுள்ள தர்மஸம்பந்தமான சர்ச்சைகளை ஐயந்திரிபற விளக்க வேண்டும், என்பதையே தமது நோக்கமாகக்கொண்டு இந்நூலுக்கு தர்மாகூதம் என்கிற பெயரை இட்டுள்ளார். தர்மாகூதம் என்னும் தொகைநிலைத்தொடருக்குத் ‘தர்மத்திலேயே இராமாயணத்துக்கு முக்கியமான தாத் பர்யம் என்பதை விளக்கும் நூல்’ என்பது பொருள். தர்மம் என்றால் நமக்கும் பிறருக்கும், இம்மையிலும் மறுமையிலும் உயர்வைக் கொடுக்கும் ஒழுக்கமுறை என்று பொருள் கூறலாம். இப்பொருளைத் தழுவி எழுதப் பட்ட இந்நூலில் வைதிக லௌகிக கர்மாக்கள் யாவும் விசாரிக்கப்படுகின்றன.
நமது வாழ்க்கைக்கு இன்றி யமையாத கலைகளும் ஏனைய விஞ்ஞானம் முதலிய சாஸ் திரங்களும், தார்மிகமான வாழ்க்கை முறையின் ஓர் பகுதியாகையால் அவைகளும் இதில் செவ்வனே விவரிக் கப்படுகின்றன. இந்நூலில் ஓர் தனிப்பெருமை என்ன வெனில், எடுத்துக்கொள்ளப்படும் ஒவ்வொரு விஷயமும் ஸாங்கோபாங்கமாக மேற்கோள்களுடன் விரித்துரைக்கப்
படுகிறது என்பதாகும். முடிவில் இந்நூலாசிரியர் இந்நூ லில் ஓர் கலைக்களஞ்சியத்தையே உருவாக்கியிருக்கிறார்.
ஸுந்தரகாண்டம் என்னும் பெயருக்குப்பலர் பல விதமாகப் பொருள் கூறுகின்றனர். இராமாயணக் கதைக்குள் மிகவும் அழகியதான ‘அங்குளீயக (கணை யாழி) வருத்தாந்தம்’ இந்தக்காண்டத்தில் வர்ணிக்கப் படுவதால் இதற்கு ஸுந்தர (அழகிய) காண்டம் என்று பெயர் இடப்பட்டது என்பர் ஒருசாரார். இந்நூலாசிரியர் ஸுந்தரகாண்டம் என்
என்ற சொற்றொடருக்கு அழகிய காண்டம் என்று பொருள் கூறி, மிகவும் அழகிய வர்ண னைகள் நிறைந்திருப்பதால் இக்காண்டத்திற்கு இப்பெயர் இடப்பட்டது என்று தீர்மானம் செய்திருக்கிறார். அதை அனுசரித்தே இவருடைய விரிவுரையில் அலங்கார சாஸ்திரத்தை நன்றாய் விளக்கியுள்ளார்.
தர்மாகூதத்தின் பிரதிகள் ஸரஸ்வதிமஹால் நூல் நிலயத்தில் உள்ளவைகளைத்தவிர, வேறு எங்கும் கிடைக்க வில்லை. இவ்விரிவுரையை அச்சிடுவதென ஸ்ரீரங்கம் ஸ்ரீ வாணீ விலாஸ் அச்சகத்தார் சுமார் 30 ஆண்டுகட்கு முன்பே தொடங்கினர். ஆனால் பாலகாண்டம் அயோத்யா காண்டம், இவற்றோடு அப்பதிப்பு நின்றுவிட்டது. இப் போது அச்சிடப்பட்டிருப்பது சுந்தரகாண்டம். மற்ற காண்டங்களும் நாளடைவில் பிரசுரிக்கப்படும்..
இந்நூலை ஓர் அரிய முகவுரையுடன் பதிப்பித்துக் கொடுத்த சென்னைக் கீழ்த்திசை நூல் நிலயத்தின் நிர்வா ஹகரும், இந்நூல் உள்பட சென்னை அரசாங்கக் கீழ்த்தி சைக்கலை வெளியீடுகளின் பொதுப்பதிப்பாசிரியருமாகிய ஸ்ரீ.டி.சந்திரசேகரன் எம்.ஏ.எல்.டி. அவர்களுக்கு எங்கள் நன்றி எப்பொழுதும் உரித்தாகும்.
இந்நூலையும், இது போன்ற பல அரிய நூல்களையும் ஸரஸ்வதிமஹால் நூல்நிலயத்திலிருந்து வெளியிடுவதற் குத் தாராளமாக நிதி உதவி செய்துவரும் சென்னை அரசாங்கத்தார் அவர்களுக்கு நாங்கள் எப்பொழுதும் கடமைப்பட்டுள்ளோம்.
ஸரஸ்வதிமஹால்
நூல் நிலயம்
தஞ்சை 1951
எஸ். கோபாலன்
கௌரவ காரியதர்சி
i i
INTRODUCTION
It is well known that the Ramayanam was composed by the venerable sage Valmiki describing in 24,000 verses the life history of Sri Ramachandra. This majestic poem has been commented upon by a number of scholars mainly for the purpose of explaining the words and ideas, making clear what has been suggested, reconciling the apparently contradictory statements and interpreting the Kavya as extolling Siva or Vishnu. But till now no one has attempted to explain the work from the standpoint of Dharma. To satisfy this longfelt need, at the instance of the scholarly king Sarabhoji of Tanjore, Tryambaka Makhi wrote the commentary called Dharmakutam, selecting only a few important verses of the Ramayana. The author himself says:
’ रामस्यास्य चरित्रवर्णनपरं रामायणाख्यं महा-
काव्यं यत्प्रथमः कविर्व्यरचयत्पुण्यं पुमर्थप्रदम् । तस्यैतस्य चिरन्तनास्वपि महाव्याख्यास्वनुद्भावितं
भावं कंचिदसूचयद्विमलधीः श्रीत्र्यम्बकाख्यो मखी ॥ ॥
‘प्राचीनैः कविभिर्न धर्मपरता रामायणस्येरिता
सेयं सम्प्रति वर्ण्यतामिति मुहुः सम्प्रेरितेनादरात् ।

Tanjore Descriptive Catalogue, Page 6683
verse 4
[[2]]
विद्वद्भिस्तदनुग्रहेण शरभक्ष्माभृत्कटाक्षेण च
व्याख्या त्र्यम्बकयज्वना विरचिता विस्पष्टधर्माशया ॥ ‘2
It may be argued that the Ramayana is intended only to describe the achievements of Sri Ramachandra, and it is far fetched to weave the ideas of Dharma into the work. But when various statements in the Ramayana itself are carefully examined, it will not be difficult to come to the conclusion that the Ramayana is intended mainly to illustrate the practice of Dharma as observed by Sri Ramachandra.
:
’ धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च ‘3’ रक्षिता स्वस्य धर्मस्य 4 रामो विग्रहवान्धर्मः ‘5’ यस्मिन्न चलते धर्मो यो धर्मान्नातिवर्तते । ‘6 चातुर्वण्यं च लोकेऽस्मिन्स्वे स्वे धर्मे नियोक्ष्यति । ‘7’ विद्धि मामृषिभिस्तुल्यं केवलं धर्ममास्थितम् । ’ 8 ’ धर्मात्मा सत्यसन्धा रामो दाशरथिर्यदि । ’ 9 ’ लोकानां त्वं परो धर्मः ’ 10 etc,
Sri Krishna proclaims in the Bhagavadgita ’ यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत ।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥
Ibid Verse 7
Ramayana (M, L. J. Press Edition) I—i—2 4. Ibid I-i-14
Ibid Ill - xxxvii - 13
Ibid VI-xxviii—19
Ibid I-i-96
Ibid II-xix-20 9. Ibid VI—xci—73 10. Ibid VIcxx - 15
परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥ ’ 11
From this, does it not become clear that Vishnu’s Avatara as Sri Rama is for the establishment of Dharma by the removal of the wicked and the protection of the good? We all know that what was observed by Rama is Dharma and Adharma is what was practised by Ravana and that Rama is himself a Dharmatma and acting as a guide for others to follow the path of Dharma.
The Ramayana is regarded as a restatement of the Veda itself and is also intended to amplify the ideas of the Veda through illustrations.
‘वेदः
प्राचेतसादासीत्साक्षाद्रामायणात्मना । ’ 12
[[5]]
‘पुण्यं वेदैश्च संमितम् । 13
‘वेदोपबृंहणार्थाय तावग्राहयत प्रभुः । ’ 14
Veda is the root cause of Dharma and it is itself
rooted in Dharma.
‘बेदोऽखिलो धर्ममूलम् । ’ 15
‘वेदों धर्ममूलम् । ’ 16
Bhagavad Gita-IV-7 & &
Ramayana-Page 4, Verse 12
Ibid I—i—98
Ibid 1-iv-6
Manu Smriti (Nirnayasagar Edition) I—6
Gautama Dharma Sutra (Mysore Edition) I+1
The same idea is given by Sri Jaimini in the Mimamsa Sutras
चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः । ’ 17
’ तस्य ज्ञानमुपदेशः । ’ 18
[[16]]
Hence it can be stated without any fear of contradiction that the main purpose of the Ramayana is to give a clear exposition of the Dharma.
The nature of Dharma itself is given differently
by different authorities.
चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः । ’ " अलौकिक श्रेयस्साघनं
धर्मः, " 19 etc.
But all these different statements lay emphasis upon Dharma being the cause of the attainment of Moksha,
What are the Pramanas for Dharma? They are 4 in number. The Vedas, the Law codes, the Practice and Mental satisfaction.
‘वेदः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियमात्मनः । एतच्चतुर्विधं प्राहुः साक्षाद्धर्मस्य लक्षणम् ॥ ’ 20
’ वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम् । आचारश्चैव साधूनामात्मनस्तुष्टिरेव च ॥ ’ 21
Purva Mimamsa Sutra I-i-2 18. Ibid I-i-5
19, Ibid 1-i-2

Manu Smriti II-12
21.
Ibid II - 6’वेदो धर्ममूलं ’ ’ तद्विदां च स्मृतिशीले । 22
’ धर्मज्ञसमयः प्रमाणम् ’ ’ वेदाश्च ।’ 23
Of these four Pramanas, the Veda does not derive its authority from any other source i.e., it is auto-authoritative.
‘धर्मं जिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः ।
’ तस्माच्छाखं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ
’ अर्थो हि नैकः कृतयोऽप्यनन्ता
नैका स्मृतिर्यद्वचनं प्रमाणम् ।
धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां
॥
तस्माच्छ्रुतिर्नः परमं प्रमाणम् ॥ ‘]
• 24
।
, 25
The next in order of authority is Smriti whose authority is based upon the Veda. When there is contradiction between two statements in the Smriti, then both must be regarded as authoritative and the contradictory statements should be regarded as giving an option to the people
श्रुतिद्वैधं तु यत्र स्यात्तत्र धर्मावुभौ स्मृतौ : 26
’ तुल्यबलविरोधे विकल्पः । ’ 27
22. Gautama Dharma Sutra (Mysore Edn. I - 1 & 2 23. Apastamba Dharma Sutra (Mysore Edition)
24. Manu Smriti II - 13
25. Bhagavad Gita XVI-24
26. Manu Smriti II - 14
27. Gautama Dharma Sutra 1-6
I-i-2 & 3
But when there is contradiction between Sruti and Smriti, the former will prevail as it is अपौरुषेय
C
[[6]]
श्रुतिस्मृत्योर्विरोधे तु श्रुतिरेव गरीयसी ।
अविरोधे सदा कार्य स्मार्त वैदिकवत्सदा ॥ ’ 28

विरोधे त्वनपेक्षं स्यादसति ह्यनुमानम । 29
•
’ विप्रतिषेधे श्रुतिलक्षणं बलीयः । ’ 30
The Dharmas as expounded in the Vedas, appear to be different in different places and much is made about this apparent lack of uniformity to refute the authoritative nature of the Vedas. The following are some of the instances about which there is no hard and fast rule. Eating in the company of a woman or a person who is not a Upanita or what is left after being eaten by others, marriage alliance with the children of uncle, the sale of wool, the drink of liquor, the profession of a soldier, eating fish, travel over the seas etc., are regarded as Dharma by some and as Adharma by others. Again there is discrepancy in the duration of the performance of certain religious acts, Brahmacharya, penance etc, ranging from 10 years to a few days. Similarly there is difference in respect of the Adhikaris, Avastha, Varna and Ashramam. But it must be understood that the ancient seers have given their own interpretation of the Dharma as found in the Vedas to suit to the various climes, times, persons
28. Kullukabhatta’s commentary on Manusmriti II-13 29. Purva Mimamsa Sutra – 3
30. Apastamba Dharma Sutra I-xxx-9
[[7]]
conditions, castes and professions. The poet Kalidasa has said ’ श्रुतेरिवार्थ स्मृतिरन्वगच्छत् ’ 31
[‘अर्थोऽपि नैकः श्रुतयोऽप्यनन्ता
नैका च शाखा किमिह प्रमाणम् ।
धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां
महर्षयो येन गताः स पन्थाः ॥ ’ ]
‘]
Hence the difference must be understood not as a fundamental discrepancy in the teachings of the Vedas but as different adaptations suited for various purposes as suggested by the ancient sages.
The next in the order of authority is सदाचार or good conduct. This idea is stated clearly in the following verse :
‘अर्थोऽपि नैकः स्मृतयोऽप्यनन्ता
नैको मुनिर्यस्य मतं प्रमाणम ।
धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां
महाजमो येन गतः स पन्थाः ॥ ’ ]
This is two fold : आचार and शील
आचारः कम्बलवत्कलाद्याचाररूपः
’ शीलं ब्रह्मण्यतादिरूपम ’
"
‘ब्रह्मण्यतादि च ब्रह्मण्यता देवपितृभक्तता सौम्यता अपरो-
प्रतापिता अनसूयता मृदुता अपारुष्यं मित्रता प्रियवादित्वं कृतज्ञता
31. Raghuvamsa II –2
插
[[8]]
शरण्यता कारुण्यं प्रशान्तिश्चेति त्रयोदशविधं शीलम् 1 32
Achara and Sila are regarded as one and the same by some as evidenced by the following Sutra of Gautama:
‘वेदो धर्ममूलम् । तद्विदां च स्मृतिशीले ।’ 33
When there is conflict between Smriti and Achara, Smriti alone should be followed :
’ स्मृतेर्वेदाविरोधे तु परित्यागो यथा भवेत् ।
तथैव लौकिकाचारं स्मृतिबाधात्परित्यजेत् ॥ ’ 34
Lastly comes one’s own Mental Satisfaction. In the absence of clear directions in Srati, Smriti and Achara, one’s own mind must guide a person in the course of action.
’ सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः । ’ 35
[’ अर्थोऽपि नैकः सुकृतो विभिन्ना
नैको हि सन् यस्य कृतिः प्रमाणम् ।
धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहाया-
मार्यां मतिर्यत्र गता स पन्थाः ॥ ’ ]
Because Bodhayana has said ‘उपदिष्टये धर्मः प्रतिवेदम् ।’ 36
32. Manu Smriti, Page, 30, Kulluka Bhatta’s
33.
commentary on II-6
Gautama Dharmasutra 1-1 & 2
34. Katyayana
35. Sakuntalam (Kales’ Edition) I-20 38. Bodhayana Dharma Sutra, 1-i-i
F
iv
‘zmat fødter: 1’ 37 ‘adier: fargom: 38 it should not be regarded that is not authoritative; the word
आत्मतुष्टि शिष्टागम ‘includes’ आत्मतुष्टि also,
In as much as Dharma has been propounded by the Vedas, Smritis and Itihasas, where is the necessity for a Kavya like the Ramayana to repeat the same? On the other hand, it has been ordained enquir वर्जयेत्’ and hence the Kavya which comes under the rule of prohibition cannot be expected to teach Dharma. To meet this objection, the following reply is given: It has been established by all the Alankarikas that the prohibition ’ काव्यालापांश्च वर्जयेत्’ applies only to the literature written by poets of very low order and to the works in which the hero or heroine is a base person. They have gone even to the extent of saying
’ काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवेतरक्षतये ।
सद्यः परनिर्वृतये … ॥ ’ 39
The Mahakavyas written by great poets are regarded as explaining the scope of the four-fold gis by narrating the life history of the ideal heroes and the heroines. Nay, the Kavyas are given the status equal to that of Smriti. Kumarila Bhatta has quoted from Kalidasa even as he has quoted from any other Smriti in support of his views.
37. Ibid l-i-3
38. Ibid I-i–4
39, Kavyaprakasa (Nirnayasagar Edition) I-2
[[10]]
’ सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः ! 40
The repetition of the ideas contained in the Vedas does not in any way minimise the authority of the Kavyas. The Vedas command a person to do or not to do things.
’ सत्यं वद । धर्म चर । स्वाध्यायान्मा प्रमदः । मातृदेवो भव । पितृदेवो भव । आचार्यदेवो भव । अतिथिदेवो भव ।’ 41
The Puranas advise a person to do a thing explaining the pros and cons of such actions even as a friend will do; but the Kavyas persuade a person in an attractive manner ’like the beloved to do the same thing.
‘यद्वेदात्प्रभुसंमिताद्धिगतं शब्दप्रधानाचिरं
यच्चार्थप्रवणात्पुराणवचनादिष्टं सुहृत्संमितात् । कान्तासंमितया यया सरसतामापाद्य काव्यश्रिया
कर्तव्ये कुतुकी बुधो विरचितस्तस्यै स्पृहां कुर्महे ॥ 42
Mammata has said
[[6]]
कान्तासंमिततयोपदेशयुजे ’ 43
Following this last method to expound Dharma and Adharma, the sage Valmiki has written the poem Ramayana, in which the characters of Sri Rama, Sita and others are intended to illustrate the practice of
40. Sakuntalam I-20
41. Taittiriya Upanishat ( Anandashrama Edition)
Page 32
Page 4 Verse 8
42. Prataparudriyam (Balamanorama Edition)
43. Kavyaprakasa I - 2
[[11]]
Dharma and the characters of Ravana, Kumbhakarna and others are intended to give a picture of Adharma and its fruits. He learnt the story through the divine sage Narada and by the grace of Brahma he has given a clear idea of Dharma and Adharma as taught in the Vedas and illustrated them by the life history of Sri Rama, Sita and Ravana. Hence the poem is known by three names -Ramayanam, Sitacharitam aenaftá #ga’ 44 Dasasirovadham ’ दशशिरसा वधं निशामयध्वम् 45.
’
፡
One may raise the objection that Dharma alone should be taught in the Kavyas which follow the Sruti and Smriti and Adharma should not be taught in them. But the teachings of Sruti and Smriti are not confined to Dharma alone. Adharma also is referred to in them as one that has to be avoided. Hence in the text
अथातो धर्मजिज्ञासा । ’ 46 ’ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ।’ 47 ’ वेदो धर्ममूलम् ।‘48 ‘वेदोऽखिलो धर्ममूलम् ।’ 49 Akara is regarded eliptical and Veda is held equally as an authority on Adharma and Abrahma, and this is in keeping with the teachings of the Vedas. If Dharma alone forms the keynote of the Vedas, then all the text of the Vedas should be only in the form of Vidhi or injunctions and they should not assume the form of Nishedhas by which
44. Ramayana I-iv-7
45. Ibid 1-ii-43
46. Purva Mimamsa Sutra I—i—]
47. Brahma Sutra I-i-1
48. Gautama Dharma Sutra ।—I
49. Manu Smriti II-6
[[12]]
the practice of Adharma is eschewed. Sri Sankara Bhagavatpada has therefore said
“ शारीरं वाचिकं मानसं च कर्म श्रुतिस्मृतिसिद्धं धर्मा- स्वम्, यद्विषया जिज्ञासा ‘अथातो धर्मजिज्ञासा ’ इति सूत्रिता । अधर्मोऽपि हिंसादिः प्रतिषेधचोदनालक्षणत्वाविज्ञास्यः परिहा- राय " 50
Badarayana in his Sutra ‘अशुद्धमिति चेन्न शब्दात् । 51 has stated that though the deeds ordained by the Veda are Asuddhas on account of the torture of animals they are not so, as the criterion to decide it is whether it has been ordained by the Vedas in the form of Sabda i.e., whether a Nishedha Sruti exists in support of it, and not the human mind which is not competent to judge what is Dharma and Adharma. In this connection, the following observations of the Bhashyakara may be quoted with advantage
’ शास्त्रहेतुत्वाद्धर्माधर्मविज्ञानस्य । अयं धर्मोऽयमधर्म इति शास्त्रमेव विज्ञाने करणम्, अतीन्द्रियत्वात्तयोः, अनियत- देशकालनिमित्तत्वाच्च । यस्मिन् देशे काले निमित्ते च यो धर्मो- ऽनुष्ठीयते स एव देशकालनिमित्तान्तरेषु अधर्मो भवति । तेन शास्त्राrते धर्माधर्मविषयं विज्ञानं न कस्यचिदस्ति । 52
"
Hence just as Dharma is taught in Vedas to be observed, Adharma also is taught to be avoided.
50. Brahma Sutra (Nirnaya Sagar Editon ) Page 70,
Sankara’s Commentary on 1-1-4
51.
Ibid 111-i-25
52. Ibid Page 620, Sankara’s Commentary on
111-1-25
Dharma is two fold:
[[18]]
fur based on activity and fuafumau based on renunciation. In the commentary of Bhagavadgita Sri Sankara Bhagavatpada says
’ स भगवान् सवेदं जगत्तस्य च स्थितिं चिकीर्षुर्मरीच्या- दीन सृष्ट्वा प्रजापतीन्प्रवृत्तिलक्षणं धर्मं ग्राहयामास वेदोक्तम् । ततोऽन्यांश्च सनकसनन्दनादीनुत्पाद्य निवृत्तिलक्षणं धर्मं ज्ञान- वैराग्यलक्षणं ग्राहयामास । द्विविधो हि वेदोक्तो धर्मः ; प्रवृत्ति- लक्षणो निवृत्तिलक्षणश्च 53
,
The Dharma based on action as ordained in the Karmakanda of the Vedas helps one to reap fruits in the other world and this is conveyed to us both as Vidhi and Nishedha. Smrti itself says that we should conquer this world by giving birth to a son, the world of Pitrs by our actions, and the world of Gods by learning.
‘पुत्रेणैवायं लोको जय्यः । कर्मणा पितृलोकः । विद्यया देवलोकः । ‘54
The Nivrttilaksana Dharma is taught in the Jnanakanda which ordains us to avoid all passions and practise austerity. Though there is this difference between the teachings of the Purva Kanda and Uttara Kanda of the Vedas, it should be understood that the purport of the Vedas is renunciation on account of the following Srutis :
Tr
53. Bhagavad Gita Bhashya of Sankara,
(Sri Vani Vilas Edition) Page, 1
54. Brihadaranyakopanishat (Anandashrama Edn.);
Page 230 & 231, I-v—16
[[14]]
’ सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति तपांसि सर्वाणि च यद्वदन्ति ।
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं सम्प्रहेण
ब्रवीम्योमित्येतत् ॥ ’ 55
’ तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसानाशकेन । 56
[[3]]
Some regard that Valmiki’s aim is to teach Pravrittilaksana Dharma in the Ramayana and that the Nivrttilakshana Dharma is taught only in the Yoga Vasishtha. But this view is not quite correct as the Alankarikas attribute Chaturvargaphalas to the Mahakavya and Moksha which is the fruit of Nivrttilakshana Dharma forms one of the Chaturvargaphalas. Hence the story of Rama and others in the Ramayana is intended to teach Dharma and Adharma in an easy but effective manner.
The work “DHARMAKUTA” now published explains clearly this intention of tne poet, namely, to explain the various aspects of Dharma and Adharma with suitable illustrations. The author himself says
’ अभिप्रायं धर्मे विशदयति वाल्मीकिवचसा-
मिदं प्रेक्षावन्तः सरसमभिनन्दन्तु दयया ॥’ 57
All the verses in the Ramayana are not commented upon in this work. Only such of the verses
as have
55. Kathopanishat (Anandashrama Edo.) I—i—15 56. Brihadaranyakopanishat, Page 685, IV-iv-22 57. Dharmakutam (Sri Vani Vilas Edn. Vol. I.
Page 11, Verse 3815
some bearing on Dharma and Adharma are selected for explanation and amplification. Even here the meaning is not given for every word, nor is the story elaborated. The author has taken great pains to show what aspects of Dharma or Adharma are intended to be taught and supports his view by profuse quotations from authoritative texts like Sruti, Smriti, Itihasa, Purana etc.,
He
The author of this work is Tryambaka Makhi. is an erudite scholar. Even from early years he is known to have been performing Agnihotra and other Yajnas as ordained in the Vedas in which he was a versatile scholar.
[[6]]
तस्यानुजन्मा तरुणाग्निहोत्री
तस्यैव वात्सल्यवतः प्रभावात् । समुल्लसल्लौकिकवैदिकश्रीः
,
समीरितस्त्र्यम्बकनामधेयः ॥ 58
अभिप्रायं धर्मे विशदयति वाल्मीकिवचसा-
मिदं प्रेक्षावन्तः सरसमभिनन्दन्तु दयया ॥ 59
He was the brother of the famous Narasimhayajva
Th
[[6]]
ज्येष्ठस्तयोर्जन्मगुणोन्नतिभ्यां
प्रियः प्रकृत्या पितुरोजसा च ।
अभूदसामान्यचरित्रयोगा-
दन्वर्थनामा नरसिंहयज्वा ॥ ’ 60
58. Ibid Page 9, Verse 32 59. Ibid Page 11, Verse 38 - 80. Ibid Page 8, Verse 28
प्रसादवानाहत बन्धुवर्गः
स्थिरस्वभावः स्थितिमानभिज्ञः ।
अगर्हिताचारशुभान्तरङ्गो
निबर्हिताभ्यन्तरशत्रुवर्गः ॥ ’ 6 1
’ सत्येन जिह्वां प्रशमेन चेतो
मुखं प्रसादेन दृशौ दयाभिः । दानेन हस्तौ च तपोभिरङ्गा-
न्यब्जासनो यस्य चिरादकार्षीत् ॥ ’ 62
’ तस्यानुजन्मा तरुणाग्निहोत्री ’ 63
This Narasimhayajva was the minister of Tanjore King Ekoji.
‘यत्र स्वपुत्रादपि शाहभूपा-
दरज्यत प्रत्यहमेकभूपः ।
यश्च स्वतातादपि तत्र रक्तो
धुरं तदीयामवहन्नियुक्तः n 64
He is also known to have written the Champu Kavya Tripuravijaya.
Narasimha and Tryambaka were sons of Gangadharadhvari and Krishnambika. Gangadharadhvari was the renowned minister of Ekoji. He was also well versed
61. Ibid Page 9, Verse 30
62. Ibid Page 9, Verse 31
63. Ibid Page 9, Verse 32
64. Ibid Pages 8 & 9, Verse 29
[[17]]
in all the Sastras. He was the son of Babajiyajva
of Bharadvajagotra.
‘तस्यैकोजिमहीपतेः सुचरितो मन्त्री दिगन्तश्रुतः
शक्रस्येव बृहस्पतिः शुभमतिः सर्वज्ञचूडामणिः । भारद्वाज कुलाब्धिशीतकिरणो बाबाजियज्वात्मजो
मन्त्रस्तम्भितदुष्टभूपभुजगो गङ्गाधराख्योऽध्वरी ॥’ 65 ‘श्रीगङ्गाधरमन्त्रिणोऽपि तनयौ कृष्णाम्बिकागर्भजौ । ‘66
Our author Tryambaka Makhi was brought up with affection by King Ekoji and his consort Dipamba. Even from his boyhood he was initiated in all the branches of learning. Ekoji appointed him minister of his son Sahaji; and he continued as minister of Saraboji, the brother and successor of Sahaji also.
‘एको जिप्रभुणा गुणान्तरविदा देव्या च दीपाम्बया
बाल्ये यः परिगृह्य वत्सलतया संवर्धितः सादरम । बुद्धीरप्युपदिश्य शाहजिमहीनेतुः स्वसूनोः स्थिरे
सोऽयं मन्त्रिपदे त्रियम्बकमखी स्वातन्त्र्यमासादितः ॥ 67 ‘भ्राता शाहमहीपतेः शरभजी राजाथ शास्ति क्षितिम् ।‘68 ’ सोऽयं ज्येष्ठपुरस्कियोपचरितं यं मन्त्रिवर्यं दया-
नावा प्रार्णमहार्णवादुद्धरद्दाक्षिण्यशाली नृपः । ’ 69
65. Ibid Page 5, Verse 15
+
66. 1bid Page 8, Verse 27 37. Ibid Page 10, Verse 33 68. Ibid Page 10, Verse 34 69. Ibid Pages 10 & 11, Verse 36
[[18]]
增
He was living at Swamimalai near Kumbhakonam in the Tanjore District on the banks of the river Kaveri.
’ वृत्तिं चाकृत यस्य सह्यगिरिजाकूलेऽनुकूले श्रुति-
स्मृत्युक्ताखिलनित्यकर्मसु वसुत्यागाय भोगाय च ॥ ’ 70
यः कौमारिलतन्त्रतः समतनोत्कर्मस्थिति पावनी
ब्रह्मोपादिशदादिशोकघुतये यो नारदाय स्फुटम् ।
तं स्कन्दं परिचर्य साधु परया भक्तया तदाप्तुं मह-
त्कर्मब्रह्मफलं सुधीः कलयते यः स्वामिशैले स्थितिम् ॥’ 71
Tryambakamakhi himself says that he was brought up by the king Ekoji from his childhood and was by him made the minister of king Sahaji and then continued lo be the minister of Saraboji.
एकोजिप्रभुणा गुणान्तरविदा देव्या च दीपाम्बया
बाल्ये यः परिगृह्य वत्सलतया संवर्धितः सादरम् । बुद्धीरप्युपदिश्य शाहजिमहीनेतुः स्वसूनोः स्थिरे
सोऽयं मन्त्रिपदे त्रियम्बकमखी स्वातन्त्र्यमासादितः ॥ 72
सोऽयं ज्येष्ठपुरस्कियोपचरितं यं मन्त्रिवर्य दया-
नावा प्राणमहार्णवादुद्धरद्दाक्षिण्यशाली नृपः । वृत्तिं चाकृत यस्य सह्यगिरिजाकूलेऽनुकूले श्रुति-
[[3]]
स्मृत्युक्ताखिलनित्यकर्मसु वसुत्यागाय भोगाय व 73
70. Ibid Page 11, Verse 36 71. Ibid Page 11, Verse 37
72. Ibid Page 10, Verse 33,
78. Ihid Pages 10 & 11, Verse 36
[[19]]
The date of Ekoji is 1676 to 1683 and that of Sahaji is 1684 to 1710 while the date of Saraboji is 1711 to 1728. As Tryambaka Makhi was a contemporary of all these three, it will be reasonable to presume that the date of Tryambaka Makhi is 1665 to 1750 A. D. He himself says that he completed the work in the Salivahana year 1641 corresponding to the year Vikari in the month of Asvayuja, first day of Suklapaksha, Saturday and the Svathi constellation. This date corresponds to 3rd
October 1719.
‘शालीवाहनके सहस्रपरतः षट्के शतानां मते
चत्वारिंशत उत्तरे च शरदामब्दे विकार्याह्वये । मासेऽप्याश्वयुजे सितादिमतिथौ स्वाती स्थिरे वासरे
धर्माकृतमिदं त्रियम्बकमखी सम्पूर्णतां नीतवान् ॥ 74
The present edition is based upon a single manuscript bearing D. No. 9384 in the Sanskrit collections of manucripts deposited in the T. M, S S. M. Library, Tanjore. The first two Kandas were already printed and published by the late revered T.K. Balasubrahmanya Iyer at his Sri Vani Vilas Press, Srirangam in three volumes even as early as 1916. After a lapse of nearly 35 years the other Kandas were thought of for printing. Thanks to the magnanimous grant of the Government of Madras to the Tanjore Maharaja Serfoji’s Sarasvathi Mahal Library, Tanjore, it has now become possible to take Sundara Kanda for printing, and it is hoped that the other Kandas
74, Tanjore Descriptive Catalogue, Page 6685
[[20]]
also will be taken up immediately and completed as early as possible.
An index of the verses that are commented upon in this work, a detailed list of contents, a list of topics which are dealt with at length and an index of works and authors quoted have been added to facilitate easy reference. My thanks are due to Sri V. R. Kalyanasundara Sastrigal, Sahityavisarada, Sahitya Siromani and Vedanta Siromani, Pandit of the Government Oriental Manuscripts Library, Madras, for preparing the above except the detailed list of contents and also for reading the proofs. I also thank Sri S. Gopalan, Honorary Secretary of the Tanjore Maharaja Serjoji’s Sarasvati Mahal Library, Tanjore, for getting the detailed list of contents prepared at his Library and for giving me all the facilities at his disposal to edit, this work The Sri Vani Vilas Press. Srirangam, also deserves to be congratulated on the neat and excellent execution of the printing of this work.
Government ORIENTAL
MANUSCRIPTS
LIBRARY, MADRAS. 10th February, 1951,
T. CHANDRASEKHARAN.
॥ धर्माकूत भूमिका ॥
यः प्रौढरामाभिरतोऽप्यरक्तो
वाचंयमो ऽप्यद्भुतवाग्विलासः ।
वल्मीकभूरप्यभुजङ्गसङ्ग-
स्तं भावये सत्कवि सार्वभौम ॥
प्राङ्मुखम्
सुविदितमेवेदं विदिवेदितव्यानां समेषां भारतीयानाम्, यत् भगवता परमर्षिणा श्रीमद्वाल्मीकिना श्रीमतो रामभद्रस्य सुचार- तमुपनिबद्धं चतुर्विंशतिसहस्रैः श्लोकः काव्यात्मना श्रीमद्रामा- यणमिति ; तञ्च बहुभिर्व्याख्यातृभिरप्रसिद्धपदार्थकथन - दुरन्वय- व्यवहितान्वयान्वयप्रदर्शन- अपरिपूर्णपरिपूर्णताकल्पन- संभव- द्विरोधसमाधान- शिवविष्ण्वादितत्परताप्रतिपादनादिना बहू- प्रकारेणोपवृंहितमिति च । तत्र न कैरप्यैदम्पर्येण श्रीमतो रामा- यणस्य धर्मतत्परता स्फुटीकृतेति तत्स्फुटीकरणार्थमेवायं ग्रन्थकृत् त्र्यम्बकमखी शरभजिक्षितिपालप्रचोदितो मन्थरत्नमिदं धर्माकृतं नाम निर्ममे इति निश्वप्रचम् । यत् उक्तं कविनैव—-
रामस्यास्य चरित्रवर्णनपरं रामायणाख्यं महा- काव्यं यत्प्रथमः कविर्व्यरचयत्पुण्यं पुमर्थप्रदम् । तस्यैतस्य चिरन्तनास्वपि महान्याख्यास्वनुद्भाविर्त भावं कञ्चिदसूचयद्विमलघीः श्रीत्र्यंबकाख्यो मखी ॥ La

धर्माकूतम् Vol 1 Page 3 श्लोक 8:
a Tanjore Descriptive catalogue page 6683 क. 4.
[[2]]
प्राचीनैः कविभिर्न धर्मपरता रामायणस्येरिता सेयं सम्प्रति वर्ण्यतामिति मुहुस्संप्रेरितेनादात् । विद्वद्भिस्तदनुग्रहेण शरभक्ष्माभृत्कटाक्षेण च
व्याख्या त्र्यम्बकयज्वना विरचिता विस्पष्टधर्माशिया ॥ 2
न चेत्थमत्राशङ्कनीयम् - यद्रामायणे सर्वत्र रामादिचरि- तस्यैव नानाप्रकारस्य वर्णिततया धर्मतात्पर्यकतैव तावद्रामायण- स्यासिद्धेति तस्य तत्तात्पर्यकतास्फुटीकरणं दूरापेतमिति ॥
ज्ञा ‘3
रामायणं धर्मपरमेव
[[4]]
पश्यन्तु तावद्भवन्तः तत्र तत्र विप्रकीर्णान्यत्रभवतो वाल्मीकेः श्रीरामभद्रमधिकृत्य नानामुखानिबद्धानि ’ धर्मज्ञश्च कृत-
’ रक्षिता स्वस्य धर्मस्य ’ ’ रामो विग्रहवान्धर्मः 5 ’ यस्मिन्न चलते धर्मो यो धर्मान्नातिवर्तते 6 ’ चातुर्वण्यं च लोकेऽस्मिन्स् स्वे धर्मे नियोक्ष्यति’ 7 ’ विद्धि मामृषिभिस्तुल्यं केवलं धर्ममास्थितम् ’ 8 ’ धर्मात्मा सत्यसन्धश्च रामो दाशरथिः 19 ‘लोकानां त्वं परो धर्मः ’ 10 इत्यादीनि वचनजालानि । किं
Ibid 6683 श्लोक. 7.
श्रीमद्रामायणम् (Law journal press Edition) I. 1. 2 4. रामायणम् I. 1. 14.
रामायणम् III. 37. 13. 6. रामायणम् VI. 28. 19. 7. रामायणम् - I. 1. 96. 8. रामायणम् - 11. 19. 20. 9. रामायणम् - VI. 91. 73. 10. रामायणम्— VI. 120.15.
[[3]]
नालमिमानि श्रीमतो रामायणस्य धर्मतत्परतायाम् १ ॥
शृणुध्वं चेदं भगवतो यदुनन्दनस्य गीतम्-
’ यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥ परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥ ’ 11 इति ॥
न किसावेदितमत्र सर्वेषां विष्ण्ववताराणां दुष्टनिमदशिष्ट- परिपालनपूर्वकं धर्मसंप्रतिष्ठापकत्वम् १ तन्निराशङ्कं समवधत्त यूयं धर्मज्ञस्य धर्मानुष्ठातुर्धर्मानुष्ठापयितुधर्मात्मनश्च श्रीमतो राम- चन्द्रस्य चरितोपवर्णनं श्रीमद्रामायणे धर्मतत्त्वावेदनफलमेवेति अभिमानश्चायमस्माकं भारतीयानां यत् ’ रामवद्वर्तितव्यं स धर्मः । रावणवत्र वर्तितव्यं सोऽधर्म : ’ इति ॥
किंच, ’ वेदः प्राचेतसादासीत्साक्षाद्रामायणात्मना 12 ’ पुण्यं वेदैश्व संमितम् 13 ’ वेदोपबृंहणार्थाय तावप्राहयत प्रभुः ‘14 इत्यादीनि समैः श्रुतचराण्येव वाक्यानि ॥
वेदो हि नाम ‘वेदोऽखिलो धर्ममूलम् ‘15
‘वेदो धर्म- मूलम् 116 इत्याद्यार्षेयवचनैर्धर्मप्रतिपादकः शब्दराशिरित्यवगतः ।
गीता

IV. 7. & 8.
रामायणम् - Page 4.
13. रामायणम् - 1. 1. 98. 14. रामायणम् - I. 4. 6. 15. मनुस्मृतिः - 2.6. 16. गौतमधर्मसूत्रम् — I. 1.आह च भगवान् जैमिनिरपि भङ्ग्यन्तरेण - - ’ चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः । ‘17 ’ तस्य ज्ञानमुपदेशः ‘18 इति । तत्तादृग्वेदात्मनो वेद- संमितस्य वेदोपवृंहकस्य वा श्रीमद्रामायणस्य धर्मतात्पर्यकतामन्तरा तत्त्वान्यनुपपन्नान्येवेति युक्तमेव तस्य धर्मतात्पर्यप्रतिपादन- मैदम्पर्येण ॥
धर्मस्वरूपम्
।
धर्मश्च नामालौकिकं लौकिकालौकिक श्रेयः साधनम् । ‘चोद- बालक्षणोऽर्थो धर्मः ‘18 इति जैमिनिः । ’ यत्त्वायोः क्रियमाणं प्रशंसन्ति स धर्मः 20 इति तु आपस्तम्बः : ’ जगतः स्थितिकारणं । प्राणिनां साक्षादभ्युदयनिःश्रेयसहेतुर्यः स धर्मः 21 इति भगव-
सादाः ॥
[[1]]
धर्मप्रमाणानि
प्रमाणानि चात्र श्रुतिस्मृति सदाचारात्मतुष्टयः । तदुक्त-
मभियुक्तैः -
’
वेदः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियमात्मनः ।
एतच्चतुर्विधं प्राहुः साक्षाद्धर्मस्य लक्षणम् ॥ 22 इति ।
स्वस्य चात्मनः प्रियं आत्मतुष्टिः । लक्षणं प्रमाणम् ।
17. पूर्वमीमांसासूत्रम् - 1. 1. 2.
18. पूर्वमीमांसासूत्रम् - 1.1.5.
19. पूर्वमीमांसासूत्रम् I. 1. 2. 20. आपस्तम्बधर्मसूत्रम् - 1.20.7.
21.
भगवद्गीतोपोद्घातभाष्यम्
22. मनुस्मृतिः – II. 12.
अत एवान्यत्रोक्तम् —
[[5]]
‘वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विद्वाम् ।
आचारचैव साधूनामात्मनस्तुष्टिरेव च ॥ 23 इति ।
गौतमोऽप्याह-
‘वेदो धर्ममूलं, तद्विदां च स्मृतिशीले 124 इति । शील- मात्मतुष्टेरप्युपलक्षणम् ॥
आपस्तम्बोऽपि-
।
धर्मज्ञसमयः प्रमाणम्, वेडाव 25 इति । धर्मज्ञसमयः
स्मृतिशीलात्मतुष्टयः ॥
[[7]]
प्रमाणव्यवस्था
तब श्रुतिरेव नः स्वतन्त्रं प्रमाणं धर्माधर्मयोः । तदुक्तम् - ’ धर्म जिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः 126 इति । ’ तस्माच्छास्वं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ ।’ इति च ।
युक्तं चैतत् – यतः
[अर्थो हि नैकः कृतयोऽप्यनन्ता
नैका स्मृतिर्यद्वचनं प्रमाणम् । धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां
तस्माच्छ्रुतिर्नः परमं प्रमाणम् ॥]
23. मनुस्मृतिः – 11.6.
24. गौतमधर्मसूत्रम् — I. 1. & 2.
25. आपस्तम्बधर्मसूत्रम् - 1. 1. 2 & 3.
26. मनुस्मृतिः - II. 13.
27. गति - XVI. 24.
[[6]]
तदनु स्मृतिः, तदनु सदाचारः, तदनु आत्मतुष्टिः । तत्र श्रुत्योर्विरोधे उभयमपि धर्म एव । तदुक्तम्-
‘श्रुतिद्वैधं तु यव स्यात्तत्र धर्मावुभौ स्मृतौ 28 इति ।
’ तुल्यबलविरोधे विकल्पः ‘29 इति च ॥
श्रुतिस्मृत्योर्विरोधे तु श्रुतिरेव गरीयसी, अपौरुषेयत्वात् । अविरोध एव स्मार्तमनुष्ठेयम् । तदुक्तम्-
‘श्रुतिस्मृत्योर्विरोधे तु श्रुतिरेव गरीयसी ।
अविरोधे सदा कार्य स्मार्त वैदिकवत्सदा ॥ ‘30 इत्यादि ॥
तथा च जैमिनिप्रणीतं सूत्रम् —-
॥
’ विरोधे त्वनपेक्षं स्यादसति ह्यनुमानम् ’ 31 इति ।
आपस्तम्बीयं सूत्रमपि -
‘विप्रतिषेधे श्रुतिलक्षणं बलीय : 32 इति ॥
तदनु स्मृतिः
अत्रेदं बोध्यम् - वेदेषु हि धर्माः प्रतिबोधिता विषेकिना- मसङ्कीर्णा एव भवन्तोऽप्यविवेकिनां विप्रकीर्णा इवाभान्ति । तद्यथा - अनुपनीतेन स्त्रिया च सह भोजनम्, पर्युषितभोजनम्, मातुलपितृष्वस्रादिदुहितृविवाहः इत्येते कचिद्धर्मतया परिगण्य-
28. मनुस्मृतिः - 11.14.
29. गौतमधर्मसूत्रम् 1.6.
30.
Kullukabhatta’s commentary of Manusmrti II 13. 31. पूर्वमीमांसासूत्रम् I. 3. 3. 32. आपस्तम्बधर्मसूत्रम् 1. 30.9.
,
[[7]]
न्ते । अन्यत्राधर्मतया । एवं ऊर्णाविक्रयः, शीधुपानम, आयुधी- यकम् झषभोजनम, समुद्रयानम् इत्येते कचित् धर्मतया गण्यन्तेऽन्यत्राधर्मतया । एवं कर्मतपोब्रह्मचर्यजपादीनां अनुष्ठाने फलाप्तौ च दशवर्ष - एकहायन माम- अहोरात्रादिकालभेद उप- लभ्यते । तथा अधिकारिभेदेन, अवस्थाभेटेन, वर्णभेदेन, आश्रम- भेदेन च धर्मभेद उपलभ्यते । सर्वमिदं यावत्स्मृतिबलादविसृष्टं भवति तावत्सङ्कीर्णमिव मायाद्विमृष्टे त्वसङ्कीर्णमेव । यतः स्मृति- काराः परमर्षयोऽपि वेदेषु यादृशो धर्माः प्रतिपादितास्तादृश एव विद्यमाना उच्छिन्नाव शास्खास्तपोवलेन ज्ञात्वा स्मृत्वा च देश- कालाधिकार्यवस्थावर्णाश्रमादिभेदेन व्यवस्थितविषयानुपनिबध्नन्ति स्मृतिषु । अत एव चासां स्मृतीनां प्रामाण्यं पाकिमामनन्ति सम्प्रदायाविदः । ’ श्रुतेरिवार्थ स्मृतिरन्वगच्छत् ’ 33 इति च भगवान्कालिदासः । तदेवम् —
,
[‘अर्थोऽपि नैत्रः श्रुतयोऽप्यनन्ता
नैका च शाखा किमिह प्रमाणम् । धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां
महर्षयो येन गताः स पन्थाः ॥ ‘]
तद्नु सदाचारः
एवमपि मन्दमतीनां केषांचिद्यत्र धर्मसंशयस्तव सदाचार-
स्य प्रामाण्यम् । युक्तं चैतत् - यतः
[+ अर्थोऽपि नैकः स्मृतयो विभिन्ना
नैको मुनिर्यस्य मतं प्रमाणम् ।
33. रघुवंशः- 11.2.
[[00]]
धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां
महाजनो येन गतः स पन्थाः ॥ ]
‘]
देव-
‘आचारः स्वलवल्कलाद्याचरणरूपः । शीलं ब्रह्मण्यता- दिरूपम् ’ इति कुल्लूकभट्टाः । ब्रह्मण्यतादि च ‘ब्रह्मण्यता, पितृभक्तता, सौम्यता, अपरोपतापिता, अनसूयता, मृदुता, अपारुष्यम्, मैत्री, प्रियवादित्वं कृतज्ञता, शरण्यता, कारुण्यम, प्रशान्तिश्चेति त्रयोदशविधं शीलम् 184 इत्युक्तलक्षणम् ॥
आचारशीले क्वचिदविशेषेण निर्दिश्यते, यथा गौतमीये-
‘वेदो धर्ममूलम् । तद्विदां च स्मृतिशीले ‘35 इति ॥
अत्र शीलमितरयोरुपलक्षणम् । कचिद्विशेषेण, यथा– ‘स्मृतिशीले च तद्विदाम् । आचारश्चैव साधूनाम् ‘35 इति ।
स्मृत्याचारयोर्विरोधे स्मृतिरेव बलीयसी । तदप्युक्तम्–
[[6]]
स्मृतेर्वेदविरोधे तु परित्यागो यथा भवेत् ।
।
तथैव लौकिका चार स्मृतिबाधात्परित्यजेत् ॥’ इति ॥36
तदनु आत्मतुष्टिः
महतामप्याचारसंशयो यत्र तत्रात्मतुष्टिः प्रमाणम् ।
तत्रोक्तम्-
34. Kulluka Bhatta’s Commentary of Manusmrti 11. 6.
35. गौतमधर्मसूत्रम् 1 1 & 2
35. a मनुस्मृतिः - 11.6.
36. कात्यायनः
[[9]]
‘सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः 137 इति ।
तदपि युक्तमेव - यतः
[अर्थोऽपि कः सुकृतो विभिन्ना
कोहि सन यस्य कृतिः प्रमाणम् ।
धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहाया-
मार्या मतिर्यत्र गता स पन्थाः ॥]
न चात्र ‘उपदिष्टो धर्मः प्रतिवेदम् ‘38 ‘स्मान द्वितीय 39 ’ तृतीयः शिष्टागमः ‘40 इत्येव बोधायनाचार्यैरुक्तत्वादात्मतुष्टेः प्रामाण्यं न सम्भवतीति शनीयम् । शिष्टागमपदेन तदुपलक्षण- सम्भवात् । आत्मतुष्टि हान्तिमं प्रमाणम् ॥
ननु एतादृशस्यापि धर्मस्य वेदेषु तदर्थानुवादिनीषु स्मृतिषु तदुभयानुयायिष्वितिहासपुराणादिषु च विखरेण प्रतिपादितत्वात्किमितीह सामान्यतो नायिकानायकादिवृत्तवर्णनपरे कचिदसद्वस्तुनिरूपणपरे. कचित्समीचीन वस्तुनोऽसमीचीनत्वप्रति- पादनपरे, कचिच्चासमीचीनवस्तुनः समीचीनताकथनपरे, अर्थ- वादबहुले च काव्यात्मके श्रीमद्रामायणे पुनः प्रतिपादनम् । न हि कृतस्यैव पुनः करणमार्या अनुमन्यन्ते । किं च ’ काव्या- लापांश्च वर्जयेन ’ इति प्रतिषिद्धभावस्य काव्यस्य धर्मावेदकत्वमपि न संभवत्येव ॥
37. शाकुन्तलम् I- 20.
38. बोधायनधर्मसूत्रम् I. 1. 1.
39. Do 1. 1. 3.
40.
DoI. 1. 4.
[[10]]
काव्यस्यापि धर्मावेदकता
अत्रोच्यते—’ काव्यालापांश्च वर्जयेत्’ इति निषेधस्या- सत्कविकृतासन्नायिकानायकादिवृत्तवर्णन परकाव्यादिविषयत्वस्या- लङ्कारिकैरेव समर्थिततया द्वितीयोक्तदोषस्यावानवकाश एव ।
अत एवोक्तं तैरेव -
‘काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवेतरक्षतये ।
सद्यः परनिर्वृतये … 241 इत्यादि ॥
परिगृह्यन्ते हि महद्भिर्महाकविप्रणीतानि सन्नायिकानायका- दिवृत्तवर्णनमुखेन धर्मार्थकाममोक्षाख्यचतुर्विधपुरुषार्थावेदकानि महाकाव्यानि । पुरुषार्थावेदकत्वादि चोक्तं साधुकाव्यानाम्-
।
‘धर्मार्थकाममोक्षेषु वैचक्षण्यं कलासु च ।
करोति कीर्ति प्रीतिं च साधुकाव्यनिषेवणम् ॥’ इति ॥ 4 18
न केवलं परिगृह्यन्ते, स्मृतिसमानतया संमान्यन्ते च । तथाहि - भट्टाचार्याः कचित्,
’ सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः 42 इति कालिदासस्मृतेः इत्याहुः ॥
प्राथमिकोऽपि दोषो नात्र पदमाधातुमलम् । श्रुतिस्मृतयो
हि कर्तव्येष्वर्थेषु पुरुषं प्रभुरिवाज्ञापयन्ति –
41. काव्यप्रकाशः - 1. 2.
41. भामहालङ्कारः 1. 2.
42. शाकुन्तलम् I. 20.
[[11]]
’ सत्यं वद । धर्म चर । स्वाध्यायान्मा प्रमदः । मातृदेवो भव । पितृदेवो भव । आचार्यदेवो भव । अतिथिदेवो
भव । 43 इत्यादि ॥
पुराणादयोऽपि तेषु तं सुहृदिव नियुञ्जते । काव्यानि तु तेष्वेवार्थेषु तमेव पुरुषं कान्तावत्सरसतयोपदिश्य प्रयोजयन्ति । तथा युक्तं विद्यानाथेन
(
यद्वेदात्प्रभुसंमितादधिगतं शब्दप्रधानाचिरं
यच्चार्थप्रवणात्पुराणवचनादिष्टं सुहृत्संमितात् ।
कान्तासंमितया यया सरसतामापाद्य काव्यश्रिया
कर्तव्ये कुतुकी बुधो विरचितस्तस्यै स्पृहां कुर्महे ॥ 44 इति ॥
वेदोऽत्र स्मृतेरप्युपलक्षकः ।
मम्मटभट्टाश्चाद्दुः-— कान्तासंमिततयोपदेशयुजे ’ 45 इति । तदेवं भवानेव पर्यालोचयतु, क्रिमिदं कृतस्यैव करणमुताहो अकृतस्य करणमिति ॥
रामायणस्य धर्मावेदकता
तदेवं तत्रभवान् भगवान महामुनिर्वाल्मीकिरप्युपादेयतया जिहासितव्यतया च धर्ममधर्मं च प्रतिपिपादयिषुः काव्यमार्ग- मालम्ब्यैव तत्प्रतिपादनमुक्तनयेन समीचीनं मन्यमानस्तत्रापि यस्य वा पुरुषधौरेयस्य यत्संबन्धिनां वा चरितोपवर्णनेन समप्रो धर्मः
43. तैत्तिरीयोपनिषत् - ( Anandasrama Edition ) Page 32, 44. प्रतापरुदीयम् Page 4.
45. काव्यप्रकाशः

vii
[[12]]
[[3]]
सदाचरिलक्षणः, तथा यद्विद्विषां चरितोपवर्णनेन धर्मश्च तद्वि- परीतः समत्रो वर्णितः स्यादिति चिन्तयानः परमपुरुषस्य पुण्य- लोकस्य सर्वधर्मानुष्ठातू रामभद्रस्य तत्सम्बन्धिनां सीतादीनां, तद्विद्वेषिणां रावणादीनां च चरितं देवर्षिनारदोपदेशाद्ब्रह्मणो वर- प्रदानाच्च वेदोपबृंहकत्वेन परमपुरुषार्थसाधकत्वेन च लोकानु- महायोपनिबबन्ध श्रीमति रामायणे महाकाव्ये । अत एवास्य नामत्रयं प्रसिद्ध ‘रामायणम्, सीताचरितम् दशशिरोवधम् ’ इति । ’ पठन्रामायणं नरः ‘46 ‘सीतायाश्चरितं महत् ‘47 ’ दश- शिरसच वधं निशामयध्वम् 48 इत्याद्यत्रानुसन्धेयम् ॥
ननूक्तनयेन श्रुतिस्मृत्यनुयायिषु काव्यमार्गेषु धर्मः प्रति- पाद्यत इत्येव सङ्गतम् । कथमधर्मोऽपि प्रतिपाद्यत इत्युक्तिरिति चेत् — न केवलं धर्म एव श्रुतिषु स्मृतिषु वावेद्यते । किं तर्हि ? हेयतया अधर्मोऽपीति हि संप्रदायविद आचक्षते । अत एव च ते ‘अथातो धर्मजिज्ञासा 49 ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा 250 ’ वेदो धर्ममूलम् ‘51 ’ वेदोऽखिलो धर्ममूलम् 52 इत्यादावकारप्रश्लेषम- प्याश्रित्याधर्माब्रह्मादिष्वपि वेद एव प्रमाणमित्यभिप्रयन्ति । युक्तं चैतत् । धर्ममात्रावेदकत्वे हि श्रुतीनां विध्यात्मकतैव स्वान्न प्रतिषे-
46. रामायणम् I. 1. 99.
इ
'
47.
Do,
48.
Do.
I. 4. 7. I. 2. 43.
[[49]]
पूर्वमीमांसासूत्रम् I. I. 1.
50. उत्तरमीमांसासूत्रम् I. 1. 1.
51. गौतमधर्मसूत्रम् I. 1.
52. मनुस्मृतिः II. 6.
[[13]]
धात्मकता । दृश्यते च बहुत्र प्रतिषेधात्मकतापीति नाम बहु वक्तव्यम् : पश्यतात्र भगवत्पादीयं भाष्यमपि –” शारीरं वाचिकं मानसं च कर्म श्रुतिस्मृतिसिद्धं धर्माख्यं यद्विषया जिज्ञासा अथातो धर्मजिज्ञासा’ इति सूत्रिता । अधर्मोऽपि हिंसादिः प्रतिषेध चोदनालक्षणत्वाज्जिज्ञास्यः परिहाराय ॥ " 53 इति ॥
॥
अत एव भगवान् बादरायणोऽपि शारीरकमीमांसायामाह -’ अशुद्धमिति चेन्न शब्दात् ‘54 इति । वैदिकानां कर्मणां पशुहिंसा- दियुक्तत्वेनाशुद्धत्वात्पापानुबन्धितायां प्रसक्तायां हिंसाहिंसाद्यधर्म धर्मनिर्णये शब्दात्मिका श्रुतिरेव नः प्रमाणम्, न पुरुषमतिरिति, कर्माणि न तदनुबन्धीनि चोदितत्वादिति हि तदर्थः । अत्र भग- वद्भाष्यकृतो वचनम् — ‘शास्त्रहेतुत्वाद्धर्माधर्मविज्ञानस्य । अयं धर्मोऽयमधर्म इति शास्त्रमेव विज्ञाने कारणम, अतीन्द्रिय- त्वात्तयोः । अनियतदेशकालनिमित्तत्वाच्च । यस्मिन् देशे काले निमित्ते च यो धर्मोऽनुष्ठीयते स एव देशकालनिमित्तान्तरे- स्वधर्मो भवति । तेन शास्त्राते धर्माधर्मविषयं विज्ञानं न कस्य- चिदस्ति 1 55 इत्यादि । तस्माद्धर्मवदधर्मोऽपि हेयतया श्रुत्यादिष्वावेद्यत एवेति तदनुयायिकाव्यमार्गेष्वप्यधर्मोऽपि हेय- तयावेद्यते ; अथवावेदनीय एवेत्यविवादम् ॥
J
धर्मद्वैविध्यम्
धर्मश्वायं द्विप्रकारः । प्रवृत्तिलक्षणो निवृत्तिलक्षणचेति ।
53. उत्तरमीमांसासूत्रम् I. 1. 4. ( Nirnayasagar Edition
54.
Do. III. 1. 25.
"
Page 70) Page 620 ) :
55.
Do. III. 1. 25.1
[[14]]
तदुक्तं भगवत्पादैर्भगवद्गीताविवरणे - ’ स भगवान्सृष्ट्वेदं जगत्तस्य च स्थितिं चिकीर्षुर्मरीच्यादीनग्रे सृष्ट्वा प्रजापतीन्प्रवृत्तिलक्षणं धर्म ग्राहयामास वेदोक्तम । ततोऽन्यांश्च सनकसनन्दनादीनुत्पाद्य निवृत्तिलक्षणं धर्मं ज्ञानवैराग्यलक्षणं ग्राहयामास । द्विविधो हि वेदोक्तो धर्मः प्रवृत्तिलक्षणो निवृभिलक्षण ‘56 इत्यादि ॥
अयमत्र विभागो बोध्यः – तत्र प्रवृत्तिलक्षणो धर्मो वाजानः कायाचरणीय इइल्ँलोकादिब्रह्मलोकान्तफलो विधिप्रतिषे- धात्मना पूर्वकाण्डेनावेद्यते । तस्य तत्फलत्वं च ’ पुत्रेणैवायं लोको जय्यः, कर्मणा पितृलोकः, विद्यया देवलोक : ‘57 इत्यादिषु व्यवस्थापितम् । निवृत्तिलक्षणस्तु धर्मः सर्वेषणा परित्यागपूर्वकः शमदमाद्यनुष्ठानरूप उत्तरकाण्डेनावेद्यते । परमार्थतस्तु साङ्गः सकलो वेदो निवृत्तिलक्षणधर्मपर एव ’ सर्वे वेदा यत्पद- मामनन्ति तपांसि सर्वाणि च यद्वदन्ति । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्य चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् ॥ ‘58 ’ तमेतं वेदा- नुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन 59 इत्यादिश्रुतेरित्यन्यदेतत् ॥
"
द्विप्रकारोऽप्ययं धर्मो भगवता वाल्मीकिना श्रीमद्रामायण एव सुनिपुणमावेद्यत इति तत्तत्वपरिशीलिनां करतलामलकमिति नात्र बितन्यते ॥
56. गीताभाष्यम् Introduction
57. बृहदारण्यकोपनिषत् 1 5. 16. ( Nirnayasagar Edition
58. कठोपनिषत् 1. 2. 15.
Page 230,231)
59. बृहदारण्यकोपनिषत् IV. 4. 22, (Nirnayasagar Edn. P. 685
[[15]]
अत्र केचित्परमर्षिणा वाल्मीकिना प्रवृत्तिलक्षण एव धर्म आवेद्यते श्रीमद्रामायणे, निवृत्तिलक्षणः स योगवासिष्ठ एव इत्यभिप्रयन्ति । चतुर्वर्गफलनां महाकाव्यम्यालङ्कारिकैर्निर्णीतां ते न जानन्तीत्यन्यदेतत् । तदेवं स्थितमिदं यद्रामायणे सर्व रामादिचरितस्य नानाप्रकारम्य मुखतो वर्णितत्वेऽपि तस्य धर्म- तात्पर्यकतैव नान्यपरतेति, तस्य तात्पर्यकतास्फुटीकरणमपि न दूरापेतमपि तु नेदिष्टमेवेति ॥
धर्माकूतम्
अयं च धर्माकूतनामा प्रबन्धः श्रीमद्रामायणे कुत्र कुत्र द्विप्रकारोऽपि धर्मः कथं कथमावेदित इति सुनिपुणं विचार्य सोपष्टम्भं निर्धारयतीत्यन्वर्थमेव नाम धरति - ’ धर्माकूतम् ’ इति । एतचोकं प्रन्थकृतैव-
‘अभिप्रायं धर्मे विशदयति वाल्मीकिवचसा-
मिदं प्रेक्षावन्तः सरसमभिनन्दन्तु दयया ॥ 60
इति । अन्यश्च पूर्वोक्तमत्रानुसन्धेयम् ॥
ग्रन्थगतिः
[[1]]
तव चतुर्विंशतिसाहस्रिकायां वाल्मीकि संहितायां यावन्तः लोकाः न तावन्तोऽप्यत्र व्याख्यायन्ते । ये तू द्विप्रकारधर्माधर्मा- वेदकास्ते परं वित्रियन्ते स्वोदेशानुसारेण । वित्रियमाणाश्च ते न पूर्वव्याख्याग्रन्थेष्विव प्रतिपदयोजना - प्रसिद्धपदार्थकथन-दुर- न्वयव्यवहितान्वयान्वयप्रदर्शनादिना प्रकारेण वित्रियन्ते । किन्तु
60. वर्माकूतम् Vol 1 Page 11. Verse 38
[[16]]
ते कुत्र कुत्र कीदृशो धर्मादीनावेदयन्ति, अखिलकर्तव्यता कर्तव्य- तादिप्रकारेणासूचिताश्च ते श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणधर्मशास्त्रादिषु कुत्र कुत्र कथकारमावेद्यन्त इति सम्भवदाशङ्कानिराकरणपूर्वकं सुनिपुणं विचार्य निर्धार्यते । अयमेव चाव व्याख्याप्रकारः ॥
ग्रन्थकृत्
प्रणेता चास्य ग्रन्थरत्नस्य सुगृहीतनामधेयः सकलकला- पारावारपारीणः त्र्यम्बकमखी । स चायं तारुण्यात्प्रभृति श्रुति- चोदिताग्निहोत्रादिहवनतत्परो लौकिकेषु वैदिकेषु च व्यवहारेषु परिनिष्ठितश्चासीदिति विज्ञायते । तदुक्तं मन्थकृतैव -
तस्यानुजन्मा तरुणाग्निहोत्री
तस्यैव वात्सल्यवतः प्रभावात् । समुल्लसल्लौकिकवैदिकश्रीः
समीरितस्त्र्यम्बक नामधेयः ॥ ’ 61
‘अभिप्रायं धर्मे विशदयति वाल्मीकिवचसा-
मिदं प्रेक्षावन्तः सरसमभिनन्दन्तु दयया ॥’ 62
ग्रन्थकृत्सोदरः
किं च, अयं कविवरः सौजन्यादिगुणगणालङ्कृतस्य प्रसा- दवतः समादृतबन्धुवर्गस्य स्थिरस्वभावस्य स्थितिमतोऽभिज्ञस्यावि- गर्हिताचारशुभान्तरङ्गस्य नित्रर्हिताभ्यन्तरशत्रुवर्गस्य सत्यशीलस्य शान्तमनसः प्रसन्नमुखस्य दद्यादृतदृष्टेर्दानशीलस्य च सुगृहीतनाम्रो
61.
62.
धर्माकूतम् Vol 1 Page, 9. Verse 32
11.
Do.
I. '
38.
[[17]]
नरसिंहयज्वनोऽनुजन्मेति प्रतीयते । तचोक्तं ग्रन्थकृवैव-
‘ज्येष्ठस्तयोर्जन्मगुणोन्नतिभ्यां
प्रियः प्रकृत्या पितुरोजसा च । अभूदसामान्यचरित्रयोगा-
दन्वर्थनामा नरसिंहयज्वा ॥ ’ 63
’ प्रसादवानादृतबन्धुवर्गः
स्थिरस्वभावः स्थितिमानभिज्ञः ।
अगर्हिताचार शुभान्तरङ्गो
निबर्हिताभ्यन्तरशत्रुवर्गः ॥ ’ 64
‘सत्येन जिह्वां प्रशमेन चेतो
मुखं प्रसादेन दृशौ दयाभिः । दानेन हस्तौ च तपोभिरङ्गा-
न्यब्जासनो यस्य चिरादकार्षीत् ॥ • 65
’ तस्यानुजन्मा तरुणाग्निहोत्री 66
कवेरप्रजन्मा चायं नरसिंहयज्वा चोलाधिपस्य एकोजिमहीपतेः प्रीतिपात्रं तदमात्यपदं स्वपितृ पूर्वाधिष्ठितमलं- चकारेति विज्ञायते । तदप्युक्तं ग्रन्थकृता –
‘यत्र स्वपुत्रादपि शाहभूपा-
दरज्यत प्रत्यहमेकभूपः ।
63. धर्माकूतम् Vol 1 Page 8
Verse
[[28]]
64. Do.
I
[[9]]
[[30]]
65.
Do.
I
[[9]]
[[31]]
[[95]]
66.
Do.
[[1]]
9.
[[32]]
[[18]]
यच स्वतातादपि तत्र रक्तो
धुरं तदीयामवहन्नियुक्तः ’ 67
त्रिपुरविजयचम्पूनामकस्य प्रबन्धस्यायमेव च नरसिंह-
यज्वा प्रणेतेति प्रसिद्धमेतत् ॥
इमौ च
ग्रन्थकृत्पितरौ
नरसिंहत्र्यम्बकाभिधानावध्वरिणौ सुचरित-
स्यैको जिमहीभुगमात्यस्य दिगन्तविश्रान्तयशसः शुभमतेः सर्व-
ज्ञचूडामणेर्भरद्वाजकुलाब्धिशीतकिरणस्य
बाबाजियज्वात्मजस्य
गङ्गाधराध्वरिणः कृष्णाम्बिकायाः सकाशादुद्भूताविति विदि- तमस्ति । तदुक्तं ग्रन्थकृतैव-
’ तस्यैकोजिमहीपतेः सुचरितो मन्त्री दिगन्तश्रुतः
शक्रस्येव बृहस्पतिः शुभमतिः सर्वज्ञचूडामणिः । भारद्वाज कुलाब्धिशीतकिरणो बाबाजियज्वात्मजो
मन्त्रस्तम्भितदुष्टभूपभुजगो गङ्गाधराख्योऽध्वरी ॥’ 68 ‘श्रीगङ्गाधरमन्त्रिणोऽपि तनयौ कृष्णाम्बिका गर्भजौ । ’ 69
ग्रन्थकृत्पदम्
कविवरोऽयं त्र्यम्बकयज्वा एकोजिमहीपेन तत्पट्टमहिष्या दीपाम्बया चाबाल्यान्निरतिशयप्रेम्णा संवर्धितः संशिक्षितश्च सन्मार्गेषु, एको जिप्रभुणा स्वतनूजस्यैव शाह जिनृपतरमा त्यपदं
67. धर्माकूतम् Vol I Pages 8, 9 Verse 29
68.
Do.
69.
Do.
[[1]]
I Page 5
[[8]]
**
"
[[15]]
[[27]]
[[19]]
प्रथमम, तदनु च शाहजिमहीपेन स्वानुजस्य शरभजिमहीपते- रमात्यपदं चाधिरोपितस्तदीयां धुरमवदिति निश्चीयते । एतबोकं प्रन्थकृतैव-
‘एकोजिप्रभुणा गुणान्तरविदा देव्या च दीपाम्बया
बाल्ये यः परिगृह्य वत्सलतया संवर्धितः सादरम । बुद्धीरप्युपदिश्य शाहजिमहीनेतुः स्वसूनोः स्थिरे
सोऽयं मन्त्रिपदे त्रियम्बकमखी स्वातन्त्र्यमासादितः ॥ 70
‘भ्राता शाहमहीपतेः शरभजी राजाथ शास्ति क्षितिम् । 71 ’ सोऽयं ज्येष्ठपुरस्क्रियोपचरितं यं मन्त्रिवयं दया-
नावा प्रार्णमहार्णवादुद्धरद्दाक्षिण्यशाली नृपः । ’ 72
ग्रन्थकृदावासः
शरभजिनृपसत्कृतः शाहजिनृपसंमानित एकोजिनृप- सल्लालितवायं कविधुरीण ओलेषु तञ्जापुराभ्यर्णसजाकूले अनु- फूले विराजमानं श्रीस्वामिशैलमधिवसन श्रुतिस्मृतिचोदिताः सत्क्रियाः समाचरन्कर्मब्रह्मतत्वाभिलिप्सया तदुभयपरमगुरुं कुमारं स्कन्दं परया भक्त्या परिचरंश्च कालमयापयदिति परि- ज्ञायते । तञ्चोक्तं तेनैव-
’ वृत्तिं चाकृत यस्य सह्यगिरिजाकूलेऽनुकूले श्रुति-
स्मृत्युक्ताखिलनित्यकर्मसु वसुत्यागाय भोगाय च ॥ ’ 73
धर्माकूतम् । Page 10 Verse 33
70.
71.
Do. I
[[10]]
[[34]]
72.
Do. I
[[10]]
[[36]]
73. Do. I
[[11]]
[[36]]
viii
[[20]]
यः कौमारिलतन्त्रतः समतनोत्कर्मस्थिति पावनी
ब्रह्मोपादिशदादिशोक धुतये यो नारदाय स्फुटम् ।
तं स्कन्दं परिचर्य साधु परया भक्तया तदाप्तुं मह-
त्कर्मब्रह्मफलं सुधीः कलयते यः स्वामिशैले स्थितिम् ॥’ 74
ग्रन्थकृत्समयः
ग्रन्थकृदयं त्र्यंबकरायमखी भोसलभूपेन एकोजिना शिशुभाव एव परिगृह्य संवर्धितः प्रथमं स्वतनयस्य शाह जिमहीपस्य मन्त्रिपदे ततः शाहजिना स्वावरजस्य शरभजिमहीपालस्य मन्त्रि- पदे च स्थापित इति ग्रन्थकृदुत्क्त्यैव स्पष्टं विज्ञायते । तदुक्तम्-
‘एकोजिप्रभुणा गुणान्तरविदा देव्या च दीपाम्बया
बाल्ये यः परिगृह्य वत्सलतया संवर्धितः सादरम् ! बुद्धीरप्युपदिश्य शाह जिमहीनेतुः स्वसूनोः स्थिरे
सोऽयं मन्त्रिपदे त्रियम्बकमखी स्वातन्त्र्यमासादितः ॥ 75
सोऽयं ज्येष्ठपुरस्क्रियोपचरितं यं मन्त्रिवर्यं दया-
नावा प्रार्ण महार्णवादुद्धरद्दाक्षिण्यशाली नृपः । वृत्ति चाकृत यस्य सह्यगिरिजाकूलेऽनुकूले श्रुति-
स्मृत्युक्ताखिलनित्यकर्मसु वसुत्यागाय भोगाय व

›
[[76]]
तत्तेषां काल एवास्यापि काल इति निश्चेतुं शक्यते । तेषां च कालः १६७६ तमात्क्रैस्तवाब्दादुपरि १७२८ तमा-
धर्माकूतम् । Page 11 Verse 37
74.
75. Do.
I
[[10]]
33.
[[३]]
76.
Do.
I
[[17]]
,, 10, 11
36 **.
[[21]]
त्यैस्तवान्दादर्वागिति विमर्शकानां दृष्टिरिति विज्ञायते ॥
तत्रापि एकोजिनः कालः 1676 - 1888 A. D: शाहजिनः कालः 1884–1710 A. D.; शरभोजिनः कालः 1711-1728 A. D इति विभागः । तदस्य कः कालः 18665-1750 A. D इति निश्रेतुं शक्यम् ॥
ग्रन्थसमापनकालः
कविरयं 1641 तमे शालिवाहनशके, विकार्यन्दे, आश्वयुजे मासि, शुद्धप्रतिपदि, स्थिरवासरे स्वातीयुते ग्रन्थमिमं पूरयामासेति तदुच्यैव निश्चीयते । यथा-
‘शालीवाहनके सहस्रपरतः षट्के शतानां मते
चत्वारिंशत उत्तरे च शरदामब्दे विकार्याह्वये । मासेऽप्याश्वयुजे सितादिमतिथौ स्वाती स्थिरे वासरे
धर्माकूतमिदं त्रियम्बकमखी सम्पूर्णतां नीतवान् ॥ 77
ग्रन्थमातृका
इदानीं संमुद्रितस्यास्य ग्रन्थस्य मातृकाभूतः श्रीकोश- श्रीलेषु विराजमाने तञ्जापुरे नायकराजभिः ( 1450 AD) समुपकामिते, महाराष्ट्रराजभिः ( 1676 - 1855 ) संवर्धिते, तत्राप्यन्तिमेन शरभजिमहाराजेन सम्प्रतिष्ठापिते, तत एव तन्नात्रैव प्रथिते ( शरभजीमहाराजीयस र स्वतीमालाभिधाने ) पुस्तकालये विद्यमानस्तन्निर्वाहकै : प्राकाश्यं नीतासु विवरण-
77. Tanjore Descriptive catalogue Page 6685
[[22]]
पट्टिकासु (Descriptive catalogues ) पंचदशतमायां पट्टिकायां (vol 15)-6681 - 6685 पुढेषु 9377-9382 संख्यासु समु-

पवर्णितो दृश्यते ॥
ग्रन्थस्यास्यायोध्याकाण्डान्तो भागः श्रीरङ्गस्थश्रीवाणीविला- समुद्रणालये सुगृहीतनामधेयैः श्रीयुतः T K. बालसुब्रह्मण्यायैः भागत्रयात्मना ( in 3 vols ) पूर्वमेव ( 1916 ) मुद्राप्य प्रकाशतां नीतः । अतीताः समाश्चतुस्त्रिंशत् । सुचिरादप्यस्य ग्रन्थरत्नस्य शिष्टो भागः प्राकाश्यं नोपनीत इति महदेवैतद्वि- षादस्थानं सर्वेषां विशिष्य चास्माकं भारतीयानाम् । न केवल- मिदं विषादस्थानं यावन्महदे तदौर्भाग्यविलसितमपि ॥
तथापि तु सम्प्रति फलोन्मुखेनास्माकीन संचितपुण्य- लेशेन सुन्दरकाण्डस्य परं व्याख्याभाग इदानीं प्राकाश्यं नीयते विदुषां प्रमोदाय इत्याश्वासकं किंचिदिदमित्यत्यरूपमिदं परितोषा- स्पदमपि । यत इदं ग्रन्थरत्नं समेषामपि भिन्नरूचीनां समाराधन- चणं दरीदृश्यते । तदुक्तं ग्रन्थकृतैव-
‘नानाशास्त्रपरिश्रमेण बहुधा यज्ज्ञानमासाद्यते
तज्ज्ञानं समुदति स्फुटतरं यामेव संशृण्वताम् । सेयं धर्मपरा मया विरचिता रामायणव्याकृतिः
श्रीरामस्य दयारसार्द्रमनसः संतुष्टये कल्पताम् ॥’ 78
‘ये धर्मार्थविचारणप्रणयिनो ये नीतिजिज्ञासवो
ये कामागमसंप्रदायरसिका ये मोक्षमार्गोन्मुखाः !
78. Tanjore Descriptive catalogue page 6683
"
[[23]]
ये वाक्यार्थमिथो विरोधपरिहारोक्तिप्रियभावुका-
स्ते सर्वे परिशीलयन्तु तदिदं त्रैयम्बकं वाखायम् ॥’ 79 इति ॥
अत्र च प्रन्थकृता व्याख्येयत्वेन समुद्धृतानां रामायण- श्लोकार्थानां तथा तत्र तत्र विस्तारतो विचारितानां विषयाणां, विषयविचारेष्वनुस्मृतानां प्रामाणिकानां प्रमाणग्रन्थानां च संस्- चिका काचिदनुक्रमणिका प्रत्येकं योजितेति नात्र ते विस्तीर्यन्ते ॥
कृतज्ञतावेदनम्
प्रन्थरत्नस्यास्यैवमिदानीं मुद्रापणे धनदानेन साहाय्य - माचरितवतां महाशयानां मद्रपुरराज्याधिकारनिर्वाहकाणाम, पाठ- संशोधननानाप्रकारानुक्रमणीनिर्माणादिविषये साहाय्यमाचरितवतां साहित्यविशारद - साहित्यशिरोमणि - वेदान्तशिरोमण्यादिविरुद-
भाजां
मद्रपुरराजकीयप्राच्यपुस्तकालयपण्डितपदमधितिष्ठतां
व. रा. कल्याणसुन्दरशास्त्रिणाम्, तञ्जापुरस्थशरभाजमहाराजीय- सरस्वतिमालभिधानप्राच्यपुस्तकभाण्डागारगौरव कार्यदर्शिनां श्री- युतगोपालार्याणां समीचीनतयाविलम्बमेवास्य ग्रन्थस्य प्राकाश्या-
नयने कृतसमुद्यमानां
श्रीरङ्गस्थश्रीवाणीविलासाख्यमुद्रणालय-
निर्वाहकाणां च सादरमावेद्यते मया मदीया कृतज्ञतेति शम् ॥
इत्थम्
ति. चन्द्रशेखरः ।सुन्दरकाण्डधर्माकूते विचारिता मुख्या विषयाः
प्रथमः सर्गः (१ - ६६)
उपोद्घातः
सुन्दरकाण्डस्य सुन्दरत्वनिरूपणम्
[[१२९]]
सर्वकार्यारम्भे मङ्गलस्य कर्तव्यताप्रतिपादनम्
३०-३२
कार्यसिद्धेर्मङ्गलफलत्वकथनम
३२-३३
कार्यभेदान्मङ्गलाचरणभेदप्रदर्शनम्
[[३३]]
बादरायण जैमिनिभगवत्पादबोधायनापस्तम्बाचार्यादि-
प्रबन्धानामकृतमङ्ग छत्वाशङ्कानिराकरणपूर्वकं
कृतमङ्गलत्वव्यवस्थापनम
३३-३५
आदिमध्यावसानेषु मङ्गलकर्तव्यतायां श्रमाणोदाहरण-
निदर्शनम्
३५-३७
पर्वसु समुद्राभिवृद्धिप्रकारप्रदर्शनम्
३७-३८
सम्भवदाशङ्कानिराकरणपूर्वकं अज्ञानस्वरूपप्रमाण-
निदर्शनं, तस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वप्रतिपादनं च
४५-५१
कर्तृत्वादेर्जीव स्वभावत्वाशङ्का
५१-५७
सोपष्टम्भं कर्तृत्वादेरौपाधिकत्वप्रसाधनम्
५७-६१
केवलात्मविज्ञानस्यैव स्वतन्त्रस्याज्ञाननिवर्तकत्वमिति
प्रतिपादनम्
जगदुपादानविवेचनम्
+
[[26]]
मुक्तिखरूपनिरूपणम्
[[६५]]
द्वितीयः सर्गः [ ६६ – ७०]
दुर्गप्रभेदतदावश्यकताप्रदर्शनम
६७-६९
तृतीयः सर्गः [
७० - ७२]
चतुर्थः सर्गः [७२ – ७५ ]
द्वारप्रवेशविवेचनम्
७२-७३
पञ्चमः सर्गः [७५ - ८० ]
-Co]
षष्ठः सर्गः [८० - १०७]
रावणस्य पर्वहोमासंभवप्रदर्शनाय वर्णानुवर्णबहिर्भूतत्वा-
शङ्काव्याजेन वर्णानुवर्णानां स्वरूपजीविकादि-
प्रभेदकथनम्
रावणस्य पर्वहोम संभवप्रदर्शनाय मूर्धावसिक्तत्वक्षात्रत्व-
व्यवस्थापनम्
व्यास-दृढस्यु-जमदग्नि-परशुराम-प्रमति- रुरु-शुनक-
निदर्शनेन विश्रवसो ब्राह्मणत्वनिर्णयाय पुनः
८१-९६
९६- १०६
प्रासङ्गिकः अनुवर्णानां स्वरूपादिविचारः ९७-१०३
सप्तमः सर्गः [ १०७ – १०९]
अष्टमः सर्गः [१०९ - ११०]
नवमः सर्गः [११० - १३४]
लोकपालैश्वर्यम्
११२-११७
तत्र-अग्निलोकैश्वर्यनिरूपणम्
[[११२]]
यमलोकैश्वर्यनिरूपणम्
निर्ऋतिलोकैश्वर्यनिरूपणम्
११२-११३
[[११३]]
वरुणलोकैश्वर्यनिरूपणम् वायुलोकैश्वर्यनिरूपणम्
कुबेरलोक चर्यनिरूपणम्
ईशानलोकैश्वर्यनिरूपणम्
[[27]]
इन्द्रलोकैश्वर्यनिरूपणम
ब्रह्मलोकैश्वर्यनिरूपणम्
रावणस्त्रीणां पद्मिनीत्वप्रतिपादनव्याजेन पद्मिन्यादि-
जातिनिरूपणम्
तत्र- पद्मिनी
चित्रिणी
शङ्किनी
हस्तिनी
पद्मिन्यादिजातिनिरूपणस्याव युक्तत्वोपपादन-
व्याजेन स्त्रीस्वभाववर्णनम्
तत्व-श्रीदोषाः
तासामपरित्याज्यता
तासां दूरक्षता
तासां रक्षणोपायाः
द्यूतानर्थनिरूपणम्
११३-११४
[[११४]]
११४- ११५
[[११५]]
११५-११६
११६-११७
११८-१२०
११८ - ११९
[[११९]]
११९-१२०
[[१२०]]
१२०-१२६
[[१२१]]
[[१२२]]
१२२-१२६
१२७-१२८, १४४-१४५
१२८-१२९
पुण्यकृतां नक्षत्रभावावस्थाननिरूपणम्
अष्टविधपरिरम्भणप्रकाशनम्
दशमः सर्गः [१३४ – १३८ ]
एकादशः सर्गः [ १३८ - १४० ]
१३२-१३३
ix
[[28]]
द्वादशः सर्गः [ १४० - १४१]
त्रयोदशः सर्गः [१४१ – १४३]
चतुर्दशः सर्गः [ १४४ - १५७]
रत्यङ्गकेशग्रहणादिनिरूपणम्
तत्र चतुर्विधकेशग्रहभेदाः
नवविधचुम्बनप्रभेदाः
सप्तविधनखक्षतप्रभेदाः
सप्तविधदन्तक्षतप्रभेदाः
कलहान्तरितनायिकाप्रभेदाः
१४६-१५१
[[१४६]]
१४६ - १४८
१४८ - १४९
१४९ - १५१
१५१ - १५२
श्रीणां सन्ध्योपासादिषु अधिकारानधिकारचिन्ता १५३ - १५७
पञ्चदशः सर्गः (१५७ - १७४ )
अनयादधर्माचार्द्धनाश इति कथनम्
[[१६०]]
योगिनामुपसर्गप्राप्तिनिवारणप्रकारः
१६१ - १६३
मिथ्यापवादस्यापि अपकीर्तिकरता
१६३ - १६४
असन्निहितभर्तृकया स्त्रिया व्रतेनास्थेयता
१६५ - १६६
बीजातिमा दयाकर्तव्यता
१६६ - १६७
प्रियप्रियाविरहितयोः प्रियाप्रिययोर्दशविधावस्था-
निरूपणम् १६७ - १७४
षोडशः सर्गः [१७५-१७६]
सप्तदशः सर्गः [ १७६ - १८० ]
कर्मविपाकनिरूपणम्
१७८ - १८०
[[29]]
अष्टादशः सर्गः (१८१-१८२ )
एकोनविंशः सर्गः [१८२-१८३ ] विंशः मर्गः [ १८४ - १९२]
सम्भवदाक्षेपसमाधानपूर्वकं परस्त्रीहरणगमनसंप्रमथनादीनां
राक्षसधर्मत्वकथनोपपत्तिनिरूपणम्
एकविंशः सर्गः [१९३ - २०६ ]
आचार्यमुखादेव विद्या प्राह्येति प्रतिपादनम्
द्वाविंशः सर्गः [ २०६ -२०८ ]
१८४ - १९२
१९८-२०१
त्रयोविंश- चतुर्विंशौ स [२०८-२११]
व्याजेनापि पतिव्रतासंकीर्तनं श्रेयस्करम्
मनुष्यजन्मपरवशत्वयोः क्लेशकरत्वनिरूपणम्
पञ्चविंशः सर्गः [ २११ - २१३]
षड्विंशः सर्गः [२१३ - २१७]
पतिव्रताशापो दुष्परिहर इति प्रतिपादनम्
अधर्मातिशये सद्यो नाश इति निरूपणम्
विधवापारीस्थितिकथनम्
[[2]]
सप्तविंशः सर्गः [२१७]
२१०- २११
अष्टाविंशः सर्गः [२१८ - २२० ]
२१२ - २१३
[[२१४]]
२१४ - २१५
[[२१६]]
अद्विजाय सन्त्रो न दातव्य इति कथनम्
वभ्यवधे नियमः
[[२१८]]
[[२१९]]
[[30]]
एकोनत्रिंशः सर्गः [ २२० - २२७ ]
पुंसामेव द्विभार्यत्वमिति कथनम्
त्रिंशः सर्गः [ २२७ - २३१]
उत्तमस्त्रीलक्षणपरीक्षणम्
यत्किचित्कर्मारम्भे कर्तव्यनिरूपणम्
[[२२०]]
२२१ - २२७
२३०-२३१
एकविंश - द्वात्रिंशौ सौ [ २३१ - २३४ ]
वयस्त्रिणः सर्गः [ २३४ - २३५ ]

चतुस्त्रिंशः सर्गः [२३५ - २३८ ]
पञ्चत्रिंशः सर्गः [ २३९ - २५८ ]
सोपष्टमं श्रीरामभद्रस्योत्तमपुरुषलक्षणान्वितत्व-
समर्थनम्
षट्त्रिंशः सर्गः [२५८- २६५ ]
सामाद्युपायप्रयोगप्रकारचिन्तनम्
मित्रसम्पादने विशेषः
२४१ - २५८
२५९ - २६०, २८०
२६० - २६१
महाकार्यारम्भे दैवपुरुषका रावश्यकतानिरूपणम् २६१
सौवर्णवर्णप्रकारकथनम
शपथकरणत्रकारकथनम्
[[२६२]]
[[२६३]]
सप्तत्रिंशः सर्गः [ २६५ - २७१]
शौर्यादिगुणवतोऽपि जातिप्रयुक्ता निन्दा भवतीति कथनम् २६७ बुद्धिमतो नूतनः परिभवोऽसा इति कथनम् २६८
अष्टत्रिंश- एकोनचत्वारिंशौ सर्गों [ २७१ - २७८ ]
[[31]]
सुप्तपुरुष प्रबोधनाप्रबोधननिरूपणम् महापुरुषेष्वपराधस्तत्प्रणिपातादिनैवापनोद्य इति
कथनम्
શ્ર
२७३ - २७४
एककृतं पापं तज्जातीयान्सर्वानपि स्पृशतीति प्रतिपादनम् २७५
चत्वारिंशः सर्गः (२७८ - २७९ )
एकचत्वारिंशः सर्गः (२७९ - २८२ )
दूतलक्षणम्
२८१ - २८२
द्विचत्वारिंशः सर्गः (२८५ - २८३ )
त्रिचत्वारिंशः संर्गः (२८३ - २८४ )
चतुश्चत्वारिंश - पञ्चचत्वारिंश-
षट्चत्वारिंशाः सर्गाः [२८४-२८५]
सप्तचत्वारिंशः सर्गः (२८५ - २८७ )
भृत्यलक्षणम्
[[૧૮૯]]
तपः स्वर्गसाधनमिति निरूपणम्
[[२८६]]
अष्टचत्वारिंशः सर्गः (२८७ - २९३ )
युद्धसंप्रेषणप्रकारः
[[३८८]]
महाकार्यार्थगमने बन्द्याः
कार्यार्थिनावमतिरपि सोढव्येति प्रतिपादनमें
[[३९२]]
महास्त्रमेकवारमेव प्रयोज्यमिति कथनम्
[[२९३]]
एकोनपञ्चाशः सर्गः (२९३ - २०५)
अधार्मिक श्रीः परित्यजतीति प्रतिपादनम्
[[२९४]]
[[32]]
पञ्चाशः सर्गः (२९५ - २९६ )
एकपञ्चाशः सर्गः (२९६ - ३२१ )
सन्मित्रलक्षणम
६९६ - २९७
परीक्षितमेवानं भोक्तव्यमिति निरूपणम
२९९ - ३०३
आहारस्य सविषत्वनिदर्शनोपायप्रदर्शनम
२९९ - ३००
अन्नरक्षाप्रकारनिदर्शनम्
३०१-३०३
३०३ - ३०५
विषप्रतिषेधाध्यायार्थकथनम्
सर्पविषप्रतिषेधाध्यायार्थकथनम्
कीटलूतादिविषप्रतिषेधाध्यायार्थकथनम्
मूषिकालकीदिविषप्रतिषेधाध्यायार्थकथनम्
दौरात्म्य फलकथनम्
सविस्तरं सेतिहासं च धर्माधर्मफलोपभोगप्रकार-
३०५-३०८
३०८-३१०
३१० - ३११
[[३१२]]
३१२ - ३१६
३१६- ३१७
अधर्मनाशको धर्मोऽनेकविध इति प्रदर्शनम्
३१७ - ३१९
[[३१]]
परिशीलनम्
सोपपत्ति कर्मणां प्राबल्यदौर्बल्यावे मर्शनम्
तत्र नित्यकर्मदानयोः पापनाशकत्वम् प्रायश्चित्तवेदाभ्यासख्यापननामसंकीर्तनानां पाप-
नाशकत्वम्
ब्रह्मज्ञानस्य सर्वपापनाशकत्वम्
दूतेन पचद्वयमपि स्तुत्यमिति कथनम्
द्विपञ्चाशः सर्गः [३२१-३२५]
[[३१८]]
३१८ - ३१९
[[३२१]]
दूतो न बध्य इति प्रतिपादनम्
’
३२३ - ३२४
[[33]]
सभासद्धी राजानुवर्तनप्रकार प्रदर्शनम्
त्रिपञ्चाशः सर्गः [ ३२६ • ३३०]
३२४ - ३२५
आपन्नः स्वोपकर्ता कथमपि रक्षणीय इति कथनम् ३२७
सेतिहासं महापुरुषाश्रयाणां प्राप्ताप्यापदकिंचित्करी-
चतुःपञ्चाशः मर्गः [३३० - ३३१]
ति निरूपणम्
सुकृतिनं तदीयो धर्मो रक्षतीति निवेदनम
बैगुण्यस्वरूप कार्यविपाकादीनां विवेचनम्
पञ्चपञ्चाशः सर्गः [३३२ - ३३६]
षट्पञ्चाश- सप्तपञ्चाशौ सर्गों [३३६ ] अष्टपश्चाशः सर्गः [३३७]
एकोनषष्टितमः सर्गः [३३८ - ३५३]
सप्रमाणं सविस्तरं चाध्यायानध्यायादिनविचारः
[[३२९]]
[[३३१]]
३३२-३३५
३३८ - ३५३
षष्टितम - एकषष्टितमौ सर्गों [३५३ - ३५४ ]
द्विषष्टितमः सर्गः [ ३५४ - ३५५]
त्रिषष्टितमः सर्गः [३५५ - ३५६ ]
चतुःषष्टितमः सर्गः [३५६ - ३५९ ]
पञ्चषष्टितमः सर्गः [३५९ - ३६० ]34
आचार्यप्राचार्य सन्निपाते प्राचार्यः प्रथममुपसंग्राह्म
इति निरूपणम्
षट्षष्टितमः सर्गः [३६० ]
[[३५९]]
सप्तषष्टितमाष्टषष्टितमौ स [३६१ - ३६२]
ग्रन्थकृदनुस्मृतानां ग्रन्थकृतां
अभियुक्ताः
नामानुक्रमणिका
बाहटः
वोधायनः
कात्यायनः
कामन्दकः
कालिदासः
गार्ग्यः
गौतमः
आपस्तम्बः
आश्वलायनः
उशना
भगवत्पादाः
भर्तृहरिः
भारविः
मनुः
यमः
याज्ञवल्क्यः
लिखितः
जैमिनिः
वररुचिः
तालवृन्तनिवासी
वाल्मीकिः
दक्षः
विष्णुः
दण्डी
वृद्धगार्ग्यः
देवलः
द्राह्यायणः
वृद्धगौतमः
वृद्धमनुः वैशंपायनः
धूर्तस्वामी
नन्दिकेश्वरः
व्यासः
नारदः
शङ्खः
पतञ्जलिः
श्रीहर्षः
पाणिनिः
सुमन्तुः
पैठीनसिः
संहिताकाराः
प्राचीनाः
बादरायणः
X
हारीतः
ग्रन्धकृदनुस्मृतानां प्रमाणग्रन्थानां नामानुक्रमणिका
अनङ्गरङ्गम्
अनाकुला
चित्रमीमांसा
छन्दोगत्राह्मणम
(आपस्तम्बगृह्यसूत्रव्याख्या) छन्दोगार्षेयत्राह्मणम्
आगमशास्त्रम्
उज्वला
छान्दोग्योपनिषत्
ज्योतिर्निबन्धः
( आपस्तम्बधर्मसूत्रव्याख्या) तैत्तिरीयसंहिता
उत्तररामचरितम्
उत्तररामायणम्
ऐतरेय ब्राह्मणम
तैत्तिरीयोपनिषत्
त्रिपुरदाहः
दशरूपकम्
और्वोपाख्यानम् ( आदिपर्व ) नलोपाख्यानम
कठोपनिपत
नहुषोपाख्यानम् ( उद्योगपर्व )
कामन्दकनीतिशास्त्रम्
( नानार्थ ) रत्नमाला
कालविधानम् .
नीतिशतकम्
कालादर्शः
नैषधम्
काव्यदर्पणम्
पराशरपुराणम्
काव्यप्रकाशिका
[[35]]
प्रायश्चित्तप्रकरणम्
शास्त्रार्थप्रकरणम्
काव्यादर्शः
काशीखण्डः (स्कान्दे )
कुवलयानन्दम्
कूर्मपुराणम्
कौस्तुभः ( आचारःः) चन्द्रालोकः
पाणिनीयसूत्रम् पातञ्जलयोगसूत्रम् पारिजातम्
पुरुष सूक्तम्
पूर्वमीमांसासूत्राणि
प्रतापरुद्रीयम
बृहज्जातकम
बृहदारण्यकोपनिषत्
बोधायनसूत्रम्
ब्रह्मपुराणम्
ब्रह्मसूत्राणि
ब्रह्माण्डपुराणम्
ब्राह्मपुराणम्
भगवद्गीता
मत्स्यपुराणम्
मयूखः
महाभारतम
महाभारते आदिपर्व
आनुशासनिक पर्व
[[37]]
महाभारते भौमप
राजधर्मः
वनपत्रे
विराटपर्व
""
शान्तिपर्व
सभापर्व
1,
स्वर्गारोहणिकपर्व
""
महाभाष्यम्
माधवीयम्.
मिताक्षरा
( गौतम धर्म सूत्रव्याख्या )
मुण्डकोपनिषत
रघुवंशः
आपद्धर्मः
[[55]]
आश्रमवासिकपर्व
रसतरङ्गिणी
रसमञ्जरी
रामायणम् (इतरे भागाः)
आश्वमेधिकपर्व
उद्योगपर्व
[[33]]
चिङ्गपुराणम्
लुब्धकपोतीयं (भारते )
कर्ण पर्व
वराहमिहिरसंहिता
“”;
द्रोणपर्व
वराहसंहिता
""
भगवद्यानपर्व
विज्ञानेश्वरीयम्
""
भीष्मपर्व
[[57]]
विश्वामित्रेोपाख्यानम्
महाप्रस्थानिकपर्व
(आपद्धर्मः)
मोक्षधर्मः
""
विष्णुधर्मः
[[38]]
सूतसंहिता मुक्तिखण्डः
विष्णुपुराणम्
शतरुद्रीयम् [ द्रोणपर्व ] शाकलसंहितानुक्रमणिकापरिभाषा
शाकुन्तलम्
, मुक्तिसाधनप्रकरणम्
योगखण्डः
"
समाधिप्रकरणम
“”,
शाङ्करभाष्यम्
स्कान्दः
शीक्षा
स्मरदीपिका
श्वेताश्वतरोपनिषत्
स्मृतिरत्नम्
संहिता
स्मृतिसंग्रहः
सामुद्रिकम्
स्मृत्यर्थ सारः
सूतसंहिता
स्वप्नाध्यायः
क्षेत्रप्रशंसाप्रकरणम्
“3
हरिवंशः
[[33]]
तत्त्वप्रकरणम
ध्यानप्रकरणम्
ज्ञानवासिष्ठम्
1। ft: 11
॥ श्री सुन्दरकाण्डधर्माकूनविषयानुक्रमणिका ॥
उपोद्घाते
पूर्वकाण्डेन संगतिवर्णनम्
विषयः
पुटम् पङ्क्तिः
१ १
[[९]]
"”
[[१०]]
सुन्दरकाण्डसंज्ञाया अन्वर्थव वर्णनम सुन्दरपदार्थविवरणम्
ततो रावणनीतायाः’ इत्यादौ वृत्त्यनुप्रासरूप-
शब्दालंकारनिरूपणम् काव्यदर्पणस्थतल्लक्षणोदाहरणनिरूपणम्
[[4]]
ततः स मध्यम्’ इत्यादौ यमकालंकारयुक्तत्व-
वर्णनम्
यमकलक्षणकथ नम
अस्य श्लोकस्य पादभागावृत्तिनिबन्धनत्ववर्णनम्
काव्यादर्शस्थ तदुदाहरणवर्णनम्
‘हृदे नाग इव’ इत्यादौ उपमालंकारलक्षणस मन्त्रय-
कथनम्
चित्रमीमांसास्थतल्लक्षणवर्णनम
चन्द्रालोकस्थतल्लचणकथनम्
[[२]]
[[१]]
[[९]]
tu
[[१]]
[[१३]]
7
[[१५]]
[[४]]
[[३]]
[[31]]
७-
[[६]]
[[१५]]
[[१]]
**
[[४]]
[[20]]
तस्य कुवलयानन्दव्याख्यानकथनम्
तत्रस्थोदाहरणवर्णनम्
अत्र लोके पूर्णोपमानिरूपणम्
’ या भाति’ इत्यादौ रूपकालंकारवर्णनम्
x
[[33]]
[[८]]
""
"
[[१२]]
तद्भेदनिरूपणम्
ji
पुटम् पङ्क्तिः
[[५]]
W
[[૬]]
[[२०]]
चन्द्रालोकस्थतल्लक्षणवर्णनम्, तद्व्याख्यानकथनं च षण्णामपि रूपकाणां चन्द्रालोकस्थोदाहरणवर्णनम
उदाहरणविवरणम्
प्रकृते लक्षणसमन्वयकथनम्
‘रावणाननशंकाश्च’ इत्यादौ भ्रान्तिमदलंकार-
निरूपणम्
चित्रमीमांसास्थतल्लक्षणोदाहरणवर्णनम्
शंकाहतात्मा’ इत्यादौ ससन्देहालंकारवर्णनम् तल्लक्षणोदाहरणादिवर्णनम
[[6]]
[[19]]
[[१४]]
[[33]]
[[१९]]
[[७]]
[[७]]
"
[[१३]]
[[33]]
[[१८]]
[[८]]
AN
[[११]]
[[१]]
[[57]]
AW
[[३]]
[[६]]
UT
"
न वानरोऽयं ’ इत्यत्र शुद्धापह्नवालंकारवर्णनम् ९
चन्द्रालोकस्थतल्लक्षणोदाहरणकथनम्
’ स गन्धस्तं ’ इत्यत्र वस्तुत्प्रेक्षालंकारकथनम्
उत्प्रेक्षातद्भेद तल्लक्षणवर्णनम्
तत्र प्रमाणवर्णनम्, उदाहरणवर्णनं च
उदाहरणेषु लक्षणसमन्वयकथनम्
प्रकृतोदाहरणेऽपि लक्षणसमन्वयकथनम्
’ त्रयाणामेच भूतानाम्’ इत्यादौ तुल्ययोगिता-
लंकारवर्णनम्
[[१०]]
[[13]]
[[१७]]
"
[[६०]]
[[३]]
[[११]]
[[१]]
तल्लक्षणवर्णनम्, चन्द्रालोकस्थतल्लक्षणोदाहरणवर्णनं च
समुद्रमध्ये ’ इत्यादौ परिकरालंकारवर्णनम् तलक्षणोदाहरणवर्णनम
[[८]]
""
“J
११.
[[१२]]
[[५]]
[[५]]
"”
[[१३]]
’ योजनानां शतं ’ इत्यादौ विशेषोक्त्यलंकारवर्णनम् "
तलक्षणोदाहरणवर्णनम्
iti
{
पुटम् पक्तिः १२ १७
अतुष्टं स्वेषु दारेषु’ इत्यादौ विषमालंकारनिरूपणम्,,, चन्द्रालोकस्थतल्लक्षणोदाहरणवर्णनम्
‘अहमौपयिकी’ इत्यादी समालंकारवर्णनम
तलक्षणोदाहरणवर्णनम्
तताप न हि तं सूर्यः’ इत्यादी समाधिनामका-
लंकारवर्णनम
तलक्षणोदाहरणवर्णनम्
’ न हि शक्यं’ इत्यादौ काव्यार्थापत्त्यलंकारवर्णनम्
तल्लक्षणोदाहरणवर्णनम
‘युक्तरूपं या देवि ’ इत्यादी अर्थान्तरन्यासा-
लंकारवर्णनम्
तल्लक्षणोदाहरणवर्णनम्
[[૨૦]]
[[00]]
१३ દુ
[[९]]
[[१४]]
"
[[१७]]
[[१४]]
२.
[[१७]]
"
[[१५]]
[[१]]
[[53]]
[[१२]]
[[१५]]
"
[[१९]]
‘शरैस्तु संकुलां कृत्वा’ इत्यादौ संभावनालंकारवर्णनम् तल्लक्षणदाहरणवर्णनम्
यूयमेवाभिजानीत ’ इत्यादौ लोकोक्त्यलंकार-
वर्णनम्
तल्लक्षणोदाहरणवर्णनम
‘दुधुवे च स रोमाणि ’ इत्यादौ स्वभावोक्त्यलं -
कारवर्णनम् तल्लक्षणोदाहरणवर्णनम्
‘यदि वा त्रिदिवे सीतां ’ इत्यत्र अत्युक्त्य-
लंकारवर्णनम्
[[१६]]
""
[[१२]]
[[1]]
[[१७]]
[[२]]
तलक्षणोदाहरणवर्णनम
iv
‘स्वप्ने चाद्य ’ इत्यादौ भाविकालंकार-
वर्णनम
तल्लक्षणोदाहरणवर्णनम्
सुन्दरकाण्डस्य रसभरितत्वनिरूपणोपक्रमः
रसलक्षणवर्णनम्
दशरूपकस्थरसप्रमाणानुवर्णनम्
पुटम् पङक्तिः १७ १०
“J
[[१३]]
१८ १
[[15]]
6 9
काव्यदर्पणस्थविभावादिप्रतिपादनम्
तत्रस्थतव्याख्यानकथनम
विभावादीनां व्युत्पत्तिनिरूपणम्
विभावद्वैविध्यवर्णनम्, तद्व्युत्पत्तिनिरूपणं च
व्यभिचारिभावानां त्रयस्त्रिंशद्भेदकथनम्
सात्विकभावभेदनिरूपणम्
रसनिरूपणोपसंहारः
स्थायिभावलक्षणवर्णनम
[[35]]
[[९]]
[[१८]]
[[१२]]
[[१९]]
[[६]]
[[33]]
[[१२]]
[[१९]]
[[55]]
[[२०]]
[[३]]
[[५]]
,,
[[९]]
"”
[[१४]]
[[35]]
[[२०]]
प्रकारान्तरेण तल्लक्षणकथनम
रसस्य शृङ्गारादिभेदेन नवविधत्ववर्णनम्
ततो वराङ्गाः’ इत्यादौ संभोगशृङ्गाररसवर्णनम् २१ ४
तल्लक्षणवर्णनम
तद्भेदवर्णनम्
प्रत्येकमुदाहरणवर्णनम्, तद्विवरणं च
’ हा तात ’ इत्यत्र करुणरसवर्णनम् वलक्षणोदाहरणवर्णनम्, तद्विवरणं च
११. १६
""
[[१९]]
२२ १
[[२४]]
[[૧૮]]
[[२५]]
[[३]]
4.
राक्षसीनां वचः श्रुत्वा’ इत्यत्र रौद्ररसवर्णनम्
तल्लक्षणोदाहरणवर्णनम्, तद्विवरणं च
‘न खल्वयम्’ इत्यत्र वीररसवर्णनम्
तलक्षणोदाहरणवर्णनम्, तद्विवरणं च
पुटम् पङ्क्तिः २५ २०
[[२६]]
[[६]]
[[२१]]
[[15]]
[[२७]]
[[४]]
[[१७]]
""
[[२८]]
[[२]]
[[९]]
[[१२]]
’ ततो दृष्ट्व वैदेही’ इत्यत्र भयानक रसवर्णनम् तल्लक्षणोदाहरणवर्णनम्
’
सा तु तेन’ इत्यत्र वीभत्सरसवर्णनम् तल्लक्षणोदाहरणवर्णनम्, तद्विवरणं च ‘हारनूपुरकेयूर’ इत्यत्र अद्भुतरसवर्णनम
"
[[२९]]
तल्लक्षणोदाहरणवर्णनम्
सुन्दरकाण्डस्य सुन्दरत्ववर्णनोपसंहारः
प्रथमसर्गे
’ स सूर्याय ’ इति कार्यसिद्धयर्थ हनुमत्कृत-
मङ्गलाचरणवर्णनम्
कार्यारम्भे मङ्गलकर्तव्यतासूचनम्
तत्र शिष्टाचारप्रमाणवर्णनम
तस्य अन्धपरंपरागतत्वदोषनिरासाय श्रुत्यनुमान-
वर्णनम्
श्रुतौ तादृशदोषाभाववर्णनम्
वेदस्य ईश्वरप्रणीतत्वे व्याससूत्र संमतिवर्णनम
तद्भाष्यामुवादः
नित्यत्वे च व्याससूत्रसंमतिः
तद्भाष्यानुवादः
[[९]]
"
[[२९]]
[[१५]]
[[३०]]
[[३]]
[[35]]
"
፡
[[१०]]
३१.
સ્
४.
“शं
उभयोर्विरोधपरिहाराय प्रवाहनित्यताश्रयणम्
शिष्टत्व परिष्कारः
तव बोधायन सूत्र निदर्शनम्
मङ्गलस्य समाप्तिफलकत्ववर्णनम्
पुटम् पङ्गाक्तः
[[३२]]
[[१४]]
[[१९]]
३२ ३
[[୬]]
तत्र व्यभिचारशंकापरिहारवर्णनम्
मङ्गलस्य विन्नध्वंसफलकत्वनिरूपणम् मङ्गलभेदवर्णनम्
मन्थतो मङ्गलनिबन्धनस्य प्रमाणप्रयोजनवर्णनम
बादरायण जैमिन्यादिप्रणीतग्रन्थेषु मङ्गला-
सद्भावसद्भाववेिचारः
सूतेषु अथशब्दस्य मङ्गलार्थत्ववर्णनम् अथशब्दे अकारथकारयोरपि मङ्गलवाच-
कत्वनिरूपणम्
अथशब्दस्य मङ्गलवाचकत्वाक्षेपः
सौत्रपदानां नानार्थकत्वे प्रमाणवर्णनम्
आनन्तर्यार्थ कस्याथ शब्दस्य श्रवणमात्रेण मङ्गल-
प्रयोजनकत्ववर्णनम्
भगवत्पाद - आपस्तम्ब वाल्मीकिप्रणीतेषु ग्रन्थेषु
मङ्गलसद्भावनिरूपणम्
आदिमध्यान्तेषु मङ्गलकर्तव्यतानिरूपणम
अत्र महाभाष्य प्रमाणवर्णनम्
पाणिनीयव्याकरणे आदिमध्यान्तेषु मङ्गलसद्भाव-
निरूपणम्
"”
梦梦
[[३३]]
""
"
[[१५]]
[[૨]]
[[१६]]
"
[[३४]]
[[२]]
5 m2
[[35]]
""
[[१३]]
[[१६]]
,5
[[२१]]
[[13]]
બ
[[९]]
[[१६]]
"
[[१७]]
[[77]]
[[१९]]
vii
श्रीमद्रामायणे सुन्दरकाण्डेऽपि आदिमध्यान्तेषु
हनुमत्कृतमङ्गलप्रदर्शनम्
प्राङ्मुखतया कर्मण आरम्भणीयत्ववर्णनम्
तत्र बोधायनमः
पुटम् पङ्क्तिः
[[३६]]
[[६]]
[[३७]]
[[९]]
[[१२]]
‘समुद्र इव पर्वसु ’ इत्यत्र विष्णुपुराणोक्तसमु-
द्राभिवृद्धिवर्णनम्
‘तेजः सत्त्वं’ इत्यत कार्यारम्भे बलाभिवृद्धिः
कार्यसिद्धिसूचिकेति वर्णनम्
तत्र उद्योगपर्वसंमतिः
महेन्द्राचलचालनवर्णनम्
[[39]]
[[१९]]
[[३८]]
[[८]]
谬谬
[[११]]
[[१]]
""
ર્
प्रियबन्धोः प्रयाणे किंचिद्दूरमनुसर्तव्यत्वसूचनम् ४०
अत्र आश्वमेधिकपर्व मंमतिः
‘सैन्या इव महीपतिम् ’ अत्र भीष्मपर्वोदाहरणम् ‘निवृत्ताः सुहृदो यथा ’ अत्र आश्रमवासिक-
अत्रैव आपद्धर्मोदाहरणम
पर्वोदाहरणम्
प्रत्युपकारमकुर्वतो दोषकथनम्
3)
""
[[१७]]
[[२१]]
[[४१]]
[[१६]]
[[६]]
[[२०]]
""
[[४५]]
[[३]]
उपकारककुलोत्पन्नोऽपि प्रत्युपकर्तव्य इति सूचनम् ४२
‘अतिथि’ किल पूजाईः ’ अत्र हारीतवचनम्
पुनः प्रकृतिमापेदे अस्य अर्थविवरणम अज्ञानविचारोपक्रमः
पूर्वप अज्ञानस्य अभावरूपत्वे दोषोद्घाटनम्
भावरूपत्वे लक्षणा संभव प्रदर्शनम्
[[६]]
..
[[55]]
[[૨]]
Vi।
तत्रैव प्रमाणासंभववर्णने प्रत्यक्षनिराकरणम् तत्रैव अनुमाननिराकरणम्
पुटम् पक्ति
४५ २१
४६ ४
अज्ञानस्य लक्षणसंभवप्रदर्शनम्
श्रुतिप्रमाणप्रदर्शनम्
[[33]]
[[१२]]
तत्र अनुभवरूपप्रत्यक्षप्रमाणोपपादनम्
अज्ञानस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वे अनुभवप्रदर्शनम्
[[४७]]
[[१३]]
[[४८]]
[[४]]
[[४८]]
[[१२]]
तत्रैव श्रुतिप्रमाणप्रदर्शनम्
[[१४]]
别墅
[[33]]
स्मृतिप्रमाणप्रदर्शनम्
[[२०]]
[[35]]
गीताप्रमाणप्रदर्शनम्
""
[[२२]]
[[35]]
सूतसंहितावचनम्
[[४९]]
[[१]]
योगखण्डस्थम्
[[१५]]
*"
[[93]]
[[33]]
[[53]]
[[32]]
ध्यानप्रकरणस्थम्
[[५०]]
[[३]]
""
""
""
मुक्तिसाधनप्रकरणस्थम्
पराशरपुराणोदाहरणम
पराशरपुराणे प्रायश्चित्तप्रकरणोदाहरणम
शास्त्रार्थप्रकरणोदाहरणम्
""
[[35]]
लिङ्गपुराणोदाहरणम्
[[35]]
जीवस्य स्वाभाविककर्तृत्वादिमत्त्वाशंका
तत्र “अनुभव निरूपणम्
तत्रैव अनुमानप्रमाणनिरूपणम
आत्मनः कर्तृत्वे ’ विज्ञानं यज्ञं तनुते’ इति
श्रुतिप्रमाणप्रदर्शनम्
तंत्र अहंकारस्यैव कर्तृत्वमुच्यत इति निरूपणम्
S
"”
[[१२]]
[[१६]]
[[५१]]
[[६]]
[[९]]
[[55]]
[[१८]]
""
[[25]]
[[२१]]
[[५२]]
[[५]]
[[१०]]

[[५३]]
[[१]]
A
ix
पुटम् पङ्क्तिः
[[५३]]
""
[[१३]]
पूर्वपक्षोकानुभवादीनां अन्यथानयनम् आत्मनोऽसंसारित्वे पुराणवचनम्
’ परं ज्योतिरुपसंपद्य’ इति श्रुत्यप आत्मनः कतृत्वं
व सिध्यतीति वर्णनम
आत्मन औपाधिककर्तृत्वे प्रमाणतया उत्क्रान्तिगत्य- धिकरणस्थस्य ’ यावदात्मभावित्वाच्च’ इति
सूत्रभाष्यस्य संक्षेपेणानुवादः
’ पुंस्त्वादिवत्त्वस्य ’ इति सूत्रभाष्यानुवादः आत्मन औपाधिककर्तृत्व सिध्यर्थं कर्त्रविकरणस्थ-
‘कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्’ इति सूत्रभाष्यसंक्षेपः ’ विहारोपदेशात्’ इति सूत्रार्थनिरूपणम्
C
उपादानात्’ इति सूत्रार्थनिरूपणम्
’ व्यपदेशाच्च क्रियायां न चेन्निर्देशविपर्ययः ’
इत्यस्यार्थविचारः
’ उपलब्धिवदनियमः ’ इत्यस्यार्थविचारः
’ शक्तिविपर्ययात् ’ एतदर्थविचारः
’ समाष्यभावाच्च ’ एतदर्थवि वारः
[[१७]]
[[५४]]
[[११]]
[[२५]]
[[१३]]
"
[[२२]]
[[५६]]
[[८]]
"
[[१०]]
ནས
[[१३]]
[[५७]]
[[१]]
आत्मनः स्वाभाविककर्तृत्वाभावे ‘यथा च तक्षोभयथा’
इति सूत्रार्थस्य प्रमाणीकरणम
शास्त्रार्थवत्त्वादिहेतूनामुपपत्तिवर्णनम
आत्मनः औपाधिककर्तृत्वे सूतसंहितावचनम्
तत्रैव क्षेत्रप्रशंसाप्रकरणवचनम्
" तत्वप्रकरणवचनम्
[[37]]
[[१३]]
[[१९]]
[[५८]]
[[२०]]
[[५९]]
[[१९]]
[[६०]]
[[९]]
[[१५]]
"
[[1]]
xi
[[104]]
"
"
"
“}
लिङ्गपुराणवचनम्
पुनरपि सुतसंहितावचनम्
समाधिप्रकरणवचनम
मुक्तिखण्डवचनम्
आत्मविषयक ज्ञानस्यैव मुक्तिसाधनत्वसूचनम
आत्मज्ञानस्य कर्माङ्गत्वपूर्वपक्षः
तत्समाधानम
प्रपंचस्य अज्ञानोपादानत्वाक्षेपः
अज्ञानब्रह्मणोः परिणामिविवर्तोपादानत्वाभ्युपगमेन
तत्समाधानम्
पुटम् पङ्क्तिः
[[६१]]

[[६]]
[[૨]]
[[१७]]
"
[[२१]]
[[६२]]
[[१]]
[[१४]]
[[39]]
६३ १०
ब्रह्मणो विवर्तोपादानत्वे भगवत्पादसंमतिवर्णनम् ६४
देहादेरज्ञानविकारत्वे पराशरपुराणवचनम्
"”
[[33]]
प्रायश्चित्तप्रकरणवचनम् लैङ्गपुराणवचनम्
आत्मलाभस्य प्राप्तप्राप्तिरूपत्ववर्णनम्
अत्र पराशरपुराणवचनम्
अत्रैव सूतसंहितावचनम्
अत्रैव पाराशर्यवचनम्
द्वितीयसर्गे
लावर्णनम्
""
[[१५]]
[[१]]
[[९]]
""
""
[[१३]]
[[33]]
[[१९]]
[[६५]]
[[१]]
[[33]]
[[३]]
[[८]]
[[55]]
""
[[१२]]
[[६६]]
[[५]]
[[६७]]
[[५]]
विचारपूर्वकं कार्यप्रवृत्ति सूचनम्
तत्र कामन्दकवचनम्
षण्णां दुर्गाणां तदाश्रितानां च कथनम्
""
""
[[१८]]
M.
गिरिदुर्गस्य श्रेष्ठतमत्ववर्णनम्
अत्र मनुवचनम
[[२३]]
राजधर्मवचनम्
कामन्दकवचनेन दुर्गस्वरूपवर्णनम्
तृतीयसर्गे
तृतीयसर्गार्थसंग्रहः
पुटम् पति,
[[६८]]
[[३]]
锦晖
**
[[१३]]
ཏ,
[[१८]]
[[७०]]
[[૬]]
[[१२]]
[[१५]]
शत्रुपक्षे कार्यार्थिना स्वकार्य गोपनीयमिति सूचनम् ७१
अत्र सभापर्ववचनम
कृतापराधानामपि स्त्रीणां वधदण्डो न कार्य इति
सूचनम्
अत्र आदिपर्ववचनम्
चतुर्थ सर्गे
हनुमत्कृताद्वारप्रवेशस्य निषिद्धत्ववर्णनम् अत्र मनु गौतमापस्तम्बानां वचनानि
तस्य निषेधस्य शत्रुगृहप्रवेशव्यतिरिक्तविषयतया
संकोचकथनम
शत्रुगृहे अद्वारेणैव प्रवेशे स्मृतिवचनम्
तत्रैव सभापर्वस्थ कृष्णवचनम्
प्रवेशे वामदक्षिणचरणयोर्विन्यासव्यवस्था लंकानगरवर्णनं, तब हनुमदनवर्णनं च
गुल्मस्थापन सूचनम्
तत्र राजधर्मवचनम्
[[७२]]
"
S
[[६]]
ur*
[[२०]]
"
[[७३]]
[[८]]
[[९]]
"
[[१२]]
[[१६]]
[[77]]
[[२०]]
[[७४]]
[[१९]]
पंचमसर्गे
पंचम सर्गस्थ लोकमात्रपठनम्
xii
पुटम् पङ्क्तिः
७५ ६
षष्ठसर्गे
षष्ठस गर्थिसंग्रहः
रावणस्य पर्वहोमाधिकारविचारोपक्रमः
पूर्वपक्षे पर्वहोमस्य दर्शपूर्णमासयागत्वनैमित्तिक्रहो मत्व-
निषेधपूर्वकं अग्निहोत्रहोमत्वकथनम्
रावणस्य तत्व अनधिकारकथनम्
रावणस्य वर्णानुवर्णबहिर्भूतत्वनिरूपणाय ब्राह्मणादि-
वर्णानां लक्षणकथनम
तत्र मनुदेवलयोर्वचनम्
मनुवचनेन अनुलोमजातिनिरूपणम्
मनुवचनस्य ग्रन्थकृव्याख्यानम्
अनुलोमजातेः षड्विधत्ववर्णनम्
[[८०]]
[[८१]]
[[३]]
my
[[३३]]
"
[[६]]
[[९]]
[[55]]
""
[[१३]]
12 m
[[33]]
[[१५]]
[[15]]
[[१७]]
""
तत्र याज्ञवल्क्यवचनम्
गौतमवचनम्
"
मिताक्षरावचनम्
"
गौतमवचनम्
**
मिताक्षरावचनम
[[१८]]
“3
"”
[[३२]]
[[८२]]
[[१]]
प्रतिलोमनिरूपणे मनुवचनम
[[९]]
**
**
[[१२]]
[[१३]]
**
वर्णानां तारतम्ये देवलवचनम्
तद्वयाख्या
[[२०]]
"
[[२२]]
गौतमवचनेन प्रतिलोमानां धर्महीनत्वनिरूपणम्
[[८३]]
[[३]]
xiii
पुटम् पङ्क्तिः
[[५]]
[[६]]
अनुलोमजातानां मातृजानीयत्वेन जात्यन्तरत्वाक्षेपः ८३ तत्र विष्णुशङ्खवचनोपबृंहणम् अनयोर्वचनयोरभिप्रायकथनेन अन्तरालानां जात्यन्त-
रत्वव्यवस्थापनम
मनुवचनेन एतेषां वृत्तिधर्मादिनिरूपणम
ब्राह्मणानां षट्कर्मनिरूपणम्
क्षत्रियविशेोरपि वृत्तिधर्मनिरूपण न
वर्णत्रयस्य विशिष्टकर्मनिरूपणम्
शूद्रस्यापि विशिष्टवृत्तिनिरूपणम्
शुश्रूषकशूद्रस्य त्रैविध्यनिरूपणम्
तेषां ग्रहस्थितिविशेषेण उत्पत्तिनिरूपणम्
तेषां भरणप्रकारनिरूपणम
वर्णवृत्तिभेदनिरूपणम
ब्राह्मणानां सगुणवृत्तिनिरूपणम्
तत्प्रशंसा
[[११]]
[[१६]]
"
[[१९]]
""
[[२२]]
[[35]]
[[८४]]
[[३]]
[[१८]]
[[५]]
[[13]]
[[१०]]
[[33]]
[[१२]]
警
[[८५]]
[[६]]
"
等等
[[१५]]
"
[[१०]]
[[१८]]
१९.
याज्यप्रतिमाह्याध्याप्यानां निरूपणम्
विगुणवृत्तिनिरूपणम
वृत्तेर्विगुणत्वे हेतुः, तत्र प्रमाणवचनं च
सगुणालाभे विगुणवृत्तेरपि स्वीकारनिरूपणम् तत्र प्रमाणवचनानि
[[८६]]
याजनाध्यापनप्रतिग्रहेषु पूर्वपूर्वस्य निन्दितत्ववर्णनम् ८७
मनुवचनेन प्रतिग्रहस्यैव निन्दिवत्ववर्णनम्
स्ववृत्तेरलाभे परवृचेरपि परित्रवर्णनम्
5*
**
ज्ञ
xiv
पुटम् पङ्क्तिः
वैश्यवृत्त्या जीवतो ब्राह्मणस्य विक्रेयाविक्रेयप्रदर्शनम् ८७
तत्र मनु आपस्तम्ब - गौतमवचनानि

अपण्यानामपि केषांचित् द्रव्याणां विनिमयेन पण्यत्व-
वर्णनम्
तत्र गौतमवचनम्
मनुवचनेन अविक्रेयद्रव्यविशेषाणां विक्रयणे काल-
विशेषेण पातित्यवर्णनम्
स्वकृष्युत्पादिततिलानां विक्रेयत्वानुज्ञानम
प्रत्येकं चतुर्णामपि वर्णानामापद्वृत्तिनिरूपणम्
अनुलोमानां वृत्तिनिरूपणम्
[[१३]]
[[१४]]
[[19]]
[[८८]]
[[९]]
"
[[१०]]
[[33]]
[[१५]]
[[२०]]
[[21]]
[[८९]]
[[३]]
[[९०]]
[[१]]
[[९१]]
[[३]]
[[१७]]
[[33]]
MY
प्रतिलोमानां वृत्तिनिरूपणम्
आपद्यपि उत्कृष्टवृत्त्यनाश्रयणनिरूपणम्
सगुणाया अपि परवृत्तेः परित्यागपूर्वकं विगुणाया
अपि स्ववृत्तेरेव परिप्राह्यतावर्णनम्
तत्र गीतावचनम् आपनिस्वारानन्तरं स्ववृत्तिपरिग्रहवर्णनम् अनुलोमानां ब्राह्मण्यादिप्राप्तिवर्णनम्
अत्र याज्ञवल्क्यवचनं तव्याख्यानं च अत्रैव गौतमवचनं, तद्व्याख्यानं च
कलिनिषिद्धानामनुवर्णनम्
रावणस्य ब्राह्मणादिवर्णबहिर्भूतत्ववर्णनम्
रावणस्य राक्षस्यामुत्पत्तिवर्णनम्
रावणस्य वैदिककर्मानधिकारपूर्वपचोपसंहार!
[[35]]
[[२१]]
“5
[[९२]]
[[१]]
or m
1)
[[३]]
[[१०]]
[[११]]
[[11]]
[[९३]]
[[१९]]
[[९४]]
[[१]]
[[१७]]
[[९५]]
[[१९]]
“9
[[२३]]
[[९६]]
፡
रावणस्य क्षत्रियजातित्वेन कर्माधिकारवर्णनम क्षत्रियजातिलक्षणम्
अब बृहदारण्यकभाष्य वणनम
रक्षणोद्देशेन सृष्टत्वहेतुना राक्षसस्य क्षत्रियत्ववर्णनम्
राक्षसानां रक्षणोद्देशेन सृष्टत्वे उत्तररामायणश्लोक-
निदर्शनम्
विश्रवसो ब्राह्मण्ये आक्षेपः
विश्रवस उत्पत्तिवर्णनम्
पुटम् पङ्क्तिः
[[९६]]
[[१०]]
[[13]]
[[१२]]
[[१३]]
[[13]]
[[१६]]
,,
[[15]]
a
[[९७]]
[[६]]
विश्रवसः ब्राह्मणत्वव्यवहारविरोधप्रदर्शनम्
ब्राह्मणात् क्षत्रियायामुत्पन्नानामपि ब्राह्मणस्त्राभ्युप-
गमेन विरोधपरिहारकथनम
ब्राह्मणात् क्षत्रियायामुत्पन्नानां वैविध्यनिरूपणम्
[[27]]
[[33]]
[[૨૧]]
[[९८]]
[[१]]
"”
[[३]]
ब्राह्मणात् धर्मार्थोदायां क्षत्रियायामुत्पन्नानां ब्राह्मणत्वे
मनुवचनम्
तत्रैव आनुशासनिकपर्ववचनम्
[[75]]
प्रमाणतया आदिपर्वस्थव्यासजन्मप्रकरण-
निरूपणम्
[[17]]
[[21]]
दृढस्युजन्मकथानिरूपणम्
जमदग्निजन्मनिरूपणम
[[13]]
[[23]]
[[११]]
[[१६]]
**
[[९९]]
[[१]]
[[८]]
[[13]]
"
“1
"
[[33]]
परशुरामपचमानां ब्राह्मणानामुत्पत्ति-
निरूपणम्
5„
प्रमाणतया प्रमति - रुरु- शुनकानां जन्मकथनम्
रत्यर्थोढायां क्षत्रियायां ब्राह्मणादुत्पन्नस्य मूर्धावसिक्तत्व-
[[१५]]
"”
[[२२]]
कथनम्
१००xvi
बाह्मण्यां भार्यायां सत्यां वर्णान्तरविवाहस्य रत्यर्थत्वे
मनुबचनम्
पुटम पतिः
[[१००]]
[[१५]]
[[१५]]
सवर्णाया ज्यैष्ठगस्य तथैव वर्मकार्य करणस्य च कथनम् ..
मूत्रमितस्य क्षत्रियधर्मनाकथनं, नम्र अनुशास
निकवचनं च
तत्रैव माधवीयत्र चनम
क्षत्रियेण पुत्रार्थ प्रेषितायां क्षत्रियभार्यायां ब्राह्मणा-
दुत्पन्नस्य श्रचियत्वकथनम
तब आदिपर्ववचनानि
[[१०१]]
[[१०]]
[[२१]]
[[१०२]]
R
[[३]]
पुलस्त्येन धर्मार्थमूदायां जातत्वेन विभवः ब्राह्मणस्त्रो-
पपावनम
विश्रवसः समीपे पुत्रार्थतया कैकस्याः समागमन-
वर्णनम
तभ्यां विम उत्पन्नत्वेन रावणग्य मूर्भावसिकत्वं
क्षत्रियधति कथनम
तत्पुत्रेणेन्द्रजिता राजयज्ञकरणादपि रावणस्य
क्षत्रियत्यम
बोधायनसू मोक्तराजयज्ञवर्णनम
राज्यकरणादिरूपक्षत्रियधर्मदर्शनादपि रावणस्य
क्षत्रियत्वम
[[२३]]
१ ० ३
[[૨]]
"
[[१०४]]
[[१]]
[[१०]]
इन्द्रस्य जात्या ब्राह्मणस्वेऽपि कर्मणा क्षत्रियत्वे राज-
धर्मवचनम
रावणस्य क्षत्रियत्वे स्वो किनिरूपणम्
掌握
警
[[१७]]
xvii
विभीषणं प्रति रामवचनेनापि तस्य क्षत्रधर्मत्व-
निरूपणम्
पुटम् पङ्क्तिः
[[१०५]]
[[१]]
आश्वलायनवचनेन पर्वणि होमस्य क्षत्रियासाधारण-
त्वकथनम
आपस्तम्बमतेन ब्राह्मणेभ्योऽन्नप्रेषणेनैव राजन्यस्य
होमसिद्धिकथनम
रावणानुष्ठितस्य पर्वहोमस्य युक्तत्वकथनम
रावणस्य सोमयाजित्वान नित्य होमप्राप्त्याशंका
नित्यहोमस्य ऋतसत्यशीलविषयत्वेन रावणाविषयत्वो-
क्त्या नत्परिहारः
तत्र आश्वलायनापस्तम्बयोर्वचनम्
[[27]]
[[१३]]
"”
[[१६]]
[[१८]]
"
梦梦
[[२०]]
[[२१]]
[[२२]]
[[31]]
[[१]]
[[३]]
आपस्तम्बवचनस्य धूर्तस्वामि कृतभाष्यानुवर्णनम् १०६ सहेतुकं रावणस्य ऋतसत्यशीलाभाववर्णनम्
विवाहानुरूपतया सत्यानृतवाक्ले मनुवचनम्
तत्रैव आपस्तम्बवचनम
"
है
"
*
[[११]]
[[११]]
रात्रणे वाल्मीकि वर्णित पर्व होमस्य युक्तत्वकथनोपसंहारः, १२
सप्तमसर्गे
आगमवचनेन गृहद्वारि महालक्ष्मीप्रतिमास्थापन-
वर्णनम
१०८ १९
अष्टमसर्गे
पुष्पकविमानवर्णनम
१०९ १८
सभापर्ववचनेन विमान बोतॄणां रक्षकाणां व
पुरुषाणां वर्णनम्
११० १३
xii
नवमसर्ग
xviii
शरणांनवेशणनम
गनगम्
tramos szemédiamiðnáme Bondu ar
नगनम
काशीखण्डकामिलोकेश्वर्यवर्णनम
भारतको भवनम
काण्डकानेपोवनम नकली के भवनम कार्योण्डरुणये नम
काशी काबुलीनम
समापवफकुयवर्णनम काशीखण्डोशाने संवर्णनम वनपर्यस्येन्द्रन
आनुशासनिकपर्णनन
काशीखण्स्थं नवम
पुटम पतिः
११.
[[१९५]]
?
[[६]]
[[११३]]
[[१५५]]
[[१४]]
१५.
[[११५]]
[[६]]
[[१०]]
[[११६]]
[[१]]
सभापवर्णनम
लङ्कायां सर्वैश्वर्यमद्भावे रात्रणतपसी हेतुत्ववर्णनम ११७
तपोमहिमवर्णनम
रावणखीणां पद्मिनी जातित्वकथनम्
पद्मिनीज्ञाति
पद्मिन्यादिस्त्रीजातिभेदवर्णनम्, तत्र पश्चिम्याः
Agraचनं व
[[१८]]
[[१६]]
[[१५]]
"
[[११८]]
"
[[१२]]
xix
पुटम पक्तिः
[[११८]]
[[१५]]
पद्मिनीजातिलक्षणम् स्मरदीपिकास्थतल्लक्षणवर्णनम
अनवर स्थनलक्षणवर्णनम्
अनरोक्तचित्रिणीजा तिलक्षणवर्णनम
"
शनि जातिलक्षणवर्णनम
"
हस्तिनीजातिलक्षणवर्णनम्
[[२१]]
""
[[११९]]
*
[[११]]
[[१८]]
[[37]]
[[१२०]]
[[३]]
रावणस्त्रीणां पद्मगन्धित्वात पद्मिनीत्ववर्ण-
नोपसंहारः
कालिदासेन शकुन्तलायाः पद्मिनीत्वसूचनकनम
धर्मवेद के रामायणे पद्मिन्यादिजातिनिरूपणण्या-
संगतत्वमित्याक्षेपः
तस्य पारंपर्येण धर्मोपयोगवर्णनम
भारतोक्तस्त्रीदोपवर्णनम
मनुस्मृत्युक्तवद्वर्णनम
स्त्रीणामपरित्याज्यतावर्णनम्, परित्यागे
प्रत्यवायवर्णनं च
श्रीणां धर्मसाधनत्यवर्णनम् प्रत्यवायपरिहारस्य भार्याचीनत्ववर्णनम्
तत्र जरत्कारूपाख्यानम
स्त्रीणां अरक्षणे दोषः
"
"
[[१५]]
"
""
[[१६]]
梦梦
[[२१]]
[[८]]
[[१२१]]
梦梦
[[११]]
[[१७]]
""
""
[[२२]]
[[१२२]]
[[३]]
[[९]]
रक्षणे गुणः
"
तत्र आपस्तम्बवचनम
याज्ञवल्क्यवचनम्
[[15]]
[[१०]]
[[१४]]
[[१७]]
स्त्रीरक्षणे बघवन्धादीनामनुपायता कथनम्
निर्वt स्वस्यानर्थः
अधबन्धाकरणे मनुवचनम्र
मनुस्मृत्युक्ताः स्त्रीरक्षणोपयाः
स्मरदीपको प्रदर्शनम
रस्यैव स्त्रीणामावर्जनं इति कथनम्
श्रुतिस्मृतिवचनेभ्यः दिवारनिकरणनिषेधः
दिवा स्त्रीणां प्रीतिजननोपायाः
रात्रौ स्त्रीणां प्रीत्युत्पादनप्रकारः
प्रीत्युत्पादने कलाद्रावणस्य मुख्योपायत्यवर्णनम
पद्मिन्याश्रन्द्रकाद्रायणमकार
चित्रिण्याः सा
嘴嘴
शंखिया स
嘴嘴
हस्तिम्याः सर
पुटम पतिः
४२.२
१२.३
[[१]]
[[१०]]
[[४१५]]
[[१७]]
[[२१]]
[[१२४]]
?
[[३]]
"
[[६]]
[[१५]]
[[१२५]]
[[५]]
पक्षभेदेन पद्मिन्यादीनां साधारण्येन चन्द्र-
कलास्थानं तद्रावणप्रकारच
स्वामनिधाने स्त्रीणां रक्षणप्रकारे आपस्तम्बसूत्रम
तस्य अनाकुलाव्याख्या
ईपत्योः परस्परं संतापान त्रिवर्गाभिवृद्धिरित्यत्र
मनुवचनम
पद्मिन्यादिजातिनिरूपणस्य धर्मोपयुक्तत्व वर्णनोप-
संहार : कामन्दकोक्तदोषवर्णनम
翼曾
[[२१]]
[[१२६]]
[[१]]
鳖鳖
**
[[१२७]]
[[१२]]
[[१६]]
द्यूतजातपाण्डवाद्यवस्थावर्णनम
xxi
पुण्यवतां नक्षत्ररूपेणावस्थाने तैत्तिरीयश्रुतिः aaaaaaaaaम
तत्रैव वनपवणि अर्जुनं प्रति मातलिवचनम रावणान्तःपुरगतनारीवर्णनव
[[१२७]]
पुटम् पङ्क्तिः
[[१७]]
१२८ ९
[[१२]]
"
"
[[१५]]
[[१४]]
[[१]]
[[१२९]]
रत्यारम्भकर्तव्यम्य आलिङ्गनस्य अष्टविधत्ववर्णनम् १३२
अनङ्गरः स्थवृक्षाविरूढ लक्षण कथनप
"
तिलतण्डुललक्षणकथनम
लालाटिकलक्षणवर्णनम
[[१५]]
[[11]]
जावनलक्षणनिरूपणम्
"
""
"
[[17]]
विलक्षणवर्णनम
ऊरूपगूढलक्षणनिरूपणम्
नीरभीरलक्षणवर्णनम्
वल्लरीवेष्टितलक्षणकथनम
"
[[१०]]
[[१४]]

[[१८]]
""
१३३ १
[[६]]
"
"
[[१०]]
"
[[१५]]
[[१३४]]
[[१९]]
अन्तःपुरे शयानस्य रावणस्य वर्णनम
दशमसर्गे
राजतेजस इतराभिभावकत्वे कालिदासवचनम्
तत्र राजधर्मवचनभ
एकादशसर्गे
परदारावलोकनस्य धर्मलोपकरत्वकथनम
गौतमवचनेन उपभोग्यत्वबुद्धया तदवलोकनस्यैव
दोषाधायकत्वं इति कथनम
मनसः सर्वेन्द्रियप्रेरकत्ववर्णनम्
१३५ ११
梦梦
[[१५]]
[[१३९]]
[[९]]
[[१६]]
"
[[१४०]]
द्वादशसर्ग द्वादशसर्गसंग्रहः
प्रयोaaसर्गे
xxli
पुनम पहनः
[[१५०]]
हनुमन्तिवर्णनम
स्वामिकार्यस्य वृत्तस्यानिवेदने दोषनिन
भृत्यैः स्वाम्यर्थे प्राणत्यागपर्यतं प्रयानेतव्यं इति
कथनम
तत्र मन्त्रवर्णः
रणम
नत्रैव वनपर्यनम
बुद्धिपूर्वकप्राणत्यागस्य प्रत्यवायकर आदिपर्ववचनम
जीवतः श्रेयाला आपन
सीतादर्शनलाभाय हनुमदाचरितनमस्कारवर्णनम
M
[[५]]
[[५५]]
[[१४]]
[[२०]]
[[१४३]]
चतुर्दशसर्गे
चूतानर्थवर्णनम
वत्र सभापर्ववचनम्
वनपर्ववचनम्
**
पुनरपि सभापर्वणि शकुनिवचनम
अशोकवनिका दृष्टान्तभूतनायिका वर्णनप्रसंगेन
अनङ्गरको ककेशमहणविधिनिरूपणम
रत्यंग के शम्रहणादिनिरूपणम
केशमातुर्विभ्यनिरूपणम
प्रत्येकं लक्षणवर्णनम्, अनङ्गरङ्गस्वप्रमाणवर्णनं व
[[१४४]]
[[१५]]
[[१७]]
[[१४५]]
[[६]]
[[१९]]
[[१४६]]
[[३]]
**
xxiii
पुटम् पङ्क्तिः
[[१८]]
[[१४६]]
रत्यर्थचुम्बनप्रदेशवर्णनम
निमितादिभेदेन चुम्बनस्य नवविधत्ववर्णनम्
प्रत्येक क्षणवर्णनं, अनङ्गरङ्गस्थप्रमाणवर्णनं च १४७
रत्यङ्गनखक्षतविधिः
क्षुरितादिभेदेन तस्य सम
प्रत्येकं लक्षणवर्णनं, अन रतस्थप्रमाणवर्णनं च
नखतस्य देशकालानुवर्णन
नखलक्षणवर्णनम्
दन्तक्षत प्रदेशवर्णनम्
प्रशस्तदन्तनिरूपणम
दन्तक्षतस्य सप्तविधत्ववर्णनम
[[२१]]
**
[[१]]
[[१४८]]
[[१२]]

[[१६]]

[[१७]]
[[१४९]]
[[१४]]
""
[[१७]]
[[२०]]
"
[[२२]]
[[१५०]]
[[१]]
[[३]]
"
[[१२]]
"
[[१६]]
[[१७]]
"
[[15]]
[[१८]]
[[२०]]
"
[[१५२]]
[[३]]
प्रत्येकं लक्षणवर्णनं, प्रमाणवर्णनं च
कलहान्तरितनायिका दृष्टान्तव्याजेन तलक्षणवर्णनम् १५१
स्त्रीयापरकीया सामान्याभेदेन तस्यास्त्रैविष्यवर्णनम्
स्वीयाया अपि वैविध्यवर्णनम्
प्रतापरुद्री यो तलक्षणवर्णनम्
रसमञ्जर्युक्तमुग्धा चेष्टावर्णनम्
"
梦梦
मध्यमाचेष्टावर्णनम
प्रगल्भा चेष्टावर्णनम
परकीयालक्षणकथनम्
सामान्याळभणम्
रघुवंश रसतरंगिण्युक्त कलहान्तरिता समाधान-
प्रकारवर्णनम्
[[६]]
[[71]]
[[९]]
[[१३]]
"
[[१७]]
"
अशोकवनस्पर्शिशुपावृक्षवर्णनम
xiv
स्त्रीणां उपनयनाध्ययनागभावेन संध्योपासादि-
स्वनधिकाराशंका
युगभेदेन तत्समाधानम
युगान्तरे स्त्रीणां उपनयनाध्ययनाधिकारे
यमवचनम
मप्रमाणं स्त्रीणामपि मन्त्रऋषि
प्रतिपादनम
बृहदारण्यकमन्त्रतोऽपि तनिरूपणम
श्रीणां द्वैविष्यनिरूपणम
अध्ययनादिनिषेधस्य सो पूर्विषयत्वकथनम
तत्र हारीनवचनम्
तत्रैव याज्ञवल्क्यभार्याद्वैविष्यनिदर्शनम
सद्योवधूनामपि कर्मोपयुक्तमन्त्राध्ययनाभ्युपगम-
कथनम
तत्र तालवृन्तनिवामिवचनम
श्रीणां विवाहस्य उपनयनस्थानापन्नस्व
मनुबचनम
हारीतमतेन खीणामपि विवाहात्प्राकू अमन्त्रकमुप-
नयनं कार्यमिति निरूपणम
श्रीणाम मन्त्रक संस्कारे मनुवचनम
सीतायाः संध्योपासनाद्यधिकारनिरूपणेन
वाल्मीकिवचनस्य युक्तस्व समर्थनम्
पुटम :
[[१५३२]]
x
[[११]]
[[१५]]
[[१५५]]
[[५६]]
२.१
[[२२]]
[[२३]]
[[१५६]]
[[४]]
[[१३]]
[[१६]]
[[१७]]
警嘴
[[२०]]
[[१५७]]
XXV
पुटम् पङ्क्तिः
पञ्चदशसर्गे अशोकवनवर्णनम
[[१५७]]
.१०
अशोकवनस्थ सीतावर्णनम्
[[१५८]]
[[३]]
‘तां स्मृतमिव संदिग्धाम’ अस्यार्थवर्णनम
[[१६०]]
अत्र प्राचीनसंमतिः
तस्यैव अर्थान्तरवर्णनम्
अनयादधर्माच ऋद्धिनाश इति वर्णनम तत्र उद्योगपर्ववचनं, कामन्दकवचनं च
तत्रैव प्राचीनसंमतिः
"
[[१२]]
"
[[५६]]
"
[[१७]]
[[१६१]]
नास्तिक्यबुद्धेः श्रद्धाविघातकत्ववर्णनम
तत्र विष्णुपुराणवचनम
विषयालाभे आशायाः कृशत्ववर्णनम्
[[6]]
[[7]]
"
[[८]]
梦静
梦梦
"
[[१३]]
[[१४]]
[[२१]]
सत्र राजधर्मवचनम्
उपसर्गनिराकरणेनैव योगिनो मोक्षभाक्त्ववर्णनम
तत्र पातखलसूत्रम
[[१६२]]
योगिन श्रातुर्विष्यम
चतुर्णा विवरणम
द्वितीयस्यैव प्रतिबन्धसम्भववर्णनम, तन्निराकरणो-
पायवर्णनं व सुलान्तरेणाप्येतत्समर्थनं
उद्योगपर्ववचनेन ‘बुद्धिं सकलुषामित्र’ इत्यस्य
विवरणम
मिथ्यापवादस्यापि अपकीर्तिकरस्यवर्णनम्
[[१]]
[[२]]
"
m
"
梦梦
२२.
१६३/
.९
१३xxvi
तंत्र उत्तररामायणवचनम
अभ्यासाभावे विद्यायाः शैथिल्यवर्णनम्
तत्र विदुरसंमतिनिरूपणम
असंस्कृताया बाधो विवक्षितार्थाबोधकस्यवर्णनम
तत्र शीश्रावचनम
सीता निदर्शनेन पोषितभर्तृकाणां श्रीणां नियम-
विशेषवर्णनम
तत्र याज्ञवल्क्यसंग्रह वचनानि
पुढम् पक्तिः
[[१६३]]
[[१६]]
[[१६५]]
A
[[१४]]
तत्रैव आनुशासनिकपर्ववचनम
बनपर्वोक्तनलवियुक्तदमयन्त्यवस्थावर्णनम
रामकारुण्यनिदर्शनेन श्रीजातिमात्रे दयाकर्तव्यता-
सूचनम्
तत्र वनपर्ववदमयन्तीरक्षणप्रकारवजैनम
महाप्रस्थानिकपर्ववचनेन आभितासंरक्षणे प्रत्यवाय-
बोधनम
पाणिनिसूत्रेण पत्नीशब्दस्य धर्मसहायभूतश्री बाचक-
स्ववर्णनम्
आपद्धर्मवचनेन भार्याया धर्मसहायत्ववर्णनम्
सीताविप्रयुक्तरामावस्थावर्णनम
रामविप्रयुक्तसीताव स्थानिरूपणम्
[[१६५]]
‘ક્
[[१८]]
[[१६६]]
[[१]]
[[१५]]
*
[[१६७]]
[[४]]
警要
[[१०]]
繁掌
警察
[[१८]]
[[१६८]]
परस्परविप्रयोगप्रयुक्तावस्थानां दशविधत्वकथनम १६५
तासु चक्षुःप्रीतेः काव्यदर्पणोक लक्षणोदाहरणवर्णनम् तत्र नैषधीयमुदाहरणं तद्विवरणं च
[[१४]]
[[१५]]
[[२०]]
**
[[१२]]
!
告
xxvii
तत्र उदाहरणान्तरवर्णनं तद्विवरणं च
श्रवणप्रीतेरुदाहरणं तद्विवरणं च
तत्र नैषधीयमुदाहरणं तद्विवरणं व
मनःसङ्गस्य लक्षणोदाहरणे
संकरूपस्य लक्षणोदाहरणे
तत्र नैषधीयमुदाहरणं तद्विवरणं
उदाहरणान्तरं तद्विवरणं च
प्रजागरस्य लक्षणोदाहरणे
तत्र नैषधीयमुदाहरणं तद्विवरणं व अरत्याः लक्षणोदाहरणे
पुटम् पङ्क्तिः
[[१७०]]
[[१२]]
梦梦
3)
[[१८]]
"
[[२०]]
[[१७१]]
[[८]]
[[११]]
[[2]]
[[१७]]
[[१७२]]
[[१]]
संरस्य लक्षणोदाहरणे
"
"
[[११]]
[[१३]]
"
[[१५]]
"
[[२०]]
[[१]]
काश्यस्य लक्षणोदाहरणे
तस्य उदाहरणान्तरवर्णनं तद्विवरणं च लब्बात्यागस्य लक्षणोदाहरणे
तस्यैव नैषधीयमुदाहरणं तद्विवरणं च
उदाहरणान्तरवर्णनं तद्विवरणं च
[[१७३]]
"
भ्रमस्य लक्षणोदाहरणे
तस्यादाहरणान्तरवर्णनम
[[६]]
"
[[१२]]
"
१५.
मरणावस्थाया लक्षणोदाहरणे
梦梦
केषांचिम्मन उन्मादमूर्छावस्थयोर्लक्षणोदाहरणे १७४
विष्णुपुराणवचनेन आसक्तिनिषेधः
षोडशसर्गे
रूपवत्याः पतिव्रताया दौर्लभ्यवर्णनम्
t
Jj
[[१७५]]
[[१९]]
[[३]]
[[१४]]
C
xxvii।
लामा सन्तोषातिशयवर्णनम
Haare
मूरे विरूपाणां राक्षसीनां वर्णनम
नायां भवान्नरे अनिपापिष्ठत्वसूचनम
पुटम पतिः
[[१०६]]
[[१]]
[[१३]]
[[१७७]]
१५.
मानने अरूप्यादीनां पापफलवर्णन
[[१७८]]
सविस्तरं पापकर्मणां निरूपणम
फ
[[६]]
स्मृत्यन्तरेऽपि तवनम
राजदोषादपि विरूपप्रमियर्णनम
आपदि चण्डालकूपादिषु जलपानस्य प्रायश्चित-
विधिः
[[१७५]]
१५.
[[१८०]]
[[१३]]
अष्टादशसर्गे
आपस्तम्बसूत्रेण राज्यां अध्ययनानव्ययनकाल-
विभागवर्णनप
नक्षेत्र भस्मृतिः
सीतां गतो रावणस्य वर्णनम
राजगृहे गावपिसाव वर्णनम
एकोनविंशसर्ग
श्रीशरीरस्य गोपनीयत्वसूचनम
सत्र श्रुतिवचनम, शंखस्मृतिवचनं
देबीयर्णनम
विंशसर्गे
‘स्वधर्मो रक्षमां भीरु’ इति रावणेोक्तिरसंगतल्या-
क्षेपः
[[१८१]]
$
[[१२]]
[[१९]]
[[१८२]]
[[११]]
[[१८३]]
[[१]]
[[२]]
१८४ १०
xxix
पुटम् पङक्तिः
[[११]]
तत्र हेतुतया धर्माधर्मयोः सदा एकरूपत्वकथनम् १८४ राक्ष मानामपि परस्त्रीगमनस्याधर्मत्वे मारीच-
वाक्यम
तत्रैव उमरकाण्डस्थविभीषणवचनम्
तत्रैव वद्धकाण्डस्थं विभीषणवचनम
तत्र मन्दोदरीवचनम
देवब्राह्मणहननादीनां राक्षसं प्रत्यप्यधर्मत्वे कुबेर-
वचनम्
रावणस्याधार्मिकत्वे युद्धकाण्डवचनम्
तत्रैव रामवचनं
सुपार्श्ववचनम
"
[[१६]]
"
[[१८]]
**
१८५ ८
[[१०]]
**
[[१६]]
"
[[१८६]]
[[१]]
[[३]]
"

’ स्वधर्मो रक्षसां भीरु’ इत्यत्र धर्मपदस्य स्वभावार्थ-
araneer आक्षेपपरिहारः
यथाकथंचित् शरीरपोषणमेत्र राक्षसानां स्वभाव
इत्यत्र छान्दाग्यश्रुतिः
तस्याः श्रुतेर्भगवत्पादभाष्यवर्णनम्
बृहदारण्यकश्रुतिवचनेन राक्षसानां क्रौर्यस्वभावत्व-
वर्णनम
तस्या अपि श्रुतेः भाष्यवर्णनम्
[[१५]]
"
[[१७]]
[[१८७]]
[[२२]]
"
[[१८८]]
[[१३३]]
[[९]]
१.३
"
रामवचनेनापि राक्षसानामधर्म स्वभावकत्व वर्णनम् १९०
तत्रैव युद्धकाण्डवचनम
तत्रैव उत्तरकाण्डस्थं ब्रह्मवचनम्
राक्षसस्यापि विभीषणस्य धार्मिकत्वे हेतुवर्णनम्
[[१९१]]
"
[[१२]]
xxx
रावणोतेः प्रलोभनार्थत्वविवरणम
एकविंशसर्गे
पुटम पतिः १५२.
तृणानन्तर्धानेन खीणां परपुरुषभाषणे स्कान्दवचनम १९३
बोधायसूत्रेण पापकृतां स्वर्गादेर्लभत्व-
वर्णनम
विदुरवचनेन सत्कुलीनानां विशेषतोऽकायैव जैन-
वर्णनम
तत्रैव विराटपर्ववचनम
श्रीणां परपुरुषनिरीक्षणनिषेधवर्णनम
द्रौपदीवचनेन परदाराणामनुपभोग्यतावर्णनम
सोदाहरणं परस्त्रीगामिनो ऽनर्थवर्णनम
उद्योगपर्वस्थ भगवचनेन मम्संगतिदनुवर्तन-
[[१०]]
[[१६]]
[[१५४]]
[[३]]
**
[[११]]
[[२०]]
[[१९५]]
[[५]]
रहितानां भ्रंशवर्णनसू
आसनविनाशस्म हिताश्रवणवर्णनम
विदुरवचनेन अविनयाद्धिनाशवर्णनम्
पापविनाशे सखनानन्दवर्णनम्
[[१३]]
[[१५६]]
[[१२]]
१५.
तत्र उद्योगपर्यव वर्ण, द्रोणपर्ववचनं च
आर्थछायनवचनेन पतिव्रतानामप्रलोभ्यत्ववर्णनम १९८
सीताहनुमद्रचनेन सतीनां परपुरुषस्पर्शस्यापि
‘दुःसहत्यवर्णनम्
तत्रैव द्रौपदीवचनं, श्रीरामवचनं च
[[१]]
[[९]]
[[१५]]
"
[[1]]
[[२२]]
तत्र छान्दोग्यश्रुतिः
f
¿
[[१९९]]
नियमपूर्वक आचार्यमुखाद्विधामणवर्णनम्
तत्रैव आपस्तम्बधर्मसूत्राणि तेषामुज्ज्वलाभाष्यम
xxxi
पुटम् पङ्क्तिः
[[१९९]]
霞
तारावाक्येन भर्तृवियुक्तानां भर्तृसमागमेनैव प्रीति-
वर्णनम
द्रोणोऽपि शरणागतस्य रक्षणीयत्ववर्णनम्
तत्र अर्जुनवचनम्
तत्रैव सुग्रीवं प्रति रामवचनम
**
१०.
२०१ १०
[[२०]]
[[२१]]
[[२०२]]
[[३]]
[[१४]]
"
[[१६]]
"
महापुरुषेष्वपराधः तत्प्रणिपातेनैन निवर्त्य इति वर्णनम
तत्र द्रोणपर्ववचनम्
Hraaaaaa उद्योगपर्ववचनेन च राज्ञाममोष-
क्रोधवश्यकतावर्णनम्
महापुरुषाणामरूपस्यापि साधनस्य महाकार्य-
साधकत्ववर्णनम्
तत्र विष्णुपुराणवचनम
棉
२०३… ३
[[१४]]
[[१६]]
""
:२१
एकस्यापि महापुरुषस्य बहुशत्रुनाशकत्ववर्णनम्
[[२०४८]]
तत्रैव प्राचीनसंमतिः
विदुरवचनेन सुकृतिनां अभ्यापहृतस्यापि
द्रव्यस्य पुनः प्राप्तिवर्णनम्
[[१५]]
प्राचीनवचनेन वलवद्विरोधिनः समूलनाशवर्णनम् २०५ १४
तस्य रक्षकान्तराभाववर्णनम्
सीतां प्रति रावणोक्तिवर्णनम
द्वाविंश सर्गे कामभावर्णनम्
२०६.
It
[[२०७]]
ि
1.को ४
कामपुरुषार्थ सेवनप्रकारवर्णनम
तत्र अनुशासनिकवचनम
****i
पुटम पतिः
सीताप्रत्युत्तरवर्णनम
दम्पत्योः परस्परानुरागस्य मौनम
२०.
[[१२]]
त्रयोविंधा- चतुर्विंशमर्गयो।
लोकविद्विष्टस्य परित्याज्यता सूचनम
[[२०४]]
आपद्यपि स्वधर्मापरित्यागश्रणनम
हरिवंशवचनेन दुर्गतस्यापि भर्तुरपरित्याज्यता
वर्णनम
सीतानिदर्शनेन पतितासंकीर्तनस्य श्रेयस्करस्थ-
वर्णनम
तत्र बिराटपर्व स्थभी मदचनम
**
स्कान्दस्वगृहस्पतिवचनम
कौस्तुभमयूम्बवचनम्
紧装
[[२१०]]
[[६]]
[[५]]
"
[[२२]]
पचविंशसर्गे
मृत्योर्विहितकालप्राप्तिवर्णनम
स्मृतिवचनेन पूर्वजम्माचरितकमानुसारेण सुखदुःख-
प्राप्तिवर्णनम्
त मोaateer
मनुष्यजन्मपरवशत्वयोः शापायकत्ववर्णनम
तत्र आदिपर्वस्य कथावर्णनम्
भीमं प्रति द्रौपदीवचनेन परवशत्वस्य देशकरस्व-
निरूपणम्
२११ १८
२१५ ६
翼翼
[[९]]
[[१६]]
"
[[१७]]
"
२१३ ४
षड्विंशसर्गे सीताप्रलापवर्णनम
xxxiii
पुटम् पङ्क्तिः
पतिव्रताशापस्य दुष्परिहरत्वनिरूपणम्
तत्र बालकाण्डस्थ पार्वतीशापोदाहरणम
अगस्त्यवचनेन अधर्मातिशयस्य सद्योनाशहेतुत्व-
वर्णनम
सीताचिन्तानिरूपणम्
राजधर्मवचनेन उत्तममध्यमाधमानां स्वभाव -
निरूपणम
मनुवचनेन विधवानियमवर्णनम
गीतावाक्येन द्वन्द्वसहिष्णूनां मोक्षप्राप्तिवर्णनम्
सप्तविंशसर्गे
त्रिजटावाक्यवर्णनम
२१३ १०
[[२१४]]
[[८]]
[[33]]
[[१०]]
[[33]]
[[२०]]
[[२१५]]
[[१६]]

[[२१६]]
[[१५]]
**
[[२१७]]
[[५]]
अष्टाविंशसर्गे
भारतवचनेन प्राणत्यागेनापि धर्मरक्षणप्रतिपादनम् २१८
श्रुतिस्मृतिवचनैः शूद्राय मन्त्रदाननिषेधकथनम्
मनुवचनेन दिवारात्रिभेदेन वध्यत्र नियमभेद-
कथनम
मनुषश्चनविवरणम्
सीतोक्तपातिव्रत्यवैयर्थ्यावचनस्य तदुक्त्यैव
निर्वेद प्रयुक्तत्वकथनम्
श्रुतिस्मृतिवचनैः सदृष्टान्तं स्त्रीणां भर्त्रस्तरनिषेध-
कथनम्
xiv
繁肇
[[१०]]
[[२१९]]
[[१]]
[[१५]]
।
२२०१ ९
XxxİY
पुटम पत्रक्तिः
एकोनविंशसर्ग समीक्षणवर्णनम्
नत्र काशीखण्डवचनम
नत्रय वाटयचनम
पुनरपि सप्रमाणं उत्तम श्रीलक्षणकथनपूर्वकं
सीताया उत्तमस्त्रीत्साधनम
युद्धकाण्डस्थ मीनावाक्यैरपि तस्याः सप्रमाणमुत्तम-
[[२२१]]
攀攀
[[१०]]
[[१२]]
[[१८]]
स्त्रीलसमर्थनम
[[२२३]]
[[2]]
सीतायाः कफप्रकृतित्यदेव सत्ययोः कथनम
[[२२५]]
[[२१]]
नयोर्लक्षणम्
सामुद्रिकशास्त्रस्यरेयालक्षण कथनम
रामायणवचनेरेव सीताया मृदुभाषणत्वादीनामुत-
मगुणानां कथनम
त्रिंशसर्ग
[[२२६]]
हरिवंशस्यनेन स्वामिकार्यहानिप्रमको
तत्कालोचितकर्मकर्तव्यतासूचनम
गूढचारविचारणीयांशसूचनम
विदुर भगवद्वाक्याभ्यां दूतस्य कृत्याकार्यनिर्वहण
मध इति सूचनम
कामन्दकवचनेन संशयिते मार्गे प्रवृत्तिनिषेधकथन
[[२२८]]
[[३]]
[[१८]]
[[२३९]]
राजधर्मवचनेन समर्थस्यैव दूतस्य प्रेपणविधान २३-
विचारपूर्वक कमीरम्भसूचनम
सत्र विदुरसंमतिः
**
[[१५]]
[[19]]
[[१८]]
[[२०]]
**
तत्रैव हरिवंशस्थ नारदवचनम्
प्राचीनसंमतिः
XXXY
पुटम् पक्तिः
[[२३१]]
[[3]]
एकत्रिंशद्वात्रिंशसर्गयोः
स्वप्ने वानरदर्शनस्य अनिष्टसूचकत्वनिरूपणम् तत्र ऐतरेयश्रुतिवचनं स्वप्नाध्यायवचनं च प्रजागरनिमित्तप्रदर्शनम
सोदाहरणं निरन्तरध्यानस्य साक्षात्कारहेतुवर्णनम शुभभाषणविधानम्,
तत्र गौतमवचनं, आनुशासनिकवचनं च
त्रयस्त्रिंशसर्गे
देवानां भूस्पर्शाभावे वनपर्ववचनम्
""
[[९]]
२.३३
[[१]]
J1
[[११]]
[[१८]]
[[२३४]]
[[९]]
[[१०]]
"
२३५ १
विदुरवचनेन महापुरुषाणामापद्यपि दानप्रियवचना-
दिकं स्वभाव इति वर्णनम
चतुविसर्गे
‘एति जीवन्तमानन्दः’ इत्यस्य विश्वामित्रवचने-
नोपबृंहणम
चित्तमोहस्य निमित्तवर्णनम
"
[[२३६]]
तत्र वाइटवचनम
वातगतेः भ्रमहेतुत्वे बाटवचनम
उन्मादस्य स्वरूपनिमित्तादिवर्णनम्
कालिदासवचनेनान्तःकरणप्रवृत्तेः प्रमाणत्वसूचनम् २३८
[[१७]]
"
[[१८]]
**
२०.
[[२३७]]
[[३]]
[[३]]
इन्द्रप्रेषित सीटान्तेन दूतेन स्वस्मिन् विश्वासमुत्पाद्य
वृत्तान्तनिवेदनसू बन
१४xxvi
पुनम पतिः
पंचत्रिंशसर्ग
पराभिप्रायं निश्चित्यैव म्याभिप्रायों निवेदनीय प्रति
कथनप
तत्र नलोपाख्यानस्थदमयन्तीव वनम
हनुमत्कृतमलक्षणीनम
२.३५.
बाल्मीकिनिर्दिष्टानां त्रिस्थिरत्वादीनासमपुरुषलक्ष-
णानां बहुप्रमाणनिर्देशपूर्वक विवरणम
रामस्य कफप्रकृतित्वसूचनम
[[२५०]]
રેર
२४.५
पुरुषत्रैविध्यवर्णनम
बाटो वातप्रकृतिलक्षणकथनम्
पित्तप्रकृतिलक्षणकथनम्
५.
[[१९]]
[[१२]]
[[१३]]
[[२५८]]
[[५]]
[[१३]]
लेष्मप्रकृतिलक्षणकथनम
रामायणवचनैरेव कफप्रकृतलक्षणेषु एकैकस्यापि
रामे सत्यममर्थनम
हनुमदुक्त गुणव्यतिरिक्तानां चतुर्णां गुणानां विवरणम २५४
पूर्ववदेतेषामपि रामे सवसमर्थनम
तत्र आदौ रामस्य अभिनव चनवस्व समर्थनम
awareसमर्थनम (समर्थनम
वपुषो निर्विशेषसुखदत्व समर्थनम
बुद्धेरधपराङ्मुखत्वसमर्थनम्
श्रीरामचन्द्रस्य पुरुषोत्तमत्व समर्थनोपसंहारः
पत्रिंशसर्गे
सामाद्युपायप्रयोगप्रकारफळादिनिरूपणम्
[[२४९]]
[[६]]
[[३]]
[[१४]]
[[१५]]
[[१]]
[[२५५]]
[[१]]
繁嘴
[[१७]]
[[૨૨]]
२५८ १
२५९ १५
इ
xxxvii
मित्रयोरन्योन्यं बहुमतिकरणसूचनम् उद्योगपर्वस्थभगवचनेन कार्यसिद्धौ दैवपुरुष-
कारयोः साधनत्यनिरूपणम
श्यामवर्णे रामे हेमसमानवर्णवत्त्वकथनस्योपपत्ति-
कथन+
नागसुवर्णस्य श्यामरूपत्वोक्तिः
कर्णपर्व स्थशपथकरणप्रकारविरूपणम्
अयोध्याकाणः स्थदशरथवाक्येन तस्योपबृंहणम
पुटम् पङ्क्तिः २६० ६
[[२६१]]
[[५]]
२६२ ३
[[६]]
[[57]]
[[९]]
"
[[१६]]
[[२६३]]
महाकार्यसाय तपश्चरणमावश्यकं इति कथनम् २६४
सप्तविंशसर्गे
देवाधीनयोः सुखदुःखयोरपरिहार्यत्वसूचनम
तत्र भारतविष्णुपुराणवचनम
[[१७]]
२६५ १३
[[१४]]
"
राजधर्मवचनेन उत्साहयतः कार्यसिद्धिसूचनम् २६६ १३
शौर्यादिगुणवतोऽपि जातिप्रयुक्ता निन्दा भवतीति
सूचनम्
तत्र सभापर्ववचनम
繁橥
आदिपर्वस्थकृपप्रोक्तकर्णनिन्दावचनम्
कालिदासवचनेन बुद्धिमतो नूनपरिभवस्या साता-
कथनम
महतामापद्यपि क्षुद्रमार्गाप्रवृत्तिवर्णनम्
तत्र प्राचीनसंमतिः
अष्टत्रिंशैकोनचत्वारिंशसर्गयोः सुप्तपुरुषप्रबोधनाप्रबोधनविवेचनम्
[[२६७]]
[[९]]
[[११]]
**
[[१७]]
[[२६८]]
[[४]]
[[२७०]]
[[१४]]
[[१६]]
[[२७६]]
"
Xxxviii
पुटम पनिः
अप्रबोधने वृहदारण्यकश्रुतिवचनम
तत्रैव मनुवचनं, आनुशासनिक पर्ववचनं न
आदिपर्ववचनेन धर्मलोपप्रमको प्रबोधनाभ्यनुज्ञान-
कथनम
विश्वामित्र कृत रामप्रबोधनवर्णनम
आपदि सुप्तप्रबोधने विराटपर्यवचनम
काकासुरहान्तेन महापुरुषेषु कृतस्मापराधस्म
तत्प्रणिपातादिनैव निवृत्तिसूचनम
तत्र द्रोणपर्ववचनम
तत्रैव आदिपर्वस्पोपाख्यानकथनम
[[२७२]]
[[१६]]
[[१८]]
२.७३
x
तत्रैव त्रिपुरदाहस्यं वचनम
मौतवचनेन वध्यस्यापि शरणागतस्य संरक्षणवर्णनम २७४
एकस्यापराधेन तातीयानां सर्वेषामपि अनिष्ट-
प्राप्तिकथनम
सत्र शान्तिपर्वस्वयुधिष्ठिरशापानुवर्णनम्
क्ष्मणनिदर्शनेन ज्येष्ठभ्रातृतत्पम्योः पितृमातृब-
इर्तनसुचनम
अमियुक्तवचनेन राजकीयानां वाङ्मात्रेणापि
eferreraम्
राशां पराक्रमेणैव कार्यसाधनस्योत्तरत्वसूचनम्
सत्र विदुरसंमतिः
[[१]]
[[२७५]]
[[३]]
[[२७६]]
[[२७७]]
निकडे कर्मणि उत्कृष्टप्रेषणनिषेधस्य विदुरवाकयेनापि
साधनमू
**
T
.
[[१७]]
चत्वारिंशसर्गे सीतोक्त्यनुवर्णनम
एकत्वारिंशसर्गे सामायुपायप्रयोगप्रकारः
xxxix
पुटम् पङ्क्तिः
२७८ १८
तत्र कामन्द्रवचनं राजवचनं व
२८० ११
बहूपायज्ञविचारकदूनेनैव कार्यमिद्धिरिति सूचनम २८१
तत्र कामन्दकोक्तिः
द्विचत्वारिंशसर्गे
攀嘴
[[१६]]
[[१७]]
繁多
[[१९]]
‘अहिरेत्र’ इत्यस्य विवरणम
[[२८२]]
[[१४]]
तत्र द्रोणपर्यवचनम
त्रिचत्वारिंशसर्गे
दूतेन प्रस्तुतिकरणे कामन्दकवचनम
हनुमद्रर्जनवर्णनम
"
[[१६]]
२८३ १७
२८४ १
चतुश्चत्वारिंश-पञ्चचत्वारिंश-षट्स्वारिंशसर्गेषु
तेषां मर्गाणामतिसंक्षेपेणार्थवर्णनम
सप्तचत्वारिंशसर्गे
कामन्दकवचनेन भृत्यलक्षणवर्णनम
"
समरे वर्धमानस्य शत्रोरुपेक्षा न कर्तव्येति कथनम् २८६
तत्र आदिपर्वस्यकणिकवचनम
तैतिरीय तपसः स्वर्गसम्
तत्र वनपर्ववचनम
अष्टचत्वारिंशसर्गे
‘न तेऽस्त्यशक्यम्’ इति लोकार्थकथनम्
२८५ १३
.
[[९]]
[[१८]]
"
[[२०८]]
x।
अभिमन्यु संप्रेषणनिदर्शनेन युद्धादिमहाकार्यपेषणा-
यमरे स्तुतिः कर्तव्येति सूचन
इन्द्रजितो महारथत्वसूचनम
भारतस्य महारथन्दक्षणवर्णनम
पुटम पतिः
२.८ ૨૨
‘न वीर सेना’ इति कार्यविवरणम
विदुरचनेन दुर्बलेऽपि रात्री अज्ञान कांति
वर्णनम्
क्षत्रियेण स्वमरेव योव्यमिति वर्णनन
तब आदिपर्वस्थकृपवचनम
विजातीयेनापि महाशूरेण मह युद्धकरणाभ्यनुशा
तत्र आदिपर्यस्यं वचनम्
अतिप्रियस्यापि युद्धाय प्रेषणं अवधर्म इति कथनम् महाकार्यार्थगमने वन्याः
अत्र प्रमाणतया अर्जुनकृतभीष्मप्रदक्षिणानुनम
आदिपर्व कुन्तीकृततनुत्रनम
समर्थनापि महदाशा नोनीयानकथनम
तत्र कामम्यकवचनं, मौलपचनं व
कार्यार्थिना परकतावमानः सोढव्य शी कथनम
तत्र कामन्दकवचनं, भगवद्यानपर्ववचनं महाखमेकवारमेव प्रयोग्यमिति सूचनम तत्र द्रोणपर्वस्वदुर्योधनवचनम
एकोनपंचाशसग
सभास्थरावणवर्णनम
外
[[८]]
[[१५]]
२०‍
५,
[[१२]]
""
[[१४]]
[[१८]]
"
[[२५१]]
[[१२]]
[[२५२]]
""
"
[[२]]
[[९]]
२५.
[[१]]
[[१७]]
xli
पुटम् पङक्तिः
अधर्मिष्ठात श्रीनिगमनसूचनम तत्र मोक्षधर्मस्थश्रीवचनम
पंचाशसर्गे
पराभिप्रायायगमप्रकारवर्णनम
एकपंचाशसर्गे
सम्मित्रलक्षणं तद्वचनस्यावश्यं परिमाता व
तत्र उद्योगपर्वस्थाविदुरवचनम
तत्रैव प्राचीनोक्तिः
रावणं प्रति हनुमत्प्रत्युक्तिवर्णनम्
,
‘विपसंसृष्टमत्यर्थ’ इत्युपमानेन परीक्षितमन्नमेव
भोक्तव्यमिति सूचनम
यानशय्यादिष्वपि विषपरीक्षा कर्तव्येति कथनम
पक्षिणां साहाय्येन अभौ प्रक्षेपेण च विषपरीक्षा-
निर्णयप्रकारवर्णनम्,
किं किं द्रव्यं विषसंयोगात कीदृशं कीदृशं
भवतीति प्रतिपादनम
बाहटस्थान रक्षाध्याय संग्रहा
तत्र विषभक्षणात् राजरक्षणं भिषकार्यमिति
वर्णनम
विषसंयुक्तानामदनादीनां स्वरूपवर्णनम्
विष कार्यवर्णनम
विषचिकित्साध्यायसंमह
विषेोत्पत्तिः
[[२९५]]
[[५]]
[[११]]
"
[[२९६]]
[[१८]]
"
[[२०]]
[[३]]
[[२९७]]
"
[[२९९]]
"
[[३]]
દ
學警
[[१६]]
[[३००]]
[[१०]]
[[११]]
"
[[१३]]
[[३०१]]
[[१४]]
[[३०३]]
[[८]]
[[९]]
X7
xlii
पुटम् पतिः
विषमज्ञानिमिवर्णनम
[[३०३]]
[[१९]]
विषममेवानुवर्णनम्
[[१३]]
विषस्पर्शेन शरीरविकारवर्णनम्
[[२०]]
दूषीविषनिरूपणम
[[३०४]]
सर्पविषप्रतिषेधाध्यायसमहः
कीटलूतादिविषप्रतिषेधाध्यायसंग्रहः
[[३०५]]
[[९]]
[[३०८]]
[[१४]]
वृश्चिक पनि पणम
[[३०५]]
मूषिकालकाविविप्रतिषेधाध्याय संग्रह
[[३१०]]
[[१७]]
दौरात्म्य फलनिरूपणम्
[[३१२]]
[[३]]
तम प्रयोगपर्वस्वभीष्मवचनम
न तु धर्मोपसंहारं ’ इति श्रीकान
भारतवचनेन सुखदुःखयो यौगपद्याभाववर्णनम
कति कर्मचयेण धर्माधर्मफलयोर्युगपयुपभोग-
वर्णनम
कचित सुकृतदुष्कृतयोरनुष्ठानस्य यौगपद्येन
तत्फलयोरपि युगपद्नुभव वर्णनम
तत्र प्रमाणतथा उत्तरकाण्ड स्वयेतोपाख्यानस्था-
गयोक्त्यवर्णनम्
कचित धोरनुज्ञानस्य योगपद्येऽपि
तत्फलयोः क्रमेणैवोपभोग इति वर्णनम्
रावणे क्रमेणैवोपभोगप्रतिपादनम
सामान्यतः संचितापेक्षया प्रारब्धस्य प्राबल्य-
सूचनम्
[[२१३]]
[[11]]
[[१६]]
[[१९४]]
[[१]]
[[11]]
等待
મ
$
**
[[११]]
xliii
उत्कटस्य तु संचितस्य प्रारब्धापेक्षयापि प्रबलत्व-
वर्णनम्
तत्र पराशरपुराणवचनम
उत्कटसंचितविछिन्नस्य प्रारब्धशेषस्य कालान्तरे-
Sनुभव निरूपणम
तत्र पराशरपुराणवचनम्
तैत्तिरीयश्रुत्या धर्मस्य अधर्मस्वरूपनाशकत्व-
कथनम
गौतमेनापि पूर्वपक्ष सिद्धान्ताभ्यां तस्समर्थनम
raarastr धर्मस्य साप्तविभ्यवर्णनम्
अधर्मनाश
नित्यकर्मणः पापनाशकत्वे तैत्तिरीयश्रुतिकथनम्
तत्र मानववचनम
दानस्य पापनिवर्तकत्वे आपस्तम्बधर्मसूत्रकथनम
पुटम् पक्तिः
[[३१६]]
[[१३]]
[[१५]]
[[१८]]
[[२०]]
[[17]]
[[२२]]
"
[[३१७]]
[[१०]]
[[१२]]
"
[[१६]]
"
,,
[[२२]]
[[१]]
प्रायश्चित्तस्य पापनिवर्तकत्वे तैत्तिरीयश्रुतिकथनम् ३१८ तत्र गौतमवचनम
वेदाभ्यासस्य पापनिवर्तकत्वे मनुवचनम
क्यापनस्य पापनिवर्तकत्वे राजधर्मस्थार्जुनवचनम नामसंकीर्तनात् पापनिवृत्तौ विष्णुपुराणवचनम् गीताबचनेन मानववचनेन च ब्रह्मज्ञानात्
पापनिवृत्तिवर्णनम्
समर्थोऽपि दूतः स्वाम्यनभिप्रेतं न कुर्यात् इति
कथनम्
दम कामन्दकवचनम्
*5
"
[[१०]]

[[१४]]
**
[[२०]]
"
[[३१९]]
[[१२]]
[[१३]]
W
पुनम पनिः
३६ ?
[[१]]
[[१२]]
[[३२२]]
[[३]]
[[१२]]
xlix
महापुरुषपराधिनां रञ्जकाभाववर्णनम
नत्र द्रोणपर्यस्य जयद्रथवचनम
कव्यं
दुनैः स्तुतिपूर्वकमेव कार्य व इति कथनम
तव कामकवचनम
द्विपाशमंगे
राजयमंत्र बनेन कामकारण दण्डयतो नरकप्राप्ति-
कथनम
अपराधानुगुणतया कर्तव्य इति कथनम तब राजधर्मवचनम
स्वमत्या यति चिनो दूतस्य अङ्कननाथ-
नाशिक दण्ड इति कथनम
तत्र राजधर्मवचनम
यथोवादी दूनो न बभ्य इति कथनम
तत्रैव युद्ध पशु वाक्यवर्णना
कामस्य कवचनम
"
राणानुश बिना समायां विभीषणकृतः वध-
प्रतिषेधोऽसंगत इत्याक्षेपः
सभासद्भिः राजानुज्ञयैव वक्तव्यत्वे कामन्दक-
वचनम
उक्तापस्य परिहारः
क्वचित् अष्ठेनापि वक्तव्यमेवेति कथनम्
क्षेत्र कामन्दकवचनम्
[[१]]
攀攀
[[९]]
**
[[१५]]
[[१७]]
[[३२५]]
xlv
पुटम् पङक्तिः
तत्र उद्योगपर्वस्थं वचनम अकार्यप्रवृत्तराजोपेक्षण अनिष्टसूचनम
तत्र कामन्दकवचनम
त्रिपञ्चाशसर्गे
राज्ञा दण्डवानां त्रिक्षोत्तरं दोषख्यापनमपि
कर्तव्यं इति कथनम
तत्र मनुवचनम
कार्यार्थिना उपद्रवः सोढव्य इति कथनम्
तत्र राजधर्मवचनम्
आपन्नः स्वोपकर्ता रक्षणीय इति कथनम तत्र द्रोणपर्वस्थं अर्जुनवचनम्
प्राचीन संमतिः
3)
[[३२५]]
[[१०]]
[[११]]
"
३२६ ११
[[१३]]
"
[[२०]]
2)
[[२१]]

[[३२७]]
[[१४]]
1)
[[१६]]
[[१८]]
अमेः प्रदक्षिणज्वालावत्त्वस्य कार्यसिद्धिसूचकत्व-
कथनम
म उरुवस्य अग्म्यदाह्यतावर्णनम्
तत्र आदिपर्वस्थं वचनम्
महापुरुपाश्रयवतां प्राप्ताप्यापदर्किचित्करी इति
कथनम्
तत्र विष्णुपुराणस्थप्रह्लादकथानुवर्णनम
चतुःपञ्चाशसर्गे
प्रदीप्तस्याः संतर्पणं कर्तव्यमिति कथनम
तत्र आनुशासनिकस्थं वचनम्
।
[[३२८]]
[[११]]

[[११]]
專文客
[[३३०]]
[[१४]]
१५xlvi
पति
पुटम प
शत्रोः पुरे शखाग्न्यादिभिः पीडा कर्तव्येति कथनम् ३३१
तत्र राजधर्मवचनं, मनुवचनं प
सुकृतिनं तदीयो धर्मो रक्षतीति प्रतिपादनम
तत्र प्राचीनसंमतिः
श्रानुशासनिकवचनेन धर्मचारिणः सर्वभूतप्रीति-
पासत्यवर्णनम
पत्रपत्राशसर्गे
अतिकोपनामारब्धकार्यविनाशवर्णनम
क्रोधस्य राजसगुणत्व कथनम
तत्र प्रमाणतया गीताख्यगुणत्रयविभागाध्याय लोक-
कचनम
मनुस्मृतिस्वानामपि वैगुण्यस्वरूपकार्यविपाकादि-
प्रतिपादकश्लोकानां कथनम
सनिमित्त कार्यसिद्धिसूचकत्वकथनम
तंत्र कामन्दकवचनम
पद् पश्चाशसप्तपञ्चाशतर्गयोः
संक्षेपेण सर्गार्थवर्णनम
अपसर्गे
सेवकेः गोप्यांशमाच्छाचैव ऐकमत्येन प्रभुनिकटे
बक्तव्यं इति कथनम्
महाकार्ये साचिsपि सन्तो विनयाम्बिता भवन्ति
इति कथनम्
警长
[[३३२]]
[[२०]]
[[२१]]
[[२२]]
[[२०]]
[[२१]]
[[२३६]]
[[८]]
[[१०]]
"
ઃઃ
एकोनषष्टितमसर्गे
xlvii
प्रतिपदि अध्ययनस्य विद्यानाशकत्वे कालविधान-
वचनम
तत्र हारीतवचनम
गार्ग्यवचनम
"
1)
नोवनम
पुटम् पञ्चक्तिः
[[३३८]]
[[१२]]
[[१५]]
“1
[[१७]]
"
[[१९]]
[[37]]
[[२१]]
"
"
स्मृत्यर्थसारबचनम्
अनध्यायप्रसङ्गात् अन्येषामपि धर्मशास्त्रोक्तानां
अनध्यायकालानां निरूपणम्
तत्र प्रथमतः अनध्यायकालबांधकानां आपखम्ब-
धर्मसूत्राणां निर्देशः कचित् कचित् तेषां विवरणं च
[[३३९]]
[[१]]
[[२]]
बोधायनोक्कानध्यायकालानिर्देश :
[[३४४]]
गौतमोक्कानध्यायका उनिर्देशः
[[९]]
उत्सर्गानन्तरानध्याये मनुस्मृतिवचनम
[[३४६]]
[[२३]]
उपाकर्मोत्सर्गयोरनध्याये मतभेदकथनम
[[३४७]]
[[६]]
याज्ञवल्क्यस्मृत्युक्तान भ्यायनिर्देशः
[[१४]]

स्मृत्यन्तरोक्तानध्यायकथनम्
[[३४८]]
[[९]]
मत्स्यपुराणोक्तमन्वादिस्वरूपनिरूपणम्
३४९ १०
[[१६]]
"
विष्णुपुराणोकयुगादिस्वरूपनिरूपणम्
स्मृतिपुराणादिषु प्रतिपादितानां अनध्यायकालानां
विस्तरशः कथनम
पूर्वोक्तानां सर्वेषामपि निषेधानां महणधारणाध्ययन-
विषयत्वकथनम
"
[[१९]]
३५१ १५
xlvii
पुनम refe
[[३५४]]
[[१६]]
नत्र आपतम्बवचनम
नित्ययज्ञाध्ययने नाम वाजसनेयि-
भुतिकथनम
तत्रापि प्रभूताध्ययनाभावे श्रत्यन्ननिरूपणम ३५२ उकेऽर्थे प्रमाणतया आपसम्नम
མ་Aཔ། ༢3**
तम्य विवरणम
षष्टितमे कषष्टितमसर्गयोः
तयोः सर्गयोः अर्थनिरूपणम
[[20]]
♦
५.
[[१३]]
[[३५३]]
[[१०]]
द्विषष्टितमसर्गे
राजाहोलका इन्तव्या इति कथनम
[[३५४]]
तत्र राजधर्मवचनम
[[१५]]
[[२०]]
तिषष्टितमसर्गे
कृतकार्याणामतिक्रमोऽपि मर्षणीय इति कथन ३५०
तत्र प्रमाणनवा हरिबंशप्रतिपादितं श्रनुमतिकथनम
चतुःषष्टितममर्गे
भैश्वर्याणामपि विनय आवश्यक इति कथन ३५७
रात्र कामन्दकवचनम्
तत्रैव उद्योगपर्वस्वविदुरवाक्यकथनम्
**
प्राचीनसंमतिः
विनीतानां ऐश्वर्यलाभे उद्योगपर्ववचनम
तब कामन्दकवचनम
શ્
[[१९]]
**
[[१०]]
攀鹭
[[१४]]
xlix
एकचापि कार्य अधिष्ठातृप्रमुक्र्तारः प्रत्येकं नियोज्या
इति कथनम्
पञ्चषष्टितमसर्ग
पुटम् पतिः
[[३५८]]
[[१५]]
धर्मशास्त्रवचनबलेन रामसन्निव हनुमत्तमीता-
नमस्कारम्य अयुक्तनावर्णनम
तस्य युक्तत्वकथनम
[[३५९]]
[[१५]]
[[१७]]

आपस्तम्बवचनेन असन्निहितदेवतानमस्कारस्य तहि-
गभिमुखतया कर्तव्यकथनम
षट्षष्टितममर्ग
अत्यातुरस्यापि औषध सेवनं जीवनारोग्यप्रदर्शमेति
कथनम्
नत्र वाहवचनम
मतष्टितमाष्टष्टितम यो
[[३६०]]
[[१]]
राजघवचन कार्यविचारणाय जघन्यस्यैव प्रेष्यता-
वर्णनम
॥ कणिका ॥
[[11]]
[[१५]]
[[21]]
[[१६]]
[[३६१]]
[[१३]]
xvi
11 2: 11
श्रीगणेशाय नमः ।
॥ धर्माकृतम् ॥
"
॥ सुन्दरकाण्डः ॥
दशरथाज्ञया वनांशराज्यं ानयता रामेण कृतस्य वालिवसुमीवसल्यसंपादनयानर सेना मेलनादेः,
संपादनवानरसेनामेलनादेः सोतास्थिति- विचारणाय रावणवळविचारणाय च हनुमत्प्रेषणादेव प्रतिपा- नमुखेन राज्ञां शत्रुविजयाय प्रथम कर्तव्यं कण्टकशोधनमित्र- संपादनरूपं दूतमुखेन स्वष्टवस्तुस्थिशिलादिविचारणरूपं च राजधर्म पूर्वका प्रतिपाण रामप्रेषितहनूमचरित्रादिवर्ण- नमुखेन राजप्रेषितभारयमदीन प्रतिपादयितुं सुन्दरकाण्डं आर-
भते ॥
सुन्दरकाण्डमित्यम्वर्थसंज्ञा - सुन्दरं च तत् काण्डं चेति । सुन्दरत्वं च काण्डस्य शब्दार्थल हारयुक्तत्वं शृङ्गारादिरसभरि-
शब्दार्थालङ्कारयुक्तत्
तत्वं च । यद्यपि अलङ्कारादियुक्तत्वं काण्डान्तराणामपि साधा- रणम्, तथापि बाहुल्यादेतस्यैव संज्ञा । तथा हि-
I
FBI-
FINN PS 2 wh
tel: de supine
thyr
3T 3iirt {

»{ {
[[44]]
¤ ízętuņitù náð afbudem i
ઇન્દ્રા

નમું વન નમી મ્ડ

【rན»!t[#;!
16’ d
*
*
[[1]]
}
на
鲁
M
*
ནོ་ ན།་ཟིན་རྗེས
HAASLASHEStavukla pomo
f92 ཝཾ
འཛ་ཡུན% འནས། འícL{t T N-ཨཽ, Ats{I¢t
અનન્ય સેવવા માં
[[4]]
[[1]]
秘
કાવતું નથી તેમ મનમાં નામ મા૫૫મ dia 1440 at– · qua: coqui fanej 44 41 mdaču fufaqueabq-angeng iga tegi qongaangi stárnoPoesiagate.ca infermierpontcauigantza: 11 * * #0 रिकूटा
छन्दोषल
विहितस्नानादि
उतरामुमो-

( 43 ); &;
小
Miggarakuan 411 faengaqueggaahdottir- मोहोकमहोर्मिमेदुरमदा मन्दाकिनी भन्दनाम ॥’ इति ॥
1 **dig. # ft: मिशः
раданий
-119 #
सुन्दरकाण्डा
[[३]]
ततः स मध्यं गतमन्नं ज्योत्स्नावितानं महमुद्रमन्नम् । ददर्श श्रीमान दिनि मानुमन्तं वयं मनमिव भ्रमन्तम् ॥ लोकस्य पापानि विनाशयन्तं महोदधि चापि समंवयन्तम् । भूतानि सर्वाणि राजानं ददर्श गीतांशुमथाभियान्तम् ॥
या माति लक्ष्मी मन्दरया तथा प्रदोषेषु च यागस्था । तथैव तोयेषु च पुष्करणा रराज या चारुनिशाकरस्या ॥
हंगो यथा राजतपअरस्थः सिंहो यथा मन्दरकन्दरस्यः ।
सालिकलाताना वनस्थली शोकावताना । जाना लताम्य प्रमदावनम्य कोर्वदादि प्रमदावनस्य ॥
इत्यादी अनर्थकानां मन्नादिवर्णाना, भिन्नार्थकानां शीळनापनानेति वर्णानां क्रमादाः अनर्थ कभिन्नार्थ कथार्थ- कानकान्तमतिरूपा यमकाख्यः शब्दालङ्कारः । उके
एताशावृतेर्यम कलम ‘अनर्थका वा भिमनार्थः सार्थकान- काया । आवर्तन्ते क्रमाद्वर्णा यदा स्याथमकं तदा ॥’ इति । ‘एवं संवैपि पादभागवृत्तिनिबन्धनाः [यसका द्रष्टव्याः ] । तत्रापि ‘किस’ इत्यादिनिवृत्तिः । तवापि प्रथमपादान्त्यस्य द्वितीयपादाने तृतीयपादान्यस्य चतुर्थपादान्ते वायुतिः । इतरत्र चतुवभिमानमभागम्य द्वितीय- तृतीयचतुर्थ आवृत्तिः । एते च पादभागावृत्तिनिबन्धनाः
1 एते. 2 तदा. 3 ये 4 रमेषु.
रामकमेव व्यपकारेण प्रतिपादिता
माना काव्यादर्श -
w
जनप्रिया सब नयमन atau mafuzisu da i सोन्यामोदविशेषमनानक पंवन कानिमनया ॥
sið n
सत. गिरिवर्यस्य तले नागवराय । तिन कपिवरस्तव हुदे नाग हो ।
व गमसिद्धयर्थं समुद्र इव पर्वणि ।
सलिलं सुमार मंदं मनः। पिने पिमुख्य बृहती परिमण्डले । चक्षुणी प्रकाश चन्द्रसूर्याविवोदिती ॥ तासां मध्ये महाबाहुः शुशुभे राक्षमेश्वरः । गोठे महति मुरुषानां गवां मध्ये यथा नः ।
स राक्षसेन्द्रः शुशुभे ताभिः परिवृतः स्वयम् । करेणुभिरिवारण्ये परिकीर्णो महाद्विपा ॥
इत्यादी उपमानोपमेयत्ययोग्ययोः हनुमभागयो। हन्- मत्समुद्रयोः ‘द्विपपर्वतयोः हनूमालोचनचन्द्रसूर्याणां द्विप- रावणयोव सहृदयत्याह्लादन समर्थ चारुसादृश्यस्य व्यंग्यमर्याद विना प्रतीतेः उपमानोपमेयत्व योग्य वस्तुसादृश्यरूप उप-

1 .
[[1]]
मालङ्कारः ।
।
सुन्दरकाण्डः
सायम्योपमालङ्कारत्वं अर्थचित्रमी-
मांसायाग– उपमानोपमेयल्ल योग्ययोर्वस्तुनोर्द्वयोः ।
सामर्थ्यमुपमेयुष्य काव्यवेदिभिः ॥ इति । चन्द्रालोके-
॥’ sfr उपयंत्रसालक्ष्मीकाइसति द्वयोः ।’ इति । व्याख्या- तायं कः कुवलयानन्देयत्रोपमानोपमेययोः सहृदय-
श्लोक हृदयालादिस्वेन चाक माश्यं उद्भूततया सति; व्यंग्यमर्यादां विना स्पष्ट प्रकाशते, तोपमालङ्कारः’ इति । उदाहतं च तत्र– ‘इंसीव कृष्ण ने कीर्तिः स्वर्गाहते। इति । इयं च पूर्णोपमा इत्युच्यते । उपमानोपमेयतदुभय साधारणधर्मभूतनाग हनूमदवस्था- नादिप्रतिपादकानां नागः कपिवरः तिष्ठन इत्या- दिशब्दानां उपमावाचकस्य क्रयादिशब्दस्य च उपादानात् ॥
या भाति लक्ष्मीर्भुवि मन्दरस्था
तथा प्रदोषेषु च सागरस्था ।
तथैव तोयेषु च पुष्करस्था
रराज सा चारुनिशाकरस्था ॥
।
राक्षसेन्द्रमहासर्पान् स रामगरुडो महान् । उद्धरिष्यति वेगेन वैनतेय इवोरगान् ॥
*
इत्यादी (अनुमयामेवं?) रूपकालङ्कारः । तथा हि- प्रसिद्धो- पमानभाव पद्याविवस्त्वन्तररूपेण वर्णनीयमुखादेः रखनं रूपकं इति रूपकालङ्कारलक्षणम् । तब सामान्यतो द्विविधम्– अमेर-६
धर्माकुने
रूपर्क नादूव्यरूप के
पर्क
देति ।
वेति । पांव पियरिक
zaur । uthafafa; wiem aperuitgan~
[[14]]
arbalèri angunan ng i Alcania vai tai rm, -qa-
पर्यवसितं ।
विषानुमयोकि मान
नया न चन्द्रालोक ‘विपश्य
Sepang on board freuer bag ved dinofvapag-pret-
रचनं विषयम्य नुभयोक्तिभिः ॥ इति । यास्यातं न पळयान - विषयि उपमानमूर्त पचादि । विषयः कपमेयं वर्णनीयं
मुख्यादि । तथा
पा
विषयिणो रूपेण
विस्थ
रखनं
नथ कविन्प्रसिद्ध.
शेष-
रूपकं अन्यकोषण रूपतः करणान
विषय । कविता एवं विषयमए
तिनकम
mambatng i mor sak malehong-state ui agra- रूपकं येति। विनियमपि प्रयेकं विक्रिकम् । विषयाणिक्य- वर्णनेन सूनवर्णनेनानुभयोया । माय पदवियं रूप- कमिति । तदुदाहरणानि व चन्द्रालोके एवं दर्शितानि जयं हि धूर्जटिः साक्षात् येन दाभणा। अनमाविना शंभुस्तातयी” विलोचनम् । शंभुविभ्रमत्यय स्वीकृत्य समदृष्टिताम । अस्या मुनाल नेत्राने किमिन्दुना । साध्वीयम
hi
लक्ष्मीरमुभाभागमेदिता । अयं कलनिश्चन्द्रा- न्मुखचन्द्रो ऽतिरिच्यते ॥’ इति । तत्र “अयं हि ‘‘येना’ इति विशेषणेन वर्णनीये राशि प्रसिद्धशियामेनुरञ्जनात शिवस्य पूर्णावस्थातः वर्णनीयरा प्रभावावस्थायां न्यूनत्वाधिकययोर वर्णना-
1 विषय यमे ये तत् ६ स्युप के
सुन्दरकाण्डः
द’ तुमथाभेदरूपकम् । अयमास्ते’ इत्यर्धे तृतीयलोचनप्र- हाणोकल्या न्यूनत्वप्रतिपादनात् न्यूनाभेदरूपकम् । न्यूनत्ववर्णन- माप श्रमेवापर्योपादकत्वात चमत्कारकारि 1 शंभुर्वि- श्रम इत्य सम्मदप्रियपरित्यागेन जगद्रक्षकत्वोक्त्या शिवस्य पूर्वावस्थातो वर्णनीयराजभावावस्थायां उत्कर्षविभावनादधिका- भेदरूपकम् । एवं अभ्या मुखेन्दुना’ इत्यादिपु ताद्रूप्य - रूपकोदाहरणे अनुमयन्यूनाविकभावा उन्नेयाः । ’ या भाति लक्ष्मीः’ इति प्रकृतोदाहरणेषु वर्णनीयनिशाकरस्थितलक्ष्म्या मन्दरादिस्थितव्ययस्यमेदस्य ‘या सा’ इति तच्छब्दाभ्यां अनुरञ्ज- नात राक्षसेन्द्राणां रामस्य व असिद्धोरगगरुडाभेदानुरञ्जनात् मन्दरादिस्थितलब म्याने वर्णनीयनिशाकरस्थिनलक्ष्मीभावावस्थायां न्यूनाधिकमात्राप्रतिपादनाचानुभयाभेदरूपकालङ्कारो द्रष्टव्यः ॥
रावणाननशंकाच काचिद्रावणयोषितः । मुखानि स्म सपत्नीनामुपाजिघ्रन्पुनः पुनः ॥
धर्मेणानवगने
इत्यादी अन्तिमदलंकारः । तथा हि- स्वासाधारण- वस्तुनि कविसंमतसादृश्यादारोप्यमाणधर्मा- नुभवो य स धान्तिमानित्युच्यते । तदुक्तम् चित्रमी- मांसायाम्– कविसंमतमायाद्विप्रये पिहितात्मनि । आरो- प्यमाणानुभयो यत्र स भ्रान्तिमान्मतः ॥’ इति । उदाहृतं च तत्र ‘कपाले भाजरी पय इति करान लेढि शशिनस्तरुच्छिता-
}
[[1]]
1 था.
#Ge
t
श्रमीकृते
समिति की मंकळयति । नाने कम्पयन्दति वनिताप्यं- शुक्रमिति प्रभामतश्रन्द्रो जगत्रि विश्रमयति ॥ इति ॥
शंकामा दध्यौ सः कन्द्र तेजगावतम् । शंकाहतात्मा किमेष भगवान्भन्दी भवेत्याशादिहागतः ॥
ta aise कैलासे मया संचालित पूरा । सोऽयं वानरमूर्तिः स्यात् किंस्विद्वाणो महासुरः । वत्री महेन्द्रखिदशेश्वरो वा साक्षाद्यमो वा वरुणोऽनलो वा । स्ट्रोकों धनदव ‘सोमो न वानरोऽयं स्वयमेव कालः ॥
[[1]]
इत्यादी ससन्देहालङ्कारः । तथाहि–अकृतार्थस्य सार- श्यात् प्रकाशचयानिर्वाणा पीर्य को ससमन्देहः । वटुक्कं चित्रमीमांसायाम्- ‘साम्यादप्रकृतार्थस्य या भरिनयधारणा। प्रक्र- ताथया नाः ससमेदः स इध्यते ॥’ इति । च तत्रैव ’ आनीय द्विषतां धनानि विपिने राजन्यचूडामणे तेध्यालोक्य विनिर्मलं हिमजलाखण्डं करण्डे पुनः । किं वा किशु पेपणं किमु धनं किं क्षेपणीयायुधं कि या देवतमित्यनिमितभयो भन्दा पुलिन्दा जनाः ॥ इति । अत्र अरानिगृहानीधनेषु काम्मंश्चित
’ करण्यस्वरूपे (धनेन आर ?) वर्तुलत्वादिना अप्रकृतवाचादिमा- दृश्येन अनिर्धारणधीसत्वात्ससन्देहः । प्रकृतोदाहरणेऽपि शाह- तात्मा’ इत्यत्र तेजोऽतिशयव स्वा” चकृतसारश्यात (मादश्य तत्) (माती) प्रकृतहनूमदाश्रयानवधारणज्ञानसत्वात्सन्देहाद्वारा इति ।
[[1]]
? jinkey f y
Hardy top y sei
fia t
1 सा. 2 स्य प्र. 8 वारयात्
5.
सुन्दरकाण्डः
[[९]]
वानरोऽयं स्वयमेव काय बनी हनूमति वैवस्वतत्वा- रोपाय बारा पाछुद्रापलवालद्वारा इति । धर्मा- तरारोपाये विमानमपहाय शुद्धापलवालकारलक्षणत्वमुक्तं चन्द्रालोके ‘शुपतिव्यत्यासेपार्थो धमनयः’ इति । मातंग तत्रैव-‘नाये सुधांशुः किं तहि व्योमगङ्गासहम’ इति ॥
सगन्धस्तं महामत्वं बन्धुर्वन्धुमिवोत्तमम् । इस एहीत्युवाचेत्र तत्र यत्र स रावणः ॥ पुप्लुवे कपिशाईलो विकर्षभित्र रोदसी । फलतीपास्य घोषण गगनं सार्कमण्डलम् ॥
इत्यादी वस्तुप्रेक्षालङ्कारः । तथा हि- अन्यधर्म- निमितेनान्यभिमन्यनादम्य संभावनमुत्प्रेक्षेत्युच्यते । सा व विविधा – वस्त्प्रेक्षा, हेतृत्प्रेक्षा, फलोत्प्रेक्षा चेति । तत्र कस्यचिद्वस्तुनः श्रम्यन्नरतादात्म्यसंभावना वस्तूप्रेक्षा । अहेतो-
।
।
संभावना हेतुप्रेक्षा । अफलस्य फलत्वसंभावना फलोत्प्रेक्षा । तंत्र वस्तुत्प्रेक्षा द्विविधः– उक्तविपया अनुक्तविपया वेति । हेतुफलोत्प] अपि प्रत्येकं द्वि- सिद्धषिपये असिद्धविषये चेति । तथा च पड़िधा उत्प्रेक्षा । तदुक्तम्- ‘संभावना “स्यादुत्प्रेक्षा वस्तुहेतुकलात्मना । प्रानुक्तास्पदाया तु सिद्धा- सिद्धास्पदे परे ॥’ इति । उदाहतं च ‘धूमस्तोमं नमः शङ्के कोकीरिणाम् । लिम्पतीय नमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः । रक्तौ तवामी मृदुलौ भुवि विशेषणाम्।
1 स्वापवादा 3 बर्ष 4 3 स्युरु
D. 2
+5
黔
त्वन्मुखाभेच्छया
[[१०]]
धर्माते
नूनं पक्ष गने । कनकदामभिः { प्रायोज
फियो
यो प
सोनैक्यं प्राप्तुं तोये
तपस्यांन ॥ इर्शन । नव श्रमसोमम त्या रज- नीमुखे सर्वच वियवस्य नमः नैन्यष्टिप्रतिरोधकत्यादि- धर्मसंबन्धेन गम्यमानेन विभिवेन सः प्रियत्रिषदिनसर्व- देशस्थितको कामनादयगतम अलि राघूमलोमतादात्म्य- संभावनेति प्रेक्षा, नममो विपयस्योपादानाविषया । लिम्पतीव शयनमोव्यापस्य नमःप्रवृति पर्यन्तं सकल- वस्तुमान्द्रमलिनीकरणेन विभिशेन नमःकक्षा नमःकर्यकणितादात्म्यता व अनुकविषया स्वरूपापेक्षा उभयत्रापि विपयतनयापनम्यानुपादानाय ।
ग
art
’
नम
इत्य मन रक्तिनि वस्तुतो भूपिणं न हेतुरिति अतस्तस्य हेतुत्वेन संभावना हेतुप्रेक्षा, विश्लेषणस्य विषयस्य सत्यामपिया । त्वन्मु य चन्द्रपद्मविरोधे स्वाभा विके नायिकादन कान्तिप्रेप्सा न हेतुरिति तत्रापि’ अहेतोः हेतुत्यसंभावना हेतुत्प्रेक्षा, वस्तुतथेहाया अभावान असिद्ध- विषया । अगः किम इयमें मध्य स्वयमेव कुथौ भरति, न तु कनकदामयन्धवेनाप्ययमिताया बलिययशालिताया बलादिति मध्यकर्तृककुतः तत्फल्येनापिया फलोत्प्रेक्षा । ‘प्रायोजकजं’ इत्य जलजस्य जले निजावस्थितेकदवासतप- स्वेनाध्यवसितायाः कामिनीचरण सायुज्यप्राप्तिर्न फलमिति तस्या गगनकुसुमायमानायाः तपःफलत्वेनोत्प्रेक्षणमिति असिद्धविषया
A. पितु
सुन्दरकाण्डः
[[८]]
[[११]]
फलोत्प्रेक्षा इति । प्रकृतोदाहरणेऽपि स गन्धस्तं महासत्वम्’ इत्यव रावणावस्थानदेश संभूतवात समानीतविविधभक्ष्यपेयद्रव्य- गतगन्धे, आह्नाना कतीरे आह्नानकर्तृनिष्ठेन संबोध्यगततद्दे- शगमनानुकूलव्यापारवत्वेन निमित्तेन तत्तादात्म्याध्यवसानाद्व- स्तुत्प्रेक्षा । ‘पुष्टुवे कपिशार्दूलः’ इत्यत्रापि हनुमत्कर्तृकाकाश- गमनरूपलवनस्य द्यावापृथिवीकर्पणभिन्नस्य सतः वेगातिशयवनिष्ठ- त्वेन निमित्तेन तदभेद संभावनात् वस्तुत्प्रेक्षा इति ॥
त्रयाणामेव भूतानां सागरस्येह लङ्घने ।
शक्तिः स्याद्वैनतेयस्य तव वा मारुतस्य वा ॥
इत्यादी वेगादिरूपगुणोत्कृष्टाभ्यां मारुतवैनतेयाभ्यां तुल्यत- या हनुमतो वर्णनात् तुल्ययोगिता । गुणोत्कृष्टैः तुल्यतां विधाय वर्ण- नम्य तुल्ययोगितात्वम् । उकं च चन्द्रालोके - ‘गुणोत्कृष्टैः सभी- कृत्य वचोऽन्या तुल्ययोगिता’ इति । उदाहृतं च- ‘लोकपालो यमः पाशी श्री शको भवानपि ’ इति । अब वर्णनीयो राजा शक्रादिभिर्लोकपालत्वेन समीकृतः ॥
समुद्रमध्ये सुरसा बिभ्रती राक्षसं वपुः । विकृतं च विरूपं च सर्वस्य च भयावहम् ॥
इत्यक्ष,
घातयेत्परमामर्षी सर्वैः सार्धं हि राक्षसैः । रावणं राघवो घोरे भार्याहर्तारमाहवे ॥
। नक
[[१२]]
प्रत्यय,
प्रमको
ततस्ताः सहिताः सभी विनाशाविरुपमाः ।
यथ
gonna frang: va fe fazi a’ commit-
पाहि विशेषणम्य योगाय रायभान निदिशे गणा एवशैषमत्र यायादिनिशिष्यनिशाचरतिनि जाभमोनितनिसिलीय ‘कामाया
दरणं हेतुरित्यमिमाययाम
राक्षसीनामनुयोग आशावधानी
करणाया सीतायाः
(6/00:
यक्य
पायन्याच सामिप्राग-
विशेषणत्वापतिः। तदकल परिरसाभिप्राये
विशेषणेति ।
Favor zi a aştia ofàndemari zag as
विशेषणं
ना
fan: ahwa quispadedivin’ sía fašvari anggamen- }} *
[41 }
॥
योजनानां शतं धीमान तीमविक्रमः । अनिःश्रमकvिers न ग्लानिमगिन्छति ॥
इत्यादौ शतयोजनविस्तीर्णणिववरणरूपग्लानिकारणे जा प्रत्यपि ग्लाविलक्षण कार्यानुसार नाकारणपौकव्ये सत्यपि कार्यानपि विशेगांतिः । न वोपकार्यागुत्पतेर्विशे-
गाँव
"
पोक्तित्वम् कार्याजनिर्विशेषेोक्तिः सति पुकार’ इति । उदाहृतं च– ‘हृदि मेयो नाभूत स्मरतो व्यपि ’ इति ॥
अतुष्टं स्पेषु दारेषु चलितं चपलेन्द्रियम् ।
नयन्ति निकृतिमनं परदाराः परभवम् ॥

बैतान
सुन्दरकाण्डः
[[१३]]
इत्यादी ’ अतुर्षु’ इत्यंशेन सीयकारेषु संगोषाभावप्रतिपाद- तेन वलितं ’ ’ सपलेन्द्रियं इति विशेषणद्वयेन विषयलोलुपत्याव- शीकृतेन्द्रियत्वप्रतिपादनेन च परदाराभिरक्तत्वेनायगतस्य पुंसः पर- दारकर्वक पराभवप्रतिपादनात स्वाभिमतकार्यानिष्पत्तिपूर्वकानिष्ठा-
तिरूपो विषमालङ्कारः । इष्टानवाभिपूर्व कानिष्टप्राप्तेश्च विषमा- लङ्कारत्वं तं चन्द्रालोके – ’ अनिष्टस्याप्यवाप्तिञ्च तदिष्टार्थ- रागुदामात्’ इति । उदाहृतं च तत्रैव’ भक्ष्न्याशया. दि. मजूपां दशन्तुस्तेन भक्षितः
॥
अहमोपयिकी भार्या तस्यैव वसुधापतेः ।
तस्मातस्य धीरस्य विद्येव विदितात्मनः ॥
राघवोऽर्हति वैदेहीं तं चेयमसितेक्षणा ।
इत्यादी अनुरूपयोः सीतारामयो वर्णनादनुरूपवस्तुद्रग्रवर्ण-
सीतारामयोर्वर्णनादनु
।
晶
नात्मकः समाकारः । उक्तं च चन्द्रालोके अनुरूपवस्तुद्वय- वर्णनस्य समालंकारत्वम् समं स्याद्वर्णनं यत्र द्वयोरप्यनुरू- प्रयोः’ इति । उदाहृतं च तत्रैव ‘यारूपं कृतं सड़ा हमेश कुचमण्डलम्’ इति ॥
वय
तताप न हि तं सूर्यः वन्तं वानरेश्वरम् । सिषेवे च तदा वायू रामकार्यार्थसिद्धये ॥
इत्यच तपन’ कृतापाभावे” प्रवतसेवने व आनुकूल्या-
युक्त कार्य सौकर्याक्रमात
[[4151]]
तपनवनता 3. भावे भानु
कारणान्तरसनिधिप्रय ककार्य-
PM
सौर्यरूपः समाधिः । कारणान्सरसमिविप्रयुक्तकासौक-
[[१४]]
धर्माकूते
र्यस्य समाधित्वं चन्द्रायो-
समाधिः कार्यगौकर्य कारणान्त-
• उत्कण्ठिता व तरुणी
रसभिः’ इति । उदाहतं तत्रैव
।
जगामास्तं च भानुमान इति ॥
न हि शक्यं कचित्स्यातुमविज्ञातेन राक्षमै । अपि राक्षमरूपेण किमुतान्येन केनचित ॥ अपकुर्वन् हि रामस्य साक्षादपि पुरन्दरः ।
न सुखं प्राप्नुयादन्यः किं पुनस्त्वद्विधो जनः ॥
लडायां स्वरूपं निशेपाय
राक्षसरूपेणापि केनचिद्रासमैरविज्ञानेन स्थातुं न शक्यते । किम् कव्यं अन्येना- राक्षसरूपेण इनि स्यातुमशक्यस्यार्थस्य कैमुतिकन्यायमिद्ध- त्यप्रतिपादनात् तथा येन जिनो यय श्रीरामस्य वेयभावेन पूजनीयः सोऽपि देवेन्द्रः श्रीरामापकारी क्षेत्र सुखं प्राप्नुयात किं पुनस्त्वा इति रावणं प्रति प्रतिपादनेन रामापकार- कारिरावणसुखाप्राप्तिरूपस्य अर्थस्य के मुतिकन्यायामद्धत्व- प्रतिपादनाथ कैमुत्येनार्थ मंसिद्धिरूपा काव्यार्थापतिः । एर्क च कैमुत्पेन अर्थसंसिद्धे । काव्यार्थापत्तित्वम - ‘कैमुत्ये- नार्थसंसिद्धिः काव्यार्थापत्तिरिष्यत इति । उदाहतं च– स जितस्त्वन्मुखेनेन्दु का बार्ता सरसीरुहाम्’ इति । अत्र ‘स’ इत्यनेन येन पद्मानि जिसानि इति विवक्षितम् । तथा च सोऽपि येन जिता तेन पद्मानि जितानि इति किमु वक्तव्यं इति दण्डापूपिकान्यायेन पद्मजयरूपस्यार्थस्य संसिद्धिः काव्यार्थापत्तिः ॥
सुन्दरकाण्डः
युक्तरूपं त्वया देवि भाषितं शुभदर्शने । सदृशं स्त्रीस्वभावस्य साध्वीनां विनयस्य च ॥
स्त्रीत्वं च न समर्थ हि सागरं व्यतिवर्तितुम् । कथं च धर्मार्थविनीतबुद्धिः
परावरप्रत्ययनिश्चितार्थः । भवद्विषः कोपवशे हि तिष्ठे-
स्कोपं नियच्छन्ति हि सच्चवन्तः ॥
[[१५]]
इत्यत्र सीतोकस्य स्वकर्तृकसागरलङ्घनानुचितत्वस्य विशे- पस्य श्रीसामान्यनिष्ठ सागरलङ्घनामामरूप सामान्यस्य, रावणं प्रति कोपनिषेधरूपविशेषस्य सत्पुरुषकर्तृक कोपनियमनलक्षणसा- मान्यस्य चोपादानात सामान्यविशेषयोरुक्तिरूपोऽर्थान्तरन्यासः । उक्तं च सामान्यविशेषयों केथन्तरन्यासत्वम्– ’ उक्तिरथ- न्तरन्यासः म्यात्सामान्यविशेषयोः ’ इति । उदाहृतं च- ‘हनू- मानमितरष्करं किं महात्मनाम ’ इति ॥
नयनस्य
शरैस्तु संकुलां कृत्वा लङ्कां परबलार्दनः । आनयेद्यदि काकुत्स्थस्तत्तस्य सदृशं भवेत् ॥
इत्यत्र सीतया राधयकर्तृकलाशरनिबिडीकरणपूर्वक स्वीया-
राघवोचितकर्मसिद्धयर्थत्वेनोहितत्वात,
[[1]]
यदीत्थं स्यात् इत्यन्यसिद्धपथहरूपः संभावनालङ्कारः । उक्तं च एतादृशो- हस्य संभावनात्यम्— ’ संभावनं यदीत्थं स्यादित्यूोऽन्यस्य सिद्धये’ इति । उदाहृतं च यदि शेषो भवेद्वक्ता कथिताः
कोपानशीकार
‘१६
’
स्युर्गुणास्तव इति ॥
यूयमेवामिजानी योध्यं यहा करिष्यति ।
अहिरे यहेः पादान विजानाति न संशयः ॥
ि
इत्या • प्रतिशत durfæðinu treng area înfin: ।
उकंच लोदानुकारस्य लोकोफिक्य
’
लोकोकिन गढ़द्यते इति ।
कानुकवि-
हरेकमिचि-
न्मासान मलिशिया विशेष इति । अत्र मीलयित्वा इति लोकप्रवादकारः । यथा वानामेव ते स्वाति- वाटमा व्याख्यात्यगो न बहने परवानमुद्राम विश्वप्रसिद्ध-
॥
कुलप्रसूयज्ञोपवीतवहन हि चन्यपेक्ष्यम ॥’ इति ॥ अब
उत्तरार्ध लोकप्रयादानुकार्य ॥
दुधुवे न म रोमाणि चकम्पे नाचलोपमः । ननाद सुमहानादं सुमहानिव तोयदः ॥
आनुपूर्व्याच वृनं न लात्गुलं लोमभिश्रितम् । उत्पतिष्यन् विचिक्षेप पक्षिराज इवोरगम् ॥
पद्भ्यां दृढमवस्थानं कृत्वा स कपिकुञ्जरः । निकुच्य कर्णो हनुमानुत्पतिष्यन्महाबलः ॥ आस्फोटयामास चुलुम्ब प्रच्छं
ननन्द चिक्रीड जमा जगाम । स्तम्माननिपपात भूमौ
‘निदर्शयानः प्रकृतिं कपीनाम् ॥
निदयन स्वा
Mare or not done
सुन्दरकाण्डः
[[१७]]
इत्यादी कपिजातिस्वभाववर्णनात जात्यादिस्वभाववर्णनरूपः स्व- भावोक्किरलङ्कारः । उक्तं च [ जात्यादिस्वभाववर्णनस्य स्वभावो- क्तित्वम् ] स्वभावोरिलङ्कारः जात्यादिस्थस्य वर्णनम् इति । उदाहतं चकुररुत्तरङ्गाः स्तब्धकर्णैरुदीक्षितम्’ इति ॥
यदि वा त्रिदिवे सीतां न द्रष्यामि कृतश्रमः । बद्ध्वा राक्षसराजानमानयिष्यामि रावणम् ॥ आनयिष्यामि वा लङ्कां समुत्पाव्य सतोरणाम् ॥
इत्यत्र वोरणलकानयनवर्णनात अनुज्ञातव्यशौर्यरूपा- त्युक्तिः । उतं च अद्भुतावशीर्यवनस्यात्युकित्वम-
अत्युक्तिरद्मुनातव्यशौयौदार्यादिवर्णनम् । इति । उदाहृतं च- ‘aft दातार राजेन्द्र याचकाः कल्पशाखिनः । राजनं सप्ताप्यक- पारास्त्वत्प्रतापाशिोषिताः ॥ इति ॥
स्वमे चाद्य मया दृष्टा सीता शुक्लाम्बराता । रामेण संगता सीता भास्करेण प्रमा यथा ॥
ततो द्यत्र मया दृष्टो रामः सत्यपराक्रमः । लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सीतया सह वीर्यवान् ॥
आरुष पुष्पकं दिव्यं विमानं सूर्यसन्निभम् । उत्तरां दिशमालोक्य जगाम पुरुषोत्तमः ॥
इत्यादौ भाव्यर्थ साक्षात्कारवर्णनाद्भाविकालङ्कारः । उतं च
D. 8
[[१६]]
स्युर्गुणास्तव ’ इति ॥
यूयमेवाभिजानीत योऽयं यक्षा करिष्यति । अहिरे हे पादान विजानाति न संशयः ॥
इत्यादौ अहिरेव इत्यादि रुमवादानु मराोकिः । उक्तं च लोकप्रवादानुकारस्य लोकोक्तियम- प्रादानुकवि-
न
लोकोक्तिरिति गद्यते ’ इति । पाहतं काय कविधि- न्मासान् मीलयित्वा विलोचने’ इति । अत्र मीलयित्वा इति लोकप्रवादानुकारः । यथा वा नामैव ते वदि दातृभावं व्याख्यात्यतो न बहने वानमुद्राम । विश्वप्रसि तरविप्रकुलप्रसूतेर्यज्ञोपवीतवहनं न हि खम्बपेक्ष्यम ॥’ इति ॥ अन उत्तरार्ध लोकप्रवादानुकारः ॥
byf
दुधुवे च स रोमाणि चकम्पे चाचलोपमः । ननाद सुमहानादं सुमहानिव तोयदः ॥ आनुपूर्व्याच्च वृत्तं च लाङ्गुलं लोमभिचितम् । उत्पतिष्यन् विचिक्षेप पक्षिराज इवोरगम् ॥
पद्भ्यां दृढमवस्थानं कृत्वा स कपिकुञ्जरः । निकुञ्च्य कर्णौ हनुमानुत्पतिष्यन्महाबलः ॥ आस्फोटयामास तुम्व पुच्छं
ननन्द चिक्रीड जमौ जगाम ।
स्तम्भान रोहनिपपात भूमौ
‘निदर्शयानः प्रकृतिं कपीनाम् ॥
निदर्शयन् स्वां
सुन्दरकाण्डः
[[१७]]
इत्यादी कपिजातिस्वभाववर्णनात् जात्यादिस्वभाववर्णनरूपः स्व- भावोकिरलङ्कारः । उक्तं च [ जात्यादिस्वभाववर्णनस्य स्वभावो - क्तित्वम् ] – ‘स्वभावोक्तिरलङ्कारः जात्यादिस्थस्य वर्णनम् ’ इति । उदाहृतं च- ‘कुरजैरुत्तरङ्गाक्षः स्तन्धकणैरुदीक्षितम् ’ इति ॥
यदि वा त्रिदिवे सीतां न द्रव्यामि कृतश्रमः । बद्ध्वा राक्षसराजानमानयिष्यामि रावणम् ॥ आनयिष्यामि वा लङ्कां समुत्पाव्य सतोरणाम् ॥
॥
इत्यत्र रावणमतोरणलकानयनवर्णनात अनुकुलतथ्य शौर्य वर्णनरूपा त्युक्तः । उक्तं च
उक्तं च अद्भुतावध्यशीर्यवनस्यात्युक्तित्वम अत्युक्तिरद्मुतातथ्यशौयौदार्यादिवर्णनम् ।’ इति । उदाहृतं च– ‘त्वयि दातार राजेन्द्र याचकाः कल्पशाखिनः । राजनं सप्ताप्यकू- पारास्त्वत्प्रतापामिशोपिताः ॥ ’ इति ॥
स्वमे वाद्य मया दृष्टा सीता शुक्लाम्बराता । रामेण संगता सीता भास्करेण प्रभा यथा ॥
ततो यत्र मया दृष्टो रामः सत्यपराक्रमः ।
क्ष्मणेन सह आवा सीतया सह वीर्यवान् ॥
आरुष पुष्पकं दिव्यं विमानं सूर्यसन्निभम् । उत्तरां दिशमालोक्य जगाम पुरुषोत्तमः ॥
इत्यादौ भाव्यर्थ साक्षात्कारवर्णनाद्भाविकालङ्कारः । उतं व
D. 8
[[१८]]
धर्माकूते
•
भूतभाव्यर्थान्यतरवर्णनस्य भाविकत्वम्– भाविक भूतमात्यर्थ- साक्षात्कारस्य वर्णनम् ।’ इति । उदाहृतं च अहं विलोकयापि युध्यन्तेऽत्र सुरासुराः ’ इति । एवमलङ्कारान्तराण्यपि नव नव द्रष्टव्यानि, विस्तरभयात् इह नोदाहृतानि ॥
।

अथ रसभरितत्वं निरूप्यते । तथा हि– विभावैरनुभावैः सात्विकैर्व्यभिचारिभिश्च स्वादिमानमानीयमानःस्थायीभावो (?) रस इत्युच्यते । तदुक्तं दशरूपके- विमावैरनुमावैध सात्विकैर्व्यभिचारिभिः । आनीयमानः माकुलं स्थायी भानो रसः स्मृतः ॥’ इति । विभावादयश्च प्रतिपादिताः काव्यदर्पणे– ’ कारणान्यथ कार्याणि सहकारीणि यानि च रत्यादेः स्थायिना लोके तानि चेन्नास्य काव्ययोः ॥ विभावा अनुभावाच कथ्यन्ते व्यभिचारिणः ॥ ’ इति । तयाख्या हि तत्रैव लोके हि योवनी- द्भिन्नचित्तयोर्यूनोरन्योन्य संदर्शनादिना प्रीतिरुत्पते । मा तदीयलावण्यालहरणादिभिस्तस्यै रुवानमन्द समीरण चन्द्रादिमिश्र, उद्दीपितोत्कण्ठापरनामधेया अभिलापाकारेण परिणमते । तथा- विधां च प्रीति रतिमाचक्षते । तता मिथः संगत्युपायें जिज्ञास- मानयोर्यूनो श्चिन्ताग्लानिशंकाविपादादयः प्रादुर्भवन्ति । तदनु व प्रीत्या चिन्तादिभिश्च तदुभयव्यञ्जिकाः चेष्टा जायन्ते । तदन- न्तरं स्वयं दूतप्रेषणेन वा संगमे जाते सा प्रीतिरुत्तरोत्तरं उम्म ते । चिन्तादयः पुनः अपगच्छन्तीति स्थितिः । एवं रमा- न्तरेष्वप्युन्नेयम् । तथा च लोके काव्यनाट्यव्यतिरिक्त- नायिकानायकव्यवहारस्थले स्थायी यो रत्यादिस्वस्य यागि कारणानि नायिकानायकरूपाणि तदीयकावण्याल इरणोद्यान-
सुन्दरकाण्डः
[[१९]]
मन्दममीरणादीनि च यानि च रत्यादेचिन्तादेश कार्याणि कटानभुजाक्षे पम्तम्भप्रलयरोमाञ्चादीनि यानि च रत्यादेः महकारीणि परिपोषहेतुभूतानि निर्वेदचिन्तादीनि नानीमानि कारणादीनि नाट्येऽभिनयप्रमाने (न ?) नदव्यापारे साक्षात्कार- योग्ये, काव्ये गुणालङ्कारादिविशिष्टे श्राव्ये, सन्दर्भविशेषे न यदि स्युः, तदा कारणानि विभावा इति कथ्यन्ते— विशेषेण रत्यादयोऽमीभिर्भाव्यते इति व्युत्पत्तेः । यानि च कार्याणि, तानि च अनुभावा इत्युच्यन्ते रत्यादिकं चिन्नादिकं च अनु- भावयन्ति अनुप्रापयन्ति इति व्युत्पत्तेः । यानि च सहकारिकार - णानि तानि व्यभिचारिण इति रुध्यने विविधं आभिमुख्येन चरन्ति इति व्युत्पत्तेः ॥
तब द्विविधो विभावः - आलम्बनविभात्रः उहीपन- विभावश्चेति । यानालम्व्य त्रिषयीकृत्य रत्यादयो जाय, ते नायिकानायकादयः आलम्बनविभावाः । नदीयठावण्यादयः चन्द्रमन्दसमीरणादयश्र उद्दीपनविभावा’, जातं रत्यादिकं उद्दीपयन्ति अभिलाषायाकारेण परिणमयन्तीति व्युत्पत्तेः इति भट्टलोप्रभृतयः । यद्यपि उद्दीपनानां न रत्यादिजनकत्वम्, तथापि विशेषाकारपरिणामजनकत्वात् कारणत्वं इति ध्ये- यम् । व्यभिचारिणस्तु त्रयस्त्रिंशद्भेदाः । तदुक्तम्- ‘निवे- दग्लानिशङ्कायास्तथास्यामदश्रमाः । आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्ता मोहो धृतिः स्मृतिः ॥ त्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा । गर्यो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव
॥ सुप्रबोधयत्मियता 1 विधि-
[[२०]]
धर्माकूते
स्तथोन्मादस्तथा मरणभेव च ॥ त्रासचैव वितर्कच विज्ञेया व्यभिचारिणः । वयम्दिमी भावाः *TT•ITAT-
[[3]]
स्तु नामतः ॥ इति । मालिका अपि तथैव प्रतिपादिताः ’ स्तम्भः प्रलयरोमाचौ स्वेदो वैवर्ण्यवेपथु । अश्रु नम्बरी- भित्यष्टौ सात्विकाः परिकीर्तिताः ॥ ’ इति । तथा च नायिका- नायकादिभिः आलम्बनविभावैस्तदीयलावण्याकरण चन्द्रमन्द-
समीरणादिभिश्रोद्दीपनविभावैः
in
कद्राभभुजाक्षेपादिभिरनुभावैः
स्तम्भादिभिः सात्विकैर्निर्वेदादिभिर्व्यभिचारिभि स्वादुभावमापा द्यमानः स्थायी भावो रस इति रसत्रियां स्थितिः। विरुः याय्य- मतरैरविरुद्धैर्व्यभिचार्यादिभियों न विकिणते, अथ 7 अन्यान्विभावादीनात्मना सह स्वादुप्रियतां नयति, स स्थायी इत्युच्यते । तदुक्तम्– ’ विरुद्वैरविरुद्धैवी भावैर्विनयः ।
। आत्मभावं नयत्यन्यान् स स्थायी लवणाकरः ॥ इति । यहा वासनया ये चिरं चित्तेऽवतिष्ठन्ते विभावादिभिः अनुवन्धि- भिः संबध्यन्ते ततः प्रवृद्धाः सन्तः रमन्यं प्रतिपन्ते ते स्थायिन इत्युच्यन्ते । तदुक्तम्- ‘चिरं चिन्तेऽवतिष्ठन्तेय ते- Sनुबन्धिभिः । रसत्यं प्रतिपद्यन्ते प्रवृद्धाः स्थायिनस्तु ते ॥’ इतेि । तदेवमुक्तलक्षणलक्षितः स्थायी भावो विभावादिभिः स्वादुतां नीयमानो रस इति निर्गलितार्थः ॥
स च रसः शृङ्गारादिभेदेन नवविधः । तदुक्तम् शृङ्गार- हास्य करुणा रौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः ॥ ’ इति । अत्र नाट्यग्रहणात् काव्येष्वेत-
। दतिरिक्तः शान्तिर्नाम रसोऽस्तीति तय्यारूयायाम् । शृङ्गारादीनां
सुन्दरकाण्डः
[[२१]]
जनम् शृङ्गाररसविभागच उदाहरणावसरे एवं प्रदर्शयिष्यते
इति नेह प्रदते ॥
तत्र,
ततो वराङ्गाः सुविशुद्धभावाः
तेषां स्त्रियस्तत्र महानुभावाः । प्रियेषु पानेषु च सक्तभावा
ददर्श तारा इव सुप्रभावाः ॥
श्रिया ज्वलन्तीरूपयोपगूढा
निशीथकाले रमणोपगूढाः ।
अन्याः पुनर्हर्म्यतलोपविष्टा-
स्तत्र प्रियाङ्केषु सुखोपविष्टाः ॥
इत्यादी शृङ्गाररसः । नायिकानायकरूपेष्टवस्तुविषयकप्रीत्यात्म-
करतेः
नायिकादिभिरालम्बनविभावैः,
तदीयलावण्यादिभि-
रुद्दीपनविभावेः नायिकानायकपरिरम्भणादिरूपानुभावैः, व्रीडा- दिभिव्यभिचारिभिवापादितवादिनः ( रसस्य १) स्थाय्यन्तरैरवि-
।
देन स्थायित्यात् । उक्तं च इष्टवस्तुविषयकप्रीतेः रतित्वं, रतेश्व स्थायित्वे शृङ्गाररसत्वम्- ‘मनोऽनुकूलेष्वर्थेषु सुखसंवेदनं रतिः । ’ ’ स्थायी रतिर्यत्र मतः स शृङ्गाररसः स्मृतः ।’ इति । अयं च संभोगरूपत्वात् संभोः शृङ्गारः । तत्रापि ‘रमणोपगूढाः ’ इत्यन्ते नायकारब्धः, ‘अस्याः पुनः
अस्याः पुनः’ इत्यत्र तु नायिकारब्धः इति विवेकः । प्रदर्शितञ्चायं भेदः काव्यदर्पणे’ संभोगोऽत्रा-
लोकनादिव्यकथा । तथापि कामिनीकान्नारभेदा-
“२२
धर्माकूते
द्विधा मतः ॥ ’ इति । उदाहतं च शून्यं वासगृह विलोक्य शयनादुत्थाय किंचिच्छनैर्निद्राव्याजमुपागतस्य सुचिरं निर्वर्ण्य पत्युर्मुखम् । विधं परिचुख्य जातपुल कामालोक्य गण्डस्थळी लज्जानम्रमुखी प्रियेण हसता बाला चिरं चुम्बिता ।’ इति । अत्र वासगृहं शून्यं विलोक्य शयनाच्छनैः किंचिदुत्थाय प्रेयर अनुरागशोधनाय कपटनिद्रामुपागतस्य पत्युर्मुखं सुचिरं निरीक्ष्य विस्रब्धं परिचुम्ब्य जातपुलकी पत्युर्गण्डस्थलीमालोक्य नम्रमुखी बाला हसता प्रियेण चिरं चुम्बितेति वाच्यार्थ कक्ष्या शब्दार्थानुशास नमात्रविदां गोचरः । शून्यवासगृहविलोकनमुत्थानस्य सथानं मुखनिर्वर्णनस्य, तच परिचुम्बनस्य, तब पुलोद्रमस्य तदवलोकनं च लज्जायाः, सा च मुखावनतेः सा च प्रियचुम्बनस्य कारण- भावमालम्बते । इत्थं वैचित्र्यकक्ष्या स्यालहारिकाणां गोचरः । ध्व- न्यध्व’ नीनानां तु संभोग शृङ्गारच वेणैकपथ मध्यास्ते । तथा हि- शून्यमिति विजनतया चुम्बनयोग्यता, वासगृहमिति चन्द्र- नादिसामग्री समग्र तयोद्दीपकता, “विलोक्येति [ “गिलोकनस्य पौनः- पुत्युलक्षणो न विशेषः, तेन च न मौध्यातिशयः, किंचि- दुत्थायेति पूर्वकायमात्रेण शय्यापरित्यागः तेन च नायको- सन्मानितो रुकाण्डता, शनैरिति मिथः सन्दानितो संक्षोभेण] पत्यु- रुत्थानसीरुता, उपागतस्येति व्याजनिद्रायास्तदानीमेव प्राप्तिः, तथा च व्याज निद्रोपक्रमसमय एव तया चुम्बितमुपक्रान्तमिति तस्या अनुरागातिशयः सुचिरमिति सुचिरं निर्वर्णनेऽपि व्याजनिद्रा-
Agical si।
1 नीतानां 2. विलोरूक्षन० 8. स्थलान्तरे (P. 24) विपर्यस्य निवि- यादत्र संयोजितम् । ।
ચાંના
सुन्दरकाण्डः
२३.
निश्रयाभावान नम्या मौध्यातिशयः, तस्य व्याजनिद्रागोपने नैपुण्यम, पत्युरिति बोनृत्यमात्तम, न तु पूर्वमुपभोक्त्वम, विनयमित्यविवृत्यकारितायाः पराकाष्ठा, परिचुम्च्येति चुम्ब- नस्य परिता स्वाच्छन्न प्रवृत्तिः, जानपुलकामिति पुलकाना- सत्रशादाविर्भाव आलोक्येति पदवलोकनमात्रेणे ‘त्ययमर्थः । नम्रमुखीति न तु श्रितमुखीत्ययमर्थः । तेन च लज्जाति- शयादस्या मुखानमनेऽपि न स्वातन्त्र्यम तत्तु लज्जयैव स्वयं नतमित्यर्थः । प्रयुरिति प्रानिर्दिश्य प्रियेणेति प्रतिनिर्देशात्, तदानीं तस्य अधिकप्रेमविषयत्वम् हसतेति तदनुरागपरिज्ञानेन तस्य हपतिशयः बालेति चौर्य चुम्वनाचातुर्यम्, चिरमिति यावता समयेन जामभूय संभोगप्रस्तावाङ्गीकारः, araकालं तावत्कालं चुम्बितेति व्यभ्यते । अत्र पिपरिचुम्वनान्तशृङ्गारस्य नायि- कारव्चलम् । प्रियेण हसने ‘त्यादौ नrearrari च । तेन
नायकाव्यं । संमोहाभिव्यज्यते । अत्र नायक विषय करतेः नायक एवालम्बननिभावः । शून्यवासगृहादिकमुद्दीपन विभावः । किंचिदुत्थानादिकमनुभावः । argमितान्सुक्यादयो व्यभि चारिणः । नायिकाविषयकरतेः नायिकेवालम्बनविभावः । हासो- अनुभावः । तदनुमितहर्षादयो व्यभिचारिण इति ध्येयम् । अत्र संभोगस्य द्वयाraaऽपि प्राधान्येन नायिकारकत्वात् नायि- कारव्यस्यैवेदमुदाहरणमिति नायकारव्यस्य उदाहरणान्तरं तथैव प्रद- र्शितम्— ‘स्वं मुग्धाक्षि विनैव कंचुलिया पर मनोहारिण लक्ष्मीमित्यभिधायिनि प्रियतमे तद्वेणिकासंस्प्रति । शय्यो-
ि।
राम का नाम Band hangs में सफल शिक
1 ण स्वयमर्थः चुम्बनचातुरपि
है 1
।२४
धर्माकूते
पान्तनिविष्टसस्मितधधूनेत्रोत्सवानन्दितो निर्यातः शनकैरलीफ- वचनोपन्यासमाळीजन’ ॥ हे मुग्धालिका निचोलेन विनैव मनोहारिणी लक्ष्मी से इत्यभिधायिनि प्रियतमे तद्वेणिकां निचोलबन्धनग्रन्थि संस्पृशति सति रिरंसाविमावे तच्छय्योपान्ते निविष्टा सस्मिता च या नायिका तस्या नेत्रोल्स- वेन नेत्रोल्लासेन आनन्दित (आनन्दिक्येति विलोकनस्य पीनः- पुन्यलक्षणो न विशेषः, तेन च न मौध्यातिशयः । किंविदुत्या- येति पूर्वकायमात्रेण शय्यापरित्यागः । तेन च नायकोसंदान- तोरुकाण्डता । शनैरिति मिथः सन्तानितां सांगण पत्युत) आलजिनः अलीकवचनोपन्यास ‘दशत्यमी परभृतः सहकारस्य मञ्जरीम् । तमहं वारयिष्यामि युवाभ्यां स्वैरमाम्यनाम ॥ इत्यादि
। रलीको मिथ्याभूतो वचनोपन्यासो यत्र क्रियायां यथा भवत तथा । शनकैरेकैकशः, युगपदपगमस्य शङ्कावहत्वात् । नियत इत्यत्र नायिकाविषय करतेर्नायिकालम्बनम ।
तद्वेणिकासंस्प- र्शनादिकमनुभावः । ‘अभिधायिनि ’ ‘संस्पृशि’ इत्यभिधानस्प- शेयोरेक कालत्वप्रतीतेस्तदनुमित कालाक्षमवलक्षणमौत्सुक्यं व्यभि चारीति संभोगो व्यज्यते ॥
हा तात हा पुत्रक कान्त मित्र
हा जीवितं भोगयुतं सुरम्यम् ।
रक्षोभिरेवं बहुधा ब्रुवद्भिः
शब्दः कृतो घोरतमः सुभीमः ॥
सुन्दरकाण्डः
[[२५]]
इत्यत्र तात ‘पुत्रकान्तादिभिः [ आलम्बनविभावैः] व्यभिचारि- मिश्र स्वादिमानमानीयमानस्य शोकस्य स्थायित्वात् करुणो रसः । उक्तं च शोकस्य स्थायित्वे करुणरसत्वम
शोकः स्थायी भवेद्यत्र तमाहुः करुणं रसम्’ इति । उदाहृतं च- ‘हा मातस्त्वरितासि कुत्र किमिदं हा देवताः काशिपो धिक् प्राणान्पति- नोशनिवहस्ते दग्धे दृशौ । इत्थं वरमरुद्धकरुणाः पौराङ्गनानां गिरवित्रस्थानपि रोहयन्ति शतधा कुर्वन्ति भित्तीरपि ॥’ इति । प्रमीतां मातरं प्रत्यनुशोचन्तीः पौराङ्गनाः प्रेक्ष्य शोचतः कस्य- चिदुक्तिरिश्रम हा मातः कुत्र त्वरितासि ? हा देवताः, किमिदं कृतम ? ब्राह्मणानामाशिषः क गताः ? प्राणान विकू ये मातरि गतायामपि तिष्ठन्ति । अकाण्ड एवाशनिः पतितः । दुःखमेवाशनि- त्वेनाध्यवसीयते । हे मातः यतस्तत्राङ्गेषु हुतवहः प्रज्वलति । दशौ च ते दग्धे । इत्थं वरं गदं यथा भवति तथा, अत एव अर्ध एव रुद्धाः अत एव करुणाः शोकावहाः पौरस्त्रीणां प्रलापाः चित्रगतानपि जनान् रोदयन्ति । चिलभित्तीरपि शतधा कुर्वन्ति इति श्लोकार्थः । अत्र मृता मातालम्बनविभावः । हुतवहप्रज्वलनादिकमुद्दीपनम् । प्रलापनादिकमनुभावः । तव्यञ्जिता वैन्यचिन्तादयो व्यभिचारिणः । शोकः स्थायी । एभिः काव्य- निबद्धैः अभिनीतैर्वा संवलिततया सहृदयैः करुणो रसव्यते ॥
राक्षसीनां वचः श्रुत्वा रावणो राक्षसेश्वरः । हृताग्निरिव जज्वाल कोपसंवर्तितेक्षणः ॥
1 माता 2 करुण रस इति
D. 4
।
[[२६]]
धर्माकृते
तस्य क्रुद्धस्य नेत्राभ्यां प्रापतन्नाविन्दवः । दीप्ताभ्यामिव दीपाभ्यां सार्चिषः स्नेहविन्दवः ॥
आत्मनः सदृशान् शूरान् किङ्करान्नाम राक्षसान । व्यादिदेश महातेजा निग्रहार्थं हनुमतः ॥
इत्यत्र हनूमदालम्बनराव निष्प्रकोपस्य स्थायित्याव रौद्र। रसः । उक्तं च क्रोधस्य स्थायिले रौद्ररपलं कोधः स्थायी भवेद्यत्र तत्र रौद्रो रसः स्मृतः । ’ इति । दाहतंच. ‘कृत- मनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरु पावकं मनुपशुभिर्निर्मर्यादेर्भवि रुदायुधैः । नरकरिपुणा सार्धं तेषां सभीमकिरीटिनामाम- कोदोमांसः करोमि दिशां वलिम ॥ इति । सेहि वोणयम- कुपितस्याश्वत्थाम्नो वचनम् । इदं द्रोणवधरूपं गुरु महत्पातक मनुजपशुभिः पशुप्रायैर्धृष्टद्युम्नादिभिः कृतम् । पशुवदविवेकी न चेत् को वा सन्यस्तशस्त्रमाचार्य अन्यादिति भावः । यैर्निर्म- यादैरतिक्रान्तधर्मसेतुभिर्नरकरिपुप्रभृतिभिरनुमतं या यैर्भवद्भिः क्षत्रियैर्दृष्टं वा । नन्वस्माकं धृष्टद्युम्ननिवारणे असामर्थ्यात्तूष्णी दृष्टमिति नास्मास्वपराध इत्यत उक्तम उदायुधैरिति । तेन तन्निवारणसामर्येऽपि उपेक्षितमिति व्यज्यते । तेषां भीमार्जुन- सहितानां नरकरिपुणा सार्धं भवनामसुखदासदिशां बलि करोमीति श्लोकार्थः । अत्र धृष्टगुम्नावालम्बनस्य गुरुबधजनि- ताश्वत्थामकोपस्य स्थायित्वम् ॥
,
न खल्वयं नाभिभवेदुपेक्षितः
पराक्रमो झस्य रणे विवर्धते ।
सुन्दरकाण्डः
प्रमापणं त्वेव ममास्य रोचते
न वर्धमानोऽग्निरुपेक्षितुं क्षमः ॥
,
[[२७]]
इत्यत्र हनुमनिष्ठाक्षकुमारवधोत्साहस्य स्थायित्वात् वीरो रसः । उक्तं च उत्साहस्य स्थायित्वे वीररसत्वम ‘स्थाय्यु- दमाहो भवेद्यस्य स वीरो रस इप्यते ’ इति । उदाहतं च - ‘क्षुद्राः मंत्रासमेनं विजहित हरयो निकुम्भा युष्मद्गात्रेषु लज्जां दवति परममी सायकाः संवन्तः । सौमित्रे तिष्ठ पात्रं त्वमसि न हि रूपां नन्वहं मेघनादः किंविभ्रूभङ्गलीला नियमित जला राममन्त्रेपयामि ॥ ’ इति । वानरान लक्ष्मणं च प्रति इन्द्रजि- द्वाक्यमिदम हे क्षुद्राः पराक्रमगन्यानमिज्ञाः कपय एनं संत्रामं मुखत । कुतः ? भिन्नैरावनकुम्भा मदीयाः शरा भवदङ्गेषु सं- पतन्तो लज्जां दधति । सौमित्रे सुमित्रापुव निर्भयमास्त्र । यतो मम कप स्वं पात्र नासि; यतोऽहं मेघनादः । नन्विति प्रसिद्धौ । तर्हि कस्ने शौर्यस्य विषय इयत आह– भ्रूभङ्गलीला नियमित- जलभि राममन्येपयामि इति श्रोकार्थः । अत्र इन्द्रजितो युद्धार्थ रामगवेषणोत्माहस्य स्थायित्वाद्वीरो रसः ॥
ततो दृट्रैव वैदेही रावणं राक्षसाधिपम् । प्रावेपत वरारोहा प्रवाते कदली यथा ॥ * आच्छाद्योदरमूरुभ्यां बाहुभ्यां च पयोधरौ ।
उपविष्टा विशालाक्षी रुदती वरवर्णिनी ॥
AN
1 वीरो र इति ३ उभ्यामुदरं छाय
F
[[२८]]
धर्माकूते
इयत्र दशवदनदर्शनजनितजनकतनयानिप्रभयस्य स्थायि- त्वात भयानकरसः । उक्तं च भयस्य स्थायित्वे ‘भयान कर सलम ‘स्थायी भावो भयं यस्य भयानकरसस्तु सः । उदाहतं च - ’ ग्रीवाभङ्गाभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने पिथार्धन प्रविष्टः शरपतनभयाद्भूयसा पूर्वकायम । दर्भरमावली विवृतमुखभ्रंशिभिः कीर्णवर्मा पयोदप्लुतस्याद्रियन
ब
श्रम
बहुतरं
स्तोमु प्रयाति ॥ ’ इति । अत्र दुष्यन्तस्यन्दनालम्बनहरिण भयस्य स्थायित्वम् ॥
सा तु तेन प्रहारेण विह्वलाङ्गा निशाचरी । पपात सहसा भूमौ विकृताननदर्शना ॥
£
इत्यत्र लङ्काविषयक हनुमज्जुगुप्सायाः स्थायित्त्रान बी- भत्सरसः । उक्तं च जुगुप्सायाः स्थायित्वे बीभत्रसम ‘स्थायी जुगुप्सा यत्र स्यात् स वीभत्सरसः स्मृता’ इति । उदाहृतं च – उत्कृत्योत्कृत्य कृति प्रथममथ प्रभू- सि मांसान्यं सरिफकूपृष्ठपीठाद्यवयवसुलभान्युपूतीनि जम्मा । आत्तस्नास्वान्त्रनेत्रः प्रकटितदशनः प्रेतर कर हादकस्थादस्थि- सन्धिस्थपुटगतमपि क्रव्यमव्यत्ति ॥ ’ इति । गजादीनां निहतानां चर्म प्रथममुत्कृत्योत्कृत्य, पृथूत्सेधभूयांनि उपचय- भूयिष्ठानि अंसयोः, ऊरुसन्धिप्रदेशयोः पृष्ठपीठाद्यवयवेषु च सुलभानि दुःसहदुर्गन्धानि मांसानि जग्ध्वा स्नायूनि अस्थिबन्धनसिराः आम्त्राणि सिरान्तराणि नेत्राणि च तानि भक्षितानि येन स तथा । प्रेतरङ्कः प्रेतपिशाच विशेषेषु दरिद्र
। भयानकरस इति
सुन्दरकाण्डः
[[२१]]
अङ्कम्यात करकात शवशरीरात अस्थिसन्धिषु स्थपुटगतं नि- मनोन्नततया स्थितं मांसं अत्वरं अन्तीति श्लोकार्थः । अत्र प्रेता- लम्बनमाघवगतजुगुप्सायाः स्थायित्वम ।
‘हारनूपुरकेयूरपारिहार्य धराः स्त्रियः ।
विस्मिताः सस्मितास्तस्थुराकाशे रमणैः सह ॥ दर्शयन्तो महाविद्यां विद्याधरमहर्षयः । सहितास्तस्थुराकाशे वक्षांचक्रुश्च पर्वतम् ॥
[[2]]
इत्यत्र विद्याधरादिनिष्ठविस्मयस्य स्थायित्वात् अद्भुतरसः । उक्तं च विस्मयस्य स्थायित्वेऽद्भुतरसत्वम " - ‘यत्र स्थायी विस्मयः स्याद्भुतान्यो रसः स्मृतः’ इति । उदाहृतं च– ‘अना- दिकिहिमाभ्यामप्यदृष्टाविशेखरम् । अहो महो महदहं महयाम्यधिमानसम् ॥’ इति । अत्र भक्तविस्मयस्य स्थायित्वम् । शृङ्गारादिरसा उदाहृताः । एवं रसान्तरमपि यथासंभवं द्रष्टव्यम् । तदेतत्काण्डस्य रसालार भरितत्वलक्षणं सुन्दरत्वं सिद्धम् ॥
ततो रावणनीतायाः सीतायाः शत्रुकर्शनः । इयेष पदमन्वेष्टुं चारणाचरिते पथि ॥
[[1]]
अथ महतामप्यचिन्त्यरचनं दुष्करं कर्म कर्तुकामो
मारुतिः समुदप्रमीवो गवां पतिरिव समुद्रतीर परिसर समुद्र तेषु
समानवर्णेषु शाडलेषु धीरतरं संचरन्
1 हारनूपुर केयूरपारिहार्यैरनबूकृताः ।
विस्मितास्तस्थुराका वीक्षांचक पर्वतम् ॥

रख इति ।

चटुलतरचरण-
ટ્વ
धर्माकूते
विन्यासैर्विवासयन्मृगगणानूरुवेगेन तरुनिकरगुरगा नेकद्धि- गन्धर्वविद्याधरोरगनिषेवितमविधूसरितं रम्यं गिरिवरमाला,
स सूर्याय महेन्द्राय वरुणाय स्वयंभुवे । भूतेभ्यश्राञ्जलिं कृत्वा चकार गमने मतिम् । अञ्जलिं प्राङ्मुखः कुर्वन्पवनायात्मयोनये ॥
अत्र हनूमता दुस्तरसमुद्रोहनरूपमाकार्य इष्ट- देवतानमस्कारमङ्गलाचरणात इनरैरपि अभीप्रति कार्यारम्भे मङ्गलं कर्तव्यमिति सूचितम् । तत्र प्रमाणं शिष्टाचार एवं न व तस्य अन्धपरंपरा दूषितत्वमिति वाच्यम श्रुत्यनुमानेन अन्ध-
अन्धपरंपरादूषितत्वमिति परम्परानिरामसंभवात् । न च तादृशश्रुतो मानाभावः पठ्यमान- शाखासु अनुपलम्भादिति वाच्यम् । प्रत्यक्षतोऽनुपलम्भेऽपि स्मृ तिः स्मृत्यर्थानुभवजनकवेदमूला, अविगीतमहाजनपरिगृही- तस्मृतित्वात् ’ (?) इत्यनुमानात् स्मृतिमूलभूतश्रुतिमिति अत्रापि ’ मङ्गलं वेदबोधितकर्तव्यताकम् अविगीतशिष्टाचारविषयत्वात्” इत्यनुमानेन आचारमूलश्रुतिसिद्धिसंभवात् । न चानुमितापि श्रुतिरानुपूर्वीविशेषनिश्चयाभावात् कथं तत्कर्तव्यतां बोधये- दिति वाच्यम्, स्मृत्याचारयोरेव कर्तव्यताबोधकल्येनाङ्गीका- रात् । न चैवं श्रुत्यनुमानमनर्थकम्, तत्कर्तव्यस्य कर्तव्यताबोध- स्यान्यत एव सिद्धेरिति वाच्यम् । पौरुषेयस्मृत्याचारयोरन्धपरं-
। पराप्रवृत्तत्वशङ्कया तत्कृतकर्तव्यताबोधस्यापि अप्रामाण्यशङ्का- कलकिततया मङ्गलाचरणे न कस्यापि निःशङ्कं प्रवृत्तिर्भवेत
शु
1 चारत्वात् 2 रेक
selman
।
FA A+ y bp
H
सुन्दरकाण्डः
[[३१]]
इति तत्परिहाराय तत्तन्मूलभूतश्रुत्यनुमानस्यावश्यकर्तव्यत्वात् । अनुमितायां च श्रुतौ नान्वपरम्परा, निरस्तसमस्तदोषेण पर- मेश्वरेण प्रणीतत्वेन नित्यत्वेन वा श्रुतेर्निष्कलङ्क प्रमाणत्वात् ॥
वेदस्य परमेश्वरप्रणीतले वादरायणं सूत्रम् -’ शास्त्र- योनित्यात्’ इति । व्याख्यातं च भाष्ये-महत ऋग्वेदादेः शास्त्रस्याने कविद्यास्थानो पबृंहितस्य प्रदीपवत् सर्वा [ - ] वयोनिः सर्वज्ञकल्पस्य योनिः कारणं त्रह्म’ इति । नित्यत्वे ’ च- ‘अत एव च नित्यत्वम्’ इति व्याससूत्रम् । तत्रापि भाष्यम् - अत एव च नियताकृतेर्देवादेर्जगतो वेदशब्दप्रभव- त्वादेवेद वेदशब्दनित्यत्वमपि प्रत्येतव्यम् । तथा च मन्त्रवर्ण :
यज्ञेन वाचः पदवीयमायन् । नामन्वविन्दन ऋषिषु प्रविष्टाम् । इति स्थितामेव वाचमनुचिनां दर्शयति । वेदव्यासश्चैवमेव स्मरति- युगान्तेऽन्नहितान्वेदान मेतिहासान्महर्षयः । लेभिरे तपसा पूर्वमनुज्ञाताः स्वयंभुवा ॥’ इति । परमेश्वरप्रणीतत्वनित्यत्वयोः पर- स्परविरोधः प्रवाहनित्यतामादाय परिहर्तव्यः । तथा च श्रुतेर्नि दुष्टपुरुषप्रणीतत्वेन नित्यत्वेन वा निरस्त समस्त दोषाशंकतया तन्मूलकाचारस्मृतिजनितकर्तव्यताबोधे निष्कलङ्का प्रवृत्तिर्भवेदेषेति नान्धपरम्परा तथा चोक्तमभियुक्तैः ’ स्मृतेरेव कर्तव्यताबोधः ।
। श्रुत्यनुमानं तु अन्धपरम्परा निरासार्थम् ’ इति । न च हेतौ शित्वं वेदोक्तकर्मकर्तृत्वं वेदप्रामाण्याभ्युपगन्तृत्वं वा यत्किं - विद्यावद्विशेषणत्वोपलक्षणत्वादिविकल्पग्रस्तत्वान वक्तुं शक्यम् । अभ्यच दुर्वचमिति वाच्यम् । अस्मबुद्धिपरिकल्पितशिष्टत्वस्य
1 बेन
।
[[३२]]
धर्माते
यत्किञ्चिद्दषणग्रस्तत्वेऽपि हेतुवादमात्रेणाशक्यनिर मनस्य श्रुतिस्मृति- सिद्धशिष्टत्वस्य हेतुभटकत्वसंभवात । तथा च योधायनः– ‘शिष्टाः खलु वीतमत्सराः निरहंकाराः कुम्भीधान्याः अलोलुपाः दम्भमोहक्रोधविवर्जिताः (?) । धर्मेणाधिगतो येषां वेदः सपरिबृंहणः । शिष्टास्तदनुमानज्ञाः श्रुतिप्रत्यक्ष हेतवः ॥’ इति । एतादृशशिष्टत्व- घटितहेतुना श्रुत्यनुमानं निर्दुष्टमेव ॥
मङ्गलस्य फलं कार्यमिद्धिरेव, शिष्टाचारविषयत्वेन स- फलस्य मङ्गलस्य फलान्तराभावे सति परिशेषातस्यैव फलत्वौचि- त्यात् । न च सर्वपुरुषाभिलपित स्वर्ग फलत्वमेव विश्वजिन्न्याया- द्भविष्यतीति परिशेषोऽसिद्ध इति वाच्यम् । फलान्तरबाधकप्र माणाभावे हि विश्वजिश्यायः । अन्यथा दृष्टफलान्तरवतामपि स्वर्गफलवत्वं स्यात् । इह च अभीष्टसिद्धिरेव फलमिति, अबा- पि तत्कामनया शिष्टानां मङ्गलाचार एव प्रमाणम् । अतः
। अभीष्टसिद्धिरेव फलम् । तच न साक्षादिति विभ्यो द्वारम् ॥
ननु अकृते कृतेऽपि वा मङ्गले आरब्धकार्य समाप्त्य- समाप्त्वोदर्शनेन व्यभिचारान्न मङ्गलं समाप्तौ हेतुरिति चेत न, जन्मान्तरीयमङ्गलेन व्यतिरेकव्यभिचारस्य वैगुण्यकरूपनेन अम्बय- व्यभिचारस्य च परिहर्तुं शक्यत्वात् । अन्यथा केवलक- कारीरीष्टपाद्यनुष्ठानेऽपि वृष्टमदर्शनात् न कारीष्ट्रवादियादि- हेतुर्भवेत् । यदि व ’ वृष्टिकामः कार्या यजेत ’ इत्यादिव्या साधनत्वेनाकगतस्य प्रतिबन्धादिकल्पनया व्यभिचारपरिहार, तदा प्रकृतेऽपि शिष्टाचारात्समाप्ति साधनत्वेनावगतस्य प्रतिबन्धा-
सुन्दरकाण्डः
[[३३]]
दिकल्पनया व्यभिचारपरिवारा निर्णीते मङ्गलेऽपि तुल्यः । वस्तुतस्तु मङ्गलस्य विन्नध्वंस एव फलम् समाप्तिः स्वकारणादेव । एवं च सति विघ्नसंशयस्य फलसंशयत्वेनाप्रतिबन्धकत्वात् संदेहे- इपि मङ्गलानुष्ठानं निरवद्यम्
।
[[1]]
इदं च मङ्गलं देवतानतिस्तुतिस्मरणादिरूपम् । तवानु- प्रेयलोकवैदिककार्येषु सर्वत्र मङ्गलस्यानुष्ठानमात्रम् । प्रन्यादि- रूपकार्येषु कृतस्य मङ्गलस्य ग्रन्थतोऽपि निबन्धनं कार्यम् । तदुक्तम् ’ देवतावाचकाः शब्दा
शब्दा सेव राद्रादियानकाः ग्रन्थादौ ते प्रयोक्तव्या यतस्ते मङ्गलार्थकाः ॥ ’ इति, ‘आशी- नेमस्क्रिया वस्तुनिर्देशो वापि तन्मुखम् । इति । इत्यं ग्रन्थतो गलनिबन्धनस्य प्रयोजनं मन्यस्य सकलशिष्टसंमात्वमेव । अन्यथा हि मङ्गलाननुष्ठानेन निर्विघ्नपरिसमाप्तस्यापि ग्रन्थस्य प्रमत्तकृतत्वशङ्कया महाजनपरिग्रहो न भवेदेव । तथा च सर्वोऽपि प्रयासः अनर्थको भवेत । एवं ग्रन्थसमाप्त्यर्थं कृतं भलं प्रमाणवशेन प्रयोजनवशेन यन्ादी विबन्धनीयम् ॥
।
नन्वेवं सति बादरायणजैमिनिप्रभृतिभिः ब्रह्मधर्मविचार - सूत्रकृद्धि, भगवत्पादप्रभृतिभिः भाष्यकृद्भिः कल्पसूत्र प्रणेतृभिः बोधायनापस्तम्बाचार्यप्रभृतिभिः, भगवता वाल्मीकिना च मन- लाननुष्ठानात् प्रन्यतः अनिबन्धनात् भद्रादिवाचकशब्दप्रयोगाभा- वाच तत्कृतमन्थसमाप्तिः महाजनपरिमहादिकं च कथं स्यादिति चेत्; न, बहिः कृताज्जन्मान्तरानुष्ठिताद्वा मङ्गलात् प्रन्थसमा-

एतत्
D. s३४
धर्माकूते
通
प्यादेः संभवात् । वस्तुतस्तु तैरपि अस्मिन् जन्मनि मङ्गलाचरणं
निबन्धनादिकं च कृतमेव । तथा हि–सूत्रेषु तावत्सर्वत्र स च मङ्गलार्थकः । तदुक्तम्-
अथशब्दः
प्रयुक्तः । ‘ओंकारश्चाथशब्दव द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्त्वा विनिर्यातौ तस्मान्माङ्गलिकावुभौ ॥ ’ इति । अथशब्देऽपि प्राथमि- कोडकारः विष्णु ( शब्द ) वाचकः, ’ अकारो ब्रह्मविष्ण्वीशकमठे- ध्वणे रणे’ इति रत्नमालावचनात् । श्रशब्दोऽपि चन्द्रवाचकः, ‘थः पुंस्यूर्मिगिरीन्दुपु’ इति रत्नमालावचनात अविभक्तिको निर्देशः । तथा च ’ अर्थ बुद्ध्वा शब्दरचना’ इति न्यायात् आदौ विष्ण्वादिस्मरणम् तत्तच्छब्दरचनम् तस्य ग्रन्थतो निबन्धनम् । इत्थमेव मङ्गलस्मरणं तद्वाचकाथशब्दरचन ग्रन्थतो निबन्धनभित्यखिलमपि अथशब्दपूर्वकेषु ग्रन्थेषु सुलभमेव ॥
सौत्रव
नन्वेवमपि कर्मब्रह्मविचारसूत्रेषु तद्विचारहतुभूताध्ययना- द्यानन्तर्यबोधकोऽथशब्दः कथं मङ्गलं बोधयेत्, ‘अन्याय्यं च [ एकस्य शब्दस्य ] अनेकार्थत्वम्’ इति न्यायादिति चेत् न, अने- कार्थसङ्ग्रहाय प्रवृत्ते विश्वतोमुखे सूत्रे नानार्थत्वस्यालङ्कारत्वात् । अन्यथा ‘अल्पाक्षरम संदिग्धं सारवद्विश्वतोमुखम् । अस्तोभम- नवयं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः ॥’ इति सूत्रलक्षणाभावात्सूलत्वमेव न स्यात् । अत एव ’ हलन्त्यम् ‘धा सुप्यापिशलेः’ इत्यादि- सूत्रेषु तत्र तत्रानेकार्थत्वमङ्गीकुर्वन्ति वैयाकरणाः । अतो मङ्गला- को [य]थशब्दः । वस्तुतस्तु न पदार्थ विधाय मङ्गलं ते येना-
भूते, नेकार्थत्वं भवेत्; किंतु दर्शनधारणादिना सुवर्णादीनां मङ्गलत्व- वदुच्चारणमात्रेण मङ्गलत्वसंभवात् । [ उक्तं च ] दर्शनाविना सुवर्णादि
,
सुन्दरकाण्डः
[[३५]]
मङ्गलमित्येतत्स्मृतिषु’ सुवर्ण चन्दनं रत्नं पञ्चगव्यानि रोचनम् । प्रिय सर्षपं क्षौद्रं मङ्गलानि प्रचक्षते ॥’ ‘विप्राग्न्यकम्बुगो- हेमनृपाज्यं मङ्गलं स्मृतम्’, ‘दूर्वा च सर्पिर्दधि चोदकुम्भं धेनुं
।
I
सवत्सां वृषभं सुवर्णम् । मृद्रोमयं स्वस्तिकमक्षतांश्च तैलं मधु ब्राह्मणकन्यां च ॥’ इति । ततश्चानन्तर्यार्थिक एवाथशब्दः उच्चारणमात्रेण मङ्गलमपि भवति इति मङ्गलप्रयोजनकोऽपि । एत- दभिप्रायेणैवानन्तर्यार्थ शब्दान्तरवर्जनेनाथशब्दप्रयोगोऽप्यर्थवान् भवति । अन्योऽपि अथशब्दपूर्वकः सर्वोऽपि ग्रन्थः कृतमङ्गल एव । भगवत्पादैरपि वैयासिक सूत्रभाष्ये सर्वानर्थ (क) प्रत्यनीकचिदा- नन्दात्मकप्रत्यगभिन्नात्मप्रतिपादकास्मच्छन्द प्रयोगरूपं मङ्गलं कृत- मेव ’ युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरयोर्विषयविपयिणोः’ इत्यत्र । आप- स्तम्बाचार्यैरपि ‘यज्ञं व्याख्यास्यामः’ इत्यारम्भे ‘यज्ञो वै विष्णुः’ इति श्रुतिसिद्धविष्ण्वर्थ कयज्ञशब्दप्रयोगान्मङ्गलं कृतमिति बोध्यम् । रामायणेऽपि भगवान्वाल्मीकिर्मङ्गलाभिप्रायेणैव तपःशब्द-
मादौ प्रयुक्तवान् ॥
इदं मङ्गलं कार्यस्वादिमध्यान्तेषु कर्तव्यम् । तथा च भाष्यकारः- ’ मङ्गलादीनि मङ्गलमध्यानि मङ्गलावसानानि हि शास्त्राणि प्रथन्ते वीरपुरुषाणि च भवन्ति आयुष्मत्पुरुषाणि चाध्येतारश्च वृद्धियुक्ताः यथा स्युः इति । तदभिप्रायेणैव महर्षि पाणिनिः वृद्धिशब्दं शास्त्रादौ, ‘भूवादयो धातवः
’ वासुदे- वार्जुनाभ्यां बुन्’ इति शास्त्रमध्ये अमृतबीजं वकारम्, परमात्म- वाचकं वासुदेवशब्दं चं, अ इत्यन्तिमे सूर्वे विष्णुवाचकं अकारं च युक्तवान् । भाष्यकारोऽपि वृद्धिशब्दन मङ्गलार्थ

[[३६]]
धर्माकूते
इत्याह- ’ इदमेकमाचार्यस्य मङ्गलार्थं मृष्यताम् । माङ्गलिक आचार्यो महतः शास्त्रौधस्य मङ्गलार्थं वृद्धिशब्दमादितः प्रयुङ्क्ते’ इति । इत्थं भूवादिसूत्रे वकारागमस्य मङ्गलार्थत्वमपि भाष्ये- ’ माङ्गलिक आचार्यो महतः शास्त्रौघस्य मङ्गलार्थं वकारागमं प्रायुङ्क’ इति ॥
च
इत्थं मङ्गलानाचरणे कार्याभावं तदाचरणे कार्यसिद्धि
निश्चित्त्यैव
व्याकरणादिनिखिलशास्त्राभिज्ञः
हनुमान
चिकीर्षितकार्यस्य आदिमध्यान्तेषु अवश्यकर्तव्यमङ्गलेषु इद-
मादिमङ्गलं कृतवान् । इत्थमेव कार्यमध्ये कर्तव्यं मङ्गलं कृतमित्यवगम्यते त्रयोदशे सर्गे –
नमोऽस्तु रामाय सलक्ष्मणाय
देव्यै च तस्यै जनकात्मजायै । नमोऽस्तु रुद्रेन्द्रयमानिलेभ्यो
नमोऽस्तु चन्द्रार्कमरुद्गणेभ्यः ॥
सिद्धि मे संविधास्यन्ति देवाः सर्षिगणास्त्विह । ब्रह्मा स्वयम्भूर्भगवान् देवाचैव दिशन्तु मे ॥
सिद्धिमग्निश्च वायुश्च पुरुहूतश्च वज्रधृक् । वरुणः पाशहस्तश्च सोमादित्यौ तथैव च ॥
अश्विनौ च महात्मानौ मरुतः शर्व एव च । सिद्धिं सर्वाणि भूतानि भूतानां चैव यः प्रभुः । दास्यन्ति मम ये चान्ये
डाः पथि गोचराः ॥ इति ।
सुन्दरकाण्डः
[[३७]]
सीतादर्शनानन्तरमपि कार्यसिद्ध्यनन्तरकर्तव्यं मङ्गलं
कृतमित्यवगम्यते सप्तदशे —
नमस्कृत्वा स रामाय लक्ष्मणाय च वीर्यवान् । सीतादर्शनसंहृष्टो हनुमान् संवृतोऽभवत् ॥ इति ।
अत एव च आदिमध्यान्तेषु मङ्गलाचरणेन निर्विघ्नतया अलङ्घनीयसमुद्रलङ्घनादिपूर्वकं दुष्प्रवेशलङ्कामध्यवर्तिनीं सीता- मपि दृढा सिद्धार्थः पुनराजगाम । एवमेव सर्वैरपि कार्य- सिद्धवर्थिभिरादिमध्यान्तेषु मङ्गलमाचरणीयमेवेति ॥
‘अञ्जलिं प्राङ्मुखः कुर्वन्’ इति दक्षिणां दिशं प्रति प्रस्थि- तेन हनूमता प्राङ्मुखतया मङ्गलाचरणादितरैरपि शुभकरं कर्म प्राङ्मुखतया ( उदङ्मुखतया ) आरम्भणीयं इति सूचितम् । तथा च बोधायनः ’ प्राङ्मुखः प्रदक्षिणं यज्ञोपवीती देवानि कार्याणि कुर्वीत ’ इति ॥
लवङ्गप्रवरैर्दृष्टः लवने कृतनिश्चयः ।
ववृधे रामवृद्धयर्थं समुद्र इव पर्वसु ॥
नन्वत्र समुद्रस्याभिवृद्धिर्दृष्टान्तत्वेनोक्ता ; सा नोपपद्यते, पर्वकाले चन्द्रोदये विशिष्य जलान्तरागमाभावादिति चेत्, न, जलान्तरागमाभावेऽपि समुद्रवृद्धेः पुराणसिद्धत्वात् । तथा च विष्णुपुराणे - ’ पयांसि सर्वदा सर्वसमुद्रेषु समानि वै ।

न्यूनातिरिक्तता तेषां कदाचिन्नैव जायते ॥ संयोगादुद्रेकि सलिलं यथा । तथेन्दुवृद्धौ
स्थाविस्थमग्नि- सलिल मम्मोचौ
[[३८]]
धर्माकृते
मुनिसत्तम ॥ अन्यूनानतिरिक्ताश्च वर्धन्त्यापो हसन्ति च । उदयास्तमये विन्दोः पक्षयोः शुरुकृष्णयोः ॥ दशोत्तराणि पञ्चैव ह्यङ्गुलीनां शतानि वै । अपां वृद्धिक्षयौ दृष्टी समुद्राणां महामुने ॥ ’ इति ॥
तेजः सत्वं तथा वीर्यमाविवेश स वीर्यवान् । मार्गमालोकयन्दूरादूर्ध्वं प्रणिहितेक्षणः ॥
अनेन कार्यारम्भे बलाभिवृद्धिः कार्यसिद्धिसूचिका, विपरीते विपरीतमिति सूचितम् । तथा च उद्योगे ‘विपाप्य वृद्धतेजास्तु पुरुषो विन्दते महत् । होनतेजोऽपि संसृष्टो नैव जातु व्यवस्यति ॥ अवश्यं जनयत्येव सर्वकर्मसु संशयान ॥ ’ इति ॥
तदनु उदन्वदुल्लङ्घनाय परिगृहीतातिमात्रशरीरस्य बाहु- भ्यां चरणाभ्यां च दृढतरमापीडितो महेन्द्राचल चिरतरं चचाल । ततो द्रुततरनिहितचरणतलनिपीडनं सोढुमक्षमः क्ष्माभूदेष निष्प- तन्निर्झरौघतया निरन्तरनिपतद्वाष्पपूर इव इतस्ततो निपतिततरुप्र- सूनतया विगलितधम्मिल्ल इव निबिडनिपीडननिर्वर्तितानेकधातुतया क्षरितशोणित इव साध्वसधावमाननानाविध सत्वशब्दसञ्जातप्रति-
या विनदन्निव सुचिरं वचसामगोचरं दशाविशेषमभजत । ततस्तलक्षणसमुत्पन्नसाध्वसेन पानभूमिगतान् काञ्चनकरकानुखा- वचन भक्ष्यभोज्यानि विविधानि च मांसान्यर्षभाणि चर्माण्य- पहायः विस्मयस्तिमितवधूजनैः सह सहसोत्पत्य गगनमार्गे माये- बालादिविधिं दर्शयन्तो विद्याधरा ऋषयः सिद्धचारणाच
Piyat
कार्या पारावारस्य परं पारं दुष्प्रापं प्राप्तुमिच्छति
सुन्दरकाण्डः
३९.
पवनतनय इति वचनमाकर्ण्य सर्वतो दिक्षु चक्षुर्विक्षिपन्तः पर्वता-
दुत्पतन्तं वानरर्षभं सहर्षमालोकयामासुः ॥
तस्य लाङ्गूलनाविद्धमतिवेगस्य पृष्ठतः ।
ददृशे गरुडेनेव ह्रियमाणो महोरगः ॥
रुरोध हृदये प्राणानाकाशमवलोकयन् । पद्भ्यां दृढमवस्थानं कृत्वाथ कपिकुञ्जरः ॥
निकुञ्च्य कर्णौ हनुमानुत्पतिष्यन्महाबलः । वानरान्वानरश्रेष्ठ इदं वचनमब्रवीत् ॥ यथा राघवनिर्मुक्तः शरः श्वसनविक्रमः । गच्छेत्तद्वगमिष्यामि लङ्कां रावणपालिताम् ॥
न हि द्रक्ष्यामि यदि तां लङ्कायां जनकात्मजाम् ।
अनेनैव हि वेगेन गमिष्यामि सुरालयम् ॥
यदि वा त्रिदिवे सीतां न द्रक्ष्यामि कृतश्रमः । बद्ध्वा राक्षसराजं तमानयिष्यामि रावणम् ॥ सर्वथा कृतकार्योऽहमेष्यामि सह सीतया । आनयिष्यामि वा लङ्कां समुत्पाट्य सरावणाम् ॥
इत्यभिधाय सवेगं उत्पतति वायुसुते,
mpp
[[1]]
ऊरुवेगोस्थिता’ वृक्षा मुहूर्त कपिमन्वयुः । प्रस्थित दोर्घमध्वानं स्वत्रन्धुमिक बान्धवा ॥
1 द्धता
[[४०]]
धर्माकूते
अनेन प्रियो बन्धुः किञ्चिद्दरमनुसर्तव्य इति सूचितम । तथा चाश्वमेधिके— ‘विनिर्ययौ नागपुराद्ददाग्रजो रथेन दिव्येन चतुर्युजा प्रभुः । तमन्वगाद्वानरवर्य केतनः ससात्यकिर्मा- द्रवतीसुतावपि । अगाधबुद्धिर्विदुरश्च माधवं स्वयं च भीमो गजराजविक्रमः ॥ ’ इति ॥
तमूरुवेगोन्मथिताः सालाश्चान्ये नगोत्तमाः । अनुजग्मुर्हनूमन्तं सैन्या इव महीपतिम् ॥
अनेन बहिः प्रस्थितो राजा सेनया अनुसर्तव्य इति सूचितम् । तथा च भीष्मपर्वणि भीष्मं प्रति गच्छन्तं दुर्यो- ‘अनुजग्मुर्महेष्वासाः सर्वलोकस्य धन्विनः । हयानन्ये समारुह्य गजानन्ये च भारत ॥ रथानन्ये नरश्रेष्ठं परिवत्रुः समन्ततः । पदातयश्च त्वरिता नखरप्रासयोधिनः ॥ आत्त-
धनम्,
शस्त्राश्व सुहृदो रक्षणार्थं महीपतेः ।’ इति प्रतिपादितम् ॥
विमुक्तास्तस्य वेगेन मुक्त्वा पुष्पाणि ते
द्रुमाः 4 अवशीर्यन्त सलिले निवृत्ताः सुहृदो यथा ॥
अनेन प्रस्थितमिष्टजनमनुव्रज्य निवृत्ता बान्धवाः शोच- न्तीति सूचितम् । तथा चाश्रमवासिके – निवृत्तांव कुरुश्रेष्ठान् दृष्ट्वा प्ररुरुदुस्तदा । उपावृत्तेषु पार्थेषु सर्वास्वेव वधूषु च ॥ ययौ राजा महाप्राज्ञो धृतराष्ट्रो वनं तदा । पाण्डवाश्चातिदीनास्ते दुःखशोकपरायणाः । यानैः स्त्रीसहिताः सर्वे पुरं प्रविविशुस्तदा ॥ ’ इति । आपद्धर्मेऽपि — ’ दुःखं जरा ब्रह्मदत्त दुःखमर्थविपर्ययः । दुःखं चानिष्टसंवासो दुःखमिष्टवियोजनम् ॥’ इति ॥
।
r
सुन्दरकाण्डः
४१..
तदनु समुत्पतनसमयोदितो रुवेगसमा कृष्टतरुविटपकोटिपा- टितजलदबृन्दस्यन्दमानशीकरदूरीकृताध्वश्रमं लवमानं पवमानसूनु-
मवलोक्य –
ववर्षुः पुष्पवर्षाणि देवगन्धर्व’ चारणाः ॥ तताप न हि तं सूर्यः प्रवन्तं वानरेश्वर । सिषेवे च तदा वायू रामकार्यार्थसिद्धये ॥ ऋषयस्तुष्टुवुश्चैनं लवमानं विहायसा । जगुr देवगन्धर्वाः प्रशंसन्तो महौजसम् ॥ नागाश्च तुष्टुवुर्यक्षा रक्षांसि विबुधाः खगाः । प्रेक्ष्या काशे कपिवरं सहसा विगतक्कनम् ॥
तदनु सगरान्ववायकृतावतारस्य रघुवीरस्य साचिव्याय खोपरि समुत्पतन्तं हनूमन्तमवलोक्य,
इक्ष्वाकुकुलमानार्थी चिन्तयामास सागरः । साहाय्यं वानरेन्द्रस्य यदि नाहं हनूमतः ॥
करिष्यामि भविष्यामि सर्ववाच्यो विवक्षताम् ।
अत्र पूर्वोपकर्तुः प्रत्युपकारमकुर्वतो
दोष उक्तः ।
तदुक्तमभियुक्तैः - ’ सुहृदां हि धनं भुक्त्वा कृत्वा प्रणयमीप्सितम् । प्रतिकर्तुमशक्तस्य जीवितान्मरणं वरम ॥ ’ इति । इति विचिन्त्य निजोदरलीनं मैनाकमेवमवोचत्-
*
1 दानवाः
● क्ष्य सर्वे
D.e
[[४२]]
धर्माकूते
स एष कपिशार्दूलस्त्वामुपर्येति वीर्यवान् । हनूमान् रामकार्यार्थं भीमकर्मा खमाप्लुतः ॥ अस्य साह्यं मया कार्यमक्ष्वाकुकुलवर्तिनः । मम हृीक्ष्वाकवः पूज्याः परं पूज्यतमास्तव ॥ कुरु साचिव्यमस्माकं न नः कार्यमतिक्रमेत् । इति ॥
अनेन उपकारक कुलोत्पन्नोप प्रत्युपकर्तव्य इति सूचितम् । तथा चाभियुक्ताः - ‘प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः शिरसे निहितभारा नालिकेरा नराणाम् । सलिलममृतकल्पं दधुरापुत्रपौत्रं न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ॥ ’ इति ॥
तद्वचः समाकर्ण्य तूर्णमेव सागरजलान्निर्गत्य समुत्पतन्तं महीधरमवलोक्य अयमत्र याबाप्रत्यूहः प्रत्युद्भूत इति वक्षसा तमधः पातयित्वा प्रयान्तं हनूमन्तं प्रहृष्टमना मैनाकः समभापत— पर्वतपक्षच्छेदनाय प्रवृत्तं शतक्रतुमवलोक्य गम्भीरे सागराम्भास प्रक्षिप्तवतो नभस्वतो मित्रभूतं मां कृतज्ञेन सागरेण तवाध्वश्रमा- पनयनाय प्रेषितं सपक्षमेवावगत्य मत्कृतां पूजामभिनन्द्य सुचिरं विश्रम्य गन्तासि ॥
अतिथिः किल पूजार्हः प्राकृतोऽपि विजानता । धर्म जिज्ञासमानेन किं पुनर्याशी भवान् ॥
अनेन निर्गुणः सगुणो वा अतिथिरवश्यं पूजनीय इत्यु-
क्तम् । तथा च हारीतः - ‘अतिथीनागतान् शक्तथा पूजयेदविचा-
1 पुनस्त्वादृशो महान्
सुन्दरकाण्डः
[[४३]]
रतः ’ इति । एवं प्रार्थयमानं हिरण्यनाभं संमान्य कार्यगौरवे- ण निरालम्बे अम्बरे प्लवमानस्य पवमानसूनोः,
तद्वितीयं हनुमतो दृष्ट्वा कर्म सुदुष्करम् । प्रशशंसुः सुराः सर्वे सिद्धाश्च परमर्षयः ॥
अथ यथापुरं लङ्कापुरं प्रति धावतो हनुमतो बलपराक्रम- जिज्ञासया देवगन्धर्वैः सत्कृत्य महिता सुरसा भीषणं वपुरालम्ब्य विदार्य वदनमरुणसारथेः सराणें विन्ध्य इव पवनतनयसरणि- मवरुद्धथ तमेवमवादीत्-
मम भक्षः प्रदिष्टस्त्वमीश्वरैर्वानरर्षभ । अहं त्वां भक्षयिष्यामि प्रविशेदं ममाननम् ॥
इति तद्वाक्यं निशम्य ’ दाशरथिना रामचन्द्रेण राक्षसापहृत- भार्यागवेषणाय प्रेषितस्य मम साहाय्यं कर्तुमर्हसि । न चेत्सीता- मवलोक्य प्रतिनिवृत्तस्त्वद्वदनं प्रविशामि इति वदन्तं हनूम-
न्तं सुरसा,
"
प्रविश्य वदनं मेऽद्य गन्तव्यं वानरोत्तम । वर एष पुरा दत्तो मम धात्रेति सत्वरा ॥
इत्यभिधाय,
व्यादाय वक्त्रं विपुलं स्थिता सा मारुतेः पुरः ॥ तदनु दशयोजनप्रभृत्याशतयोजनं पर्यायतो विवृतास्यायाः
1 यथापूर्व४४
E
धर्माकृते
सुरसायाः पुरतः स्वयमपि तथैवोच्छ्रितः सहसैवाङ्गुष्ठमात्रः
तद्वक्त्रं प्रविश्य निष्पत्त्य चाकाशम्,
प्रविष्टोऽस्मि हि ते वक्त्रं दाक्षायणि नमोऽस्तु ते । गमिष्ये यत्र वैदेही सत्यं चासीद्वरस्तव ॥
इति सप्रश्रयं पवनतनयेनाभिहिता सुरसा तमेवमवादीत- अर्थसिद्ध्यै हरि श्रेष्ठ गच्छ सौम्य यथासुखम् । समानयस्व वैदेहीं राघवेण महात्मना । इति ॥
ततः कुञ्जरहरिशार्दूल पन्नगोरगवाहनविमानैः सिद्धगन्धर्व- पोधनादिभिः समलंकृतमम्बरमालम्ब्य प्रावृडिन्दुभिव महाभ्रजा- लानि प्रविश्य निष्पतन्तं हनूमन्तमवलोक्य सिझिका नाम राक्षसी क्षुदुपशमनाय छायाग्रहणेन तं समाक्षिपत् । समाक्षिप्तच्छायतया पङ्गकृतपराक्रमो मारुतिः विचिन्त्य तिर्यगूर्ध्वमधश्र चक्षुर्विक्षि पन्विवृतवदनायाः सिझिकाया मुखमाविश्य तीक्ष्णतरैर्नखरैर्मर्माण्यु- त्कृत्य सहर्षमुत्पपात । तत्कर्मजनितविस्मय स्तिमितानि भूतानि तमेवं प्रशशंसुः ॥
यस्य त्वेतानि चत्वारि वानरेन्द्र यथा तव । धृतिर्हष्टिर्मतिर्दाक्ष्यं स कर्मसु न सीदति ॥
अनेन धैर्यादिकं कार्यसाधकमित्युक्तम् । तच प्राक् प्रप-
तिम् । इति देवगण संस्तुतो मारुतिः अनेन प्रवृद्धतरेण कायेन
लङ्काप्रवेशो ऽनुचित इति मनसि विचिन्त्य,
1 ईष्टि
Au
सुन्दरकाण्डः
ततः शरीरं संक्षिप्य तन्महीधरसन्निभम् । पुनः प्रकृतिमापेदे वीतमोह इवात्मवान् ।
[[४५]]
अब आत्मवान् आत्मसाक्षात्कारवान् वीतमोहः निवृत्ता- ज्ञानतत्कार्यः प्रकृति अशनायाद्यतीतब्रह्मात्मस्वरूपं यथा प्राप्नोति तथा हनूमानपि पूर्वरूपं प्राप्तवान् इति ॥
नन्वत्र ज्ञानवान् वीतमोह इत्युक्तथा ज्ञानेनाज्ञानं निवर्तत इत्युक्तम् । तत्राज्ञानं ज्ञानाभावो वा भावरूपाज्ञानं वा ? नाद्यः, ज्ञानात्यन्ताभावध्वंसयोः अनन्तत्वेन ज्ञानानिवर्त्यत्वाद प्रागभावे प्रमाणाभावात् । भावे वा ज्ञानस्य स्वप्रागभावरूपाज्ञान- निवृत्तित्वेन तन्निवर्तकत्वानुपपत्तेः । न च प्रागभावातिरिक्तं भावरूपाज्ञानं संभाव्यते, लक्षणप्रमाणानिरूपणात् । तथा हि-
न तावदनादिभावरूपत्वे सति ज्ञाननिवर्त्यत्वं तल्लक्षणम्, अविद्यासंबन्धेऽतिव्याप्तेः । न हि साक्षात् ज्ञाननिवर्त्य तत् । अना- दिपदवैयर्थ्यात्, कल्पितस्य दोषजन्यत्वानियमेनानादित्वासंभवात् । अनादिभावस्यात्मवत् ज्ञाननिवर्त्यत्वासंभवाश्च । नापि भ्रमो - पादानत्वमज्ञानलक्षणम्, अनुत्पादितभ्रमेऽज्ञानेऽव्याप्तेः । माया- वच्छिन्नं ब्रह्मैव उपादानमिति मते असंभवाच । द्वितम्तुकरज्जौ सूत्रद्वयस्येव मायाब्रह्मणोरुपादानत्वमते ब्रह्मण्यतिव्याप्तेश्व ॥
प्रमाणमपि प्रत्यक्षमनुमानं वा ? आयेऽपि ’ अहमशः ’ इत्यनुभवो वा, ’ त्वदुक्तमर्थ न जानामि ’ इति वा ? नाथः, अहमर्थस्य भावरूपाज्ञानानाश्रयत्वेन सुखं न जानामि इति प्रत्यक्षवत्तस्य ज्ञानाभावविषयत्वात । अन्यथा परोक्षज्ञानादज्ञानी-
[[४६]]
धर्माकूते
निवृत्त्या परोक्षज्ञानदशायां वहिं न जानामि इत्यनुभवापाताच्च । नापि ’ त्वदुक्तमर्थं न जानामीत्याद्यनुभवः, तस्यापि जडविपयका- ज्ञानाभावेन ज्ञानाभावविषयत्वस्यैव वक्तव्यत्यात् । नापि देवदत्तगतप्रमाप्रागभावातिरिक्तानादिनिवर्तिका,
’ देवदत्तप्रमा
प्रमात्वात्, यज्ञदत्तप्रभावत्’ इत्यनुमानं प्रमाणम् ; देवदत्तसुखादि- प्रमायां बाधात् । किं च साध्ये देवदत्तगतत्वं प्रमातत्याग- भावान्यतरविशेषणम्, तदतिरिक्तानादेवी ? नाद्यः, वृत्तेस्तत्प्रति- बिम्बितचैतन्यस्य वा अन्तःकरणाश्रितत्वेनात्मगतत्वाभावात् । प्राग- भावस्य प्रतियोगिदेशनियतत्वेनात्मावृत्त्या तद्रतिसाध्याप्रसिद्धेः । न द्वितीयः, यज्ञदत्तगतप्रमाप्रागभावस्य देवदत्तगतत्वाभावेन दृष्टान्ते साध्यवैकल्यादिति चेत्, उच्यते-
अनादित्वे सति ज्ञाननिवर्त्यत्वमज्ञानत्वम् । न च प्राग- भावेऽतिव्याप्तिः, तस्यैवाभावात् । तत्सत्त्वे प्रागभावाः परिमिता अपरिमिता वा? आद्ये ज्ञानोत्पत्त्या स्वतस्तन्नाशसंभवेन श्रवणादि- त्रिधिवैयर्थ्यप्रसङ्गात् । द्वितीये, अपरिमितप्रागभावक्षयायोगे- नानिर्मोक्षप्रसङ्गः । न च अविद्यासंबन्धेऽतिव्याप्तिः, साक्षात् ज्ञाननिवर्त्यत्वस्यैव विवक्षितत्वात् । अविद्यासंबन्धस्याविद्या- निवृत्तिद्वारा ज्ञाननिवर्त्यत्वात् । न चानादिपदवैयर्थ्यम् प्रत्यभि - ज्ञाननाश्यसंस्कारेऽतिव्याप्तिवारकत्वात् । न च कल्पितस्यानादि- ल्वासंभवः, स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगिललक्षण कल्पित- स्वस्यानादित्वेनाविरोधात् । न च कल्पितस्य दोषजन्यत्वनियमः, अप्रयोजकत्वात् । अन्यथा परमार्थस्यापि गुणजन्यत्वं नियतमिति नित्यमात्र विलोपप्रसङ्गः । वस्तुतस्तु कल्पितत्वे जडत्वं प्रयोजकम् ।
"
सुन्दरकाण्डः
[[४]]
तच दोषाजन्यत्वेsपि अज्ञानादेरक्षतम् । न च कल्पितत्वे चैतन्यं प्रयोजकमिति वैपरीत्यम् । ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इत्यादि- श्रुतिभिः सत्यज्ञानात्मनावगतस्यात्मनः कल्पितत्वे जगदान्ध्य- प्रसङ्गात् आत्मनो जगदवभासस्वरूपत्वात् । तथा च श्रुतिः - ’ तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वभिदं विभाति’ इति । कल्पितस्याज्ञानस्यानादित्वं तु (ब्रह्मविषयमज्ञानं अनादि) सर्गाद्य- कालीन कार्योत्पादकत्वम् (सम्भवात् ) । भ्रान्तिपरिणा (म्यज्ञान) मित्वं ( मिति ) वा (लक्षणम् ) । न च ब्रह्मैव जगदुपादानमिति मतेऽसम्भवः, मायाब्रह्मणी उपादानमिति मते (च) ब्रह्मण्यतिव्याप्तिश्च ; अज्ञान- स्यैव परिणामित्वात् । ब्रह्मणः कार्यमत्तात्मतया विवर्तोपादानत्वे- sपि परिणामित्वासंभवात् । अज्ञानस्यैकत्वेनानुत्पादितभ्रमाज्ञाना- भावात नाज्ञाने अव्याप्तिः ॥
तव ’ अहमज्ञः, ’ ‘अहं न जानामि’ इत्यनुभवः प्रमाणम् । तथा हि- नास्य प्रागभावो विषयः, तत्सद्भावे प्रमाणाभावात् । नापि ध्वंसः, विशेपज्ञानस्यैतत्पूर्वमनुदयेन तत्प्रतियोगिकध्वंस- विपयत्वासंभवात् । ज्ञानसामान्यस्य ध्वंसाप्रतियोगित्वाश्च । अहम- र्थस्य चिज्जडसंवलितत्वेन भावरूपाज्ञानाश्रयत्व संभवान्न श्रयत्वानुपपत्तिः । यदुक्तम् अज्ञानानिवर्तकपरोक्षज्ञाने सति ’ वहिं न जानामि’ इत्यनुभवापत्तिरिति तन्न, ज्ञान सामान्य- स्याज्ञानानुभवविरोधित्वात् । ’ जन्यसविकल्पकाजन्यदेवदत्त-
घटचाक्षुषप्रमा
तदा-
देवदत्तप्रमाप्रागभावातिरिक्तानादिनिवर्तिका
प्रमात्वात्, यज्ञदत्तघटचाक्षुषप्रभावत्’ इत्यनुमानमपि तत्र प्रमाणम् । न च सुखादिप्रमायां बाधः, तद्वारणार्थ प्रादि-
[[४८]]
धर्माकूते
鹤
पदोपादानात् । किंचेत्याद्यपि न, देवदत्तगतत्वस्य प्रभाप्रागभाव- विशेषणत्वात् । उक्तप्रमाया देवदनपदार्थान्तःकरणनिष्ठतया प्रतियो- गिसमानदेशस्य प्रागभावस्यापि तन्निष्ठत्वात् ॥
श्रुतिरपि मानम् – ‘अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः’ ’ नीहारेण प्रावृता जल्प्या चासुतृप उक्थशासञ्चरन्ति ’ ’ एवं ब्रह्मलोकं न विन्दन्त्यनृतेन हि प्रत्यूढा : ’ ’ न तं विदाथ य इदं जजानान्य- शुष्माकमन्तरं बभूव ’’ मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महे- वरम्’ इत्यादि । न चानादित्वे अज्ञानस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वा नुपपत्तिः, अनादिभावस्यान्यत्र निवृत्त्यदर्शनादिति वाच्यम् । तर्हि त्वदभिमतप्रागभावस्यापि अभावान्तरे निवृत्तेरदर्शनेनाभि- वृत्तिरेव स्यात् । प्रमाणबलादन्यत्रादृष्टस्यापि कल्पनमज्ञानेऽपि तुल्यम् । न चाज्ञानस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वे प्रमाणाभावः । ज्ञाने सत्य- ज्ञानाननुभवात् । तदसत्त्वे च नियमेन ’ न जानामि’ इत्यनुभवात् ज्ञानेनाज्ञानं निवृत्तमित्यनुभवाच्चेति ज्ञाननिवत्थं तत् । ’ तस्याभि- ध्यानाद्योजनात्तत्त्वभावाद् भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः ।’ ‘आत्मा- नमराणि कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम् । ज्ञाननिर्मथनाभ्यासादाश दहति पण्डितः ॥ ’ ’ वेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्यवर्णं तमसः परस्तात् । तमेव विदित्वाति मृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यते- ऽयनाय ॥ ’ इत्यादिश्रुतिरपि अत्र मानम् ॥ स्मृतिरपि -
’ तरत्यविद्यां विततां हृदि यस्मिन्निवेशिते ।
योगी मायाममेयाय तस्मै योगात्मने नमः ’ ॥ इति ॥
गीतायां च – ‘अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः । ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनि ॥ ’ इति ॥
सुन्दरकाण्डः
[[४९]]
सूतसंहितायां च – ’ वर्णाश्रमसमाचारात्प्रसन्ने परमेश्वरे । साक्षात्तद्विषयं ज्ञानमचिरादेव जायते ॥ ज्ञानादशानविध्वस्तिर्न कर्मभ्यः कदाचन । अज्ञाने सति संसारो ज्ञाने सति विमुच्यते । तस्मात् ज्ञानेन मुक्तिः स्यादज्ञानस्य अयान्मुने ॥ ’ इति ॥
तत्रैव– ‘ज्ञानेनैव निवृत्तिः स्यादज्ञानस्य न कर्मणा । भिद्यते हृदयग्रन्थिः छिन्ने सर्वसंशयाः । श्रीयन्ते चास्य कर्माणि ष्टे ह्यात्मनि सुव्रत ॥ श्री ॥
[[6]]
तत्रैवान्यत्र - अगरीरं शरीरेषु महान विभुमीश्वरम् । आनन्दमक्षरं साक्षान्मत्वा पीरो न शोचति ॥ विभेदजनके ज्ञाने विभेदजनकेऽज्ञाने नष्टे ज्ञानवान्मुने । आत्मनो ब्रह्मसन्तं कः करिष्यति ॥ आत्मा शुद्धः सदा नित्यः सुन्वरूपः स्वयं प्रभुः । अज्ञाना- न्मलिनो भाति ज्ञानाच्छुद्धो विभात्ययम ॥ अज्ञानमलपङ्कं यः क्षालयेत् ज्ञानतोयतः । स एव सर्वदा शुद्धो नान्यः कर्मरतो हि सः ॥ ’ इति ॥
तत्रैव योगखण्डे - ’ विरक्तस्य तु संसारात ज्ञानं कैवल्य- साधनम् । तेन पाशापहानिः स्यात् ज्ञात्वा देवमिति श्रुतिः ॥” ‘अहो ज्ञानामृतं मुक्तवा मायया परिमोहिताः । परिभ्रमन्ति संसारे सारे नराधमाः ॥ ज्ञानामृतरसो येन सकृदावा- दितो भवेत् । स सर्वकार्यमुत्सृज्य तत्रैव परिधावति ॥ आत्मै वेदं जगत्समिति जानन्ति पण्डिताः । अज्ञानेनावृता मय न विजानन्ति शङ्करम् ॥ अज्ञानपारावत्वादमुक्तः पुरुषः स्मृत ज्ञानात्तस्य निवृत्तिः स्यात्प्रकाशात्तमसो यथा ॥ आत्मस्वरूपश विज्ञानादज्ञानस्य परिक्षयः । क्षीणेserने महाप्राज्ञ रागादीनां
D, Y
[[1]]
धर्माकूते
परिक्षयः ॥ तस्मादज्ञानमूलानि सर्वदुःखानि देहिनाम् । ज्ञाने- नैव निवृत्तिः स्यादज्ञानस्य न कर्मणा ॥’ इति [च] ॥
ala saxकरणे -
‘ज्ञानादज्ञानविध्वस्तिः सैव तस्य विमुक्तिदा । ’ इति ॥ तत्रैव मुक्तिसाधनप्रकरणे – ‘आत्मनः परमा मुक्ति- ज्ञानादेव न कर्मणा । ज्ञानं वेदान्तवाक्यानां महातात्पर्यनिर्ण- यात् ॥ अनेनैवात्मनोऽज्ञानमात्मन्येव विलीयते । विलीने चात्मनोऽज्ञाने द्वैतवस्त्वादि नश्यति ॥ घटाज्ञानं घटज्ञानाद्यथा लोके विनश्यति । तथात्माज्ञाननाशेन संसारच विनश्यति ॥ तस्मादज्ञानमूलस्य संसारस्य क्षयो भवेत् । आत्मनस्तत्त्वविज्ञाना-
त्वं ब्रह्मैव केवलम् ॥’ इति ॥
पराशरपुराणेऽपि -‘जीवनमैक्यविज्ञानाद्यदज्ञानं विन- श्यति । तन्न भिन्नं न चाभिन्नं नापि सत्सद्विलक्षणम् ॥ भिद्यते हृदयग्रन्थिः छिद्यन्ते सर्वसंशयाः । श्रीयन्ते चास्य कर्माणि ब्रह्मज्ञानोदये सति ॥ ’ इति ॥
तत्रैव प्रायश्चित्ते – ’ या वृत्तिर्मानसी शुद्धा जायते वेदवाक्यतः । तस्यां सा चिदभिव्यक्त्ता स्वतः सिद्धा च शाङ्करी ॥ तदेव (तद्) ब्रह्मविज्ञानं तदेवाज्ञाननाशनम्। ब्रह्मज्ञाने च संजाते ब्रह्मा- ज्ञानं निवर्तते ॥ घटज्ञाने च सञ्जाते घटाज्ञानं यथा तथा । अतः परमविज्ञानमज्ञानं प्रसते सदा ॥ सम्यग् ज्ञाने समुत्पन्ने तेनाज्ञानं निवर्तते । तन्निवृत्तौ च तन्मूलं समस्तं प्रविनश्यति ॥ आत्मा-
1 नैव
सुन्दरकाण्डः
[[५१]]
नात्मविवेकाख्यविवेकादित्यसन्निधौ ।
I कथं नामाभिमानाख्यं तमस्तिष्ठति सत्तमं । तस्माद्ब्रह्मात्मविज्ञानं सत्यज्ञानमात्मनः । अज्ञानजनितं कर्म तत्फलं च न संशयः ॥ ’ इति ॥
(तत्रैव – ‘सम्यग्ज्ञाने समुत्पन्ने तेनाज्ञानं निवर्तते । तन्निवृत्तौ च तन्मूलं समस्तं प्रविनश्यति ॥ ’ [ इति च ] ॥ )
शास्त्रार्थप्रकरणे - ‘स्वात्मालाभनिमित्तं यद्बन्धनं पुरुष- स्य तत् । स्वात्मलाभेन नष्टं स्यात्स्वात्ममात्रतयैव तु ॥’ स्वात्म-
लाभेन
आत्मज्ञानेन ॥
॥
तथा लिङ्गपुराणेsपि
अज्ञानपाशबद्धत्वादमुक्तः पुरुषः
सदा । ज्ञानात्तस्य निवृत्तिः स्याज्ज्ञानं वेदान्तवाक्यजम ॥ यथा- भिस्तृणकाष्ठादिनिर्मिते मन्दिरे स्थितः । मन्दिरं दहति ज्ञानं तद्वदज्ञानमन्दिरम् ॥ ’ इति ॥
तत्रैव - ‘ऐश्वरं परमज्ञानं लब्ध्वा वेदान्तवाक्यजम् । छित्त्वा मायां महानन्दं भजध्वं मोक्ष संज्ञितम् ॥’ इति ॥
तत्रैव दशमाध्याये - ‘ज्ञानादज्ञानविच्छित्तिर्लोके सिद्धा श्रुतावपि । ’ इति । तस्मादज्ञानं ज्ञानान्निवर्तत इति युक्तम् ॥
‘श्रीतमोहः प्रकृतिमापेदे ’ इत्यनेनाशाने निवृत्ते अशनाया- यतीतब्रह्मात्मभावेनावतिष्ठत इत्युक्तम् । नन्वेतदसङ्गतम्, स्वाभा- विककर्तृत्वादिमत अशनायाद्यतीतब्रह्मात्मभावेनावस्थानानुपपत्तेः । तथा हि–.
तस्वतः जीवः कर्ता भोक्ताभ्युपगन्तव्यः, ’ अहं करो- मि, अहं भुजे’ इयतुमत्रात् । न चायं भ्रमः शुकौ रजतप्रय
[[५२]]
धर्माकूते
क्षस्य ’ नेदं रजतं’ इतिव ‘नाहं करोमि नाहं मुझे " इति बाधका- नुभवाभावात् । न च जीवस्यानुभूयमावपि कर्तृत्वादिकमपारमा-
।
र्थिकमिति वाच्यम् । तथा सति ‘यजेन स्वर्गकामः’ इत्यादि-
। कर्मatrueard निरधिकारिकं स्यात् ॥
‘मुक्ताश्रय आत्मा, कर्ता आत्मत्वात् व्यतिरेकेण घटयदि’- त्यनुमानादण्यात्मनः स्वाभाविक कर्तृत्वसिद्धिः । न चाग्योजक- त्वम् बन्धमोक्षयोर्वैयधिकरण्यापत्तेः । श्रवणादिसाध्यज्ञान- निवर्त्य कर्तृत्वादिवन्धस्यात्मन्यभावात श्रवणादिविधयोऽप्यनर्थका
;
भवेयुः ॥
श्रुतिरप्यात्मानं कर्तारमाह– ‘सहि कर्ता ’ ’ एप हि द्रष्टा श्रोता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः ’ ’ विज्ञानं यक्ष तनुते ’ इत्यादि [का] । नन्वत्र विज्ञानस्य कर्तृत्वं व्यपदिश्यते । विज्ञानशब्द बुद्धौ समधिगतः । कथमनेन जीवस्य कर्तृ- त्वमुच्यत इति चेत्, न । बुद्धेरेष [न] निर्देशः ; किं तु जीवस्य । अन्यथा विज्ञानेनेति क[रणतया ] निर्देशः स्यात् । द्रष्टा करण- त्वेन निर्देशो बुद्धिविवक्षायाम्- ‘तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञान- मादाय’ इति । तस्मादनेन जीवस्यैव कर्तृत्वं व्यपदिश्यत इति । किं च, ‘परं ज्योतिरुपसंपद्य स्पेन रूपेणाभिनिष्पद्यते स उत्तमः पुरुष : ’ ’ सः तत्र पर्येति जक्षत्कीन रममाणः’ इति च स्वरूपाविर्भावलक्षणमुक्तावपि कर्तृत्वश्रवणाज्जीवस्य कर्तृत्वादिकं पारमार्थिकमिति गम्यते । अतः प्रत्यक्षादिभिरवगम्यमानं कर्तृ- स्वादिकं पारमार्थिकमिति चेत्, उच्यते—
A।
[[14]]
सुन्दरकाण्डः
५ ३
अहंकारस्यैव कर्तृत्वम्, ‘विज्ञानं यज्ञं तनुते’ इति श्रुत्या विज्ञानमयकोशस्यान्तःकरणस्यैव कर्तृत्वप्रतिपादनात् । न च बुद्धिविवक्षायां विज्ञानेनेति करणत्वेन निर्देशापत्तिः । योधाः युध्यन्ते, काष्ठानि पचन्ति इतिवत् कर्तृत्वेन निर्देशसंभवात् । तथा च तादृशान्तःकरणधर्माध्यासेनात्मनः कर्तृत्वाद्यनुभवः, न स्वरूपेण, ‘असो ह्ययं पुरुषः’ इति श्रुत्या तस्य सङ्गराहित्यांच- गमात् । कर्तृचादेवस्तवत्ये ‘तत्त्वमसि’ ‘अहं ब्रह्मास्मि ’ इत्यादिभिः श्रुतिभिः कर्तृत्वाद्युपाधिरहितसत्यज्ञानात्मक ब्रह्मणा संह कर्तृत्वादिविशिष्टस्यैक्यप्रतिपादनमनुपपन्नं स्यात् । एतेनानु- मानमपि प्रत्युक्तम्, अप्रयोजकत्वात् । न च श्रवणादिविध्यान- र्थक्यम्, अध्यस्तकर्तृत्वादिबन्धविमोकार्थत्वात्तेषाम् । ‘यजेत’ इत्यादिविधयोऽपि औपाधिकं कर्तारमधिकारिणमासाद्य निर्वृता भवेयुः । तदुक्तं पुराणे– ’ केवलात्मानमालम्ब्य मुने शास्त्रं न किचन । प्रवर्तते ततो देहादन्यो ज्ञो भ्रान्तिमाश्रितः । आत्मा शाखाधिकारी स्यात् स हि संसरति भ्रमात् । तस्मिन्नात्मनि मोहेन बन्धमोक्षौ हि कल्पितौ ॥ ’ इति ॥
’ परं ज्योतिरुपसंपद्य ’ इत्यादिश्रुतिरपि न मुक्तिकालीनं कर्तरमाह । तथा हि- अस्माच्छरीरात्समुत्थाय स्थूलसूक्ष्मशरीर- विविक्तमात्मानं ज्ञात्वा धेन रूपेणाभिनिष्पद्यते ; अहं ब्रह्मास्मी- त्यखण्डाकारयुक्त्या साक्षात्करोति । तत्कर्तृत्वं चाविद्याकालीनमिति श्रषणादि कर्तुरन्तःकरणस्यैव । परं ज्योतिरुपसंपद्येत्यत्र उपसंपत्तिव
1 निवृत्ता५४
धर्माकूते
केवलानन्दब्रह्मरूपेणावस्थानम् । ‘न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति’ इति श्रुत्यानुत्क्रान्तप्राणस्य विदुषः स्वस्वरूपत्रागगनानुपपत्तेः । क्त्वाप्रत्ययश्च स्वरूपेणाभिनिष्पद्य ततः परं ज्योतिरुपसंपद्यत इंति संपद्यते, मुखं व्यादाय स्वपितीतिवत् । स तब पर्येति परितः सर्वत एति सर्वात्मप्राप्तः स्वयं सर्वात्मा भवति । जक्षत्क्रीडन् रममाण इति [च] ब्रह्मस्वरूपं प्राप्तस्यानवाप्तकामाभावा- निखिलानन्दप्राप्तिपरेति न मुक्तिकालीनं कतीरं प्रतिपादयति । अन एवान्तःकरणस्यैव कर्तृत्वे सुषुप्त्यादावन्तःकरणविनाशात्कृतहाना- दिदोषमाशङ्कय ’ यावदात्मभावित्वाञ्च न दोपस्तद्दर्शनात ’ इति सूत्रेण आ मुक्तेरन्तःकरणानुवृत्त्या उक्तदोषः परिहृत आचार्यैः
स्यादेतत् । यदि बुद्धिगुणसारत्वादात्मनः संसारित्वं करूप्येत, ततो बुद्धिवियोगे सति आत्मनो विभक्तस्यालक्ष्य- त्वात् असत्त्वसंसारित्वं वा प्रसज्येतेत्यत उत्तरं पठति– याव- दात्मभावित्वाच्च न दोषस्तद्दर्शनात् इति । नेयमाशङ्का । कस्मात् ? यावदात्मभाषित्वाद्बुद्विसंयोगस्य । यावदात्मा संसारी भवति यावदस्य सम्यग्दर्शने [न] संसारित्वं न निवर्तते, ताव- दस्य बुद्धया संयोगो न शाम्यति । यावदेव चायं बुद्धयुपाधि- संबद्धस्तावदेवास्य जीवत्वं संसारित्वं च । परमार्थतस्तु जीवो नाम बुद्धधुपाधिसम्बन्धपरिकल्पितस्वरूपव्यतिरेकेण नास्ति, ’ नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इत्यादिश्रुतेः । कथं पुनरवगम्यते यावदात्मभावी बुद्धिसंयोग इति ? तद्दर्शनादित्याह । हि शास्त्रं दर्शयति- ‘योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्य- न्तर्ज्योतिः पुरुषः [स] समानः सन्नुभौ लोकावनुसंच-
तथा
सुम्दरकाण्ड
[[५५]]
रति ध्यायतीव लेलायतीव ’ इत्यादि । तत्र विज्ञानमयो बुद्धि- गुणप्रधानः । यथा स्त्रीमयोऽसौ देवदत्त इति स्त्रीरागादिप्रधानो - sवगम्यते, तद्वत् । समानः सन्नुभौ लोकावनुसंचरति इति च लोकान्तरगमनेऽपि अवियोगं बुद्धया दर्शयति । केन समानः १ तयैव बुद्धथेति गम्यते, सन्निधानात् । तच्च दर्शयति- ’ ध्यायतीव लेलायतीव’ इति । एतदुक्तं भवति - नायं स्वतो ध्यायति चलति वा ध्यायन्त्यां तु बुद्धी ध्यायतीव, चलन्त्यां तु चलतीवेति । अपि च मिथ्याज्ञानपुरस्सरोऽयमात्मनो बुद्ध्युपाधिसम्बन्धः । न च मिथ्याज्ञानस्य सम्यग्ज्ञानादन्यत्र निवृत्तिरस्ति । अतो यावद्ब्रह्मात्म- तानवबोधस्तावदयं बुद्धयुपाधिसंबन्धो न शाम्यति । दर्शयति च- ’ तमेव विदित्वाति मृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय इति ॥
,
ननु सुपुतिप्रलययोर्न बुद्धिसम्बन्धोऽवगन्तुं शक्यते, ‘सता सोम्य तदा संपन्नो भवति’ इति (च) वचनात् । कृत्स्नविकार- प्रलयाभ्युपगमाच्च । [ तत् ] कथं यावदात्मभावित्वं बुद्धिसम्बन्धस्येति, अत्रोच्यते– पुंस्त्वादिवत्तस्य सतोऽभिव्यक्तियोगात् । यथा बाल्यादिषु विद्यमानान्येव पुंस्त्वादीनि यौवने आविर्भवन्ति, एवं बुद्धिसम्बन्धोऽपि शक्त्यात्मना सुषुप्तिप्रलययोर्विद्यमान एव पुन; प्रबोधप्रसवयोराविर्भवति । दर्शयति च – ’ त इह व्याघ्रो वा सिंहो वा’ इत्यादिना । तस्माद्यावदात्मभावी बुद्धिसम्बन्ध इति ॥
कर्ता शास्त्रार्थत्वात् [ इति च] बुद्धधुपाधिकमेव कर्तृत्वं जीवस्य । अत एव ’ यजेत स्वर्गकामः’ इत्यादिश्रुतिप्रतिपन्नं
५६.
धर्माकूते
कर्तृत्वादिकं पारमार्थिक मिति पूर्वपक्षं कृत्वा औपाकिमेषेति सिद्धान्तितम् । तथाहि—
कर्ता जीवः स्यात् । कस्मात ? शास्त्रार्थवत्वा । एवं सति ’ यजेत’ इत्यादिशास्त्रमर्थवद्भवेत् । अन्यथानर्थकं स्यात् । तद्धि कर्तुः सतः कर्तव्यविशेपमुपस्थापयांत । न चासति कर्तृत्वे तदुपपद्यते । तथेदमपि शास्त्रमर्थवद्भवति । ’ हि द्रष्टा श्रोता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः’ इति ॥
विहारोपदेशात् । इत जीवस्य कर्तृलभ यज्जीवप्रक्रियायां स्वप्ने बिहार उपदिश्यते– ‘स ईयतेऽमृतो यत्र कामम्’ इति ॥
उपादानात् । जीवप्रक्रियायां उपादानश्रवणादपि कर्तृत्वम्, ‘तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय’ इति, ‘प्राणान, गृहीत्वा’ इति च ॥
व्यपदेशाच क्रियायां न चेनिर्देशविपर्ययः ।
‘विज्ञानं यज्ञं तनुते । कर्माणि तनुतेऽपि च’ इति लौकि- कवैद्रिक क्रियाकर्तृत्वव्यपदेशा कर्तृत्वम् । ननु विज्ञानशब्दो बुद्धौ समधिगतः । कथमनेन जीवस्य कर्तृत्वमुच्यत इति चेत्- न, जीवस्यैव एष निर्देशो न बुद्धेः । न चेजीवस्य स्यात् विज्ञानेनेति निर्देशविपर्ययः स्यात् । दृश्यते ह्यन्यत्र बुद्धिविवक्षायां करणखेन निर्देशो विज्ञानशब्दस्य तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय’ इति । अतो बुद्धिव्यतिरिक्तात्मनः कर्तमिति ॥
A
।
ननु यद्यांत्मा स्वतन्त्रः कर्ता स्यात्, तर्हि इष्टमे 4 संपाद- येन्नानिष्टम् । न च तथोपलभ्यतेः । अतोऽकर्तेत्यत उत्तरं पठति—
सुन्दरकाण्ड
उपलब्धिवदनियमः ।
कारकान्तराप्रयोज्यत्वे
[[५७]]
सति
करणादिकारकप्रयोक्तृत्वं स्वातन्त्र्यं न सहकार्यन्तरानपेक्षत्वम् । तथा सति ईश्वरोऽपि स्वतन्त्रो न भवेत् । देशकालादिनि- मित्तविशेषापक्षि (तत्त्रात् । लोकेऽपि पक्तुः पाके स्वातन्त्र्यं न स्यात्, उदकाद्यपेक्षत्वात् । एवं च यो
।
स्वतन्त्रोऽप्या- त्मा इष्टमनिष्टं चोपलभते सहकारिविशेषात् तथा इष्टानिष्ट- क्रियायां सहकारिवैचित्र्यादनियमेन प्रवर्तत इत्यविरोधः ॥
;
,
शक्तिविपर्ययात् । यदि बुद्धिः कर्त्री स्यात् तदा शक्तिविपर्ययः स्यात् । करणशक्तिर्बुद्धेर्हीयेत कर्तृशक्तिराप- द्येतेत्यर्थः । एवं च तस्याः सर्वार्थकारिकरणमन्यत्कल्पयितव्यम् । ततश्च करणव्यतिरिक्तस्य कर्तृत्वाभ्युपगमात् संज्ञामात्र विवादो न वस्तुभेद इति । अतोऽपि जीवस्य कर्तृत्वम् ॥
"
समाध्यभावाच्च । योऽयमात्मनो ज्ञानप्रयोजनकः समाधिरुपदिष्टः ‘आत्मा वा अरे द्रष्टव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ’ सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यः’ ‘ओमित्येवं ध्यायथ आत्मानम्’ इत्यादिभिः, सोऽप्यसत्यात्मनः कर्तृत्वादिवन्धे नोपपद्यते । तस्मादप्यस्य पारमार्थिककर्तृत्वादि- सिद्धिः ॥
यथा च तक्षोभयथा । न स्वाभाविकं कर्तृत्वमात्मन संभवति, अनिर्मोक्षप्रसङ्गात् स्वभावानपायात् ॥
"
ननु मुक्तौ कर्तव्याभावेऽपि कर्तृस्वभावोऽनुवर्तताम् । यथा ज्ञेयाभावेऽपि ज्ञानस्वभावोऽनुवर्तते, तद्वदिति चेत्– न,

काळ 2. कर्ता
D. 8
[[५८]]
धर्माकूते
‘विज्ञानसानन्दं ब्रह्म’ इति ज्ञानस्वभाववत् कर्तृत्वस्वभावस्या- श्रवणात् । तस्मादुपाधिधर्मांध्यासेनैवात्मनः कर्तृत्वम्, न स्वाभा- विकम् । तथा च श्रुतिः – ’ ध्यायतीव लेलायतीव’ इति । न हि
। परस्मादन्यो जीवो नाम कर्ता भोक्ता वा विगते, ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इत्यादिश्रुत्या निषेधात् । न च पर एव तर्हि संसारी स्या- तु, अन्यस्य निषेधादिति वाच्यम्, अविद्याप्रत्युपस्थापितत्वा- कर्तृत्वभोक्तृत्वयोः । तथा च श्रुतिः ’ यत्र हि द्वैतमिव भवति तद्वितर इतरं पश्यति’ इत्यविद्यावस्थायां कर्तृलभोक्तृत्वे दर्शयित्वा विद्यावस्थायां ते एव कर्तृत्वभोक्तृत्वे निवारयति — त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत्केन कं पश्येत्’ इति ॥
‘यत्र
तदेतदाहाचार्यः - ’ यथा च तक्षोभयथा’ इति । त्वर्थे चायं च पठितः । न स्वाभाविकमात्मनः कर्तृत्वमग्नेरिवौष्ण्यम् । यथा लोके वास्यादिकरणहस्तः कर्ता दुःखी भवति । स एव स्वगृहप्राप्तौ विमुक्तवास्यादिकरणो निर्व्यापारः सुखी भवति । एवमविद्याप्रत्युपस्थापितद्वैतसंपृक्त आत्मा स्वप्नजागरितयोः कर्ता दुःखी भवति । स एव तच्छ्रमापनुत्तये स्वात्मानं परं ब्रह्म प्रविश्य [वि.] मुक्तकार्य करणसङ्घातो ऽकर्ता सुखी भवति सम्प्र- सादावस्थायाम् । तथा मुक्तावस्थायामप्यविद्याध्वान्तं विद्याप्रदीपेन विधूयात्मैव केवलः सुखी भवति ॥
यत्त्क्तं शास्त्रार्थवत्त्वादिभिः स्वाभाविकमात्मनः कर्तृत्व- मिति ; तत्र विधिशास्त्रं तावद्यथाप्राप्तं कर्तृत्वमुपादाय कर्तव्य-
कारण

सुन्दरकाण्डः
[[५९]]
विशेषमुपदिशति, नात्मनः कर्तृत्वं प्रतिपादयति । न चास्य स्वाभाविकं कर्तृत्वम्, ब्रह्मात्म (त) त्वोपदेशादित्यवोचाम । तस्मादविद्याकृतं कर्तृत्वमुपादाय विधिशास्त्रं प्रवर्तिष्यते । ’ कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः’ इत्येवं जातीयकमपि शास्त्रमनुवादरूपत्वाद्यथा- प्राप्तमेव कर्तृत्वमनुवदिष्यति । एतेन विहारोपादाने परिहृते तयो- रप्यनुवादरूपत्वात् । यस्त्वयं व्यपदेशो दर्शितः ’ विज्ञानं यज्ञं तनुते’ इति, स बुद्धेरेव कर्तृत्वं प्रतिपादयति, विज्ञानशब्दस्य [ तत्र] प्रसिद्धत्वात् मनोऽनन्तरपाठाच्च । न च बुद्धेः करणत्वेन तृतीयान्तनिर्देशापत्तिः । उभयथापि निर्देशदर्शनात् लोके - योधा युध्यन्ते, योधैर्युध्यते राजा इति । न च बुद्धेः शक्तिविपर्ययः करणानां कर्तृत्वाभ्युपगमे भवति, सर्वकारकाणां स्वस्वव्यापारेषु कर्तृत्वस्यावश्यम्भावित्वात् । उपलब्ध्यपेक्षं तु तेषां करणानां करण- त्वम् । सा चात्मनः । न च तस्यामप्यात्मनः कर्तृत्वमस्ति, नित्यो- पलब्धिस्वरूपत्वात् । न चैवं सति करणान्तरकल्पनाप्रसङ्गः, बुद्धेः करणत्वाभ्युपगमात् । समाप्यभावस्तु शास्त्रार्थवत्त्वेनैव परिहृतः, यथाप्राप्तं कर्तृत्वमुपादाय समाधिविधानात् । तस्मादुपाधि- निबन्धनमात्मनः कर्तृत्वादिकमिति ॥
।
पुराणेष्वपि औपाधिकमेव कर्तृत्वं व्यपदिश्यते । तथा हि ।
सूतसंहितायाम् - ‘कर्तृत्वं वास्तवं नैव जीवस्य
सत्तम । भोक्तृत्वं वाक्रियस्यास्य ब्रह्मभूतात्मनः कर्तृत्व चैव भोक्त्वं यदि स्वाभाविकं भवेत निवर्तेत केनचित्साधनेन च ॥ एको
भोऽवभासते । घटाकाशमठा काराि
[[६०]]
धर्माकूते
योऽपि स्वतन्त्रात्मा भ्रान्त्या सर्वविकारवान् । जलस्य चलनादेव यथा चलति भास्करः ॥ अतीव धवलो रक्तो विभाति स्फटिको यथा । रक्तोपाधिवशादात्मा संसारी चान्यसङ्क्रमात् ॥ वर्णा- श्रमवयोवस्थाविशेषो यस्य भासते । तस्यैव हि निषेधाच विधयः सकला अपि ॥ सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं चैतन्यं सर्वसाक्षिणम् । स्वात्मना पश्यतः कर्म कथं ब्रूहि शुभाशुभम् ॥ सर्वसाक्षिणमी- शानं सर्व संबन्धवर्जितम् । साक्षादात्मतया पश्यन्कथं बध्येत कर्मणा ॥’ इति ॥
तत्रैव क्षेत्रप्रशंसायाम् - ’ वेदवेदान्तसारस्य प्रणवाख्यस्य पार्वति । ब्रह्मणस्त्वर्थ भूतोऽहं संसारद्रावकोऽधिरात् ॥ कृपया मामकं रूपं परिपूर्ण परामृतम् । आनन्दसत्यचिद्रूपं तारकं तमसः परम् ॥ स्वयंभान्तं निराधारं दास्यामि प्रत्यगात्मना ॥ येनैवाशु महादुःखं प्राणेशोऽयं महेश्वरि । परित्यज्य स्वसंसारं परानन्दो भवेत्स्वयम् ॥’ इति ॥
[[11]]
तत्त्वप्रकरणेऽपि - ‘शिवस्य परतत्वस्य स्वभावः सकलं शुक। तदुद्धी’ नस्ततो ऽन्येषामिति तत्वविदां स्थितिः ? साक्षात्परतरं तत्वं स्वभावादेव निर्मलम् । उत्पत्त्यादिविनिर्मुक्तं स्वतन्त्रं पूर्णमद्वयम् ॥ प्रकृतिप्राकृतातीतं लक्ष्यलक्षणवर्जितम् । सोक्षविनिर्मुक्तं बन्धमोक्षविधायकम् ॥ कालातीतं कलातीत विधूया “जिंतम् । अनन्तमखिलाधारमपरिच्छिन्नवैभवम् ॥
यचूक्तं परशक्तिसमन्वितम् । वेद्यावेद्याखिलोल्लास -
मिति ; तत्र विधिश नंं विदित्वा विमुच्यन्ते देशिकानुग्रहेण च ।
*

कारण
filmy
नं तद
सुन्दरकाण्डः
[[६१]]
प्रसादेन च रुद्रस्य भवानीमहितस्य तु ॥ अतः सकलजन्तूनां तदेव परमं पदम् । वेदितव्यं विशेषेण विद्यया हि परा गतिः ॥ इति ॥
’
तथा लिङ्गपुराणेऽपि न कर्ता न च भोक्ताहं न च कारयिता तथा । धर्माधर्मो न मे विप्राः सर्वदा परमार्थतः ॥’ इति ॥
सूतसंहितायामपि यद्यात्मा मलिनः कती भोक्ता च स्यात्स्वभावतः । नास्ति तस्य विनिर्मोक्षा संसाराज्जन्मकोटिभिः ॥ आत्मायं केवलं स्वच्छः शान्तः सूक्ष्मः सनातनः । अस्ति सर्वान्तरः साक्षी चिन्मात्रसुखविग्रहः ॥ अयं स भगवानीशः स्वयंज्योतिः स्वभावतः । अस्माद्विजायते विश्वमत्रैव प्रविलीयते इति ॥
॥’
तत्रैव समाधिप्रकरणे - ‘नित्यः सर्वगतो ह्यात्मा कूटस्थो दोपवर्जितः । एकः सन् भिद्यते भ्रान्त्या मायया न स्वरूपतः । तस्माद्वैतमेवास्ति न प्रपो न संसृतिः । यथा- काशो घटाकाशो महाकाश इतीरितः । तथा भ्रान्तैर्द्विधा प्रोक्तो हात्मा जीवेश्वरात्मना ॥ ’ ॥
मुक्तिखण्डेऽपि

न देहो नेन्द्रियं प्राणो न मनो बुद्धकृती । न चित्तं नैव माया च न च व्योमादिकं जगत् ॥ न कर्ता न भोक्ता च न च भोजयिता तथा । केवलं चित्सदानन्दभैवात्मा यथार्थतः ॥ ’ इति ॥
ज्ञानमा चकपदान्तरपरिवर्जनेन आत्मवानित्यात्मपदप्रयो-
गात आत्मविषय रुहानमेव मुक्तिसाधकं इति सूचितम् ॥
Aw
[[६२]]
धर्माकूते
नन्वात्मनः कर्तृत्वेन कर्मशेषत्वान तज्ज्ञानमपि कर्तृद्वारा कर्मामेव । न च ज्ञानस्याङ्गत्वे ’ तरति शोकमात्मविन ’ इत्यादि- फलश्रवणानुपपत्तिः । ’ यस्य पर्णमयी जुहूर्भवति न स पाप- लोकं शृणोति’ ’ यदाङ्क्ते चक्षुरेव धातृव्यस्य वृङ्क्ते ’ ’ यत्प्र- याजा इज्यन्ते वर्म वा एतद्यज्ञस्य क्रियते वर्म यजमानाय ’ इत्यादिषु कर्माङ्गपर्णतादिफलप्रतिपादकानाम् ’ न स पाप श्लोकं शृणोति’ इत्यादीनामिवार्थवादत्वसंभवात् । । न च पूर्णताया अव्यभिचरितजुहूद्वारा विनियोगवत् द्वारभूतात्मनो लौकिकवैदिकक्रियाकर्तृत्वने व्यभिचरिततया विनियोगासंभ- वात्कथं कर्माङ्गत्वमिति वाच्यम् । देहादिव्यतिरिक्तात्म- ज्ञानस्य लौकिके कर्मण्यनुपयुक्तत्वेन वैदिके कर्मणि देहपातोत्तर- भाविफले तेन विना प्रवृत्त्यनुपपत्त्या विनियोगात्, तस्य क्रत्वव्य- भिचारित्वात् । तस्मात्पर्णतादिवदात्मज्ञानं कर्माङ्गमिति चेत् ।
‘अहं
उच्यते न हि देहातिरिक्तात्मा कर्ता भोक्ता शारी जीव किंतु,
एवं वेदान्तेषु प्रतिपाद्यते । किं तु, ‘तत्त्वमसि’ ’ ब्रह्मास्मि’ ’ योऽशनायापिपासे शोकं मोह जरां मृत्युमत्येति इत्यादिर्भिः अशनायाद्यतीतं
सत्यज्ञाननिन्दाद्विर्तयित्रह्माभिन्न-
मेवात्मस्वरूपमुपदिश्यते । न चैतादृशात्मज्ञानं कर्मण्युपयुज्यते । प्रत्युत औपनिषदात्मज्ञानं कर्तृत्वोच्छेदकमेव । तथा च क्रिया- कारकभाव तत्कारणोच्छेदकत्वमामनन्ति माध्यन्दिनाः-
माध्यन्दिनात्र
~त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन के पश्येत्’ इत्यादिना । एवं च कर्मविरोध्योपनिषदात्मज्ञानस्य फलाकाङ्क्षायां स्वप्रकरणा-
सुन्दरकाण्डः
[[६३]]
धीतफलवाक्यानां तरति शोकमात्मवित्’ इत्यादीनां फलसमर्प- कत्वे सम्भवति नार्थवादत्वं कल्पयितुमुचितम् । तस्मादौ प्रति- षदात्मज्ञानं स्वतन्त्रफलवत्, न कर्माङ्गम् । अयमर्थः ’ पुरुषार्थोऽतः शब्दादिति बादरायणः’ इत्यादिभिः ’ उपमदं च ’ इत्यन्तैः सूतैः भाष्ये भगवत्पादैः प्रतिपादितः ॥
‘वीतमोहः पुनः प्रकृतिमापेदे ’ इत्यनेनाज्ञाने निवृत्ते स्वरूपप्राप्तिप्रतिपादनाद्विद्याकार्यस्य कर्तृत्वादेर्निवृत्तिमन्तरा निर्वि- शेपस्वरूपप्राप्त्यनुपपत्तेः अर्थादविद्योपादानकार्यस्य कर्तृत्वादेः प्रप- वस्य निवृत्तिरुक्ता ॥
ननु नाज्ञानमुपादानं कार्यस्य । ’ एतस्माज्जायते प्राणो मुनः सर्वेन्द्रियाणि च । खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी ॥ ’ ’ तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति तत्तेजोऽसृजत ’ ‘सोऽकाम- यत बहु स्यां प्रजायेयेति’ इत्युपक्रम्य ’ इदं सर्वमसृजत, यदिदं किं च’ इत्यादिभिः श्रुतिभिः ब्रह्मणो व्यावहारिकसर्वप्रपखोपा दानत्वप्रतिपादनादिति चेत् — सत्यं ब्रह्मोपादानम् । “मायां
। तु प्रकृर्ति विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्’ इत्यादिश्रुत्या, मायागत- जाड्यस्य घटादिष्वनुगमाच मायापि जगदुपादानम् । तत्र व्यावहारिकप्रपञ्चस्य समानस्वभावत्वादविद्या परिणाम्युपादानम् । सचिद्रूपं ब्रह्म तु विलक्षणत्वाद्विवर्तोपादानम् । न च विवधि - ष्ठानस्योपादानत्वं पारिभाषिकमिति वाच्यम् । स्वनिष्ठ कार्यजनक - त्वस्य स्वाभिन्नकार्यजनकत्वस्य वा उपादानलक्षणस्य तत्रापि सत्वात् । तस्मादज्ञानमेव परिणाम्युपादानम् । ब्रझ [.] क्रि– तमेव ॥
الله
न६४
धर्माकूते
"
अत एव ’ कृत्स्नप्रसक्तिर्निरवयवत्वशब्दकोपो वा’ इति सूत्रेण ब्रह्मणो जगदुपादानत्वे तस्य कार्त्स्न्येन जगदाकारेण परि- णामे विकारातिरेकेण ब्रह्माभावो वा एकदेशेन परिणामे निरख- यवत्वश्रुतिविरोधो वा प्रसज्येत इति पूर्वपक्षे कृते ‘आत्मनि चैवं विचित्राश्च हि ’ इति सूत्रेण ‘विवर्तवादाभिप्रायेण स्वप्नदृशि जीवात्मनि स्वरूपानुपमर्दनेनानेकाकारस्वमप्रपञ्चसृष्टिव- ब्रह्मणि वियदादिप्रपञ्चसृष्टिरुपपद्यत इति सिद्धान्तितं भगव- त्पादैः ॥
देहादेरज्ञानविकारत्वं पुराणेषु प्रतिपादितम् । तत्र परा- शरपुराणे - ‘अज्ञानस्यैव कार्याणि कारकाण्यखिलानि च । अज्ञाननाशतो नाशमायान्त्येव न संशयः ॥ ’ इत्युपक्रम्य अध्याय- परिसमाप्तिपर्यन्तं कार्यमात्रस्याज्ञानविकारत्वं प्रतिपादितम् ॥
तत्रैव प्रायश्चित्ते – ’ अज्ञाने सति कर्तृत्वं तत्रैव तु शुभाशुभम् । तथा सति कृतं कर्म वावते ज्ञानमात्मनः ॥ मूल- भूते स्थितेऽज्ञाने ततो द्वैतं विजायते । शोभनाशोभन भ्रान्तिस्तत्र पुंसः प्रजायते ॥ रागद्वेषौ च जायेते शोभनाशोभनभ्रमात् । प्रवर्तते पुनर्देही धर्माधर्मौ प्रवृत्तितः ॥ धर्माधर्मोपभोगाय शरीरं जायते द्विज ॥ ’ इति ॥
।
‘लैङ्गेऽपि – ’ कोशमन्नमयं भान्तमात्मवन्माययैव तम् । स्वदेहमिति चासत्यमिति विद्धि विचक्षण ॥ प्राणापा- नादिभेदेन विभिन्नो भाति यो यतः । योऽयं प्राणमयः कोशः सोऽयं मायाविजृम्भितः ॥ ’ इति ॥

मानता
[[२]]
सुन्दरकाण्डः
[[६५]]
‘पुनः प्रकृतिमापेदे’ इति प्रकृतिप्राप्तिः [ विस्मृत ] कण्ठचामी- करन्यायेन प्राप्तस्यैवाप्राप्तत्व भ्रमनिवृत्तिरूपा प्राप्तिरुक्ता । तथा च पराशर पुराणे - ‘आत्मलाभात्परं नास्ति किञ्चिन्मात्रमपि द्विज । अतः स्वात्मानमीशानं लभते स्वात्मना स्वयम् ॥ लब्धस्य लाभोऽलब्धस्य लब्धत्र्यस्य तथैव हि । द्विधा लाभः स्वकं रूपं तत्र लब्धं हि संततम् ॥ लब्धस्यालब्धताज्ञानालाभस्तस्यैव वेद- नात् । आत्मलाभस्त्वतः स्वात्मवेदनोत्पत्तिरेव हि ॥ ’ इति ॥
सूतसंहितायां – ‘सायुज्यरूपा परमा मुक्तिर्जीव परात्मनोः । पारमार्थिकतादात्म्यस्वरूपाज्ञाननाशतः । मुमुक्षोर्जायते सम्यगिति वेदान्तनिर्णयः । यस्य स्वभावभूतेयं मुक्तिः साक्षात्परा हरे । अभिव्यक्ता स एवाहमिति मे निश्चिता मतिः ॥’ इति ॥
पाराशर्येऽपि - ‘स्वस्वरूपस्य लाभेन स्वात्मानन्दो मह तरः । अपरोक्षतया भाति सा परा मुक्तिरात्मनः । ’ इति ॥
[[८]]
पुनः’ इति विशेषणाश्च कण्ठचामीकरन्यायेन नित्यप्रा- तस्यैवात्मनः अप्राप्तत्वभ्रमनिरासपूर्विका स्फूर्तिः सूचिता । तथा च श्रुतिः - ’ एवं विदित्वा परमात्मरूपं गुहाशयं निष्कलमद्वि- तीयम् । समस्तसाक्षिं सदसद्विहीनं प्रयाति शुद्धं परमात्म- रूपम ॥ ’ इति ॥
ततः-
स सागरं दानवपनगायुतं
बलेन विक्रम्य महोर्मिमालिनम् ।
D. 9
धर्माकूते
निपत्य तीरे च महोदधेस्तदा ददर्श लङ्काममरावतीमिव ॥
इति प्रथमः सर्गः ।
अथ द्वितीयः सर्गः ॥
द्वितीये तदनु हनुमानर्णवलङ्घनजनितां ग्लानिमविग- णय्य लङ्कावलोकने कृतत्व रस्तत्क्षणमेव वनकरिकुल मदजल सेकसंव- र्वितैर्विकच धवलकुसुमनिकरमत्युच्चतया तारागणामिव शिखरदेशलम- मुद्वहद्भिः पादपैरुपशोभितान्भूमिभागानवलोकयन् लङ्कापुरपरिसर- वर्तिनं शैलमारुह्य सरलप्रियाल (कृ) तमालहिन्तालनाग पुन्नागकेत- कीकरवीरादिविविधतरुषण्डमण्डितपर्यन्त भूमिभागामनवरतसिच्य- मानसलिलतया हरितोपवनान्धकारैः केतकी धूलिधू सरैरुपशल्यकैर्वि- भूषितां विकचकुवलयदलकान्तैरुत्फुल्लकुमुद धवलोदरैः सहस्रसंख्यैः सरोभिरुद्भासितामुत्पलपङ्कजपरागपिञ्जरितजलेन रसातलगम्भी- रेण जलनिधिनेव परिखावलयेन परिवृतां गगनतलोले खिशिख- रमालेन काञ्चनमयेन प्राकारमण्डलेन परिगतां कनकमयामलकल- शशिखरैर निलदोलायितध्वजैः
शारदाम्बुद पाण्डरैरमरमन्दिरैरिव निशाचरमन्दिरैर्विराजितशृङ्गाटकां खड्गशूलगदाशक्तितोमरादिना- नायुधधरैर्निशाचरैः सर्वतो रक्ष्यमाणामुच्चतरशिखरतयाम्बरमिबा - लिखन्तीमापिबन्तीमिवाकाशं स्पृशन्तीमिव विधुमण्डलं विश्वकर्म- निर्मितामपरामिवामरावतीं लङ्कामवलोक्य तदुत्तरद्वारमासाद्य मारुतिः,
सुन्दरकाण्ड
दंष्ट्रिभिर्बहुभिः शूरैः शूलपट्टसपाणिभिः । रक्षितां रक्षसैोरैर्गुहामाशीविषरिव ॥
तस्याश्च महतीं गुप्तिं सागरं च निरीक्ष्य सः । रावणं च रिपुं घोरं चिन्तयामास वानरः ॥
यत हनूमता बहुविचारकरणादन्यैरपि कार्यार्थं प्रवृत्तैः स्वपरबल साधकबाधकादिकमखिलमपि विचारणीयमिति सूचितम् ॥
तथा च कामन्दके — ‘स्वराष्ट्र परराष्ट्राणामिति चेोते च चिन्तयन् । अन्तपालांस्तु कुर्वीत मित्राण्यादविकांस्तथा । जलस्था- नानि मार्गांश्च विद्यात्स्वबलसिद्धये ॥ सारवत्तां च राष्ट्रस्य दुष्टतां गुप्तिमेव च । छिद्रं शतोर्विजानीयात् कोशमिल बलानि च ॥ ’ इति ॥
आगत्यापीह हरयो भविष्यन्ति निरर्थकाः । न हि युद्धेन वै लङ्का शक्या जेतुं सुरैरपि ॥
इमां तु विषमां दुर्गा लङ्कां रावणपालिताम् । प्राप्यापीह महाबाहुः किं करिष्यति राघवः ॥
अत्र त्रिकूटगिरिशिखर प्रनिर्मिततया दुर्गमा लङ्कापुरी युद्धा- दिभिर्जेतुमशक्या इत्युक्त्या निखिलदुर्गापेक्षया गिरिदुर्गं जेतुम- शक्यं इति सूचितम् ॥
तत्र दुर्गाणि षट् धम्बदुर्ग, महीदुर्ग, अब्दुर्ग, वार्क्षदुर्ग नृदुर्ग, गिरिदुर्ग, चेति । तत्र यथा धन्वदुर्गमाश्रिता मृगाः, मही- दुर्गमाश्रिता मूषिकादयः, अब्दुर्गमाश्रिता झषादयः, वा दुर्गमा-
[[६८]]
धर्माकूते
श्रिताः प्लवङ्गमादयः, नृदुर्गमाश्रिता नराः, गिरिदुर्गमाश्रिता देवाच तत्तच्छत्रुभिः सिह्ममार्जारश्येनश्वा [ नरा ] सुरैरजेया भवन्ति । एव- मेतेषु दुर्गेषु यं कंचन दुर्गमाश्रितो नृपनिरजेयो भवति । गिरिदुर्गं तु सर्वदुर्गापेक्षया श्रेष्ठतममित्युक्तम् । तथा च मनुः-
‘धन्वदुर्गं महीदुर्गमब्दुर्गं वार्क्षमेव च । नृदुर्गं गिरिदुर्गं च समाश्रित्य वसेत्पुरम् ॥ सर्वेण तु प्रयत्नेन गिरिदुर्गं समाश्र - येत् । एषां हि बाहुगुण्येन गिरिदुर्गं विशिष्यते ॥ त्रीण्याद्यान्या- श्रितास्त्वेषां मृगा गर्ताश्रया झषाः । लीण्युत्तराणि (च) क्रमशः प्लवङ्गमनरामराः । यथा दुगाश्रितानेतान्नापहिंसन्ति शत्रवः । तथारयो न हिंसन्ति नृपं दुर्गसनाश्रयम् ॥ एकः शतं योधयति प्राकारस्थो धनुर्धर । शतं दशसहस्राणि तस्माद्दुर्गं विशिष्यते ॥ इति ॥
"
राजधर्मेऽपि – ’ षड़िधं दुर्गमास्थाय पुराण्यथ निवेशयेत् । सर्वसंपत्प्रधानं यद्वाहुल्यं चापि सम्भवेत् ॥ धन्वदुर्ग महीदुर्ग गिरिदुर्गं तथैव च । मनुष्यद्रुमदुर्गं च जलदुर्गं च तानि षट् ॥’ इति ॥
M
टु
कामन्दके तु-
‘पृथुसीम महाखात मुञ्चप्राकारगोपुरम । समावसेच्छैल- सरिन्मरुत्स्थलवनाश्रयम् ॥ जलवधान्यधनवदुर्ग कालसहं महंत दुर्गहीनो नरपतिर्वाता भ्रावयवैः समः ॥ औदकं पार्वतं वाक्ष ऐलेव धान्वनं तथा । प्रशस्तं शस्तमतिभिर्दुर्गं दुर्योपचिन्त जलबायुधयन्त्राढ्यं वीरयोधैरधिष्ठितम् । गुप्तिप्राधानमाचार्या दुर्ग
सुन्दरकाण्डः
६,९
समनुमेनिरे ॥ सापसाराणि दुर्गाणि भुवः मानूपजाङ्गलाः । निवासाय प्रशस्पन्ते भूभुजां भूतिमिच्छताम् ॥ बह्वादानोऽल्पनि- स्राव : ख्यातः पूजितदैवतः । ईप्सितद्रव्यसंपन्नो हृद्यैः स्वाप्तरावे- ष्ठितः ॥ ’ इति । जाङ्गलदेशश्व - अल्पोदकतृणो यस्तु प्रयतः प्रचुरातपः । स ज्ञेयो जाङ्गलो देश उक्तलक्षणलक्षितः ॥ एवमेकैकमपि दुर्गं दुस्साधं, किमु अनेकदुर्गसमुदायात्मकं लङ्कान- गरम् इति ॥
तदिदानीं जीवति वा न वेति सीतामवगत्य ततः समी- हितं चिन्तयामि । न चानेन रूपेणात्युग्रनिशाचर परिपालिता पुरी प्रवेष्टुं शक्यते इत्यतः -
लक्ष्यालक्ष्येण रूपेण रात्रौ लङ्कापुरी मया । प्रवेष्टुं प्राप्तकालं मे कृत्यं साधयितुं महत् ॥ भूताचार्था विपद्यन्ते देशकालविरोधिताः । विक्लवं दूतमासाद्य तमः सूर्योदये यथा ॥ अर्थानर्थान्तरे बुद्धिनिश्चितापि न शोभते । घातयन्ति हि कार्याणि दूताः पण्डितमानिनः ।
एवं विचिन्त्य प्लवगवरस्तत्रभवन्तीं सीतामधिजिगमिषुः प्रच्छन्न संचार हेतोर्गभस्तिमालिनोऽस्तमयममिललाष । तदनु प्रती- चीं दिशं प्रविशति भगवति सहस्रदीधितौ अपरार्णवाभ्यर्णस- मुदीर्णायां विद्रुमलताश्रियामिव पाटलितायां संध्यार्या पृष कमाल विस्तां पुरीं प्रविवेश वदतु त्रिभुवनमद्दनीय शौर्य-
’
ॐ
धर्माकूते
राशेरार्यस्य रामभद्रस्य आज्ञया दौत्येन संप्रस्थितायानिलसुताय लङ्कालयानखिलान्प्रकाशयितुमिव सिन्दुवारकुसुमपाण्डरैः किरणो- त्करैर्दश दिशोऽपि प्रकाशयन्नाविर्बभूव भगवान्कुमुदबान्धवः ॥
इति द्वितीयः सर्गः ।
अथ तृतीयः सर्गः ॥
[[2]]
तृतीये – ततो हनुमाननवरत मारक्षकराक्षसगणसंरक्ष्यमाणं कायं प्राकारमासाद्य समुत्तुङ्गसौधोत्सङ्गसङ्गिनीनामङ्गनाना- माभरणरवोन्मिश्रेणातिमधुरवेणुगीतिरवेण मन्दरगिरिमथ्यमानजल घिगम्भीरदुन्दुभिनादपुरःसरेण तूर्यनिनादेन निर्दयसंमर्दितमृदङ्गश- सरवनिर्भत्सितञ्चबर्हिणनिनदेन च सर्वतः प्रतिनादिताम् भतप्त- कनकमयद्वारैर्वैदूर्यमयवेदिकैर्मणिमयसोपानैः स्फाटिकमणिकुट्टिमैः राजतामल पाण्डरैर्गृहैरुपशोभितामनुत्तमामनुपमां तामवलोक्य वि- स्मयस्तिमितमानसः, कुमुदाङ्ग दमैन्दद्विविदसुग्रीवसुषेणकेतुमालवा- नरयूथप्रमुखानन्तरेणान्यैर्नेयं पुरी प्रवेष्टुं शक्यते । तत्कथमखिलवा- नरसमूहों दुस्तरमर्णवं विलक्ष्य मध्येसमुद्रं सर्वतः सुभद्रं लङ्का- पुरमायास्यति । अथ वा अधरीकृताधि पराक्रमशक्रविक्रमयोः रामलक्ष्मणयोर्बाणानामाकिश्चित्करमिदमिति संचिन्त्य लङ्कां प्रवि- वेशः । प्रविशन्तं हनूमन्तमभियोढुं लङ्काधिदेवता परिगृहीत क्रूर- वेषां तदभिमुखमाजगाम ॥
[[4]]
तदनु लङ्काधिदेवतामात्मना सह योद्धुं समागतां केन कार-
सुन्दरकाण्डः
[[७१]]
न दुर्गममिमं देशं प्राप्तवानसि कस्य वानुचरस्त्वमिति भूयसा वचसा तर्जयन्तीं तामवलोक्य हनुमानहमिममर्थं यथावत्क- थयामि । त्वं पुनः किंनिमित्तं मार्गस्यार्गली भूतासि इत्यपृच्छत् । ततो रावणाज्ञया लङ्कापुरीरक्षणाय समाबद्धकक्ष्या लङ्कास्मि । मामवज्ञाय भवता न पुरं प्रवेष्टुं शक्यमिति वदन्तीं लङ्कां मारुति- रेननवादीत्-
द्रक्ष्यामि नगरीं लङ्कां साट्टप्राकारतोरणाम् । इत्यर्थमिह सम्प्राप्तः परं कौतूहलं हि मे ॥
।
वनान्युपवनानीह लङ्कायाः काननानि च । सर्वतो गृहमुख्यानि द्रमागमनं हि मे ॥
दृष्ट्वा पुरीमिषां भद्रे पुनर्यास्ये यथागतम् ।
अत्र सीतागवेषणरूप कार्यमाच्छाद्य कुतूहलार्थनया लंकां द्रष्टुकाम इति कथनात शत्रुपक्षे कार्यार्थिना स्वकार्य गोपनीय - मिति सूचितम् ॥
।
तथा च सभापर्वणि ‘के यूयं पुष्पवन्तश्च भुजैर्ज्या- कृतलक्षणैः । बिभ्रतः क्षात्रमोजश्च ब्राह्मण्यं प्रतिजानथ ॥ एवं विरागवसना बहिर्माल्यानुलेपनाः । सत्यं वदत के ययं मयं राजसु शोभते ॥ इति जरासन्धेन पृष्टाः कृष्णर्भ मार्जुनाः,
"
५ स्नातकान्ब्राह्मणान्
राजन् विद्धयस्मांस्त्वं नराधिप’ इति
राजन्
क्षत्रियत्वच्छादनेन ब्राह्मणत्वमेवोक्तवन्तः ॥
इति तद्वचनश्रवणसञ्जातकोपया लङ्काधिदेवतया सबेगं
[[७२]]

धर्माकृति
मुष्टिना ताडितो हनूमान् तं देशं भृशमभिनादयन्त्राम हस्ताङ्गुलीः
[[1]]
संवर्त्य,
मुष्टिनाभिजघानैनां हनूमान्क्रोधमूर्च्छितः ।
स्त्री चेति मन्यमानेन नातिक्रोधः स्वयं कृतः ॥
अनेन स्त्रीभिः कृतेऽप्यपराधे तासां प्राणान्तिको दण्डो न कर्तव्य इति सूचितम् । तथा च आदिपर्वणि एकचक्रनगरे ब्राह्मणी- ’ अवध्याः स्त्रिय इत्याहुर्धर्मज्ञा धर्मनिश्वये ’ इति ॥
तत्प्रहारेण विह्वलावयवा तथैव भूमौ निपपात । ततः सा चिराय चेतनाभवाप्य सगद्गदपदमिद्गवादीत् पुरा खलु मत्प्रार्थितेन स्वयंभुवा वानरपराक्रमपराजितायां त्वयि लङ्कानिल- यानां पिशिताशनानां भयमागतमवगम्यते इत्यभिहिता समयं समनुपालयन्ती भवता विक्रम्य निर्जितास्मि । तदधुना निरशङ्कं प्रविश्य यथाभिलषितं साधयेति ॥

चतुर्थे-
इति तृतीयः सर्गः ।
अथ चतुर्थः सर्गः ॥
स निर्जित्य पुरी श्रेष्ठां लङ्कां तां कामरूपिणीम् । विक्रमेण महतिजा हनूमान्कपिसत्तमः ॥
अद्वारेण महाबाहुः प्राकारमभिपुप्लुवे ।
}
नन्वत्र हनुमंता कृतः ‘अद्वारप्रवेशोऽसङ्गतः अद्वारेण
सुन्दरकाण्डः
[[७३]]
कुद्वारेण वा प्रवेशस्य निषिद्धत्वात् । तथा च मनुः – ’ अद्वारेण तु नातीयाद्वामं वा वेश्म वावृतम्’ इति ॥
गौतमोऽपि ‘कुद्वारप्रवेशन पादपादधावनासन्दीस्थभोज- ननदी बाहुतरण वृक्षविषमारोहणप्राणव्यायच्छनानि च वर्जयेत् । इति ॥
आपस्तम्बोऽपि – ‘न कुसुत्या ग्रामं प्रविशेत् यदि प्रविशेन्नमो रुद्राय वास्तोष्पतय इत्येतामृचं जपेदन्यां वा रौद्रम् ’ इतीति चेन्न । शत्रुगृहप्रवेशादिव्यतिरिक्तविषयत्वात् । शत्रुगृहे त्वद्वारेणैव प्रवेशः । तथा च स्मृतिः - ‘अद्वारेण विशेच्छत्रोः पुरं प्रामं गृहं तथा’ इति ॥
सभापर्वण्यपि जरासन्धं प्रति कृष्णः
‘अद्वारेण रिपोर्गेहं द्वारेण सुहृदो गृहम् । प्रविशन्ति नरा वीरा नीतिशास्त्रविशारदाः ॥’ इति ॥
प्रविश्य नगरीं लङ्कां कपिराजहितङ्करः । चक्रेऽथ सव्यं पादं च शत्रूणां स तु मूर्धनि ॥
अनेन शत्रु पुर्यादौ प्रवेशे सव्यचरणविन्यासपूर्वकमेव प्रवेष्ट- व्यमिति सूचितम् । तथा च स्मृतिः – ’ प्रयाणकाले च गृहप्रवेशे विवाहकालेऽपि च दक्षिणाङ्घ्रिम् । कुर्यात्पुरः शत्रुपुरप्रवेशे वामं निदध्याच्चरणं नृपाल ॥ ’ इति ॥
ततः स्फुरदुड्डुबिम्बाडम्बरविडम्बिमुकामणिमय मालिकासम- लङ्कृतं महापथमास्थाय मङ्गलविधिपटुपटहतूर्यनिनादपुर, सरेण
D. 10७४
[[19]]
धर्माते
सरभसमितस्ततः प्रधावितकौणपगणचरण संक्षोभचलितेन हसित- संभ्रमघोषेण च विनादितां वज्राङ्कुशनिकाशरत्त्रचयखचितविडि- धसालभञ्जि कोपेतैर्गृह सर्वैरतिशोभमानां सन्तप्तकनकमयभित्तिख- चितमाणिक्यकान्तिभिः प्रज्वलितामिव लक्ष्यमाणां तां सहर्षमव- लोक्य सीतावलोकनाय प्रतिभवनमटन्मर्कटवटुर्हिमकरम्बा- वलम्बिसौधोपान्तविहारिणीनां [स्त्रीणां ] अतिमधुरगीवं विधि- सोपान समारोहण समय सञ्जातमणिनूपुर किङ्किणीरवोन्मिश्रं सामोद- मितस्ततः संचरद्रामाजनमेखला कलापकिङ्किणीघणात्कारमुखरं प्रम- दाजनसम्भाषणं चाकर्णयन्कुत्रचिद्विचित्रमन्त्रजपपरान्स्वाध्याय- निरतान्यातुधानानप्यवलोकयन्
राजमार्ग समावृत्त्य स्थितं रक्षोवलं महत् । ददर्श मध्यमे गुल्मे रावणस्य चरान्बहून् ॥
अन्यत्रापि रावणेन भवनसंरक्षणाय व्यवस्थापितवारान्दी- क्षितमुण्डिजटिलप्रायान्परशुमुद्गरकूट पाशपरिघाद्यायुधधरानेकानेक - कर्णनेत्रपादद्वयातिविरूपान्सुरूपानपि मध्यमे गुल्मे भ्रमवस्थितान- नेकसहस्र संख्यानवलोकयन्
सहेमजाम्बूनदचक्रवालं महाहमुक्तामणिभूषितान्तम् । पराकालागरचन्दनातं स रावणान्तः पुरम। विवेश ॥ -
अनेन
पुरगृहरक्षणाय राज्ञा गुल्माः स्थापनीया इति सू- चितम् । तथा च राजधर्मे नयखेत गुल्मान् दुर्गेषु सन्धौ चः कुरुनन्दन । नगरोपवने चैव पुरोधाने तथैव च । संस्थानेषु
सुन्दरकाण्डः
[[७५]]
च सर्वेषु पुरेषु नगरस्य च । मध्ये च नरशार्दूल तथा राजनिवे-
शने ॥ ’ इति ॥
इति चतुर्थः सर्गः ।
ये
पञ्चमे -
अथ पञ्चमः सर्गः ॥
ततः स मध्यं गतमंशुमन्तं
ज्योत्स्नावितानं महदुद्वमन्तम् ।
ददर्श धीमान् दिवि भानुम
गोष्ठे वर्ष मत्तमिव भ्रमन्तम् ॥ लोकस्य पापानि विनाशयन्तं
महोदधिं चापि समेघयन्तम् । भूतानि सर्वाणि विराजयन्तं
ददर्श शीतांशुमथाभियान्तम् ॥
या भाति लक्ष्मीर्भुवि मन्दरस्था तथा प्रदोषेषु च सागरस्था । तथैव तोयेषु च ष्करस्था
रराज सा चारुनिशाकरस्था H
हंसो यथा राजतपञ्जरस्थः
सिह्नो यथा मन्दरकन्दरस्थः ।
वीरो यथा गर्वितकुञ्जरा-
चन्द्रोऽपि बभ्राज ताम्वस्थक
[[७६]]
धर्माकूते
स्थितः ककुद्मानिव तीक्ष्णशृङ्गो
महाचलः श्वेत इवोच्च शृङ्गः । हस्तीव जाम्बूनदबद्धशृङ्गो
रराज चन्द्रः परिपूर्णशृङ्गः ॥ विनष्टशीताम्बुतुषारपङ्को
महाग्रहग्राहविनष्टपङ्कः । प्रकाशलक्ष्म्याश्रयनिर्मलाङ्को
रराज चन्द्रो भगवान् शशाङ्कः ॥ शिलातलं प्राप्य यथा मृगेन्द्रो
महारणं प्राप्य यथा गजेन्द्रः । राज्यं समासाद्य यथा नरेन्द्र-
स्तथा प्रकाशो विरराज चन्द्रः ॥ प्रकाशचन्द्रोदय नष्टदोषः
प्रवृद्धरक्षः पिशिताशदोषः । रामाभिरामेरितचित्तदोषः
स्वर्गप्रकाशो भगवान्प्रदोषः ॥
तन्त्री खनाः कर्णसुखाः प्रवृत्ताः
स्वपन्ति नार्यः पतिभिः सुवृत्ताः । नक्तंचराश्चापि तथा प्रवृत्ता
विहर्तुमत्यद्भुतरौद्रवृत्ताः ॥
मत्तप्रमत्तानि समाकुलानि
रथाश्वमद्रास नस कुलानि ।
[[99]]
सुन्दरकाण्डः
वीरश्रिया चापि समाकुलानि
ददर्श धीमान्स कपिः कुलानि ॥ परस्परं चाधिकमाक्षिपन्ति
भुजांच पीनानविनिक्षिपन्ति । मत्तप्रलापानधिविक्षिपन्ति
मत्तानि चान्योन्यमधिक्षिपन्ति ॥
रक्षांसि वक्षांसि च विक्षिपन्ति
गात्राणि कान्तासु च विक्षिपन्ति । रूपाणि चित्राणि च विक्षिपन्ति
ढानि चापानि च विक्षिपन्ति ॥
ददर्श कान्ताथ समालपन्त्य-
स्तथापरास्तत्र पुनः स्वपन्त्यः । सुरूपवक्त्राश्च तथा हसन्त्यः
क्रुद्धाः पराश्चापि विनिःश्वसन्त्यः ॥
महागजैश्वापि तथा नदद्भिः
सुपूजितैश्चापि तथा सुसद्भिः । रराज वीरैश्च विनिःश्वसद्भिः
हृदो भुजङ्गैरिव निःश्वसद्भिः ॥ बुद्धिप्रधानान् रुचिराभिधानान्
संश्रद्दधानान् जगतः प्रधानान् । नानाविधानान् रुचिराभिधानान्
ददर्श तस्यां पुरि यातुधानान् ॥
الله الحمد
धर्माकडे
ननन्द दृष्टा च स तान्सुरूण-
नानागुणानात्मगुणानुरूपान् । विद्योतमानान् स तदानुरूपान्
ददर्श कांश्चिच्च पुनर्विरूपान् ॥
ततो वराहः सुविशुद्धभावा-
स्तेषां स्त्रियस्तत्र महानुभावाः । प्रियेषु पानेषु च सक्तभावा
ददर्श तारा इव सुप्रभावाः ॥ श्रिया ज्वलन्तीवपयोपगूढा
निशीथकाले रमणोपगूढाः । ददर्श काचित्प्रमदोपगूढा
यथा विहङ्गाः कुसुमोपगूढाः ॥ अन्याः पुनर्हर्म्यतलोपविष्टा-
स्तत्र प्रियाङ्केषु सुखोपविष्टाः । भर्तुः प्रिया धर्मपरा निविष्‍
ददर्श धीमान्मदनाभिविष्टाः अप्रावृताः काञ्चनराजिवर्णाः
काश्चित्परार्थ्यास्तपनीयवर्णाः ।
पुनश्च काश्चिच्छशलक्ष्मवर्णाः
कान्तप्रहीणा-रुचिराङ्गवर्णाः ॥
ततः प्रियान्प्राप्य मनोऽभिरामा-
न्सुप्रीतियुक्ताः प्रसमीक्ष्य रामाः ।
सुन्दरकाण्डः
गृहेषु हृष्टाः परमाभिरामा
हरिप्रवीरः स ददर्श रामाः ॥ चन्द्रप्रकाशाच हि वस्त्रमाला
वक्राक्षिपक्ष्माच सुनेत्रमालाः । विभूषणानां च ददर्श मालाः
शतह्रदानामिव चारुमालाः ॥ न त्वेव सीतां परमाभिजातां
पथि स्थितां राजकुले प्रजाताम् ।
लतां प्रफुलामिव साधुजातां
ददर्श तन्वीं मनसाभिजाताम् ॥
सनातने वर्त्मनि सन्निविष्टां
रामेक्षणां तां नाभिविष्टाम् । भर्तुर्मनः श्रीमदनुप्रविष्टां
स्त्रीभ्यो वराभ्यश्च सदा विशिष्टाम् ॥
उष्णार्दितां सानुसृतास्रकण्ठीं
पुरा वरार्होत्तमनिष्ककण्ठीम् । सुजातपक्ष्मामभिरक्तकण्ठीं
बने प्रनृत्तामिव नीलकण्ठीम् ॥
अव्यक्तरेखामिव चन्द्ररेखां
पांसुप्रदिग्धामिव हेमरेखाम् ।
क्षतप्ररूढामिव बाणरेखां
वायुप्रभिन्नामिव मेघरेखाम् ॥
[[९]]
..
धर्माकूते

सीतामपश्यन्मनुजेश्वरस्य
रामस्य पत्नी व वन्य ।
बभूव दुःखाभिहतश्चिरस्य
प्लवङ्गमो मन्द इवाचिरस्य ॥
इति पञ्चमः सर्गः ।

अथ षष्ठः सर्गः ॥

षष्ठे -
अथ प्रतप्त-चामीकर-भास्वरेण रजनी-चर-संरक्षितेन प्राकार-मण्डलेन
विकच-कमल-कुमुद-कुवलयामोद-वासित- विमल-सलिलाशय-परिखा-वलयेन
विचित्र-तोरण-भूषिताभिः कक्ष्याभिर् उभय-पार्श्वावस्थिताधोरणाधिष्ठित-दुर्मद-वर-वारणैर्
अनेक-शूर-समारूढ-तुरग-शताक्रान्त-प्रदेशैर्
विद्रुत-चामीकर-कलित-मणि-गण-भूषित-विचित्र-रथ-सहस्रैः
सर्वतस् समावृतम्,

सेवा-समायात-विनीतान्तपाल-वलयितम्,

त्रिभुवन-स्त्रैणम् एकीकृत्यावलोकितुं जनित-मतिना ब्रह्मणा संमिलितेनेव दिव्याङ्गना-समूहेन परिपूर्णम्,

वीणा-वेणु-मृदङ्ग-पणवादि-विविध-वाद्य-सङ्घर्ष-समुद्भूतेन तारतर-काहली–कल-कल–कलितेन
ससम्भ्रमम् इतस् ततः प्रधावित-नक्तञ्चर-गण-संचारण-संमर्दित-समुदितेन
मद-मुदित-प्रमदा-शत-सङ्गीतानुविधायि- मेखला-कलाप-मञ्जुल-शिञ्जितेन
सर्वतस् सन्नादिततयापरम् इव समुद्रम्,

भेरी-मृदङ्गाभिरुतं
शङ्ख-घोष-निनादितम् ।
नित्याचितं पर्वहुतं
पूजितं राक्षसैः सदा ॥
महारत्नसमाकीर्णं
ददर्श स महाकपिः ।
[[८१]]

अत्र रावण-गृहे पर्वणि होमः प्रतिपादितः । स च [न] दर्श-पूर्णमास-यागात्मकः, तस्य होमत्वाभावात् ।
नापि नैमित्तिकं होमान्तरं सम्भवति,
तादृशस्य प्रतिपर्व-नियततया विहितस्यादर्शनात् ।
अतो ऽयम् अग्निहोत्र-होम एव भवति ।

विश्वास-टिप्पनी

स्थालीपाक एवास्तु तर्हि।

न च तत्र रावणस्याधिकारः संभवति,
सकल-वर्ण-बहिर्भूतस्य +अनुलोम-बहिर्भूतस्य च होमाधिकारासंभवात् ।

साधारण-विचारः पृथक् ।

इत्थं प्रतिपादितेषु जातिषु
नायं रावणो ब्राह्मणः, ब्राह्मण्याम् उत्पन्नत्वाभावात् ।
नापि क्षत्रियो वैश्यः शूद्रो वा,
ब्राह्मणाद् विश्रवस उत्पन्नत्वात् ।
नापि अनुलोम-मूर्धावसिक्तादिः,
राक्षस्याम् उत्पन्नस्य क्षत्रियादि-क्षेत्रोत्पत्त्य्-अभावात् ।
राक्षस्याम् उत्पत्तिश् च उत्तर-रामायणे -

’ तत्र हेतिः प्रहेतिश् च भ्रातरौ [[P96]] राक्षसर्षभौ । मधु-कैटभ-सङ्काशौ बभूवतुर् अरिंदम । प्रहेतिर् धार्मिकस् तत्र तपो-वन-गतस् तदा । हेतिर् दारार्थं तु यत्नं परमम् अथाकरोत् । स काल-भगिनीं कन्यां भयां नाम भयावहाम् ॥ उदवहत् स्वयम् एव महा-मतिः । स तस्यां जनयामास विद्युत्केशं स राक्षस-पुङ्गवः ॥ ’ पुत्रं विद्युत्केशं ( जनयामास ) . सो ऽपि सन्ध्या-तनयायां सालकटङ्कटायां मालि-सुमालि-माल्यवन्-नामकान् पुत्रान् अजीजनत् । तत्रापि सुमालि-तनयायां कैकस्यां विश्रवसो रावण उत्पन्न इति ।

तथा च ब्राह्मणादि-बहिर्भूतस्य कथं वैदिके कर्मण्य् अधिकार

इति चेत् - न ॥

राक्षस-सामान्यस्य क्षत्रिय-जातित्वेन
राक्षस्यां विश्रवस उत्पन्नस्यापि
मूर्धावसिक्तत्वेन कर्माधिकार-संभवात् । +++(5)+++

एवं क्षत्रियासाधारण-रक्षण-धर्म-योगेन राक्षस-जातेः
क्षत्र-जातित्वेन तस्यां कैकस्यां विश्रवसो ब्राह्मणस्य सकाशात् प्रसूतत्वाद्
रावणस्य मूर्धावसिक्तत्वम् एव ॥

नन्व् एवं विश्रवसो ऽपि ब्राह्मण्यं न स्यात् । मूर्धावसिक्तत्वम् एव स्यात् ।
तृणबिन्दोः [कन्यायां] राजन्यायां ब्राह्मणाद् उत्पन्नत्वात् ।
तथा चोत्तर-रामायणे -

‘पुरा कृत-युगे राम
प्रजापति-सुतः प्रभुः ।
पुलस्त्यो नाम ब्रह्मर्षिः
साक्षाद् इव पितामहः ॥
तृणबिन्दुस् तु राजर्षिस्
तपसा द्योतित-प्रभः ।
गृहीत्वा तनयां गत्वा
पुलस्त्यम् इदम् अब्रवीत् ।
भगवंस् तनयां मे त्वं
गुणैः स्वैर् एव भूषिताम् ।
भिक्षां प्रतिगृहाणेमां
मयेह स्वयम् उद्यताम् ॥’

इत्य् एवम् अभिहितः अङ्गीकृत्य राज-तनयां तया च कृत-शुश्रूषः

‘परितुष्टो ऽस्मि सुश्रोणि गुणानां संपदा भृशम् ।
तस्मात् तु वितराम्य् अद्य पुत्रं त्वात्म-समं तव !
उभयोर् लोकयोर् वीरं पौलस्त्य इति विश्रुतम् ॥
यस्मात् तु विश्रुतो वेदस् त्वयेहाभ्यस्यतो मम ।
तस्मात् तु विश्रवा नाम भविष्यति न संशयः ॥

इत्य् अभिहितवान् । सापि –

’ अचिरेणैव कालेन असूत विश्रवसं सुतम् । पितेव तपसा युक्तो विश्रवाश् चाभवन् मुनिः ॥’

इति । तथा च क्षत्रियायाम् उत्पन्नस्य कथं ब्राह्मण्यम्?
न च मास्तु ब्राह्मण्यं, को दोष इति वाच्यम् ।
तथा सति

‘जातं सुतं ज्ञात्वा मयो हर्षम् उपागतः ।
दातुं दुहितरं तस्मै रोचयामास तत्र वै ॥ '

इत्यत्र,

‘किन्तु विद्धि हि मां ब्रह्मन्
शासनात् पितुर् आगताम्’

इति कैकसी-वाक्ये च उत्तर-काण्डे [[P98]] ब्राह्मणत्व-व्यवहार-विरोध-प्रसङ्गाद्

इति चेत्- न,
ब्राह्मणात् क्षत्रियायाम् उत्पन्नानाम् अपि ब्राह्मणत्व-संभवात् ।

एवं पुलस्त्येन धर्मार्थतया ऊढायां तृणबिन्दु-कन्यायां धर्म- [[P103]] पत्न्याम् उत्पन्नत्वेन
विश्रवसो ब्राह्मणत्वं
न तु मूर्धावसिक्तत्वम् एव ।
तस्य विश्रवसो भरद्वाज-कन्या ब्राह्मणी ज्येष्ठा धर्म-पत्नी ।
तया चाग्नि-होत्रादिकम् अनुष्ठाय स्थितस्य विश्रवसः समीपे
स्वयं पुत्रार्थतया कैकसी समागतेति प्रतिपादितम् उत्तर-काण्डे —

’ अथ पुत्रः पुलस्त्यस्य विश्रवा मुनि-पुङ्गवः । अचिरेणैव कालेन पितेव तपसि स्थितः ॥ सत्यवान् शीलवान् दान्तः स्वाध्याय-नियतः शुचिः । सर्व-भोगेष्व् असंसक्तो नित्यं धर्म-परायणः ॥ ज्ञात्वा तस्य तु तद् वृत्तं भारद्वाजो महा-ऋषिः । ददौ विश्रवसे भार्यां स्व-सुतां वणिनमिव ॥ स तस्यां वीर्य-संपन्नं पुत्रं परम-धार्मिकम् । जनयामास धर्मात्मा सर्वैर् ब्रह्म-गुणैर् वृतम् । तस्मिन् जाते तु संहृष्टः स बभूव पितामहः ॥ नाम चास्याकरोत् प्रीतः साधं देवर्षिभिस् तदा । यस्माद् विश्रवसो ऽपत्यं सादृश्याद् विश्रवा इव ॥ तस्माद् वैश्रवणो नाम भविष्यत्य् एष विश्रुतः । अथ तत्रावसत् प्रीतो धर्मात्मा नैर्-ऋताधिपः ॥ समुद्र-परिधानायां लङ्कायां विश्रवात्मजः । काले काले विनीतात्मा पुष्पकेण धनेश्वरः ॥ अभ्यगच्छत् सुसंहृष्टः पितरं मातरं च सः । ’ ततः पुष्पकम् अधिरुह्य काले काले पितृ-दर्शनाय गच्छन्तं वैश्रवणम् अवलोक्य सुमाली स्व-पुत्रीं कैकसीम् इत्थम् अवोचत् — ‘गच्छ विश्रवसं पुत्रि पौलस्त्यं वरय स्वयम् । ईदृशास् ते भविष्यन्ति पुत्राः पुत्रि न संशयः ॥ तेजसा भास्कर-समा यादृशो ऽयं धनेश्वरः । सा तु तद् वचनं श्रुत्वा कन्यका पितृ-गौरवात् ॥ तत्रोपगम्य सा तस्थौ विश्रवा यत्र तप्यते । एतस्मिन्न् अन्तरे राम पुलस्त्य-तनयो द्विजः ॥ अग्नि-होत्रम् उपासीनश् चतुर्थ इव पावकः । '

एवं विश्रवसो ब्राह्मण्यां ज्येष्ठायां धर्म-पत्न्यां सत्यम् एव
पुत्रार्थतया समागतायां कैकस्याम् उत्पन्नत्वात् रावणः क्षत्रिय-धर्मा मूर्धावसिक्त एव ॥

[[P104]]
तथेन्द्रजितो राजसूयाश्वमेधादि-राज-यज्ञावगमाद् अपि
तत्-पितू रावणस्य क्षत्रियत्वम् ।+++(5)+++

तथा चोत्तर-रामायणे रावणं प्रत्य् उशनाः–

’ उशना त्व् अब्रवीत् तत्र
गुरुर् यज्ञ-समृद्धये ।
रावणं राक्षस-श्रेष्ठम्
उवाच च महा-तपाः ॥
अहम् आख्यामि ते राजन्
श्रूयतां सर्वदैव च ।
यज्ञास् ते सप्त पुत्रेण
प्राप्ताः सु-बहु-विस्तराः ॥
अग्निष्टोमो ऽश्वमेधश् च यज्ञो बहु-सुवर्णकः । राजसूयस् तथा यज्ञो गो-मेधो वैष्णवस् तथा ॥ माहेश्वर-प्रवृत्ते तु यज्ञे पुंभिः सुदुर्लभे । वरांस् ते लब्धवान् पुत्रः साक्षात् पशुपतेर् इह ॥ स्यन्दनं स्यन्दनं दिव्यम् अन्तरिक्ष-चरं ध्रुवम् । मायां च तामसीं नाम यया संपद्यते तमः ॥’

इति । उक्तानां राज-यज्ञत्वं बोधायन-सूत्रे -

‘अथ राज-यज्ञाः । राजसूयो ऽश्वमेधः सर्व-मेधः सोम-सवः पृथिवी-सवो मृत्यु-सवः [[कानान्धय|काणाद-यज्ञः]] शुनस्कर्ण-यज्ञः’

इति ।
तथा याजनाध्यापन-प्रतिग्रहादि-ब्राह्मण-धर्मादर्शनात्

‘राक्षसेन्द्रो ऽभिषिक्तस् तु भ्रातृभिर् सहितस् तदा '

इत्यादिभिः श्लोकैः राज्याभिषेकावगमाच् च ॥

किं च राज्य-करण-स्व-प्रजा-संरक्षण-त्रैलोक्य-विजय-युद्ध-मरणादि-क्षत्रिय-धर्म-दर्शनाद् अपि क्षत्रियः ।
अत एव इन्द्रस्य विशुद्ध-माता-पितृ-जन्यत्वात् ब्राह्मणत्वे सिद्धे ऽपि
कर्मणा क्षत्रियत्वं प्रतिपादितं राज-धर्मे -

‘इन्द्रो वै ब्रह्मणः पुत्रः कर्मणा क्षत्रियो ऽभवत्’

इति । सुन्दर-काण्डे हनुमता सह युद्धार्थम् इन्द्रजित्-प्रेषण-दशायाम् –

‘न खल्व् इयं मतिः श्रेष्ठा
यत् त्वां सम्प्रेषयाम्य् अहम् ।
इयं च राज-धर्माणां
क्षत्रस्य च मतिर् मता ॥ '

इति रावणेन स्वस्य क्षत्रियत्वोक्तेः ॥+++(5)+++

[[P105]]

तथा विभीषणं प्रति राम-वचने ऽपि —

‘नैवं विनष्टाः शोच्यन्ते क्षत्र-धर्मे व्यवस्थिताः ।
वृद्धिम् आशंसमानाश् च निपतन्ति रणाजिरे ॥ येन सेन्द्रास् त्रयो लोकास् त्रासिता युधि धीमता । अस्मिन् काल-समायुक्ते न कालः परिशोचितुम् ॥ नैकान्त-विजयो युद्धे भूत-पूर्वं कदाचन । परैर् वा हन्यते वीरः परान् वा हन्ति संयुगे ॥ इयं हि पूर्वैः संदिष्टा गतिः क्षत्रिय-सम्मता । क्षत्रियो निहतः संख्ये न शोच्य इति निश्चयः ॥ तम् एव निश्चयं दृष्ट्वा सत्त्वम् आस्थाय विज्वरः । यद् इहानन्तरं कार्यं कल्पं समनुचिन्तय ॥ '

इति । संस्कार-दशायां च -

‘वर्तते वेद-विहितो राज्ञो वै पश्चिमः क्रतुः । अनुस्तरणिकां राज्ञो घृताक्तां समवेशयन् ॥ '

इति राजत्वेन व्यवहाराच् च क्षत्रिय-धर्मा मूर्धावसिक्तो रावणः ॥

क्षत्रियाणां चासाधारण्येन पर्वण्य् एव होमः । तथा चाश्वलायनः –

’ पौर्णमासेनेष्टि-पशु-सोमा उपदिष्टाः । तैर् अमावास्यायां पौर्णमास्यां वा यजेत । राजन्यश् चाग्नि-होत्रं जुहुयात् । तपस्विने ब्राह्मणायेतरेषां कालं भक्तम् उपहरेत्’

इति । आपस्तम्बस् तु-

’ न राजन्यस्य जुहुयात् होम-काले गृहेभ्यो ब्राह्मणाय अन्नं प्रहिणुयात् तेनैवास्य हुतं भवति । नित्यम् अग्न्य्-उपस्थानं वाचयितव्यम्’

इति । अतश् च क्षत्रिय-धर्मानुष्ठातुर् दश-ग्रीवस्य पर्वण्य् एवाग्नि-होत्र-होम उपपन्नः ।

न च

सोम-याजित्वात् नित्य-होमः किं न स्याद्

इति वाच्यम् । ऋत-सत्य-शीलस्य सतः सोम-याजिन एव नित्य-होम-विधानात् । तथा च आश्वलायनः – ’ ऋत-सत्य-शीलः सोम-सुद् वा जुहुयात्’ इति । आपस्तम्बो ऽपि - ‘यो वा सोम-याजी सत्य-वादी तस्य जुहुयात्’ [[P106]] इति । व्याख्यातं धूर्त-स्वामिना – ‘उभय-गुणस्य हूयते ’ इति । उभय-गुणस्य ऋत-सत्य-शीलत्वं सोम-याजित्वं चेत्य् उभयम् अपि यस्य तस्य क्षत्रियस्य नित्यं होमः’ इति ।

न चायं रावणो ऋत-सत्य-शीलः, मायावित्वात् गान्धर्व-विवाहोत्पन्नत्वाच् च । विवाहानुरूपतया सत्य-वचनत्वम् अनृतत्वं चाह मनुः—

ब्राह्मादिषु विवाहेषु चतुर्व् एवानुपूर्वशः ।
ब्रह्म-वर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्ट-सम्मताः ॥
रूप-सत्त्व-गुणोपेता धनवन्तो यशस्विनः ।
पर्याप्त-भोगा धर्मिष्ठा जीवन्ति च शतं समाः ॥
अनिन्दितैः स्त्री-विवाहैर् अनिन्द्या भवति प्रजा ।
इतरेष्व् अवशिष्टेषु नृशंसानृत-वादिनः ॥
जायन्ते दुर्-विवाहेषु ब्रह्म-धर्म-द्विषः सुताः ।

इति । आपस्तम्बो ऽपि - ’ यथायुक्तो विवाहस् तथा युक्ता प्रजा भवति’ इति । तथा चानृत-वादिनो रावणस्य ऋत-सत्य-शीलत्व-सोम-याजित्वयोर् अनयोर् गुणयोर् अभावेन आपस्तम्बोक्त-रीत्या नित्य-होम-प्राप्त्य्-अभावाद् उक्त-रीत्या मूर्धावसिक्तस्य पर्वण्य् असाधारण्येनाग्नि-होत्र-होम-प्रतिपादनं भगवता महर्षिणा वाल्मीकिना कृतं युक्तम् एव ॥

ततः प्रहस्त-महा-पार्श्व-सुपार्श्व-केतुमाल-सुमाल-कुम्भ-कर्ण-विभीषण-प्रमुखानां भवनान्य् अवलोक्य अपरम् इवेन्दिरा-मन्दिरं रावण-मन्दिरम् आसाद्य

ददर्श विविधान् गुल्मांस् तत्र रक्षः-पतेर् गृहे ।

अनेन राज-गृह-संरक्षणाय गज-वाजि-पदातिभिः सन्नद्धतया परितः सर्वदा स्थेयम् । तथा च राज-धर्मे – ’ न्यसेत गुल्मान् [[P107]] दुर्गेषु सन्धौ च कुरु-नन्दन । मध्ये च नर-शार्दूल तथा राज-निवेशने । ’ इति ॥ इति षष्ठः सर्गः ।

अथ सप्तमः सर्गः ॥

स वेश्म-जालं बलवान् ददर्श व्यासक्त-वैडूर्य-सुवर्ण-जालम् ।
यथा महत् प्रावृषि मेघ-जालं विद्युत्-पिनद्धं स-विहङ्ग-जालम् ॥
निवेशनानां विविधाश् च शालाः प्रधान-शङ्खायुध-चाप-शालाः ।
मनोहराश् चापि पुनर् विशाला ददर्श वेश्माद्रिषु चन्द्र-शालाः ॥
गृहाणि नाना-वसु-राजितानि देवासुरैश् चापि सु-पूजितानि ।
सर्वैश् च दोषैः परिवर्जितानि कपिर् ददर्श स्व-बलार्जितानि ॥ तानि प्रयत्नाभिसमाहितानि मयेन साक्षाद् इव निर्मितानि ।
मही-तले सर्व-गुणोत्तराणि ददर्श लङ्काधिपतेर् गृहाणि ॥
ततो ददर्शोच्छ्रितम् एव रूपं मनोहरं काञ्चन-चारु-रूपम् ।
रक्षो ऽधिपस्यात्म-बलानुरूपं गृहोत्तमं ह्य् अप्रतिरूप-रूपम् ॥
मही-तले स्वर्गम् इव प्रकीर्णं श्रिया ज्वलन्तं बहु-रत्न-कीर्णम् ।
नाना-तरूणां कुसुमावकीर्णं गिरेर् इवाग्रं रजसावकीर्णम् ॥
नारी-प्रवेकैर् इव दीप्यमानं तटिद्भिर् अम्भोदवद् अर्च्यमानम् ।
हंस-प्रवेकैर् इव वाह्यमानं श्रिया युतं खे सुकृतां विमानम् ॥

[[१०८]]

यथा नगाग्रं बहुधातुचित्रं यथा नभव्य ग्रहचन्द्रचित्रम् । ददर्श युक्तीकृतमेघचित्रं विमानरतं बहुरत्तचित्रम् । मही कृता पर्वतराजी शैलाः कृता वृक्षवितानपूर्णाः । वृक्षाः इताः पुष्पवितानपूर्णाः पुष्पं कृतं केसरपत्त्रपूर्णम् ॥ कृतानि वेश्मानि च पाण्डराणि तथा सुपुष्पाण्यपि पुष्कराणि ।
पद्मानि सकेसराणि धन्यानि चित्राणि तथा वनानि ॥
पुष्पाहयं नाम विराजमानं रत्नप्रभाभिश्व विवर्धमानम् । वेश्मोत्तमानामपि चोचमानं महाकपिस्तत्र महाविमानम् ॥ कृताश्च वैडूर्यमया विहङ्गा रूप्यप्रालैश्व तथा विहङ्गाः । चित्रा नानावर्भुजङ्गा जात्यानुरूपास्तुरगाः शुभाङ्गाः ॥
प्रवालजाम्बूनदपुष्पपक्षाः
सलील नावर्जितजिह्मपक्षाः । कामस्य साक्षादिव भान्ति पक्षाः
कृता विहंगाः सुमुखाः सुपक्षाः ॥
नियुज्यमानाश्च गजाः सुहस्ताः सकेसराचोत्पलपत्र हस्ताः ।

बभूव देवी च कृता सुहस्ता
लक्ष्मीस्तथा पद्मिनि पद्महस्ता ॥
अत्र गृहद्वारि महालक्ष्म्याः प्रतिमा स्थापनीयेति सूचितम् ।
तत्प्रकारचागमशास्त्रे-
C
तयोर्मध्ये महालक्ष्मी हेमवर्णा विभूषिताम् । श्रीफला-
सुन्दरकाण्ड
[[१०९]]
ब्जधरां दक्षे वामेाभयान्विताम् ॥ भृङ्गारामृतधाराभिर्गज- तुण्डाभिषेचनीम् । वामदक्षिणहस्ताभ्यां दधति [त फलाम्बुजे । हेमानां सघटेमाभ्यां प्लाव्यमानां महाश्रियम् ॥ ’ इति ॥
इतीव तद्गृहमभिगम्य शोभनं
सविस्मयो नगमिव चारुशोभनम् । पुनश्च तत्परमसुगन्धि सुन्दरं
हिमात्यये नगमिव चारुकन्दरम् ॥
वतः स तां कपिरभिपत्य पूजितां
चरन्पुरीं दशमुखबाहुपालिताम् । अदृश्य तां जनकसुतां सुपूजितां
सुदुःखितः पतिगुणवेश निर्जिताम् ॥ ततस्तथा बहुविधभावितात्मनः
कृतात्मनो जनकसुतां सुवर्त्मनः । अपश्यतोऽभवदतिदुःखितं मनः
सुचक्षुषः प्रविचरतो महात्मनः ॥
इति सप्तमः सर्गः ।
अथ अष्टमः सर्गः ॥
अष्टमे - ततो वातात्मजास्त्रिभुवनमहनीयतमानुपमनिर्माण- धुरीणगीर्वाणाशल्पिनूतन सर्वयत्ननिर्माणं सद्यः समुदिततरुणारु - णसारथिमण्डलदण्डनविधिप्रचण्ड मल्प्रकृितहिमकरकिरणावलीन्दु-
[[११०]]
धर्माकूते
कान्तनिष्यन्दमानशिशिरनीरशीकर संप्लाव्यमानपरिसरं रहोनिनुत- पवनमन्तः प्रवेग सर्वस्वं स्वस्तरुतलसुस्थितनिस्तुलदिव्याङ्गनापाङ्ग- पेपीयमानं मणिमयशिखरोज्जृम्भितबहुविधरश्मि परम्परा नितान्तवि- ध्वंसितध्वान्तं भवनमधिवसन्तम्
वसन्तपुष्पोत्करचारुदर्शनं
वसन्तमासादपि कान्तदर्शनम् ।
स पुष्पकं तत्रं विमानमुत्तमं
ददर्श तद्वानरवीरसत्तमः ॥
वहन्ति यं कुण्डलशोभितानना
साशना व्योमचरा निशाचराः । विवृत्तविध्वस्तविशाललोचना
महाजवा भूतगणाः सहस्रशः ॥
अव सभायां विमानस्य भूतै राक्षसैोद्यमानत्वं प्रतिपा- दितम् । तथा च सभापर्वणि - ‘तां तु तत्र मयेनोक्ताः किङ्करा नाम राक्षसाः । सभामष्टौ सहस्राणि रक्षन्ति च वहन्ति च ॥ अन्तरिक्षचरा घोरा महाकाया महाबलाः । रक्ताक्षाः पिङ्गलाक्षाच शङ्कुकर्णाः प्रहारिणः ॥ ’ इति ॥
Ken
इति अष्टमः सर्गः ।
अथ नवमः सर्गः ॥
नवमे सीतागवेषणाय निशाचरभवनाभ्यवलोकयन्ननि- लात्मजस्तन्मध्यगमर्धयोजनविस्तृतं योजनायाममन वरतमात्तायुध-
सुन्दरकाण्डः
१११.
यातुधानानीकसंरक्ष्यमाणं द्वित्रिचतुर्विषाणैः प्रतप्तकार्तस्वरकृतबाण- वाङ्कुशविभूषणैर्लोकविद्रावणैर्मद्वारणैर्निबिडितपर्यन्तकान्तम्
राक्षसीभिश्व पत्नीभी रावणस्य निवेशनम् । आहृताभिश्व विक्रम्य राजकन्याभिरावतम् ॥ तन्नक्रमकराकीर्ण तिमिङ्गिलझषाकुलम् । वायुवेगसमाधूतं पन्नगैरिव सागरम् ॥
તે
तस्थ हव्य मध्यमभूमिभागे विधातुरुपभोगायापूर्व- मिव विश्वकर्मनिर्मितं तपः समाधिसमाराधितपितामहवरप्रसाद- लब्धं कुबेरस्य तत्पुपकाभिधानं नाम विविधवैडूयनिर्व्यूहसङ्कीर्ण- मभूतपूर्वोपमं द्विमानमधिरुह्य मधुरतररसभक्ष्यभोज्यपान सौ- रभ्यादिविषयैर्ना सारसनादीन्द्रियाणि सन्तर्पयन् ज्वलदहिमकरां- शुभिरानीलविमलोपलखचितसोपानपरम्परां मणिमयवेदिवितान- वातायनशातकुम्भस्तम्भगन्धोत्कर सौगन्धिकगन्धफलिमाकालिकाग- न्धिगन्धवहस्तनन्धयबन्धुरां रावणपरमविहारास्पदीभूतां काचन- मयीं विशालां शालामवलोक्य
या हि वैश्रवणे लक्ष्मीर्या चेन्द्रे हरिवाहने । सा रावणगृहे सर्वा नित्यमेवानपायिनी ॥
या च राज्ञः कुबेरस्य यमस्य वरुणस्य च । तादृशी तद्विशिष्टा वा ऋद्धी रक्षोगृहेष्विह ॥ स्वर्गोऽयं देवलोकोऽयमिन्द्रस्येयं पुरी भवेत् । सिद्धिर्वेयं परा हि स्यादित्यमन्यत मारुतिः ॥
ป
[[११२]]
धर्माकूते
परा सिद्धिः उत्कृष्टतप, फलभूतो ब्रह्मलोक इत्यर्थः । अवत्यैः श्लोकैर्विविधान्नपानभक्ष्यभोज्यगीतवादिनस्त्रीसौख्यादि- प्रतिपादकैरग्रिम सर्गस्थितश्लोकैश्च इन्द्रादिलोकपालानां ब्रह्मणश्च यादृशमैश्वर्यं तादृशनैश्वर्यं रावणगृहे तिष्ठतीत्युक्तम् । तेषामैश्वर्यं च भास्तादौ । तत्राग्निलोचैश्वर्यं ( तादृशमैश्वर्यं च ) काशीखण्डे -
।
’ इमामर्चिष्मती पश्य वीतिहोत्रपुरीं शुभाम् । जातवेदसि ये भक्तास्ते वसन्त्यव सुव्रताः ॥ अनिहोत्ररता विप्राः तथाग्नि- ब्रह्मचारिणः । पञ्चाग्नित्रतिनो ये वै तेऽभिलोकेऽग्नितेजसः ॥ जाठराग्निविवृद्धयै यो दद्यादामेयमौषधम् । मन्दाग्नये स पुण्यात्मा वह्निलोके वसेच्चिरम् ॥ यज्ञोपस्करवस्तूनि यज्ञार्थं द्रविणं तु वा । यथाशक्ति प्रदद्याद्यः सोऽर्चिष्मत्यां वसेञ्चरम् ॥ अमिरेको द्विजातीनां निश्रेयसकरः परः । गुरुर्देवो व्रतं तीर्थं सर्वमग्निर्विनि- चिम् । अपि वेदं विदित्वा यस्त्यक्त्वा वै जातवेदसम् ॥ अन्यत्र बध्नाति रतिं ब्राह्मणो न स वेदवित् । ’ इति । यमैश्वर्यमपि भारते- तेजस्विनी सभा राजन् बभूव शतयोजना । विस्ता- रायाम सम्पन्ना भूयस्यपि च पाण्डव । अप्रभाभा भ्राजिष्णुः सर्वतः कामचारिणी । नैवातिशीता नात्युष्णा मनसश्च र्षिणी ॥ न शोको न जरा तस्यां क्षुत्पिपासे न चात्रियम् । न च दैन्यं क्लमो वापि प्रतिकूलं न चाप्युत ॥ सर्वे कामाः स्थितास्तम्यां ये दिव्या ये च मानुषाः ॥ रसवच्च प्रभूतं च भक्ष्यं भोज्य- मरिन्दम । लेह्यं चोष्यं च पेयं च हृद्यं स्वादु मनोहरम् ॥ पुण्यगन्धाः स्रजश्चात्र नित्यं कामफलडुमाः । शीतलानि च तोयानि सुखोष्णानि च भारत । सर्वे भास्वरदेहाश्च सर्वे च
प्रह-
सुन्दरकाण्ड :
विरजोऽम्बराः । चित्राङ्गदाश्चित्रमाल्याः सर्वे ज्वलितकुण्डलाः ॥ स्वकृतैः कर्मभिर्दिव्यैः परिवश्च भूषिताः । गन्धर्वाश्च महात्मानः सङ्घशश्चाप्सरोगणाः ॥ वादित्रनृत्यगीतं च हास्यं लास्यं च सर्वशः । पुण्याश्च गन्धाः शब्दाच तस्यां पार्थ समन्ततः ॥ दिव्यानि माल्यानि च तामुपतिष्ठन्ति सर्वशः । ईदृशी सा सभा राजन्पितृराज्ञो महात्मनः ॥ ’ इति ॥
॥
निर्ऋतिलोकैश्वर्यमपि तत्रैव
‘दिक्पतेर्नैर्ऋतस्यासौ
पुण्यापुण्यजनोषिता । रामसा निवसन्त्यस्याम परद्रोहिणः सदा ॥ जातिमात्रेण रक्षांसि वृत्तैः पुण्यजना इमे ॥’ इति । काशी- खण्डेऽपि – ’ अत्यन्तश्रुतिवर्त्मानो जाता वर्णान्तरेष्वपि । नाद्रि- यन्तेऽन्नपानानामस्मृत्युक्तं कदाचन ॥ परदारपरद्रव्यपरद्रोहपरा- ङ्मुखाः । जाता जातौ निकृष्टायामपि पुण्यानुरागिणः । द्विजातिभक्त्युत्पन्नार्थैरात्मानं पोषयन्ति ये ॥ सदा सङ्कु- चिताङ्गाश्च द्विजसम्भाषणादिषु । आहूता वस्त्रवदना वदन्ति द्विजसन्निधौ ॥ जय जीव भगो नाथ स्वाभिन्निति हि वादिनः । तीर्थस्नानपरा नित्यं नित्यं देवपरायणाः ॥ द्विजेषु नित्यं प्रणताः स्वनाम ( ख्यानपूर्वकम् । अस्तेय सत्याहिंसा [च] सर्वेषां धर्महेतवः ॥ अवश्येषु सदोद्युक्ता ये जाता यत्र कुत्रचित् । सर्व- भोग समृद्धास्ते वसन्त्यत्र पुरोत्तमे । ’ इति ॥
वरुणलोकैश्वर्यं च उद्योगे - " भवनं पश्य वारुण्यं यदेतत्सर्व काञ्चनम् । यत्प्राप्य सुरतां प्राप्ताः सुराः सुरपतेः सखे ॥’ इति ॥
D. 15११४
धर्माकृते
काशीखण्डेऽपि — ‘एतस्योत्तरतो लोको वरुणस्यायम- द्भुतः । अभ्यषिञ्चत तं तव वारुणे परमे पदे ॥ रत्नानामब्धि- जातानामब्धीनां सरितामपि । सरसां पल्वलानां च वाप्यम्बुस्रो- तसां पुनः ॥ जलाशयानां सर्वेषां प्रतीच्याश्चापि वै दिशः । अधीश्वरः पाशपाणिर्भवेत्सर्वामरप्रियः ॥ इत्थं वरुणलोकस्य स्वरूपं ते निरूपितम् ।’ इति ॥
सभापर्वण्यपि — ‘दिव्यरत्नमयैर्वृक्षैः फलपुष्पप्रदैर्युता । नीलपीतासितश्यामैः सितैर्लोहितकैरपि । अवदातैस्तथा गुल्मैः पुष्पमञ्जरिधारिभिः । तस्यां तथा शकुनयो नानारूपा मृदुखनाः ॥ सा सभा सुखसंस्पर्शा न शीता न च घर्मदा । वेश्मासनवती रम्या सिता वरुणपालिता ॥ यस्यामास्ते स वरुणो वारुण्या सह भारत । दिव्यरत्नाम्बरधरो भूषणैरुपशोभितः ॥ स्रग्विणो भूषिताश्चापि दिव्यमाल्यप्रकर्षिणः । ’ इति ॥
वायुलोकैश्वर्यमपि काशीखण्डे - ‘इमां गन्धवर्ती रम्यां पुरीं वायोर्विलोकय । वारुण्या उत्तरे भागे महाभाग्यनिधेर्द्विज ॥
अस्यां प्रभञ्जनो नाम जगत्प्राणो दिगीश्वरः । आराध्य श्रीमहा- देवं दिक्पालमवाप्तवान् ॥ इति गन्धवतीपुर्याः स्वरूपं ते नि- रूपितम् । ’ इति ॥
कुबेरैश्वर्यं सभापर्वणि - ‘दिव्यहेममयैरप्रयैर्विद्युद्भिरिव चित्रिता । तस्यां वैश्रवणो राजा विचित्राभरणाम्बरः । स्त्रीसहस्र- वृतः श्रीमानास्ते ज्वलितकुण्डलः । दिवाकरनिभे पुण्ये दिव्यास्त- रणसंवृते । दिव्यपादोपधाने च निषण्णः परमासने ॥ मन्दारा
सुन्दरकाण्डः
[[११५]]
णामुदाराणां वनानि परिलोडयन् । सौगन्धिकानां चादाय गन्धान् गन्धवहः शुभः ॥ अनिशं गीतवादिवैर्नृत्यैर्दिव्यैश्च सा सभा । अशून्या रुचिरा भाति गन्धर्वाप्सरसां गणैः ॥ निधिप्रवरमुख्यौ च शङ्खपद्मौ धनेश्वरौ । सर्वान्निधीन्पुरस्कृत्य उपास्तां वै धने- श्वरम् ॥ ’ इति ॥
[[1]]
ईशानैश्वर्यं च काशीखण्डे –
पूरैशानी महोदया । अस्यां वसन्ति सततं
C
अलकायाः पुरोभागे रुद्रभक्तास्तपोधनाः ॥
असङ्ख्याताः सहस्राणि ये रुद्रा अधिभूतलम् । तेऽस्यां पुय वसन्त्यैश्यां सर्वभोगसमृद्धयः ॥ ’ इति ॥
इन्द्रलोकैश्वर्यं वनपर्वणि — धर्मपुत्रं प्रत्यर्जुनः – ’ ततः शक्रस्य भवनमपश्यममरावतीम् । दिव्यैः कामफलैर्वृक्षै रतैश्च समलङ्कृताम् ॥ न तत्र सूर्यस्तपति न शीतोष्णे न च क्लमः । न बाघते तव रजस्तवास्ति न जरा नृप । न तत्र शोको दैन्यं वा दौर्बल्यं चोपलक्ष्यते । दिवौकसां महाराज न ग्लानिररिमर्दन ॥ न क्रोधलोभौ तवास्तां शुभधीनां [सुरादीनां ] विशांपते । नित्यं तुष्टाश्च ते राजन् प्राणिनः सुरवेश्मनि । । नित्यपुष्पफलास्तव पादपा हरितच्छदाः ॥ पुष्करिण्यश्च विविधाः पद्मसौगन्धिका- युताः । शीतलश्च सुखो वायुः सुगन्धो जीवनः शुचिः । सर्वरत्नविचित्रा च भूमिः पुष्पविभूषिता । मृगद्विजाश्च बहवो रुचिरा मधुरखनाः ॥ विमानगामिनश्चात्र दृश्यन्ने बहवोऽम्बरे । ततोऽपश्यं वसून् रुद्रान्साध्यांश्च समरुद्गणान् । आदित्यानश्विनौ चैव तान्सर्वान्प्रत्यपूजयम् ॥ ’ इति ॥
[[1]]
१.१६
धर्माकृते
आनुशासनिकेऽपि - ’ ततो ददर्श नृपतिः प्रासादं सर्वकाञ्चनम् । मणिस्तम्भसहस्राढ्यं गन्धर्वनगरोपमम् ॥
। विमानप्रतिमांश्चापि प्रासादान् शैलसन्निभान् । शीतलानि च तोयानि कचिदुष्णानि भारत ॥ आसनानि विचित्राणि शयनप्रवराणि च । पर्यङ्कान् रत्नसौवर्णान् परार्ध्यास्तरणानि च ॥ भक्ष्यं भोज्यमनन्तं च तत्र तत्रोपकल्पितम् । पर्वतान रत्नसानूंश्च नलिनीश्च सपङ्कजाः । कचिदप्सरसां सङ्घान् गन्धर्वाणां च भारत । कान्ताभिरपरांस्तत्र परिष्वक्तान्ददर्श ह ॥ ’ इति ॥
s
काशीखण्डेऽपि ‘अश्वमेधसहस्रस्य लभ्यं विनिमयेन यत् । किं तेन तुल्यमन्यत्स्यात् पवित्रमथवा महत् ॥ अर्चिष्मती संयमनी पुण्यवत्यमलावती । गन्धवत्यलकैशी च नैतत्तुल्या महर्द्धिभिः ॥ अयमेव सहस्राक्षस्त्वयमेव दिवस्पतिः । शतमन्युरयं देवो नामान्येतानि नान्यतः ॥ सप्तापि लोकपाला ये त एनं समुपासते । नारदाद्यैर्मुनिवरैरय माशीर्भिरीड्यते ॥ निष्प्रत्यूहं क्रतुशतं यः कश्चित्कुरुतेऽवनौ । जितेन्द्रियोऽमरावत्यां स प्राप्नोति पुलोमजाम् । असमाप्तक्रतुशता वसन्त्यत्र महीभुजः ॥ ज्योतिष्टो- मादिभिर्यज्ञेये यजन्त्यपि ते द्विजाः ॥’ इति ॥
ब्रह्मलोकैश्वर्यं सभापर्वणि - ‘सुसुखा सा सभा राजन्न शीता व च घर्मदा । न क्षुत्पिपासे न ग्लानिं प्राप्य तां प्राप्नुवन्त्युत ॥ नानारूपैः कृता वर्णैः सुविचित्रैः सुभास्वरैः । स्तम्भैर्न च धृता सा तु शाश्वती न च सा क्षरा ॥ दिव्यैर्नानावि धैर्भावैर्भासद्भिरमितप्रभैः । अति चन्द्रं च सूर्य च शिखिनं च
सुन्दरकाण्डः
[[११७]]
स्वयंप्रभा ॥ दीप्यते नाकपृष्टस्था भर्त्सयन्ती च भास्करम् । यस्यां स भगवानास्ते विदेहममानुषम् । स्वयमेकोऽनिशं राजन् सर्वलोकपितामहः । उपतिष्ठन्ति चाप्येनं प्रजानां पतयः प्रभुभ । दक्षः प्रचेताः पुलहो मरीचिः कश्यपस्तथा । एते चान्ये च बहवो ब्रह्माणं समुपस्थिताः । अर्थो धर्मश्च कामश्च हर्षो द्वेषस्त [ पो] मो दमः । आयान्ति तस्यां सहसा गन्धर्वाप्सरसां गणाः ।
पो]मो विशन्ति[विंशतिः ]सप्त चैवान्ये लोकपालाश्च सर्वशः । शुक्रो बृहस्पति- चैव बुधोऽङ्गारक एव च ॥ शनैश्चरच राहुश्च ग्रहास्सर्वे तथैव च । मन्तो रथन्तरं चैव हरिमान्वसुमानपि । आदित्याः साधिरा- जानो नाम द्वैरुताः । मरुतो विश्वकर्मा च वसवचैव भारत ॥ यच किंच त्रिलोकेऽस्मिन्दृश्यते स्थाणु जङ्गमम् । सर्वं तस्यां मया दृष्टमिति विद्धि नराधिप । सर्वतेजोमयी दिव्या । ब्रह्मर्षिगणसेविता । ब्राह्मया श्रिया दीप्यमाना शुशुभे विगत- क्लमा । सा सभा तादृशी दृष्टा मया लोकेषु दुर्लभ्रा । सभेयं राजशार्दूल मनुष्येषु यथा तव । ’ इति ॥
इत्थमत्युत्कृष्टं लोकपालैश्वर्यम्, ततोऽप्यधिकं ब्रह्मण ऐश्वर्यम्, पुष्पकम् ऐहिकामुष्मिकं सुखं च ’ तपस्संमाराधनपराक्रमार्जितम् इति श्लोकोक्तरीत्या रावणस्तपोमहिना अत्रैवोपभुङ्क्ते इत्युक्तया तपसो दुर्लभं न किञ्चिदपि इति सूचितम् । तथा च मनुः
यहस्तरं यद्दरापं यद्दर्गं यच दुष्करम् । तत्सर्वं तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम् ॥ ’ इति ॥
ततो मदिरासमास्वादनविवशं रतिपक्सिमिति परिश्रमोप-
,
११८.
धर्माकूते
शान्तस्वभावं निरशब्दमरालालिपटलं काञ्चनपङ्कजवनमिव तदङ्ग -
नासमूहमवलोक्य-
तासां संवृतदन्तानि मीलिताक्षाणि मारुतिः । अपश्यत्पद्मगन्धीनि वदनानि सुयोषिताम् ॥
प्रबुद्धानीव पद्मानि तासां भूत्वा क्षपाक्षये । पुनः संवृतपत्राणि रात्राविव बभ्रुस्तदा ॥
इमानि मुखपद्मानि नियतं मत्तषट्पदाः । अम्बुजानीव फुल्लानि प्रार्थयन्ते पुनः पुनः ॥
"
अत्र आसां मुखानि पद्मगन्धीनि अत एव एतानि भ्रमराः प्रार्थयन्ते इत्युक्तया तासां स्त्रीणां पद्मिनी - चित्रिणी- शङ्खिनी- हस्तिनीति जातिचतुष्टयमध्ये पद्मिनीजातित्वं सूचितम् । तज्जातिचतुष्टयं, पद्मिन्याः सर्वोत्कृष्टत्वं तल्लक्षणं चानङ्गरङ्गादौ । तत्र – ’ पद्मिनी चित्रिणी चैव शङ्खिनी हस्तिनी तथा । पूर्वपूर्वतरास्तासु श्रेष्ठास्तल्लक्ष्म चक्ष्महे ॥
तत्र पद्मिनी - पद्मगन्धवदना सुकपोला मन्दगा तनुष- डगुलंगुह्या । दानधर्मनिरता कृतपुण्या पद्मिनी विबुधाभाषण- लोला ॥ कुमुदविमलनेत्रा कुन्ददन्ताभिरामा वलियुततनुमध्या वक्रदीर्घोरुकेशा । अतिमृदुतरना सावक्त्रहस्ताङ्घ्रियुग्मा घनकुच- सुनितम्बा पद्मिनी कामिनी स्यात् ॥ शुभ्रवस्तुप्रिया धीरा मुक्ता- भरणभूषिता । श्वेतवस्त्रप्रिया रम्या मधुराहारसेविनी ॥ ’ इत्यादि ॥
[[1]]
स्मरदीपिकायामपि - ‘शशिवदना बिम्बोष्ठी तन्वी
सुन्दरकाण्डः
[[११९]]
ताम्रनखी तथा । मृदङ्गी लज्जिता श्यामा रक्तोपान्तविलोचना ॥ गायनी सुरताढ्या च पारावतकलस्वना । स्वल्पाहारा सुकेशी च पद्मगन्धा च पद्मिनी ॥ ’ इति ॥
अनङ्गरङ्गे– ‘कान्तारक्तकुरङ्गशाबनयना पूर्णेन्दुतुल्यानना पीनोत्तङ्गकुचा शिरीषमृदुला स्वल्पाशना दक्षिणा । फुल्लाम्भोज- सुगन्धिकामसलिला लज्जावती मानिनी श्यामा कापि सुवर्णपङ्कज- निभा देवादि पूजारता ॥ उन्निद्राम्बुजकेोशतुल्यमदनच्छत्रा मराल- स्वना तन्वी हंसवधूगतिः सुललितं वेषं सदा बिभ्रती । मध्यं चारुवलित्रयाङ्कितमसौ शुक्लाम्बराकाङ्क्षिणी सुप्रीवा शुभना- सिकेति गदिता नायुत्तमा पद्मिनी ॥ ’ इति ॥
चित्रिणी चानङ्गरङ्गे– ’ तन्वङ्गी गजगामिनी चपलहकू सङ्गीतशिल्पान्विता नो ह्रस्वा न बृहत्तराथ सुकृशा मध्ये मयूर- स्वना । पीनश्रोणिपयोधरा सुललिते जङ्घे वहन्ती कुशे कामांभो मधुगन्धि कोष्णमधुरा तुच्छोन्नता वत्सला ॥ कामागारमसान्द्र- लोमसहितं मध्ये मृदु प्रायशो बिभ्रत्फुल्लसितं च वर्तुलमथो रत्यम्बुनाढ्यं सदा । भृङ्गश्यामलकुन्तलाभ जलजग्रीवोपभोगे रता चित्रा शक्तिमती रतेऽल्परुचिका ज्ञेयाङ्गना चित्रिणी ॥’ इति ॥
शङ्खिनी चानङ्गरङ्गे- ‘दीर्घ बाहुशिरस्तथा कृशमथो देहं वहन्ती सदा पादौ दीर्घतरौ कटी च बृहती स्वल्पस्तनी कोपिनी । गुह्यं क्षारविगन्धिना स्मरजलेनाल्पेन सांद्रैः कचैरानिम्ना कुटि- लेक्षणा द्रुतगतिः सन्तप्तगात्रा भृशम् ॥ सम्भोगे करजक्षतानि
RM
[[१३०]]
धर्माकूत
बहुशी यच्छत्यनङ्गाकुला न स्तोकं न च भूरि भक्षति सदा प्रायो भवेत्पित्तला ।’ इति ॥
हस्तिनीलक्षणं चानङ्गरङ्गे– ‘स्थूला पिङ्गलकुन्तला च बहुभुक् क्रूरा त्रपावर्जिता गौराङ्गी कुटिलाङ्गुली कुचरणा हस्वा महाकन्धरा । बिभ्रत्यैभमदाम्बुगन्धि रतिजं तोयं भृशं मन्दगा दुस्साध्या सुरतेऽतिगद्दरवा स्थूलोष्ठिका हस्तिनी ॥’ इति । एतासां परस्परसाङ्कर्यप्रयुक्ततया बहवो भेदा दृश्यन्ते । तथापि विस्तरभि- यो परम्यते । एवं च रावणस्त्रियः पद्मगन्धित्वात्पद्मिन्य एव ॥ एवमेव कालिदासेनापि व्यङ्गयमर्यादया शकुन्तलायाः पद्मिनीत्वमुक्तम् । यथा-
’ चलापाङ्गं दृष्टः स्पृशसि बहुशो वेपथुमती
रहस्याख्यायीव स्वनसि मृदु कर्णान्तिकचरः । करौं व्याधून्वत्याः पिबासे रति सर्वस्व मधरं
वयं तत्वान्वेषान्मधुकर हतास्त्वं खलु कृती ॥ ’ इति ॥
ननु धर्मनिरूपणाय प्रवृत्ते रामायणे कामपुरुषार्थोपयुक्त- पद्मिन्यादिजातिनिरूपणमसङ्गतमिति चेन्न । स्वभावतो दुष्टानां स्त्रीणां संरक्षणेन विना धर्मानवाप्तेस्तत्संरक्षणस्य च वध- बन्धादिभिः कर्तुमयुक्तत्वात् तच्चित्तसमाधानेनैव कर्तव्यत्वात् चित्तसमाधानोपायस्य च पद्मिन्यादिजातिभेदेन भिन्नत्वादस्ति पद्मिन्यादिजातिभेदनिरूपणस्य पारम्पर्येण धर्मोपयोगः । तथाहि । तंत्र स्त्रीषु दोषस्तावद्भारते - ’ आहारो द्विगुणः स्त्रीणां लज्जा तासी चतुर्गुणा । षड्गुणो व्यवसायश्च कामश्चाष्टगुणः स्मृतः ॥
सुन्दरकाण्डः
१२१
चलस्वभावा दुस्सेव्या दुर्ग्राह्या भावतस्तथा । प्राज्ञस्य पुरुषस्येह यथा वाचस्तथा स्त्रियः ॥ स्थानं नास्ति क्षणं नास्ति नास्ति प्रार्थयिता नरः । तेन नारद नारीणां सतीत्यमुपजायते । शम्बरस्य च या माया या माया नमुचेरपि । बलेः कुम्भीनसेश्चैव सर्वास्ता योषितो विदुः ॥ न हि स्त्रीभ्यः परं तात पापीयः किञ्चिदस्ति हि । अग्निर्हि प्रमदा दीप्तो मायाश्च मयजा विभो ॥ क्षुरधारा विषं सर्पो वह्निरित्येकतः स्त्रियः । ’ इति ॥
मनुरपि - ’ नैता रूपं परीक्षन्ते नासां वयसि निश्चयः । विरूपं वा सुरूपं वा पुमानित्येव भुञ्जते ॥ पौंश्चल्याचलचित्ताच्च नैःस्नेह्याच स्वभावतः । रक्षिता यत्नतोऽपीह भर्तृष्वेता विकुर्वते ॥ ’ इति । ननु तर्हि दुष्टत्वे परित्याज्या एव स्युः, ‘प्रक्षालनाद्धि पस्य दूरादस्पर्शनं वरम’ इति न्यायादिति चेन्न । तासां परित्यागे प्रत्यवायश्रवणात, धर्मावाप्तेः प्रत्यवाय परिहारस्य च तदधी- नत्वाश्चापरिहार्या एव ताः । प्रत्यवायस्तावत्स्मृतौ- ‘अदुष्टां विनतां भार्या यौवने यः परित्यजेत् । सप्तजन्म भवेत्स्त्रीत्वं वैधव्यं च पुनः पुनः ॥ ’ इति ॥
धर्मसाधनत्वं च मानवे-
वै
‘प्रजनार्थे महाभागाः पूजाही गृहदीप्तयः । स्त्रियः श्रियम्व गेहेषु न विशेषोऽस्ति कश्चन ॥ उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपा- लनम् । प्रत्यहं लोकयात्रा च प्रत्यक्षं स्त्रीनिबन्धनम् । अपत्यं धर्मकार्याणि शुश्रूषा रतिरुत्तमा । दाराधीनस्तथा स्वर्गः पितॄणा- मात्मनश्च ह ।’ इति । प्रत्यवायपरिहारस्य भार्याधीनत्वं च
D. 18
[[१२२]]
धर्माते
‘नापुत्रस्य लोकोऽस्ति ’ ’ प्रजया पितृभ्यः’ इति शास्त्राषगतापुत्रत्व- प्रयुक्तप्रत्यवायपरिहारस्य भार्याधीनत्वात । तथा च भारते जरत्कारूपाख्याने - ‘लोकात्पुण्यादिह भ्रष्टाः सन्तानप्रक्षया- द्विभो । प्रणष्टं नस्तपः पुण्यं न हि नस्तन्तुरस्ति वै ॥ जरत्कारु- रिति ख्यातो वेदवेदाङ्गपारगः । न तस्य भार्या पुवो वा बान्ध- वो वास्ति कश्चन ॥ तस्मालम्बामहे गर्ते नष्टसंज्ञा नाथवत् ।
सन्तानप्रक्षयात्त्वस्मिन्पतामो नरकेऽशुचौ ॥ ’ इति । अतः अप- रित्यागेन रक्षणीया एव, अरक्षणे दोषश्रवणात् । तथा च मनुः
‘द्वयोर्हि कुलयोः शोकमावहेयुररक्षिताः । ’ इति । रक्षणे च गुणमाह मनुः - ‘सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसङ्गेभ्यः स्त्रियो रक्ष्या विशेषतः । इमं हि सर्ववर्णानां पश्यन्तो धर्ममुत्तमम् । यतन्ते रक्षितुं भार्यां भर्तारो दुर्बला अपि ॥ स्वां प्रसूतिं चरित्रं
कुलमात्मानमेव च । स्वं च धर्मं प्रजां चैव जायां रक्षन्हि रक्षति ॥’ इति । आपस्तम्बोऽपि - ‘इदानीमेवाहं जनकः स्त्रीणा- मौर्ष्यामि नो पुरा । यदा यमस्य सादने जनयितुः पुत्रमब्रुवन् ॥ रेतोधाः पुत्रं नयति परेत्य यमसादने । तस्माद्भार्यां रक्षन्ति बिभ्यन्तः पररेतसः ॥ ’ इति । याज्ञवल्क्योऽपि – ‘याथाकामी भवेद्वापि स्त्रीणां वरमनुस्मरन । स्वदारनिरतश्चैव स्त्रियो रक्ष्या विशेषतः ॥ इति । तद्रक्षणं च वधबन्धादिभिरशक्यं न कर्तव्यम् । तथा चानुशासनिकेन भयान्नाप्यनुक्रोशान्नार्थ- हेतोः कथंचन । न ज्ञातिकुलसम्बन्धात्स्त्रियस्तिष्ठन्ति भर्तृषु ॥ बाचा वा बधबन्धैर्वा कोशव विविधैस्तथा । न शक्या रक्षितुं नार्यस्ता हि नित्यमतन्द्रिताः ॥ ’ इति ॥
।
सुन्दरकाण्ड :
निर्बन्धने स्वस्यानर्थमाह मनुः -
[[१३३]]
‘पौवल्याच्चलचित्ताच्च नैःस्नेह्याच्च स्वभावतः । रक्षिता यत्नतोऽपीह भर्तृष्येता विकुर्वते ॥ ’ अस्यार्थः- पौंचल्यात पुंमाल- दर्शनेन मैथुनेच्छावत्त्वात् स्वभावतो निःस्नेहत्वाच्च भर्त्रादिभिर्यत्नतो रक्षिता अपि पुरुषेच्छया भर्तृषु विकुवैते मरणादिविक्रियां कुर्वते इति । ववन्धनादि न कर्तव्यमित्यत्वापि मनुः - ’ शोचन्ति जामयो यत्र विनश्यत्याशु तत्कुलम् । न शोचन्ति तु यत्रैता वर्धते तद्धि सर्वदा ॥ जामयो यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः । तानि कृत्यानानीय विनश्यन्ति समन्ततः ॥ ’ इति । अतस्तासां समाधानेन रक्षणं कर्तव्यम् । तदपि मानवे- ‘तस्मादेताः सदाभ्यर्च्य भूषणाच्छादनाशनैः । भूतिकामैर्नरैर्नित्यं सत्कारेणो- त्सवेन च ॥ पितृभिश्रीतृभिश्चैताः पतिभिर्देवरैस्तथा । पूज्या भूषयितव्याश्च बहुकल्याणमभिः ॥ यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः । यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्ता निष्फलाः क्रियाः । ’ इति । स्मरदीपिकायामपि – ‘सत्सम्प्रदानैर्मधुरैर्व- चोभिस्सा रक्षितव्या तरुणी सदैव । अरक्षिता ह्यात्मपत्रिवर्ग नष्टं करोत्यन्यजनानुरागात ॥ ’ इति । प्रीतिरपि न क्रेवलं भूषणाच्छादनादिभिः अपि तर्हि रत्यैव । तथा चानुशा- खनिके-
‘न कामभोगान्विपुलान्नालङ्कारान्न संश्रयान् । तथैव बहुमन्यन्ते यथा रत्यामनुग्रहम् ॥’ इति । तादृशरतिकरण दिवा निषिद्धम्, ‘प्राणं वा एते प्रस्कन्दन्ति ये दिवा रा
संयुज्यन्ने’ इति श्रुतेः ।
’
अन्य संवेशनम्’ इति
।१२४
धर्मांकूते
अतो रतिं विना प्रकारान्तरेण दिवा सन्तोष जननोपायमाह
मनुः- ‘अर्थस्य सङ्ग्रहे चैनां व्यये चैव धर्मेऽन्नपक्त्यां च पारिणाह्यस्य चेक्षणे ॥’
नियोजयेत् । शौचे
इति । रात्रौ प्रीत्युत्पादन-
।
सह पत्न्या पूर्वरात्रावु-
प्रकार माह ( तच्छेषे) बोधायनः – ’ तस्य पसंवेशनम्, अर्धरात्रादधः शयनमा ब्राह्ममुहूर्तात्’ इति ॥
कलाद्रावणेन
इत्थमलङ्करणसहशयनादिमात्रेण पुरुषापेक्षया अष्टगुणित- कामयुक्तायाः स्त्रियाः न तृप्तिः कर्तुं शक्या । किन्तु शुक्लकृष्णपक्ष- भेदेन प्रथमादितिथिभेदेन पद्मिन्यादिजातिभेदेन च चन्द्रफलास्थानं शास्त्रतो निश्चित्य तत्तत्स्थाने पूचितक्रियया सन्तोषणीया । तदुक्तम्— ’ प्रागेव पुंसः सुरते न यावन्नारी द्रवेद्भोगफलं न न तावत् । अतो बुधैः कामकलाविदग्धैः कार्यः प्रयत्नो वनिताद्रवत्वे ॥ कामशास्त्रस्य तत्वज्ञा जायन्ते
॥ सुन्दरीप्रियाः । एतच्छास्त्रमजानन्तो रमन्ते पशुवत्त्रियम् ॥’ इति । जातिभेदेन तिथिभेदेन च चन्द्रकला अनङ्गरङ्गे- तत्रादौ पद्मिन्याश्चन्द्रकलोच्यते—‘कण्ठे संश्लिष्य गाढं मृदुकरजचयं गण्डपाल्यां नितम्बे पृष्ठे पार्श्वोदरे वै विदधदथ रदैः खण्ड- यन्दन्तबासः । प्रेम्णा चुम्बन्ललाटं वपुषि च जनयन् रोमहर्ष नितान्तं सीत्कारप्रायवक्त्रां प्रतिपदि नलिनीं द्रावयेत्तां विदग्धः ॥’
।
[ अथ चित्रिण्याञ्चन्द्रकला - ] ’ कण्ठे संपरिरभ्य बाहुलतया नाभि लिखन्पाणिजैर्दृष्ट्वा चापि रदच्छदं सपुलकं गृहन्तुरोजद्वयम् । कुर्वन्मन्मथ मन्दिर करिकरक्रीडायितं बुद्धिमानष्टम्यां स्मरवारि- निर्झरवतीं कुर्वीत चित्रप्रियाम् ॥ ’ इति ॥
सुन्दरकाण्डः
[[१२५]]
अथ शङ्खिन्याश्चन्द्रकला - ’ बाहुभ्यां परिरभ्य गाढमधरं दन्तैर्दशन्निर्दयं दोर्मूले खरपाणिजक्षतचयं यच्छन्यथेष्टं भृशम् । सर्वछुरितं कुचद्वयतटे नूनं तृतीयास्वलं मुक्तानङ्गजलां स्वकीय- वशगां कुर्यान्नरः शङ्खिनीम् ॥ ’ इति । अथ हस्तिन्याश्चन्द्रकला – ’ नयने परिचुम्ब्य कक्षयोर्नखराघातरतः स्मरालये । नकरिकेलिमानयेत्स्ववशं शम्भुतिथौ द्विपाङ्गनाम् ॥ ’ इति ॥
रचय-
पद्मभेदेन पद्मिन्यादीनां साधारण्येन चन्द्रकलास्थानं तावणप्रकारश्चानङ्गरङ्गे– ’ सीमन्ताक्ष्यवरे कपोलगल के कक्षे कुचोरस्स्थले नाभिश्रोणिवरांगजानुविषये गुल्फे पदेऽङ्गुष्ठके । शुक्ला शुक्ल विभागतो मनसिजस्तिष्ठेत्क्रमाद्योषितां वामाङ्गेष्वध ऊर्ध्वतोऽभिगमनान्मासस्य पक्षद्वये ॥ सीमन्ते करजक्षतं च नयने गण्डे च संचुम्बनं दन्तेनाधरखण्डनं च नखरैः कक्षां- सकण्ठान् लिखेत् । श्रोणिं चापि कचं करेण सुदृढं गृहीत नाभौ पुनः संदद्यात्तु चपेटकं स्मरगृहे मातङ्गलीलायितम् ॥ कुर्याद्वक्षसि ताडनं च शनकैर्मुष्टया सकृद्बुद्धिमान् जान्वङ्गुष्ठपदेषु गुल्फत्रिषये दौरात्म्यतो घातनम् । इत्थं चन्द्रफलाप्रदीपनपरा रागान्वितां भोगिनीं नीत्वा स्वीयवशं कुरङ्गनयनां विन्दन्ति सौख्यं परम् ॥’ इति । इति प्रसिद्धाः कतिचित्प्रदिष्टाः बाह्यरतप्रचाराः । प्रसिद्धभावा बहुशः परत्र न दर्शिता विस्तरशङ्कयैव ॥ ’ तथा च सन्निधानेऽलङ्करणाभि- मतरत्याचरणादिभिः प्रीतिजननेन संरक्षणीयाः । असन्निधाने रक्षणप्रकार माहापस्तम्बः - ‘असम्भवेप्सुः परेषां स्थूलाढारिका- जीवचूर्णानि कारयित्वा उत्तरया सुप्तायाः संबाधे उपवपेत् ।
क्रमान्मया
C
[[१२६]]
धर्माकूते
सिद्ध्यर्थे बभ्रूमूत्रेण प्रक्षालयीत ’ इति । तवानाकुला - " सम्भवो मैथुनम् । दृश्यते च ’ काम माविजनितोः सम्भवाम’ इति । तद- भावेप्सुर लम्भवेप्सुः परेषां पुरुषाणामसम्भवमिच्छन् स्थूलादारि- कायाः सरीसृपविशेषायाः शतचरणाभिधायाः जीवन्त्याश्चूर्णानि कर्म करेः कारयित्वा तानि चूर्णानि संवा उपस्थे स्वपन्त्या भार्याया उपवपेत् उत्तरया ऋचा ‘अवज्यामिव धन्वने ’ इत्येतया । एवं सति संबाध उपभोगयोग्यो न भवति । ‘सिद्धयर्थे बभ्रुमूत्रेण प्रक्षालयीत’ । सिद्धयर्थे कार्यसिद्धयर्थे उपभोगयो- ग्यतायामपेक्षितायां योषित इत्यर्थः । तदा वधूमूत्रेण संबाधस्य प्रक्षालन कर्तव्यम् । इदमत्र भेषजमित्यर्थः । वधूः कपिलवर्णा
बभ्रुः गौः ॥ ’
।
इत्थमहनि रात्रौ प्रवासे च प्रीतिजननपूर्वकतया कृते संरक्षणे च परस्परसन्तोषात्त्रिवर्गाभिवृद्धिर्भवति । तथा च मनु ‘सन्तुष्टो भार्यया भर्ता भर्त्रा भार्या तथैव च 1
मतत्कुले नित्यं कल्याणं तत्र वै ध्रुवम् ॥ ’ इति । ’ यत्रा- नुकूलदाम्पत्यं त्रिवर्गसत्र एधते।’ इति च । एवं च उत्कृष्टधर्म- भूतं बीरक्षणायाभिमतरत्या प्रीतिजननं तत्तज्बात्युचितचेष्टा- [परामान्तरा नेति तदर्थतया तज्जातिनिरूपणं धर्मोपयुक्तं भवत्येवेति । एवंतात्पर्येण महर्षिणा कृतं पद्मिन्यादिजातिनिरूपणं धर्मोपयुक्तं भवत्येवेति युक्तमेव ॥
सा तस्य शुशुभे शाला ताभिः स्त्रीभिर्विराजिता । शारदीव प्रसन्ना द्यौस्ताराभिरभिशोभिता ॥
सुन्दरकाण्डः
स च ताभिः परिवृतः शुशुभे राक्षसाधिप । यथा ह्युडुपतिः श्रीमांस्ताराभिरभिसंवृतः ॥
प्रध्यायत इवापश्यत्यदीपांस्तव काञ्चनान् । धूर्तानिव महाधूतैर्देवनेन पराजितान् ॥
[[१२७]]
अत्र काञ्चनस्तम्भान्निश्चलत्वेन प्रध्यायत इव स्थितान्महा- धूतैर्धूते वांचितान् कृत्याकृत्यविवेक विधुरान्निश्चेष्टान्धूतनिव दीपा - नपश्यदित्युक्तया धूतस्य सकलानर्थहेतुत्वमुक्तम् । तथा च कामन्दके–
[[1]]
’ महतोऽपि क्षणान्नाशो धनस्य हीविमुक्तता । निः- सत्यता निष्ठुरता क्रोधो वाक्छखखण्डनम् । लोभो धर्मक्रिया- लोपः कर्मणामप्रवर्तनम् 11 सत्समागमविच्छित्तिरसद्भिः सह वर्तनम् । अर्थनाशक्रियावश्यं नित्यं वैरानुबन्धिता । सत्य- प्यर्थे निराशत्वमसत्यपि च साशता । प्रतिक्षणं क्रोधर्षो सन्ता - पश्च प्रतिक्षणम् ॥ प्रतिक्षणं च संक्लेशः साक्षिप्रश्नः प्रतिक्षणम् । स्नानादिगाव संशुद्धि परिभोगेष्व नादरः ॥ अव्कायामो- ऽङ्गदौर्बल्यं शास्त्रस्याप्रत्यवेक्षणम । गूहनं मूत्रशकृतो लिप- सोपपीडनम् ॥ इत्यादींस्तत्र निपुणा द्यूतदोषान्यचक्षते । पाण्ड धर्मराजस्तु लोकपाल इवापरः ॥ द्यूतेन ह्यसता दीव्य कछलाथ- पहारितः । नलश्च राजा द्यूतेन हृते राज्ये महोदये ॥ धर्म- दारान्वने त्यक्त्वा परकर्माकरोत्प्रभुः । तुल्यो भुवीन्द्रतुल्यस्य यस्य नास्ति धनुर्धरः ॥ स रुक्मी सक्मशैलाभो यूतदोषाद्भुतः क्षयम् । राजा काशिकरूशानां दन्तवक्त्रोऽपि मन्दधीः ॥ तीव्रा
[[१२८]]
धर्माकूते
द्दद्यूतकृताद्दोषाद्दन्तभङ्गमवाप्तवान् । द्यूतादनर्थ संरम्भो द्यूतात्स्नेहक्ष-
यो महान् ॥ पक्षाणां संहतानां च द्यूताद्भेदः प्रवर्तते । इति केवल - दोषं हि द्यूतं राजा परित्यजेत् ॥ ’ इति ॥
काञ्चनप्रदीपवरनार्याभरणरावणवारवाणप्रभाभिः प्रदीप्तामिव
तां मन्वानस्तत्र विचित्रतरकुथासमासीनं निशाकरं ताराप्रकरमिव रावणमभितः समुज्ज्वलदूरनारी सहस्रमवलोक्य–
याश्चयवन्तेऽम्बरात्ताराः पुण्यशेषसमावृताः । इमास्ताः सङ्गताः कृत्स्ना इति मेने हरिस्तदा ॥
अनेन पुण्यवतां नक्षत्रलोके नक्षत्ररूपेणावस्थानम्, क्षीणे पुण्ये भूलोके सम्भबश्वोक्तः । तथा च तैत्तिरीयथुतौ – ’ सुकृतां वा एतानि ज्योती षि यन्नक्षत्राणि ’ इति ॥
मोक्षधर्मेऽपि – ‘व्यस्तमेकं चतुर्धा हि ब्राह्मणा आश्रमं विदुः । तं सन्तो विधिवत्प्राप्य गच्छन्ति परमां गतिम् ॥ गृहेभ्य एव निष्क्रम्य वनमन्ये समाश्रिताः । गृहमेवाभिसंश्रित्य ततोऽन्ये ब्रह्मचारिणः ॥ त एते भुवि (दिवि ) दृश्यन्ते ज्योतिर्भूत्वा द्विजातयः । taaruta froण्येषु बहवस्तारकागणाः । आनन्त्यमुपसम्प्राप्ताः नक्षत्राणीव - सन्तोषादिति वैदिकम् । यद्यागच्छन्ति संसारं पुनर्योनिषु तादृशाः ।
न लिप्यन्ते पापकृत्यैः कदाचित्कर्मयोनितः ॥ ’ इति ॥
वनपर्वण्यर्जुनं प्रति मातलिः - - ’ ( एते सुकृतिनः पार्थ स्वषु विष्ण्येष्ववस्थिताः । यान्दृष्टवानसि विभो तारारूपाणि भूतले ॥ )
सुन्दरकाण्डः
[[१२९]]
ऊर्ध्वमाचक्रमे धीमान्प्रहृष्टः कुरुनन्दनः । सोऽदर्शनपथं यातो मर्त्यानां भूमिचारिणाम् ॥ ददर्शाद्भूतरूपाणि विमानानि सहस्रशः । न तत्र सूर्यः सोमो वा द्योतते न च पावकः । स्वयैव प्रभया तत्र द्योतन्ते पुण्यलब्धया ॥ तारारूपाणि यानीह दृश्यन्ते द्युतिमन्ति वै । दीपवद्विप्रकृष्टत्वात्तनूनि सुमहान्त्यपि ॥ तानि तत्र प्रभावन्ति रूपवन्ति च पाण्डवः । ददर्श स्वेषु धिष्ण्येषु दीपयन्ति स्वयार्चिषा ॥ तत्र राजर्षयः सिद्धा वीराश्च निहता युधि । तपसा च जितस्वर्गाः संपेतुः शतसङ्घशः ॥ गन्धर्वाणां सहस्राणि सूर्यज्वलनतेजसाम् । गुह्यकानामृषीणां च तथैवाप्सरसां गणाः ॥ लोकानात्मप्रभान्पश्यन्फाल्गुनो विस्म- यान्वितः । पप्रच्छ मातलिं प्रीत्या स चाप्येनमुवाच ह । एते सुकृतिनः पार्थ स्वेषु धिष्ण्येष्ववस्थिताः ॥ यान्दृष्टवानसि विभो तारारूपाणि भूतले । ’ इति ॥
ताराणामिव सुव्यक्तं महतीनां शुभार्चिषाम् । प्रभा वर्णप्रसादाश्च विरेजुस्तत्र योषिताम् ॥
व्यावृत्तकचपीनस्त्रक्प्रकीर्णवर भूषणाः । पानव्यायाम कालेषु निद्रापहृतचेतसः ॥
व्यावृत्ततिलकाः काश्चित्काचिदुद्धान्तन् पुराः । पार्श्वे गलितहाराश्च काचित्परमयोषितः ॥
अकुण्डलधराचान्या विच्छिन्नमृदितवन ॥ गजेन्द्रमृदिताः फुल्ला लता इव महावने ॥
D. 17
[[१३०]]
धर्माकूते
चन्द्रांशुकिरणाभाव हाराः कासांचिदुत्कटाः । हंसा इव बभुः सुप्ताः स्तनमध्येषु योषिताम् ॥ अपरासां च वैडूर्याः कादम्बा इव पक्षिणः । हेमसूत्राणि चान्यासां चक्रवाका इवाभवन् ॥ हंसकारण्डवाकीर्णाश्चक्रवाकोपशोभिताः । आपगा इव ता रेजुर्जघनैः पुलिनैरिव ॥
किङ्किणीजालसङ्काशास्ता हेमविपुलाम्बुजाः । भावग्राहा यशस्तीराः सुप्ता नद्य इवाबभुः ॥ मृदुष्वङ्गेषु कासांचित्कुचाग्रेषु च सुस्थिताः । बभूवुर्भूषणानीव शुभा भूषणराजयः ॥ अंशुकान्ताच कासांचिन्मुख मारुतकम्पिताः । उपर्युपरि वक्त्राणां व्याधूयन्ते पुनः पुनः ॥ ताः पताका इवोद्धृताः पत्नीनां रुचिरप्रभाः । नानावर्णाः सुवर्णानां वक्त्रमूलेषु रेजिरे ॥ ववल्गुचात्र कासांचित्कुण्डलानि शुभार्चिषाम् । मुखमारुतसंसर्गान्मन्दं मन्दं सुयोषिताम् ॥ शर्करासवगन्धैश्च प्रकृत्या सुरभिः सुखः । तासां वदननिश्वासः सिषेवे रावणं तदा । रावणाननशङ्काश्च काश्चिद्रावणयोषितः । मुखानि स्म सपत्नीनामुपाजिधन नः पुनः ॥
[[४]]
सुन्दरकाण्ड :
अत्यर्थं सक्तमनसो रावणे ता वरस्त्रियः । अस्वतन्त्राः सपत्नीनां प्रियमेवाचरंस्तदा ॥ वाहूनुपनिधायान्याः पारिहार्यविभूषितान् । अंशुकानि च रम्याणि प्रमदास्तत्र शिरियरे ॥ अन्या वक्षसि चान्यस्यास्तस्याः काचित्पुनर्भुजम् । अपरा त्वङ्गमन्यस्यास्तस्याश्चाप्यपरा भुजौ ॥ ऊरुपार्श्वकटी पृष्ठमन्योन्यस्याः समाश्रिताः । परस्परनिविष्टाङ्गन्यो मदस्नेहवशानुगाः ॥ अन्योन्यस्याङ्गसंस्पर्शात्प्रीयमाणाः सुमध्यमाः । एकीकृतभुजाः सर्वाः सुषुपुस्तत्र योषितः ॥
अन्योन्यभुजसूत्रेण स्त्रीमाला ग्रथिता हि सा । मालेव ग्रथिता सूत्रे शुशुभे मत्तषट्पदा ॥ लतानां माधवे मासि फुल्लानां वायुसेवनात् । अन्योन्यमालाग्रथितं संसक्तकुसुमोच्चयम् ॥ व्यतिवेष्टितसुस्कन्धमन्योन्यभ्रमराकुलम् । आसीद्वनमिवोद्धृतं स्त्रीवनं रावणस्य तत् ॥
[[१३१]]
अत्र रावणे अत्यन्तासक्तमनसः स्त्रियो मदपारवश्यात्प- रस्परं रावणं मन्यमाना अन्योन्यालिङ्गनादिभिर्द्विष्यमा ( णमपि ) [णा अपि ] सपत्नीनां हितमेवाचरितवत्य इत्युक्तम् ॥
तचालिङ्गनं सुरतारम्भे कर्तव्यम् । तथा चानङ्गरङ्गे
J
[[१३२]]
धर्मा कूते
’ मतिमानुपभोगपूर्वकं सुरतं संविदधीत कान्तया । परिरम्भणमेव पण्डितैः प्रथमं [तेषु ]तश्च निगद्यतेऽष्टधा ॥’ तद्भे- दाश्च तत्रैव - ‘वृाधिरूढं तिलतण्डुलाख्यं लालाटिकं जाघनविद्धके च । ऊरूपगूढाह्वय दुग्धनीरे तचाष्टमं वल्लरिवेष्टितं स्यात् ॥ ’ इति ॥
तत्र एकेन पदेन भर्तुः पदं पदान्तरेण तदूरुं चाधिरुह्य यत्परिरम्भणं तद्वृक्षाधिरूढमित्युच्यते । तथा चानङ्गरङ्गे -. ’ चरणकमल मेकेनाङ्घ्रिणाक्रम्य भर्तुः अपरपदसरोजेनाश्रयन्ती तदूरुम् । तरुमिव भुजबल्ल्यापीड्य चुम्बेन्नताङ्गी कथितमिह मुनीन्द्रै- स्तद्धि] वृक्षाधिरूढम् ॥ ’ इति ॥
अन्योन्यविपर्यासेन भुजाभ्यां गुह्यप्रदेशे परिरम्भणं तिलतण्डुलमित्युच्यते । तदुक्तं तत्रैव - ‘भुजगुह्यविपर्ययं मिथो
। घटयेद्यन्मिथुनं सुनिश्चलम् । बिलतण्डुलसंज्ञितं तदा परिरम्भ कथयन्ति सूरयः ॥ ’ इति ॥
परस्परं ललाटाक्षिक पोलवबहद्वाह्लादीनामवयवानां घट्टने- नालिङ्गनं लालाटिकमित्युच्यते । तदपि तत्रैव - ’ मिथो ललाटाक्षि- कपोलवक्त्र हृद्वाहुवल्लीर्मिथुनं घटेत् । रसातिरेकाद्यदि निस्तरंगं लालाटिकं तत्प्रवदन्ति सन्तः ॥ ’ इति ॥
भार्यया भतुः श्रोणीदेशपरिरम्भणं जाघनमित्युच्यते । तदपि तत्रैव – ’ जघनपरिसरस्थं श्रोणिदेशं स्वभर्तुर्निजभुज- लतिकाभ्यां गाढमालिङ्गन्य रागात् । लुलितवसनकेशा चुम्बनं यत्र कुर्यात्स्फुटमिह परिरम्भं जाघनं तं वदन्ति ॥ ’ इति ॥
सुन्दरकाण्डः
[[१३३]]
पराङ्मुखस्य भर्तुः पृष्ठप्रदेशं कुचाभ्यामाविद्धय आलि- ङ्गन्त्या नायिकाया भर्तृकृतं परावृत्ताभ्यां भुजाभ्यामालिङ्गनं वि- द्धकमित्युच्यते । तदपि तत्रैव - ’ स्थितं पतिं मीलितनेत्रयुग्मं पश्चात्प्रविद्धयेद्वनिता कुचाभ्याम् । गृह्णात्यसौ तामपि विद्धकाख्य- मालिङ्गनं तन्मुनिभिः प्रदिष्टम् ॥ ’ इति ॥
नायिकाया ऊरुद्रयस्य नाय को रुकृतपीडनमूरूपगूढ- मित्युच्यते । तदुक्तं तत्रैव - - ’ उद्दामकामोन्नमिताङ्गनाया ऊरुद्रयं स्वोरुयुगेन यत्र । आपीडयेत्कान्त उदीरितं तदूरूपगूढं परिरम्भणं हि ॥’ इति ॥
समानतल्पस्थिता नायिका स्त्राभिमुखं नायकं परस्परानै- कतापादनाय दृढमालिङ्गति यत्तन्नीरक्षीरमित्युच्यते । तदुक्तं चानङ्गरङ्गे- ‘अथैकतल्पे पतिसंमुखस्था कान्तं समालिङ्गति यत्र गाढम् । मिथः प्रवेशं कुरुतो निजाङ्गैः स्यात्सीरनीरं परिरम्भणं हि ॥ ’ इति ॥
ऋजुतया स्थितस्य पत्युर्नायिकया संवेष्टयालिङ्गनं वल्लरी-
वेष्टितमित्युच्यते । [तदपि ] तत्रैव-
‘वल्लीव वृक्षं सरलाङ्गयष्टिं पतिं
समालिङ्गति यत्र कान्ता । चुम्बेत रागात्कृतमन्दसीका प्रोक्तं
बुधैर्वल्लरिवेष्टितं तत् ॥’ इति ॥
उदितेष्वपि सुव्यक्तं न तासां योषितां तदा । विवेकः शक्य आधातुं भूषणाङ्गाम्बरस्रजाम् ॥ युद्धकामेन ताः सर्वा रावणेन हृताः स्त्रियः । समदा मदनेनैव मोहिताः काचिदागताः ॥
!१३४
धर्माकूते
न तत्र काश्चित्प्रमदाः प्रसा
वीर्योपपन्नेन गुणेन लब्धाः । न चान्यका मापि न चान्यपूर्वा
विना वराही जनकात्मजां ताम् ॥
न चाकुलीना न च हीनरूपा
नादक्षिणा नानुपचारयुक्ता । भार्याऽभवत्तस्य न हीनसत्वा
न चापि कान्तस्य न कामनीया ॥
बभूव बुद्धिस्तु हरीश्वरस्य
यदीदृशी राघवधर्मपत्नी । इमा यथा राक्षसराजभार्याः
सुजातमस्येति हि साधुबुद्धेः ॥
पुनश्च सोऽचिन्तयदार्तरूपो
ध्रुवं विशिष्टा गुणतो हि सीता । अथायमस्यां कृतवान्महात्मा लङ्केश्वरः कष्टमनार्यकर्म ॥
इति नवमः सर्गः ।
अथ दशमः सर्गः ।
दशमे - तत्र सीता मनवेक्षमाणो हनुमान हाट कस्फटिक निर्मल वैडूर्यादि विविध मणिगणकिरणोत्कर देदीप्यमाने समुपस्थित.
सुन्दरकाण्डः
[[१३५]]
कुमुदबान्धवबन्धुदिव्यश्वेतातपत्रे उभयपार्श्वसमवस्थितबृन्दारकसु- न्दरीकरपल्लवविलसच्चामरद्वयसंवीज्यमाने विलसदशोककुसुमदाम- संवीते दशाङ्गगुग्गुलु कालाग रुमुखगन्धबन्धुरधूपसंचारे मृगमदघन- सारसौरभ निर्भरपाटीरद्रवपूरितमणिचषक परम्परा पर्यन्ते प्रफुल्लम- ल्लिकामाधवी कुसुमपरिकल्पितकोमलास्तरणे शयने शयानम्–
लोहिताक्षं महाबाहुं महारजतवाससम् । लोहितेनानुलिप्ताङ्ग चन्दनेन सुगन्धिना ॥ क्रीडित्वोपरतं रात्रौ वराभरणभूषितम् । प्रियं राक्षसकन्यानां राक्षसानां सुखावहम् ॥
आसाद्य परमोद्विशः सोऽपासर्पत भीतवन ।
अनेन राज्ञां तेज इतराभिभावकं भवतीति सूचितम् । तथा च कालिदासः - ’ द्वारे नियुक्तपुरुषानुमतप्रवेशः सिंहा- सनान्तिकचरेण सहोपसर्पन् । तेजोभिरस्य विनिवर्तितदृष्टिपातै- वक्याहते पुनरिव प्रतिवारितोऽस्मि ॥ ’ इति ॥
राजधर्मेऽपि – यस्मादेषां सुरेन्द्राणां सम्भवत्यंशको नृपः । तस्मादभिभवत्येष सर्वभूतानि तेजसा । तपत्यादित्यव- त्प्रेष्ठश्चक्षूंषि च मनांसि च । न चैनं भुवि शक्नोति कश्चिदप्य- भिवीक्षितुम् ॥ ’ इति ॥
ततो वेदिकान्तरमास्थाय तदीयविक्रमसंचितां भूतिम्, ऐरावतविषाणाग्रैरापीडितकृतव्रणौ । वज्रोल्लिखितपीनांसौ विष्णुचऋपरिक्षतौ ॥
[[१३६]]
धर्माकूते
संहतौः परिघाकारौ वृत्तौ करिकरोपमौ । यक्षपन्नगगन्धर्वदेवदानवराविणौ ॥
भुजौ चालोक्य विस्मितमानसस्तद्गृहमुखान्निष्क्रम्य तत्र- मदव्यायामखिन्नास्ता राक्षसेन्द्रस्य योषितः । तेषु तेष्ववकाशेषु प्रसृतास्तनुमध्यमाः ॥
अहारैस्तथैवान्या कोमलैर्नृत्तशालिनी ।
विन्यस्तशुभसर्वाङ्गी प्रसुप्ता वरवर्णिनी ॥
काचिद्वीणां परिष्वज्य प्रसुप्ता सम्प्रकाशते । महानदीप्रकीर्णेव नलिनी पोतमाश्रिता ॥
अन्या कक्षगतेनैव मड्डुकेनासितेक्षणा । प्रसुप्ता भामिनी भाति बालपुत्रैव वत्सला ॥ पटहं चारुसर्वाङ्गी पीड्य शेते शुभस्तनी । चिरस्य रमणं लब्ध्वा परिष्वज्येव भामिनी ॥
काचिद्वंशं परिष्वज्य सुप्ता कमललोचना । रहः प्रियतमं गृह्य सकामेव च कामिनी ॥
विपञ्च परिगृह्यान्या नियता नृत्तशालिनी । निद्रावशमनुप्राप्ता सहकान्तेव भामिनी ॥
अन्या कनकसङ्काशैर्मृदुपनैिर्मनोरमैः । मृदङ्गं परिपीडया प्रसुप्ता मन्चलोचना ॥
सुन्दरकाण्डः
भुजपार्श्वान्तरस्थेन कक्षगेन कृशोदरी । पणवेन सहानिन्द्या सुप्ता मदकृतश्रमा ॥ डिण्डिमं परिगृह्यान्या तथैवासक्तडिण्डिमा । प्रसुप्ता तरुणं वत्समुपगूह्येव भामिनी ॥
काचिदाडम्बरं नारी भुजसंयोगपीडितम् । कृत्वा कमलपत्राक्षी प्रसुप्ता मदमोहिता ॥ कलशीमपविध्यान्या प्रसुप्ता भाति भामिनी । वसन्ते पुष्पशबला मालेव परिमार्जिता ॥ पाणिभ्यां च कुचौ काचित्सुवर्णकलशोपमः । उपगूह्याबला सुप्ता निद्राबलपराजिता ॥ अन्या कमलपत्राक्षी पूर्णेन्दुसदृशानना । अन्यामालिङ्गय सुश्रोण प्रसुप्ता मदविह्वला ॥
आतोद्यानि विचित्राणि परिष्वज्यापराः स्त्रियः । निपीड्य च कुचैः सुप्ताः कामिन्यः कामुकानिव ॥ तासामेकान्तविन्यस्ते शयानां शयने शुभे । ददर्श रूपसम्पन्नामपरां स कपिः स्त्रियम् ॥
मुक्तामणिसमायुक्तैर्भूषणैः सुविभूषिताम् । विभूषयन्तीमिव तत्स्वश्रिया भवनोतमम् ॥ गौरी कनकवर्णाभामिष्टामन्तःपुरेश्वरीम् । कपिर्मन्दोदरीं तत्र शयानां चारुरूपिर्णीम् ॥
D. 18
[[१३०]]
ઢ
धर्माकूते
स तां दृष्ट्ा महाबाहुभूषितां मारुतात्मजः । तर्कयामास सीतेति रूपयौवनसंपदा ॥
हर्षेण महता युक्तो ननन्द हरियूथपः । आस्फोटयामास चुचुम्ब पुच्छं
ननन्द चिक्रीड जगौ जमाम । स्तम्भान रोहनिपपात भूमौ
!
निदर्शयन् स्वां प्रकृतिं कपीनाम् ॥
इति दशमः सर्गः ।
अथ एकादशः सर्गः ॥
एकादशे - ततो हनूमान् परित्यज्य तादर्शी बुद्धिम् -
न रामेण वियुक्ता सा स्वप्तुमर्हति भामिनी । न भोक्तुं नाप्यलङ्कर्तुं न पानमुपसेवितुम् ॥ नान्यं वरमुपस्थातुं सुराणामपि चेश्वरम् । न हि समसमः कविद्विद्यते त्रिदशेष्वपि ॥
अन्येयमिति निश्चित्य पानभूमौ चचार सः ।
ततस्तत्रत्वमयूरकुक्कुटवराहवाणसहरिणशल्यक चकोर -
मांसानि, उच्चावचानि पेयानि विविधानि भक्ष्याणि, शर्करासव-
माध्वीकपुष्पास फळासवान, विकचकुसुमवासितानि नलानि,
सुन्दरकाण्डः
[[१३९]]
अर्धभवितानि पक्कानि फलानि च पश्यन् मदपारवश्याच परस्पर- माश्लिष्य सुप्तानां स्तोकविस्त्रस्तवस्त्राभरणानां सुरभिवन्दनानुलिप्त- कुचकलशानां नारीणां मुखपङ्कजान्यप्यवलोकयन्न-
जगाम महतीं चिन्तां धर्मसाध्वसशङ्कया । परदारावरोधस्य प्रसुप्तस्य निरीक्षणम् ॥ इदं खलु ममात्यर्थं धर्मलोपं करिष्यति । न हि मे परदाराणां दृष्टिर्विषयवर्तिनी ॥ अयं चात्र मया दृष्टः परदारपरिग्रहः ।
अनेन परदारावलोकनं धर्मलोपकरमित्युक्तम् । तथा च प्राचीनाः ’ उदर्कफलमिच्छद्भिः सद्भिर्नासौ विलोक्यते । चतुर्थीचन्द्रलेखेव परस्त्री फालपट्टिका ॥ ’ इति ॥
इति चिन्तयतो धर्मैकतानमानसस्य आञ्जनेयस्य कार्यनि- वयदर्शिनी पुनश्चिन्ता समजायत -
कामं दृष्टा मया सर्वा विश्वस्ता रावणस्त्रियः । न हि मे मनसः किञ्चिद्वैकृत्यमुपपद्यते ॥
अनेन उपभोग्यत्वबुद्धया परस्त्र्यवलोकनमेव दोषाधाय- क्रमित्युक्तम् । तथा च गौतमः - ‘स्त्रीप्रेक्षणालम्भने मैथुन- शायाम’ इति । वर्जयेदिति शेषः । तदिदानीं सीतां प्रमदासु शुद्धया बुद्धया मार्गमाणेन मया युक्ततरमेव कृतमिति तर्कयामि ॥
मनो हि हेतुः सर्वेषामिन्द्रियाणां प्रवर्तने । शुभाशुभास्ववस्थासु तच्च मे सुव्यवस्थितम् ॥
[[૪૦]]
धर्माकूते
अनेन सर्वेन्द्रियाणां मन एव प्रेरकमित्युक्तम । तथा च काम के ‘विषयामिषलोभेन मनः प्रेरयतीन्द्रियम् । तन्नि- रुन्ध्या प्रयत्नेन जिते तस्मिन् जितेन्द्रियः ॥’ इति । ज्ञानवासिष्ठेऽपि-
[[6]]
मनः कृतं कृतं राम न शरीरकृतं कृतम् । येनैवालिङ्गयते कान्ता तेनैवाजयते सुता ॥ ’ इति ॥
यस्य सत्वस्य या योनिस्तस्यां तत्परिमार्ग्यते । न शक्यं प्रमदा नष्टा मृगीषु परिमार्गितम् ॥ इत्यभिधाय तामपश्यन्नेव ततोऽपक्रम्यान्यत्र विचेतुं
प्राक्रमन ॥
इति एकादशः सर्गः ।
अथ द्वादशः सर्गः ॥
द्वादशे — अपक्रम्य तस्माद्देशालतागृह चित्रगृहनिशागृहेषु सौतामपश्यन् पुनरेवं चिन्तयामास । नूनमियं शीलरक्षणतत्परा मैथिली निहताशेन रावणेन निहता भवेत् । यतः सुनिपुणं विचिन्वतोऽपि मम दर्शनपथं नावतरति । अथवा, अतिविकृत- निशाचरीदर्शनजनितभयेन विनष्टा भवेत् । अहमिह सर्वथा विफलपरिश्रमोऽस्मि । तदिदानीमनवलोक्य जनकतनयाम्, अन- बाप्य च पौरुषम्, अङ्गदजाम्बवत्प्रमुखवली मुखयूथपमुखावलो - कनात्सुतीक्ष्णकोपस्य सुग्रीवस्य समीपगमनाच्चातिक्रान्तकालस्य मम वरं प्रायोपवेशनम् । अथवावशिष्टप्रदेशानुत्साहमवलम्ब्य विचिनोमि ॥
सुन्दरकाण्डः
अनिर्वेदः श्रियो मूलमनिर्वेदः परं सुखम् । अनिर्वेदो हि सततं सर्वार्थेषु प्रवर्तकः ॥
इति द्वादशः सर्गः ।
अथ त्रयोदशः सर्गः ॥
/
१४.१
।
त्रयोदशे – ततो हनुमानपनुद्य विषादम, अवरुह्य विमा- नाद्भूयोऽपि लङ्कानिलयानखिलानालयानवलोकयन् सीतामनव- लोक्य पुनश्चिन्तां ततान । सम्पातिवचनादुल्लङ्घय जलधिमुपग- तेन सर्वशः सुनिपुणं विचिन्वता क्वचिदपि नालोक्यते सीता । अतो मन्ये सत्वरमुदन्वदुल्लङ्घनमाचरतो रावणस्याङ्कतो मध्ये समुद्रं निपतिता । अथवा, निरालम्बेऽम्बरे निशाचरेण नीयमानया तत्कृत- भुजनिपीडनमसहमानया तथा जीवितं परित्यक्तं भवेत् । तदधुना कथमिममुदन्तं रघुनन्दनाय निवेदयामि ॥
निवेद्यमाने दोषः स्याद्दोषः स्यादनिवेदने
कथं नु खलु कर्तव्यं विषमं प्रतिभाति मे ॥
亨
अत्र निवेदने दोषः समनन्तरं वक्ष्यमाणः सर्वविनाशरूपः, स्वामिकार्यस्य वृत्तस्यानिवेदने पापं भवतीति सूचितम् । तथा चानुशासनिके ’ कृत्वानाचक्षतः कर्म कर्म यच त्वया कृतम् । (?) तेनैव हि भवेयुस्ते लोकाः पापकृतो यथा ॥ ’ इति ॥
कथं वा व्यर्थीकृतार्णवोल्लङ्घनश्रमस्य पुनः प्रतिनिवृत्तस्य
t
मम मुखादिमं वृत्तमाकर्ण्य सुकुमारौ राजकुमारौ जीवितं
[[45]]
न
[[१४२]]
धर्माकूते
हास्यतः । तदाकर्ण्य भरतशत्रुघ्न सुमित्रा कौसल्यादयो नागरिकाः सुग्रीवप्रमुखाश्च वानरास्तारारुमादिमा वानरनायिका ॥
कुमारोऽप्यङ्गदः क्रम्माद्धारयिष्यति जीवितम् । भर्तृजेन तु दुःखेन ह्यभिभूता वनौकसः । शिरांस्यभिहनिष्यन्ति तलैर्मुष्टिभिरेव च ॥
सान्त्वेनानुप्रदानेन मानेन च यशखिना । लालिताः कपिराजेन प्राणांस्त्यक्ष्यन्ति वानराः ॥
अनेन प्रभुणा पालितैः सेवकैः स्वाम्यर्थे प्राणत्यागपर्यन्तं यतितव्यमिति सूचितम् । तथा च मन्त्रवर्णः - ’ क स्या वो मरुतः स्वधासीत् । यन्मामेकः समधत्ताहि हत्ये ।’ इति । अस्यार्थः - वः युष्मभ्यं दत्ता स्या सा स्वधा अन्नं कासीत् ।
मात्मामेकं अहित्ये वृत्रवधार्थे सङ्ग्रामे समधत्त सङ्घ- दितवन्त इति । अत्र तात्पर्यमत्या उक्तार्थो बोध्यः । वनपर्वण्यपि - ‘अवश्यं राजपिण्डस्तैर्निवेश्य इति मे मतिः । यस्मात्त्यक्ष्यन्ति सङ्ग्रामे प्राणानपि सुदुस्त्यजान् ॥ ’ इति । अतः प्रतिनिवृत्ते मयि काकु अथवा नरकुलनाशो निस्संशयं भविता । सोऽहमिहैव परिमितकन्दमूलफलाहारः प्राणान् संधार्य सुचिरं तिष्ठामि ॥
विनाशे बहवो दोषा जीवन भद्राणि पश्यति । " तस्मात्प्राणान्धरिष्यामि ध्रुवो जीवति संगमः ॥
।
अत्र बुद्धिपूर्वं प्राणत्यागे प्रत्यवायः । जीवतञ्च श्रेयो भवतीत्युक्तम् । तथा चादिपवैणि और्वे – ‘आत्महा च पुमां- स्तात न लोकान्लभेते शुभान् । ततोऽस्माभिः समीक्ष्यैव नात्म-
दरकाण्डः
[[१४३]]
नात्मा निपातितः ॥ ’ इति । जीवतः श्रेयो भवति इत्येतदाप-
। द्धर्मे मार्जारं प्रति मूषिकः — ‘द्रव्याणि सन्ततिश्चैव सर्व भवति जीवतः । ’ इति । तत्रैव विश्वामित्रेोपाख्याने – ’ सर्वोपायैरु- पायज्ञो दीनमात्मानमुद्धरेत् । एतां बुद्धिं समास्थाय जीवितव्यं सदा भवेत् ॥ ’ इति ॥
इति दुरन्ताचिन्तार्णवावगाहनेन व्याकुलमतिर्मारुतिः सक- लश्रमापनोदनचतुरायामशोकवनिकायां निर्विघ्नं सीतां विचेतुमिष्ट- देवतानमस्कारमकरोत्
नमोsस्तु रामाय सलक्ष्मणाय
देव्यै च तस्यै जनकात्मजायै ।
नमोऽस्तु रुद्रेन्द्रयमानिलेभ्यो
नमोऽस्तु चन्द्रार्कमरुद्गणेभ्यः ॥
ब्रह्मा स्वयम्भूर्भगवान्देवाचैव दिशन्तु मे । सिद्धिमशिश्च वायुश्च पुरुहूतश्व वज्रधृक् ॥ वरुणः पाशहस्तव सोमादित्यौ तथैव च । अश्विनौ च महात्मानौ मरुतः शर्व एव च ॥- सिद्धि सर्वाणि भूतानि भूतानां चैव यः प्रभुः । दास्यन्ति मम ये चान्ये दृष्टाः पथि गोक्सः ॥
इति त्रयोदशः सर्गः ।अथ चतुर्दशः सर्गः ॥
चतुर्दशे —– इत्यभिसन्धाय मुहूर्तमभीष्टदेवतां सीतां च मनसा संस्मरन्सकलजीवलोक हृदयानन्दकरेण वसन्तसमयेन विजृम्भमाणतरुणारुणप्रवालकुसुमप्रकरैरुन्मदकोकिलकुलवा चालितै- श्चम्पकपरागपुञ्जपिञ्जरितप्रान्तैः पादपैरुपशोभिताम्, अशोक- चम्पकसालोद्दालक चूत नागपुन्नागैश्व समावृतां निष्टप्तकनकमयतरुनि- करप्रभाप्रकाशिततया समुदयदरुणकिरणारुणितामिव शोभमानां विहङ्गकुरङ्गमृग सङ्घसमाकुलतया विचित्रितामिव संलक्ष्यमाणां तामनुप्राविशत् । स्वानुप्रवेशसंक्षुभित सुप्तोत्थितशुकपिकादिखगोत्पत- नसमयसमाहततरुशिखरविसृत्वरविकच कुसुम निरन्तरशरीरम दृष्ट्वा सर्वाणि भूतानि वसन्त इति मेनिरे ।
तेन च पवनसमानवेगेन कम्पिताः-
निर्वृतपत्रशिखराः शीर्णपुष्पफला दुमाः । निक्षिप्तवस्त्राभरणा धूर्ता इव पराजिताः ॥
अनेन अक्षतासक्तस्य सर्वस्त्रापहारो भवति इति सूचितम् । अत एव महात्मनोऽपि धर्मपुत्रस्य सर्वैश्वर्य विनाशः । सभापर्वणि यचैषां द्रविणं किंचिद्या चैषा ये च पाण्डवाः । सौबलेन ह तत्सर्वं धर्मेण विजितं वसु ॥ विजितं वसु ॥
पाण्डवानां च वासांसि द्रौपद्याश्चाप्युपाहर । तच्छ्रुत्वा पाण्डवास्सर्वे स्वानि
बासांसि भारत । अवकीर्योत्तरीयाणि सभायां समुपाविशन् ॥ इवि ॥
सुन्दरकाण्डः
[[१४]]
वनपर्वण्यपि — ‘ततस्तु याते वार्ष्णेये पुण्यश्लोकस्य दीव्यतः । पुष्करेण हृतं राज्यं यच्चान्यद्वसु किंचन । शिष्टा ते दमयन्त्येका सर्वमन्यज्जितं मया । उत्सृज्य सर्वगात्रेभ्यो भूषणानि महायशाः ॥ एकवासा ह्यसंवीतः सुहृच्छोकविवर्धनः । निश्चक्राम ततो राजा त्यक्त्वा सुविपुलां श्रियम् ॥ ’ इति ॥
।
सभापर्वण्यपि धर्मपुत्रं प्रति शकुनिः - ’ गवावं बहुधेनू- कमपर्यन्तमजाविकम्। गजाः कोशो हिरण्यं च दासीदासाश्च[संच] सर्वशः ॥ एष नो ग्लह एवैको वनवासाय पाण्डवाः । यूयं वयं वा विजिता वसेम वनमाश्रिताः ॥ त्रयोदशं च वै वर्षमज्ञाताः स्वजनैस्तथा । अनेन व्यवसायेन दीव्याम पुरुषर्षभ ॥ प्रतिजग्राह तं पार्थः ग्लहं जग्राह सौबलः । जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरम- भाषत ॥ अजिनान्युत्तरीयाणि जगृहुश्च यथाक्रमम् । अजिनैः संष्टतान् दृष्ट्वा हृतराज्यानरिन्दमान् । प्रस्थितान्वनवासाय ततो दुःशासनोऽब्रवीत् ॥ ’ इति ॥
निर्धूतकेशी युवतिर्यथा मृदितवर्णिका । निष्पीतशुभदन्तोष्ठी नखैर्दन्तैश्च विक्षता ॥
तथा लांगूलहस्तैश्च चरणाभ्यां च मर्दिता । बभूवाशोकवनिका प्रभग्नवरपादपा ॥
अत्र हनूमत्संचरणेन मर्दिताया अशोकवनिकामा वर्णनार्थतया दृष्टान्तत्वेनोपात्ताया उपभुक्तनायिकाया लुलित- केशत्वादिप्रतिपादनादुपभोगसमये नायिकानायकयोः परस्परा-
. 19
[[१४६]]
धर्माकूते
नुराग सिद्धये केशग्रहणालिङ्गनचुम्बननखक्षतदन्तक्षतादिकं कर्तव्य- मिति सूचितम् ॥
तत्र केशग्रहणमुक्तमनङ्गरङ्गे– ‘स्निग्धा घनाः कुंचित- नीलवर्णाः केशाः प्रशस्तास्तरुणीजनानाम् । रागप्रवृद्धयै विधिनैव मन्दं ग्राह्या नरेश्चुम्बनदानकाले ॥ ’ इति । केशग्रहणविधिश्व चतुर्विधः, समहस्तकरताङ्गवज्रक भुजङ्गवल्लिकाका मावतंसभेदात । तत्र नायिका चुम्बनार्थं कराभ्यां नायककृतं चिकुरग्रहणं समहस्तकम् । तदेव एकहस्तेन कृतं रताङ्गवकमित्युच्यते । तथा चानङ्गरङ्गे- " चिकुरान्परिकृष्य चुम्बते करयुग्मेन पतिः प्रियां यदि । समहस्त- कमित्यथैकतो यदि हस्तेन रताङ्गवज्रकम ॥’ इति । रतिसमये संवेष्टय केशग्रहणं भुजङ्गवल्लिके त्युच्यते । तदप्यनङ्गरङ्गे– ’ परिवेष्टथ करेण कुन्तलान्मदनार्तो यदि धारयेत्प्रियाम् । रतिकेलिकलापको- विदाः कथयन्तीह भुजङ्गवल्लिकाम् ॥ ’ इति । रतिप्रारम्भे परस्पर- चुम्बनाय परस्परालकग्रहणं कामावतंस इत्युच्यते । तथा चानङ्गरङ्गे– ‘कर्णप्रदेशस्थकचान्निगृह्य परस्परं चुम्बति यत्र नारी । पतिश्च रागात्सुरतावतारे कामावर्तसंस्म कचग्रहः स्यात् ॥’ इति ॥
।
रत्यर्थतया परिरम्भानन्तर कर्तव्यचुम्बनप्रदेशानाह अन- जरने- ‘अधरांक्षिक पोलमस्तकं वदनान्तः स्तनयुग्मकन्धरम् । विहितानि पदानि पण्डितैः परिरम्भादनु चुम्बनस्य हि ॥’ इति ॥
तच्च चुम्बन नवविधम्– निमितम्, स्फुरितम्, घण्टिकम्, तिर्यकू, उत्तरोष्ठम्, पीडितम्, अनुवक्त्रम्, संपुटम्, प्रतिबोधम्,
·
सुन्दरकाण्डः
[[१४७]]
।
समोष्ठं चेति । तत्र कोपाच्चुम्बनमनङ्गीकुर्वत्याः कान्ताया बलात्कृतं चुम्बनं निमितमित्युच्यते । तथा चानङ्गर- ’ नारीमुखान्ते वदनं स्वकीयं समानयेद्यत्र बलेन कान्तः । सा नैव चुम्बेदति कोपयुक्ता स्याच्चुम्बनं तन्निमिताभिधानम् ॥ ’ इति । कान्तपरिचुम्बिताघरा नायिका कान्तस्य मुखे स्वमुखं निवेशयति, स्वयं न चुम्बति, तत्स्फुरितमित्युच्यते । तदृपि तत्रैव - ’ दयितस्य निवेश्य वक्त्रके निजवक्त्रं परिचुम्बिताधरम् । न पिबेदबला तदा- ननं स्फुरिताख्यं परिचुम्बनं तदा ॥ ’ इति । यत्र कान्ता स्वकर- पल्लवेन दयितलोचनयुगलमाच्छाद्य स्वजिह्वां कान्तानने प्रवेश्य चुम्बति, तत् घण्टिकमित्युच्यते । तदपि तत्रैव - ‘करेण कान्तस्य निमील्य नेवे जिह्वां मुखान्तर्विनिधाय यत्र । चुम्बेद्विलोला तरलायताक्षी तद्बण्टिकाख्यं कवयो वदन्ति ॥’ इति । पञ्चादवस्थितो नायकः कान्ताचुबुक करेण परिगृह्य साचीकृतवदनो यत्र चुम्बति, तत्तिर्यगित्युच्यते । तदपि तत्रैव–’ करेण कान्ताचुबुकं गृहीत्वा दशेत्पतिः पश्चिमभागवर्ती । प्रियाधरं यत्र तु तिर्यगाख्यं प्रोक्तं कवीन्द्रैः खलु चुम्बनं तत् ॥’ इति । यत्र कान्ता मदनान्य कान्तस्याधरं चुम्बति, तदानीं कान्तकृततदीयोत्तरोष्ठचुम्बनं उत्तरो- ष्ठमित्युच्यते । तदपि तत्रैव- ‘दन्तैर्गृहीत्वा मदनार्तिलोलाधरं विचुम्ब्याशु दशेत्स्वभर्तुः । कान्तस्तदीयं कथितं मुनीन्द्रैरित्युत्तरोष्ठं परिचुम्बनं हि ॥ ’ इति । कान्ता यत्व कान्तस्याधरं संपुटितकराङ्ग- लीभिर्गृहीत्वा चुम्बति, तत्पीडितमित्युच्यते । तदपि तत्रैव- ‘आदाय दन्तच्छद माशु पत्युः कराङ्गुलीसंपुटफेन नारी । जिह्वाप्रदेशेन धयेदशेच्च तच्चुम्बनं पीडितसंज्ञितं स्यात् ॥ ’ इति । पुटिताधरेण कान्तेन चुम्बिताघरा कान्ता स्वाधर संपुटेन तमपि
F
[[१४८]]
धर्माकूते
[[1]]
यत्र चुम्बति, तदनुवक्त्रम्, संपुटम् केलिजिह्वाननजं चोच्यते तथ तलैब - ‘प्रियाधरं स्वाधरसंपुटेन पिबेत्पतिः सापि तथैव भर्तुः । तत्संपुटाख्यं त्वनुवक्त्रसंज्ञं स्यात्केलिजिह्वाननजं तदेव ॥’ इति । चिरं सम्प्राप्तनिद्रां कान्तां प्रतिबोधयितुं गतः कान्तो यव चिरं चुम्बति तत्प्रतिबोधमित्युच्यते । तच्च तत्रैव – ‘सम्प्राप्तनिद्रां रहसि स्वकान्तां चिरं गतश्चुम्बति यत्र भर्ता । प्रोक्तं कवीन्द्रैः प्रतिबोधसंज्ञं तच्चुम्बनं सर्वरसातिरेकम् ॥’ इति । कान्तस्य ओष्ठयोर्जिह्वायां च स्वकीयोष्ठौ जिह्वां च निवेश्य यत्र चुम्बति तत्समोष्टमित्युच्यते । तच तत्रैव - ‘अधरोष्ठयुगेन कामिनी पतिव- स्त्रोष्ठयुगं स्वजिह्वया । परिपीड्य विचुम्ब्य नृत्यती कथितं तद्धि समोष्ठसंज्ञितम् ॥ ’ इति ॥
[[५]]
कामिनीनामतिसौख्यावहं नखक्षतं सुरतसमये कर्तव्य- मित्युक्तमनङ्गरङ्गे – ‘नखं प्रयुक्तं प्रणयाद्रसज्ञैर्यदेतदेवास्ति मनो- भवस्य । सर्वस्वमन्यत्तु सुखस्य हेतुर्नातोऽस्ति किंचिद्वरकामिनी- नाम ॥ ’ इति ॥
तश्च सप्तविधम् — क्षुरितम्, अर्धचन्द्रम्, मण्डलकम्, तरु- णम्, मयूरपादम, शशपादम् उत्पलपत्रं चेति । तत्र गण्डकुचा- न्तरेषु संपूर्णनखविलेखनं क्षुरितमित्युच्यते । तथा चानङ्गरङ्गे- ‘अव्यक्तरेखं कृतरोमहर्ष समर्पितं गण्डकुचान्तरेषु । यत्कर्म संपूर्णनखप्रभूतं विज्ञास्तदेव क्षुरितं वदन्ति ॥ ’ इति । श्रवाकुचे मक्रनखक्षतं अर्धचन्द्रम् । पुनस्तदभिमुखप्रयुक्तं मण्डलकमित्युच्यते । तथा च तत्रैव - ’ प्रीवाकुचे वक्रनखप्रहारो दत्तोऽर्धचन्द्राख्य
सुन्दरकाण्डः
[[१४९]]
उदीरितोऽसौ । यद्येतदेवाभिमुखं प्रयुज्यात्तदा बुधा मण्डलकं वदन्ति ॥ ’ इति । मूर्धोरुगुह्यकुचदेशेषु द्वित्र्यंगुलादधिक परिमाणं रेखाद्वयं तरुणमित्युच्यते । तदपि तत्रैव– ’ द्वित्र्यङ्गुलादधिक एव नखप्रहारो मूर्धोरुगुह्य कुच देशसमर्पितो यः । रेखाद्वयं मदनकेलिकलाविदग्धाः प्राहुस्तदेव तरुणं हि नवत्र पाहम ॥’ इति । चूचुका अङ्गुष्टमाधाय अधः प्रदेशे सर्व नखैः कृतं क्षतं मयूरपादम । सर्वनखैः कुचाग्रे क्रियमाणं शाशमित्युच्यते । तथा चानङ्गरहे-
रेखा कृता सर्वनखैरथस्तादङ्गुष्ठमाधाय तु चूचुके या । मयूर- पादं किल तां वदन्ति शाशं तु तां सर्वनखैः कुचाये ॥ ’ इति । कुचगुह्यपृष्ठेषूत्पलपत्र कृतितया क्रियमाणं रेखात्रयं उत्पलपल - मित्युच्यते । तञ्च तत्रैव – ’ रेखात्रयं पृष्ठकुचेऽथ गुझे कृतं भवे- दुत्पलपत्रवद्यत् । अन्वर्थसंज्ञं प्रवदन्ति तद्धि भर्तुः [स्मतुं] प्रवासा- वसरे दिशन्ति ॥ ’ इति ॥
‘ग्रीवाकरोरुजच-
नखक्षतस्य देशकालावुक्तावनङ्गरङ्गे नस्तनष्पृष्ठकक्ष हृत्पार्श्वगण्डविषये नखराः खराः स्युः । माने नवीन सुरते विरहे प्रवासे द्रव्यक्षये च विरतौ च सदा प्रयोज्याः ॥’ इति । नखलक्षणमपि तत्रैव– ’ नीरस्यता निर्मलतोज्ज्वलत्वं वर्धिष्णुता च स्फुरितत्वमेव । अमार्दवं चेति गुणा नखानां बुधैः षडुक्ताः सुरतप्रसङ्गे ॥ ’ इति ॥
परस्परानुरागाय दन्तक्षतस्य स्थलविशेषे कर्तव्यतां दर्शयति स एव - " चुम्बप्रदेशेषु रदा विधेयाः पृष्ठाननान्तर्जघनानि हित्वा ।’ इति । क्षते प्रशस्तान्दन्तवाद स एव - ‘दन्ताः प्रशस्ता अतिखर्वरूक्षाः करालबाह्या मलिनाश्च निन्द्याः । ’ इति ॥
辛熱P
धर्माकूते
तपीडनादिकं
तच दन्तक्षतं सप्तविधम्- गूढकम्, उत्सूनकम्, प्रवाल- मणिः, [बिन्दुः ] तिलबिन्दुः, उन्मण्डनम, क्रोडचक्रं चेति । तत्र व्रणं विनैव लौहित्यमावापादकं दन्तक्षतं गूढकम् । गण्डाधरयोर्व्य- करेखं दन्तपीडनमुत्सून कमित्युच्यते । (तथा) चानङ्गरङ्गे- ‘अध- रस्थितरागमात्रकं रद [ लेख्यं ] रेखं किल गूढकं विदुः । रदनच्छद - गण्डपीडनादिदमुत्सून कमुच्यते बुधैः ॥’ इति । विनैव दन्तोष्ठसंयोगः प्रवाळ मणिरित्युच्यते । तथा चानङ्गरते- ‘दन्तोष्ठयोर्योगविशेषसाध्यः प्रवाळपूर्वी मणिरेवमुक्तः । अभ्यास- योगेन च दंपतिभ्यां संसाध्यते नान्यविनोदतस्तु ॥’ इति । ललाटाधरयो : कामिनीदन्तद्वयकृतं क्षतं बिन्दुः । सर्वदन्तैः कृतं तिलबिन्दुरित्युच्यते । तथा चानङ्गरङ्गे– ‘अधरे तिलके
। च कामिनीरदयुग्मेन विडम्बने [ विखण्डने ] कृते । रति [इति] बिन्दुरुदीरितोऽखिलैर्दशनैः स्यात्तिलबिन्दुनामकः ॥ ’ इति । कपो- वक्षोगलफालदेशेषु दशनाप्रलेख्यमुन्मण्डनमित्युच्यते । तथा
चानङ्गरङ्गे
’ कपोलव ओगलफालदेशे गण्डस्थले स्याद्दशना-
।
प्रलेख्यम् । उन्मण्डनं स्याद्धि तदङ्गनानामङ्गेषु शोभां लभते नितान्तम् ॥’ इति । भर्त्रा स्व प्रस्थानसमये स्वस्मृत्यर्थतया
वाशरीरे कृतम खर्व सान्द्रदशनक्षतं क्रोडचक्रभित्युच्यते । तदुक्तमनङ्गरङ्गे– ‘अखर्वसान्द्रा दशनावली या कान्ताशरीरे क्रियते स्वभ्रत्र । प्रस्थानकाले स्मृतिहेतु पश्चात्तत्क्रोड- चक्रं प्रवदन्ति तज्ज्ञाः ॥ इति । अत्यन्तमधुरशर्कराविकारे फाणिताभिधे कटुमरीचिचूर्णप्रक्षेपवत्, इतरकाले केशकरमपि नखदन्तक्षतादिकं रतिकाले प्रयुक्तं सुखकरमित्युक्तं श्रीहर्षेण-
,
JJ
सुन्दरकाण्डः
[[१५१]]
“अस्तभावमधिगच्छतोस्तयोः संमदेषु करजत्रणार्पणा । फाणितेंषु मरिचावचूर्णना सा स्फुटं कटुरपि स्पृहावहा ॥ ’ इति ॥
ततः कृत्रिमदीर्घिकाः सौवर्णवितर्दिवेदिकाः फलभर- नमितान्वृक्षविशेषांश्वावलोकयन्—
ददर्श हरिशार्दूलो रम्यं जगति पर्वतम् । ददर्श च नगात्तस्मान्नदीं निपतितां कपिः ॥
अङ्कादिव समुत्पत्य प्रियस्य पतितां प्रियाम् । जले निपतिताग्रैश्च पादपैरुपशोभिताम् ॥ वार्यमाणामिव क्रुद्धां प्रमदां प्रियबन्धुभिः । पुनरावृत्ततोयां च ददर्श स महाकपिः ॥
प्रसन्नामिव कान्तस्य कान्तां पुनरुपस्थिताम् ।
अत्र कोपेन नायकं परित्यज्य गच्छन्ती बन्धुकृतप्रसाद- नेन प्रसन्ना कलहान्तरितैव नायिका दृष्टान्तत्वेनोक्ता । तलक्षणं च प्रतापरुद्रीये - ‘कोपात्कान्तं पराणुद्य पश्चात्तापसमन्विता । कलहान्तरिता ज्ञेया सदा सुलभकोपना ॥ ’ इति ॥
सा च विविधा -स्वीया परकीया सामांन्या चेति । तत्र स्वीयापि त्रिविधा – मुग्धा, मध्यमा, प्रगल्भा, चेति
लक्षणमपि प्रतापरुद्रीये – ‘उदयद्यौवना मुग्धा लज्जा- विजितमन्मथा । लज्जामन्मथ मध्यस्था मध्यमोदितयौवना ।H स्मरमन्दीकृतव्रीडा प्रौढा संपूर्णयौवना । ’ इति । मुग्धायाः कलहान्तरितायाश्चेष्टा रसमञ्जर्याम् —— ‘अनुनयति पति न
[[१५२]]
धर्मांकृते
लज्जमाना कथयति नापि सखीजनाय किंचित । प्रसरति मलयानिलेन वोढा वहति परं तु चिराय शून्यमन्तः ॥ ’ इति । मध्यमायाः कलहान्तरितायाश्चेष्टा च — ‘विरमति कथनं विना न खेदः सति कथने समुपैति कापि लज्जा । इति कलहमधोमुखी सखीभ्यो लपितुमनालपितुं समाचकांक्ष ॥ इति । प्रगल्भायाः कलहान्तरितायाश्चेष्टापि - ‘अकरोः किमु नेत्रशोणिमानं किमकार्षीः करपल्लवावरोधम् । कलहं किमधाः क्रुधा रसज्ञे हितमर्थं न विदन्ति देवदुष्टाः ॥’ इति ॥
परकीया कलहान्तरिता यथा ’ भर्ता
"
यस्य कृते गुरुलघुरभूद्रोष्ठी कनिष्ठीकृता धैर्य कोशगृहं गतं सहचरी नीतिः कृता दूरतः । निर्मुक्ता तृणवत्त्रपा परिचिता स्रोतस्विनी विन्दुवत्स क्रोधादवधीरितो हतधिया मातर्बलीयान्विधिः ॥ इति ॥
।
सामान्या कलहान्तरिता यथा-
‘यत्केरुहलक्ष्म पाणिकमले भाग्यालये यद्गुरुर्न्यस्त(?) वा मम यल्ललाटफलके भाग्याक्षरं वेधसा । तत्सर्वं सखि यो यमर्थमकरी त्तस्मिन्प्रकोपः कृतो घियां धिङ्मम जीवितं धिगतनुं धिक् चेष्टितं धिग्वयः ॥ इति । समाधानप्रकारश्च रघुवंशे - ’ त्यजत मानमलं बत विग्रहेर्न पुनरेति गतं चतुरं वयः । परभृताभिरितीय निवेदिते स्मरमते रमते स्म वधूजनः ॥’ इति । रसतरंगिण्यामपि ‘ग्रामेऽस्मिन्मदनाधिकोज्ज्वलतनुर्वाग्मी वलभूषणोदारो मन्मथ- शास्त्रतन्त्रविभवज्ञानी स्थितः कः पुमान् । इत्येवं स्वसखी- जनेन कथनात्संबोधिता कामिनी तं पश्यामि कदेति तत्परवशा मार्गे पुनर्वर्तते ॥ ’ इति ॥
to
सुम्दरकाण्डः
[[१५३]]
अथ ससम्भ्रममितस्ततः परिभ्रमन्न भ्रंषविटपनिबिडि-
तगहनप्रपचां
मन्दमारुतान्दोलितस्कन्धावबद्धकाञ्चनकिङ्किणी-
शतसन्नादिततया अशोकत रुताडनरणितरमणीयतररमणीमणिमणि- नूपुर प्रकर सहस्रमुखरितामिव शोभमानां विकसन्मुकुल परिमलपुञ्जि- तालिजालझंकारसुभगामविरलकुसुमधूलिवालुकापुलिनधवलितधरा- तलां विकचकुसुमपुञ्जपातसूचितवनदेवतालताप्रें खोलनां विसृत्वर- प्रभापिञ्जरितप्रान्ततया काचनमहीमिव तत्प्रदेशान्कुर्वतीं काञ्चन काञ्चनमय शिशुपामवलोकयामास । आरुह्य च तामितस्ततो दत्तदृष्टिः पुनरप्येवं चिन्तां ततान पवनतनयः नूनं प्रियवियो- गमसहमाना जानकी मनोविनोदनाय चम्पकचन्दन[वकुल] वनभूषितामशोकवनिकां कारण्डवचक्रवाकसहस्रसमाकुलां विकच- कमलकुवलयामोदमेदुरितजलां नलिनीम्-
सन्ध्याकालमनाः श्यामा ध्रुवमेष्यति जानकी । नदी चैनां शिवजलां सन्ध्यार्थे वरवर्णिनी ॥
Traa सीता सन्ध्योपासनायागमिष्यतीत्युक्तम् ; तद्- सङ्गतम् । सन्ध्या तावदर्घ्यप्रदानगायत्रीज पादित्योपस्थानात्मिका । गायत्र्यादिसन्ध्यामन्वा अधीता एव कर्मणि विनियोक्तव्याः । अध्ययनं च उपनीतेन माणवकेन गुरुकुलवा सभिक्षाचरणादिनि- यमपूर्वकमेव कर्तव्यम् । उपनयनादिकं च ’ अष्टवर्ष ब्राह्मणमुपन- यीत’ ‘वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत’ इत्यादिशास्त्रात् पुंसामेवावगम्यते । सन्ध्योपासनादिकमपि, ’ सन्ध्योश्च बहिर्ग्रामादासनं वाग्यतश्व ’ ‘अनागतां तु ये पूर्वामनतीतां तु पश्चिमाम् । सन्ध्यां नोपासते विप्राः कथं ते ब्राह्मणाः स्मृताः ॥ ’ इत्यादिसन्ध्योपासनादिविधिषु,
D. 20१५४
’ उपनीय गुरुः शिष्यं शिक्षयेच्छौचमादितः । आचारमग्निकार्य च सन्ध्योपासनमेव च ॥ ’ इत्याचार्यकर्तृकशिक्षणविधिषु [च] पुल्लिङ्गनिर्देशेन पुंसामेवावगम्यते न तु स्त्रीणाम् । किं च ’ न स्त्रीशूद्रौ वेदमधीयाताम् ’ इति स्त्रीणामध्ययनं साक्षादेव प्रतिषिद्धम् । एवं च उपनयनाध्ययनसंध्योपासनरहितानां स्त्रीणामधिकाराभावेन सीतायाः कथं सन्ध्योपासनमुक्तमिति चेत्-न ।
"
पूर्वोदाहृतोपनयनसन्ध्योपासनमन्त्राध्ययनविधिभिः पुलि- ङ्गनिर्देशेन स्त्रीणां प्राप्त्यभावेऽपि युगभेदेन सन्ध्योपासनप्रापक- प्रमाणान्तरेण सन्ध्योपासनादेः प्राप्तिसम्भवात । तथा च यमः-
पुराकल्पेषु नारीणां मौजीबन्धनमिष्यते । अध्यापनं च वेदानां सावित्रीवचनं तथा ॥ पिता पितृव्यो भ्राता वा नैनामध्यापयेत्परः । स्वगृहे चैव कन्यायाः भैक्षचर्यं विधीयते ॥ वर्जयेदजिनं चीरं जटाधारणमेव च ॥’ इति ॥
[[7]]
-न केवलं स्त्रीणामध्ययनम् अपि तर्हि, अपूर्वमन्त्रद्रष्टृत्व- रूपं ऋषित्वमपि । [तश्च ] शाकलसंहितानुक्रमणिकापरिभाषायाम्- ’ अथर्षयः शतर्चिन आधे मण्डले ’ इत्यधिकृत्य, ‘गोधा घोषा विश्ववारा अपालोपनिषन्निषत् । ब्रह्मजाया जुहुर्नाम अगस्त्यस्य स्वस्रादितिः । इन्द्रार्णा चन्द्रमाता च सरमा रोमशोर्वशी ॥ लोपामुद्रा च नद्यश्च यमी नारी च शाश्वती । श्रीर्लाक्षा - सार्पराज्ञी वाक् श्रद्धा मेधा च दक्षिणा ॥ रात्री सूर्या व सावित्री
वादिन्य ईरिता ।’ इति गोधाभाषादीनां ब्रह्मवादिनीनां
सुन्दरकाण्डः
[[6]]
[[१५५]]
ऋषित्वेन परिगणनात् । ऋषित्वं च मन्त्रोच्चारयितृत्वमेवेति तत्रैक प्रतिपादितम् - ‘यस्य वाक्यं स ऋषिः । या तेनोच्यते सा देवता’ इवि । उदाहृतं च– अथ ऋग्वेदाम्नाये शाकल के सूक्तप्रतीक ऋक्सङ्ख्याऋषिदेव तच्छन्दांस्यनुक्रमिष्यामः ’ इत्युपक्रम्य सत्येन सप्तचत्वारिंशत्सावित्री सूर्यात्मदैवतं आनुष्टुभम् । पञ्चभिः सोममस्तौत्पराभिः स्वविवाहं सप्तदश्या देवान्परया सोमाक परया चन्द्रमसं परया नृणां विवाहं मन्त्रा आशीः- प्राया उदवैिति द्वाभ्यां देवगन्धर्वविश्वावसून तुष्टाव’ इत्यादि । अब सत्येनेति सूक्तप्रतीकम् । सप्तचत्वारिंशदिति ऋक्सङ्ख्या । सावित्रीति ऋषिः । सूर्यात्मदैवतमिति देवता । आनुष्टुभमिति छन्दः । तत्र च ऋषिः सावित्री पञ्चभिः सोमं पराभिः ऋग्भिः स्वविवाहम् इति अपूर्वतया स्वदृष्टैर्मन्त्रैः विभज्य सोमादीनां स्तुतिं कृतवतीति प्रतिपादनादपूर्व मन्त्रद्रत्वरूपं ऋषित्वमुक्तम् । न
प्रतिपादनादपूर्वमन्त्रद्रत्वरूपं
।
चैतत्स्त्रीणां मन्वानधिकारे सूर्यासावित्र्योर्युज्यते । तथा छन्दो- गानामार्षेय ब्राह्मणेऽपि – ‘इन्द्राण्याः साम इन्द्राण्याश्चैव साम ’ इति स्त्रिया इन्द्राण्याॠषित्वं प्रतिपादितम् । अत एव स्त्रीणां ब्रह्म- वादिनीनां ब्रह्मविद्याग्रहणोपदेशसंवादादिकं बृहदारण्यके अव- गम्यते - ’ अथ ह गार्गी वाचक्नवी पप्रच्छ’ इत्यादौ । न चैवं सति पूर्वोदाहृतोपनयनाध्ययनादिप्रतिषेधपर्यवसायिवचनानां का गतिरिति वाच्यम् । तेषां वचनानां सद्योवधूविषयत्वात् । तथाहि-
लियो द्विविधाः – ब्रह्मवादिन्या सद्योषध्वश्वेति । तत्र ब्रह्मवादिनीनामुपनयनवेदाध्ययनादिकमस्त्येव । सद्योवधूनां तु अध्ययनाद्यभावः । तथा च हारीतः – ‘द्विविधाः स्त्रियो
[[१५६]]
धर्माकूते
"
ब्रह्मवादिन्यः सद्योवध्वति । तत्र ब्रह्मवादिनीनामुपनयन- मग्नीन्धनं वेदाध्ययनं स्वगृहे च भिक्षाचर्येति । सद्योवधूना- भुपनते विवाहे कथंचिदुपनयनमात्रं कृत्वा विवाहः कार्यः इति । एतदभिप्रायेणैव याज्ञवल्क्यभार्याद्वैविध्यमुक्तं बृहदारण्यके- ‘अथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्वे भार्ये बभूवतुमैत्रेयी च कात्यायनी व । तयोर्ह मैत्रेयी ब्रह्मवादिनी बभूव । स्त्रीप्रक्षैव तर्हि कात्या- यनी । ’ इति ॥
सद्योवधूनामपि अध्ययननिषेधः न सर्वमन्त्राध्ययन- विषयः । किं तु कर्मानुपयुक्तमन्त्राध्ययनविषयः । अन्यथा ’ अथ जबनेन गार्हपत्यमुपसीदति सुप्रजसस्त्वा वयमिति निनीय मुखं विमृज्योत्तिष्ठति । पुष्टिमती पशुमती प्रजावती गृहमेधिनी भूयास- मिति उदकमुदुक्ष (न्तुदुक्ष ) न्ती वाचयति’ इत्यादिविधिबाधापत्तेः । अत एव तालवृन्तनिवासिना कर्मोपयुक्तमन्त्राध्ययनमुक्तम्– ‘प्रागग्न्याधेयात् कर्माङ्गमन्त्राध्ययनम्’ इति ॥
एतदप्यध्ययनमुपनयनसापे (क्षित) [क्ष ] मिति कृत्वैव उपनय- नस्थानापन्न विवाह इत्युक्तं मनुना – ’ वैवाहिको विधिः स्त्रीणामौपनायनिकः स्मृतः । ’ इति । हारीतस्त्वाह - ‘सद्योव- धूनामुपनते विवाहे कथंचिदुपनयनमात्रं कृत्वा विवाहः कार्यः ’ इति । अत्र कथंचिदित्यनेन विवाहप्राकालीनमुपनयनममन्त्रकमि- त्यवगम्यते । विवाहप्राक्कालीन संस्काराणाममन्त्रकत्वं
’
मनुराह
अमन्त्रका तु कार्येयं स्त्रीणामावृदशेषतः । संस्कारार्थ [थं शरीरस्य ] मशेषस्य यथाकालं यथाक्रमम् ॥ वैवाहिको विधिः स्त्रीणां संस्कारो
सुन्दरकाण्ड !
[[१५७]]
वैदिकः स्मृतः । पतिसेवा गुरौ वासो गृहार्थोऽग्निपरिक्रिया ॥ ’ इति । तथा च सद्योवधूनां स्वकर्तव्यकर्माङ्ग मन्त्राध्ययनमस्त्येव ॥
अत्र चैवं व्यवस्था- कलियुगे सद्योवध्व एव । इतरयुग- ये सद्योवध्वो ब्रह्मवादिन्यश्च, ‘पुराकल्पेषु’ इति यमवचनात् । तथा च त्रेतायुगवर्तिन्याः सीतायाः सन्ध्योपासनाद्यधिकारः सम्भवतीति महर्षिणा वाल्मीकिना प्रतिपादितं सन्ध्योपासना- दिकं युक्तमेवेति ॥
इति चतुर्दशः सर्गः ।
अथ पञ्चदशः सर्गः ।
पञ्चदशे - तत्र स्थितः पवनतनयः सन्तानकल्पलता- पादपैर्नन्दनवनश्रियमिषानुकुर्वन्तीं कोकिलकलहंसकारण्डवचक्रवा- कोपेताभिर्विकच काञ्चनमयोत्पलाभिः पद्मिनीभिरुपशोभितां मधु- करभरभुन्द्मगर्भ केसररज : कुसुमोपहाररमणीयविविधतरुलता काच- दुन्मदमयूर के कारवभीतभुजङ्गमुक्तसुरभिचन्दनवनां बकुलैला लवङ्ग- लवेलीलताकुसुमसौरभलोभविभ्रमदलिकुलमुखरितदिङ्मुखां कुसु- मितकर्णिकारपरिगतप्रान्ततया । उद्यदुर्के किरणगणैरिव प्रकाशितां विकचधवलकुसुमनिकर करम्बिततया सतारामिव नभःस्थलीमने- कवर्णकुसुमविचित्रतया स्फुरदुरुरत्ननिकरस्य जलनिधेः श्रिय- मिवादधानामशोकवनिकां परितो विचिन्वन्नविदूरे सहस्रस्तम्भ- मण्डपमतिधवलतया दर्पणमिव त्रैलोक्यलक्ष्म्याः स्फटिक भूमि-
電解池
धर्माकृते
गृहमिव वसुन्धरादेव्या । कैलासगिरिमिवा परमवतीर्णमूर्जितं प्रासा-
Treaserare ॥
ततो मलिनसंवीतां राक्षसीभिः समावृताम् । उपवासकृशां दीनां निःश्वसन्तीं पुनः पुनः ॥ ददर्श शुक्लपक्षादौ चन्द्रलेखामिवामलाम् । मन्दं प्रख्यायमानेन रूपेण रुचिरप्रभाम् ॥ पिनद्धां धूमजालेन शिखामिव विभावसोः । पीतेनैकेन संवीतां क्लिष्टनोत्तमवाससा ॥ सपङ्कामनलङ्कारां विपद्मामिव पद्मिनीम् । व्रीडितां दुःखसंतप्तां परिम्लानां तपस्विनीम् ॥ ग्रहेणाङ्गारकेणेव पीडितामिव रोहिणीम् । . अश्रुपूर्णमुखीं दीनां कृशामनशनेन च ॥ शोकध्यानपरां दीनां मित्यं दुःखपरायणाम् । प्रियं जनमपश्यन्तीं पश्यन्तीं राक्षसीगणम् । स्वगणेन मृर्गी हीनां श्वगणाभितामिव ॥ नीलनागाभया वेण्या जघनं गतयैकया। नीलया नीरदापाये वनराज्या महीमिष ॥ सुखा दुःखसंतप्तां व्यसनानामकोविदास् । तां समीक्ष्य विशालाक्षीमधिकं मलिनां कृशाम् ॥ तर्कयामास सीतेति कारणैरुपपादिभिः ।
सुन्दरकाण्ड)
पूर्णचन्द्राननां सुश्रूं चारुवृत्तपयोधराम ॥ कुर्वतीं प्रभया देवीं सर्वा वितिमिरा दिशः । तां नीलकेशीं बिम्बोष्ठीं सुमध्यां सुप्रतिष्ठितम् ॥
सीतां पद्मपलाशाक्षीं मन्मथस्य रतिं यथा । इष्टां सर्वस्य जगतः पूर्णचन्द्रप्रभामिव ॥
भूमौ सुतनुमासीनां नियतामिव तापसीम् । निःश्वासबहुला श्रीरुं सुजगेन्द्र वधूमिव ॥ शोकजालेन महता विततेन न राजतीम् । संसक्तां धूमजालेन शिखामिव विभावसोः ॥
तां स्मृतीमिव संदिग्धां ऋद्धिं निपतितामिव । विहतामिव च श्रद्धामाशां प्रतिहतामिव ॥
सोपसर्गों यथा सिद्धिं बुद्धिं सकलुषामिव । अभूतेनापवादेन कीर्तिं निपतितामिव ॥
रामोपरोधव्यथितां रक्षोहरणकर्शिताम् । अबलां मृगशाबाक्षीं वीक्षमाणां समन्ततः ॥
बाष्पाम्बुप्रतिपूर्णेन कृष्णवक्राक्षिपक्ष्मणा । वदनेनाप्रसन्नेन निःश्वसन्तीं पुनः पुनः !!
मलपङ्कधरां दीनां मण्डनाहममण्डिताम् । प्रभां नक्षत्रराजस्य कालमेघैरिवावृताम् ॥ .
滷執天
[[१६०]]
धर्माकृते
तस्य संदिदि बुद्धिर्मुहुः सीतां निरीक्ष्य तु । आम्नायानामयोगेन विद्यां प्रशिथिलामिव ॥
दुःखेन बुबुधे सीतां हनूमाननलङ्कृताम् 1 संस्कारेण यथा हीनां वाचमर्थान्तरं गताम् ॥
तां समीक्ष्य विशालाक्षीं राजपुत्रीमनिन्दिताम् । तर्कयामास सीतेति कारणैरुपपादिभिः ॥
अत्र ‘तां स्मृतीमिव संदिग्धाम’ इत्यनेन, पूर्वानुभूत- पदार्थ संस्कारोद्बोधकाभावे झटिति स्पष्टतरा स्मृतिर्न भवतीत्युक्तम् । तदुक्तं प्राचीनैः– ‘पुरा यत्र स्रोतः पुलिनमधुना तत्र सरितां विपर्यासं यातो घनावरलभावः क्षितिरुहाम् । बहोर्दृष्टं कालादपर- मिव मन्ये वनमिदं निवेशः शैलानां तदिदमिति बुद्धिं द्रढयति ॥’ इति । स्मृतिवाक्यमिवेति वा । अत एव पुरुषदोषवर्जितेन परमे- श्वरेण प्रणीतत्वादेव कात्स्न्यन वेदः प्रमाणम् । लौकिकं तु किंचिदेवेति । तथा स्मृतेः श्रुतिमूलकत्वालोभमूलक त्वादिनिर्णया- भावे स्मृतिवाक्यात नार्थसत्ता निश्चयरूपा जायत इत्युक्तम् ॥
‘ऋाद्धं निपतितामिव’ इत्यनेन, अनयादधर्माश्च महत्यपि ऋद्भिर्गच्छतीति सूचितम् । तथा चोद्योगे नहुषोपाख्याने ‘विमाने योजयित्वा च ऋषीन्नियममास्थितान् । तेनाभूद्धततेजाश्च निःश्रीकश्च महीपतिः ॥’ इति । कामन्दकेऽपि - ‘धर्माद्वैजवनो राजा चिराय बुभुजे भुवम्। अधर्मदेव नहुषः प्रतिपेदे रसातलम् ॥ ’ इति । उद्योगेऽपि – ’ न भेतव्यं त्वया देवि नहुषाद्दुष्टचेतसः । न ह्येष
सुन्दरकाण्डः
[[१६१]]
स्थास्यति चिरं गत एष नराधमः ॥ अधर्मतो महर्षीणां वाह- नाञ्च हतः शुभे । ’ इति । प्राचीना अपि - ’ दौर्मन्त्र्या- न्नृपतिर्विनश्यति यतिः सङ्गात्सुतो लालनाद्विप्रो ऽनध्ययनात्कुलं कुतनयाच्छीलं खलोपासनात् । ह्रीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषिः स्नेहः प्रवासाश्रयान्मैवी चाप्रणयात्समृद्धिरनयात्त्यागात्प्रमादाद्ध- नम् ॥ ’ इति ॥
‘वितामिव श्रद्धाम्’ इत्यनेन, नास्तिक्यबुद्धया धर्मेषु श्रद्धा विहता भवतीत्युक्तम् । तथा च विष्णुपुराणे - ‘मायामोह : स तान दैत्यान्धर्ममत्याजयाद्वेज । नानाप्रकारं वचनं स तेषां युक्तियोजितम् । तथा तथावदद्धमं तत्यजुस्ते यथा यथा 11 मायामोहेन ते देव्याः प्रकारैर्बहुभिस्तथा । व्युत्थापिता यथा नैषां त्रयीं कश्विदरोचयत् ॥ ’ इति ॥
‘आशां प्रतिहताम्’ इत्यनेन विषयालाभेन, विहताशा कृशा भवतीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे – ‘सत्कृत्य नोप-
। कुरुते परं शक्तया यथाईतः । सक्ता या सर्व भूतेषु साशा कृश- तरी मया ॥ एकपुत्रः पिता पुत्रे नष्टे वा प्रोषितेऽपि वा । प्रवृत्ति यो न जानाति साशा कृशतरी मया ॥ प्रसवे चैव नारीणां वृद्धानां पुत्रकारिता । तथा नरेन्द्र धनिनां सांशा कृशतरी मया ॥ प्रदानकांक्षिणीनां च कन्यानां वयसि स्थिते । श्रुत्वा कथां तथायुक्तां साशा कृशतरी मया ॥ ’ इति ॥
’ सोपसर्गा यथा सिद्धिम’ इत्यनेन सिद्धोऽपि योगी प्रसक्तमुपसर्ग निरस्यैव मोक्षभाग्भवतीत्युक्तम् । तथा
D. 21
[[१६२]]
धर्माकूते
"
पातञ्जलसूत्रम् ’ स्थान्युपमन्त्रणे संगस्मयाकरणं पुनरनिष्टप्रसङ्गात् ।’ इति । चत्वारः खल्वमी योगिनः - प्रथमकल्पिको मधुभूमिकः प्रज्ञाज्योतिरतिक्रान्तभावनीयश्चेति । तत्राद्यः संयमे प्रवृत्तमात्रः न किंचिज्जानाति । संयमेन भूतेन्द्रियाणि साक्षात्कृत्य तज्जिगीषुर्द्वि- तीयः । भूतेन्द्रियजयी पुरुषमाचिख्यासुस्तृतीयः । संप्राप्तपुरुषख्यातौ परवैराग्यसंपन्नञ्चतुर्थः । सोऽसौ भगवान्महानुभावो जीवन्मुक्तो विघ्नशंकाकलङ्कशून्यः । तृतीयः जितभूतेन्द्रियत्वात् महेन्द्रादि- भिरक्षोभ्यः । आद्यस्तु देवनिमन्त्रणायोग्यः । अतः परिशेषाहि-
। तीयः स्थानिभिः शक्रादिभिः शक्यते प्रार्थयितुम्— ‘भो योगिन् इहास्यताम् । स्वर्गादिस्थाने रम्यताम् । कमनीयेयं कन्यका,
। दिव्योऽयं भोगः, रसायनमिदं जरामृत्युनिवारणम् इदं कामगं यानम्’ इति । एवं प्रार्थने संग आसक्तिः, ‘अहो मम योग- प्रभावः’ इति स्मयश्व न कर्तव्यः । किं तु इत्थं दोषं तत्र भाव- येत्— ‘घोरेषु संसाराङ्गारेषु अहं पापच्यमानः कथंचित्क्ले- शादिध्वान्तध्वंसकं योगप्रदीपमवापम् । तस्यैते तृष्णायोनयो विषय- वायवः प्रतिपक्षाः । स खल्वहं लब्धालोकः कथमेतैर्वचितः पुनः पुनः प्रदीप्तस्य संसारहुतभुजः स्वात्मानमिन्धनीकुर्याम् । अतः स्वस्ति वः स्वप्नसमेभ्यः कृपणजनप्रार्थनीयेभ्यो विषयेभ्यः । [ इति ] । एवं निश्चितमतिः पुरुषधौरेयः समाधिं भावयेत् । यदि तत्र संगस्मयौ भवेतां तदास्य योगभ्रष्टस्य पुनरनिष्टं प्रसज्येत । अतः संगस्मययोरकरणं कैवल्यान्तरायनिवारणकारणमित्यर्थः । अन्यत्रापि सूत्रे अन्तराया उक्ताः - - ’ ते समाधावुपसर्गा व्युत्थाने सिद्धयः’ इति । ते प्रातिभादयः समाधावपवर्गफले उपसर्गाः
[[1]]
सुन्दरकाण्डः
[[१६३]]
।
विन्ना भवन्ति । अतो मोक्षमाकाङ्क्षता ते उपेक्षणीयाः । यदि तत्रापेक्षा स्यात्, तदा मोक्षात् भ्रष्टः कथं कृतकृत्यतामियात् । न ह्यात्मप्रत्ययमन्तरेण कृतकृत्यता समस्ति । न चैते स्वात्म- ज्ञाने उपकुर्वन्ति । अपि तु व्युत्थाने सिद्धयो भवन्ति । एतदेवाभिप्रेत्योक्तम्- ‘द्रव्यमन्त्रक्रियाकालशक्तयः साधु सिद्धि- दाः । परमात्मपदप्राप्तौ नोपकुर्वन्ति काश्चन ॥ सर्वेच्छालाभसं- शान्तावात्मलाभोदयो हि यः । स कथं सिद्धिवांछायां मग्नचित्तेन लभ्यते ॥’ इति । [ अतो ] निरस्तसमस्तप्रतिबन्धस्यैव मोक्षप्राप्तिः ॥
,
‘बुद्धि सकलुषामिव’ इत्यनेन कामक्रोधादिना कालुष्ये सति पुरुषोऽनयप्रवृत्त्या विनष्टो भवति इति सूचितम् । तथा चोद्योगे - ‘बुद्धौ कलुपभूतायां विनाशे समुपस्थिते । अनयो नयसंकाशी हृदयान्नापसर्पति ॥ ’ इति ॥
‘अभूतेनापवादेन कीर्तिं निपतितामिव’ इत्मनेन, मिध्या- पवादोऽपि अपकीर्तिकरः । अतः कीर्तिनाशद्वारा पातित्यहेतुः सर्वयत्नेनापि अपवादोऽवश्यं परिहर्तव्य इति ॥
अत एवोत्तररामायणे - अभूतापवादपरिहाराय प्राण- समापि सीता परित्यक्तेति प्रतिपादित ‘पौरापवादः सुमहांस्तथा जनपदस्य च । वर्तते माय बीभत्सा सा मे मर्माणि कृन्तति ॥ एवं शुद्धसमाचारा देवगन्धर्वसंनिधौ । लंकाद्वीपे महेन्द्रेण मम हस्ते निवेशिता । अन्तरात्मा च मे वेत्ति सीतां शुद्धां यशस्विनीम् । अतो गृहीत्वा वैदेहीमयोध्या महमागतः ॥ अयं च मे महा- न्वादः शोक* परिवर्तते । पौरापवादः सुमहांस्तथा जनपदस्य१६४
धर्मा कूते
च ॥ अकीर्तिर्यस्य जायेत लोके भूतस्य कस्यचित् । पतत्येवाधमा- न्लोकान् यावच्छब्दस्तु कीर्त्य ॥ अकीर्तिर्निन्द्यते देवैः कीर्ति- देवेषु पूज्यते । कीर्त्त्यर्थं च समारम्भः सर्व एव महात्मनाम् ॥ न हि पश्याम्यहं भूतं किंचिदुःखमतोऽधिकम् । वस्त्वं प्रभाते सौमित्रे विषयान्ते समुत्सृज ॥ ’ इति ॥
"
[[1]]
आम्नायानामयोगेन विद्यां प्रशिथिलामिव ’ । आम्नायः पुनः पुनरभ्यासः । तदभावे विद्या शिथिला भवतीति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः ~~ ‘अनाम्नायमला वेदाः’ इति । तथा— ’ शास्त्रं सुनिश्चितधिया परिचिन्तनीयमाराधितोऽपि नृपतिः परिसेवनीयः । अंकागतापि युवतिः परिरक्षणीया शास्त्रे नृपे च युवतौ च कुतो वशित्वम् ॥’ इति च ॥
‘संस्कारेण यथा हीनाम्’ इत्यनेन व्याकरणाद्य [न] नुशिष्टः स्वरहीनः शब्दः विवक्षितार्थप्रतिपादनासमर्थ इति सूचितम् । तथा च शीक्षायाम ‘मन्त्रो हीनः स्वरतो वर्णतो वा मिथ्या- प्रयुक्तो न तमर्थमाह । स वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रशत्रुः स्वरतोऽपराधात् ॥ ’ इति ॥
इत्थं सीतया स्नानप्रसाधनादिकं विना नियमेन क्रेशेन च `स्थितमिति कृत्स्नप्रकरणेन प्रतिपादनात्, अ—
तत्र निष्प्रभां शोकसंतप्तां मलसंकुलमूर्धजाम् । สร
क्षीणपुण्यां च्युतां भूमौ तारां निपतितामिव ॥
चारित्रव्यपदेशाढ्यां भर्तृदर्शन दुर्गताम् । भूषणैरुत्तमैर्हीनां भर्तृवात्सल्यभूषिताम् ॥
सुन्दरकाण्ड ?
राक्षसाधिपसंरुद्धां बन्धुभिश्च विनाकृताम् । वियूथां सिंहसंरुद्धां बद्धां गजवधूमिव ॥
चन्द्रलेखां पयोदान्ते शारदात्रैरिवावृताम् । क्लिष्टरूपामसंस्पर्शादयुक्तामिव वल्लकी ॥
सीतां भर्तृवशे युक्तामयुक्तां राक्षसीवशे । अशोकवनिकामध्ये शोकसागरमाप्लुताम् । ददर्श हनुमान्देवीं लतामकुसुमामिव ॥
सा मलेन च दिग्धाङ्गी वपुषा चाप्यलङ्कृता ।
मृणाली पङ्कदिग्धेव विभाति न विभाति चं ॥
१.६५
[सुन्दर० स०१७ ]
इति नियमतोऽवस्थानप्रतिपादनाच्च, प्रवासादिना असन्निहित- भर्तृकया पुनर्भर्तृदर्शनपर्यन्तमनेन व्रतेनास्थेयमिति सूचितम् । तथा च याज्ञवल्क्यः - ’ क्रीडां शरीरसंस्कारं समाजोत्सवदर्शनम् । हास्यं परगृहे यानं त्यजेत्प्रोषितभर्तृका ॥ राते देशान्तरं पत्यौ गन्धमाल्याञ्जनान्यपि । दन्तकाष्ठं च ताम्बूलं वर्जयेद्वनिता सती ॥ ’ इति । संग्रहेऽपि - ’ मुदिता मुदितेऽत्यन्तं प्रोषिते मलिनाम्बरा । कार्यार्थ प्रोषिते कापि सर्वमण्डनवर्जिता ॥ ’ इति । भारते लुब्धकपोतीयेऽपि प्रोषिते दीनवदना कुद्धे च प्रियवादिनी’ इति । आनुशासनिकेऽपि ‘प्रवासी यदि

मे याति भर्ता कार्येण केनचित् । सुमनोवर्णकापेता भवामि तचा
น
“रिणी ॥’ इति ॥
[[१६६]]
धर्माकृते
अत एव नलेन भर्त्रा वियुक्ता दमयन्ती अनेन तेनैव स्थितवतीति प्रतिपादितम् वनपर्वणि नलोपाख्याने ‘मलपंका- मिलिप्तांगी मृणालीमिव तां भृशम् । पौर्णमासीमिव निशां राहु- प्रस्तनिशाकराम ॥ पतिशोकाकुलां बालां शुष्कस्रोतां नदीमिव । विश्वस्तपर्णकमलां विवासितविहंगमाम । हस्तिहस्त परिक्षिप्तां व्याकुलामिव पद्मिनीम् ॥ सुकुमारी सुजातांगीं रत्नगर्भगृहोचि- ताम् ॥ दह्यमानामिवोष्णेन मृणालीभित्र चो [ मचिरो ] हृताम् । रूपौदार्यगुणोपेतां मण्डनाममण्डिताम् ॥ चन्द्रलेखामिव नवां व्योनि नीलाभ्रसंवृताम् । कामभोगैः प्रियैनां हीनां बन्धुजनेन च ॥ देहं धारयतीं दीनां भर्तृदर्शनकाङ्क्षया । भर्ता नाम परं नार्या भूषणं भूषणैर्विना । एपा विरहिता तेन शोभनापि न शोभते ॥ दुष्करं कुरुतेऽत्यर्थ हीनो यदनया नलः । धारयत्या- त्मनो देहं न शोकेनावसीदति । इमामसित केशान्तां शतपत्रायते- क्षणाम् । सुखाही दुःखितां दृष्ट्वा ममापि व्यथितं मनः ॥ ’ इति ॥
इयं सा यत्कृते रामचतुर्भिः परितप्यते । कारुण्येनानृशंस्येन शोकेन मदनेन च ॥ स्त्री प्रणष्टेति कारुण्यादाश्रितेत्यानृशंस्यतः । पत्नी नष्टेति शोकेन प्रियेति मदनेन च ॥
"

अब ‘स्त्री प्रणष्टेति कारुण्यात ’ इति प्रतिपादनात् दीने स्त्रीजातिमात्रे दया कर्तव्येति सूचितम् । अत एव क्रूर हृद- योऽपि व्याधः कलिदोषेण भर्तृवियुक्तां वने चरन्तीमजगर प्रस्तां दमयन्तीमवलोक्य करुणया रक्षितवानिति प्रतिपादितं वनपर्वणि-
सुन्दरकाण्डः
[[१६७]]
‘आक्रन्दितमभिश्रुत्य जवेनाभिससार ह । तां स दृष्ट्वा तथा प्रस्तामुरगेणायतेक्षणाम् ॥ मोक्षयित्वा स तां व्याधः प्रक्षाल्य सलिलन ह । समाश्वास्य कृताहारामथ पप्रच्छ भारत ॥ ’ इति ॥
‘आश्रितेत्यानृशंस्यतः ’ इत्यनेन आश्रितासंरक्षणे प्रत्यवाय
उक्तः । तथा च महाप्रस्थानिके-
"
भक्तत्यागं प्राहुरत्यन्तपापं
तुल्यं लोके ब्रह्महत्याकृतेन ’ इति । प्रतिप्रदानं शरणागतस्य स्त्रियो वध ब्राह्मणस्वापहारः । मित्रद्रोहस्तानि चत्वारि शक भक्तत्यागश्चैव समं मतं मे ॥’ इति ॥
’ पत्नी नष्टेति शोकेन’ इत्यत्र धर्मसहायभूतायाः भार्या - या नाशः शोकदेतुत्वेन प्रतिपादितः, ‘पत्युर्नो यज्ञसंयोगे’ इति पतिशब्दाद्यज्ञ संयोगे गम्यमाने नकारविधानेन पत्नीशब्दस्य धर्मसहाय भूत स्त्रीवाचकत्वात् । भार्याया धर्मसहायत्वं चापद्धर्मे- ’ धर्मार्थकाम कालेषु भार्या पुंसः सहायिनी । तथा रोगाभि-
भूतस्य नित्यं कृच्छ्रगतस्य च
कृच्छ्रगतस्य च ॥ नास्ति भार्यांसमो लोके . सहायो धर्मसंप्रहे । ’ इति ॥
’ प्रियेति मदनेन च’ इत्यनेन प्रियावियोगे प्रियस्य प्रियवियोगे प्रियायाश्च मदनकृता विविधा अवस्था भवन्तीति सूचितम् । प्रतिपादिताश्च सीताविप्रयुक्तरामस्य विविधावस्था :– " धावन्त्यपि मया दृष्टा तिष्ठ यद्यस्ति सौहृदम् - ॥ नैव सा नूनमथवा हिंसिता चारुहासिनी । कृच्छ्रं प्राप्तं न मां नूनं यथोपेक्षितुमर्हति ॥ कचिदुद्धमते वेगात्कचिद्विभ्रमते बलात्। कचिन्मत्त इवाभाति कान्तान्वेषणतत्परः ॥ ’ [अरण्य० स० ६० ]
।
ટ
धर्माकूते
‘न मांसं राघवो भुङ्क्ते न चापि मधु सेवते । वन्यं सुविहितं नित्यं भक्तमश्नाति पंचमम् ॥ नैव दंशान्न मशकान्न कीटान्न सरीसृपान् । राघवोऽपनयेद्गात्रात्त्वद्वतेनान्तरात्मना ॥ नित्यं
! ध्यानपरो रामो नित्यं शोकपरायणः । नान्यच्चिन्तयते देवि स तु कामवशं गतः ॥ अनिद्रः सततं रामः सुप्तोऽपि च नरोत्तमः । सीतेति मधुरां वाण व्याहरन्प्रतिबुध्यते ॥ दृष्ट्वा फलं वा पुष्पं वा यच्चान्यत्सुमनोहर । बहुशो हा प्रियेत्येवं वसंस्त्वामभिभाषते ॥ स देवि नित्यं परितप्यमानस्त्वामेव सीतेत्यभिभाषमाणः । दृढव्रतो राजसुतो महात्मा तवैव लाभाय कृतप्रयत्नः ॥ तत्रादर्शनजेनायें शोकेन समभिप्लुतः । न शर्म लभते रामः सिंहार्दित इव द्विपः ॥ [सुन्दर० स ३६ ] क गच्छसि वरारोहे मामुत्सृज्य सुमध्यमे । त्वया विरहितश्चाहं त्यक्ष्ये जीवितमात्मनः ॥ ’ [अरण्य० स० ६१] इत्यादिभिः ॥
तथा प्रियविरहात् सीताया अपि अवस्थाः प्रतिपादिताः- ‘सा राम संकीर्तन वीतशोका रामस्य शोकेन समानशोका । ’ [ सुन्दर० स०.३६ ] ’ रामेति रामेति विचिन्त्य बुद्धया तथैव वाचा
ती तमेव । तस्यानुरूपां च कथां तमर्थ तथैव पश्यामि तथा शृणोमि ॥ अहं हि तस्याद्य मनोभवेन संपीडिता तद्गतसर्वभावा । विचिन्तयन्ती सततं तमेव तथैव पश्यामि तथा शृणोमि ॥ ’ [सुन्दर० स०३२] समीपं राजसिंहस्य रामस्य विदितात्मनः । संकल्पहयसंयुक्तैर्यान्तीमिव मनोरथैः ॥ शुष्यन्तीं रुदतीमेकां ध्यानशोकपरायणाम्। दुःखस्यान्तमपश्यन्तीं रामां राममनुव्रताम् ॥’ [सुन्दर० स०१९] स्वप्नो न चायं न च मेऽस्ति निद्रा शोकेन दुःखेन
सुन्दरकाण्डः
.१६९
च पीडितायाः । सुखं हि मे नास्ति यतोऽस्मि होना तेनेन्दुपूर्ण- प्रतिमाननेन ॥’ [सुन्दर० स० ३२ ] ’ ततः सा राक्षसेन्द्रेण द्विय-
,
माणा विहायसा । भृशं चुक्रोश मत्तेव भ्रान्तचित्ता यथातुरा ॥ आमन्त्रये जनस्थाने कर्णिकारान्सुपुष्पितान् । क्षिप्रं रामाय शंसध्वं सीतां हरति रावणः ॥ यानि कानिचिदप्यत्र सत्वानि निवसन्त्युत । सर्वाणि शरणं यामि मृगपक्षिगणानपि ॥ हियमाणां प्रियां भर्तुः प्राणेभ्योऽपि गरीयसीम् । विवशापहृता सीता रावणे- नेति शंसत ॥’ [अरण्य० स० ४९ ] ’ सर्वथा तेन होनाया रामेण विदितात्मना । तीक्ष्णं विषमिवास्वाद्य दुर्लभं मम जीवितम् ॥ जीवितं त्यक्तुमिच्छामि शोकेन महतावृता । [सुन्दर० स० २५] ’ उन्मतेव प्रमत्तेव भ्रान्तचित्तेव शोचती । ’ [सुन्दर० स० २६] वेपमाना परिशुष्कवक्त्रा नगोत्तमं पुष्पितमाससाद ॥ उद्बध्य वेण्युद्रथितेन शीघ्रमहं गमिष्यामि यमस्य मूलम् ।’ [सुन्दर० स० २८] इति ॥
इत्थं परस्परवियोगप्रयुक्ता बह्नयोऽवस्था नायिकानायकयोः सन्ति । ताश्च संक्षेपतो दशविधा इत्युक्तं लक्षणकारैः - ‘चक्षुः- प्रीतिर्मनःसङ्गः संकल्पोऽथ प्रजागरः । अरतिः संज्वरः कार्य लज्जात्यागो भ्रमो मृतिः । दशावस्था भवन्त्येता विप्रलम्भेऽभि- लाषजे ॥ ’ इति ॥
स्तु
तासां लक्षणमुदाहरणं च काव्यदर्पणे ‘चक्षुःप्रीति- कथिता तदेकालोकने रतिः । पश्यन्त्यनिमिषं कान्तमासीचि - त्रार्पितेव सा ॥ ’ इति । यथा वा नैषधे- ‘लिपि दृशा भित्ति- विभूषणं त्वां नृपः पिबन्ना दर निर्निमेषः । चक्षुर्जलैरा र्जितमात्म-
D. 22
[[१७०]]
धर्माकृते
चक्षूरागं स धते रचितं त्वया नु ॥ ’ इति । आदर निर्निमेषो नृपः साश्रुपातमा लेख्य समर्पितां त्वां पश्यन्नात्मनि चक्षुषोव रागं धत्ते । स चक्षुर्जलकृतो वा त्वत्कृतो वेति संदेहः । अत्र यद्यपि आत्मगतो रागस्त्वद्धेतुकः, चक्षुर्गतश्च जलहेतुक इति व्यवस्थित- मेव ; तथापि ष्टिरागशब्द महिना एकीकृत्य तत्र हेतुद्वयसंभा- वनया संदेहानिधानम् ॥
यथा वा – ’ पातुर्हशालेख्यमयीं नृपस्य त्वामादरादस्तनि- मीलयास्ते । ममेदमित्यश्रुणि नेत्रवृत्तेः प्रीतेर्निमेष च्छिद्या विवादः ॥’ अत्रापि निर्निमेषया दृशा आलेख्यमयीं त्वां द्रष्टुत्रगतेन निमेषाभावेन (च) अश्रुणि विषये ममेदं ममेद- मिति कलहोऽस्तीत्यर्थः । आभ्यां चक्षुःप्रीतिरुक्ता ॥
।
इदं च श्रवणप्रीतेरप्युपलक्षणम् । यथा - ‘सखीजनानां सरसोक्तिगुंफेष्वनुत्तराया हरिणेक्षणायाः । त्वद्वर्णनाकर्णनसौमन- स्यमकुण्ठतायां श्रवसः प्रमाणम् ॥’ अत्रापि सखीजनानां सरसो- क्तिषु उत्तरमनुक्त्वा बाधिर्यमभिनयन्त्या नायिकायाः श्रवसः अकुण्ठितत्वं नायकस्य तव वर्णनाकर्णनजनितसौमनस्येन निर्णी- यते ॥
अथ मनःसङ्गः – ‘मनःसङ्गस्तु मनसस्तदेकायत्तता सदा । नपुंसकमिति ज्ञात्वा तां प्रति प्रेरितं मनः । तन्तु तत्रैव रमते हताः पाणिनिना वयम् ॥’ यथा वा - ’ त्वं हृद्धता भैमि बहिर्ग- तापि प्राणायिता नासिकयास्यगत्या । न चित्रमाक्रामति तत्र चवमेतन्मनो यद्भवदेकवृत्ति ॥ ’ त्वं बहिर्गतापि हृद्गता । अस्य
सुन्दरकाण्डः
[[१७१]]
नलस्य त्वं कया गत्या केन प्रकारेण प्राणायिता नासि । स- वैप्रकारेणापि प्राणायितैव । अतः नासाद्वारेण आस्यगत्या मुख- द्वारेणान्तर्बहिः संचरता प्राणेन तुल्यत्वादन्तर्बहिरवस्थानमुचितमि- त्यर्थः । तत्र भवत्याः प्राणतुल्यत्वे चित्रं आश्चर्यो रसः चित्तं नाक्रामति । ’ कथमियं प्राणायिता’ इति चित्तस्य आश्चर्यकरं न भवतीत्यर्थः । यतः एतस्य नलस्य मनो भवदेकवृति भवदेक- जीवनम् । जीवितभूतस्य प्राणायितत्वे किं चित्रमित्यर्थः ॥
अथ सङ्कल्पः – ’ सततं तद्गतां चिन्तां सङ्कल्पं सं प्रचक्षते । दुर्लभा वल्लभा नूनं रागोऽपि मम कोऽप्यसौ । नेक्षे व दूत निपुणां न जाने भवितव्यताम् ॥ ’ इति । यथा वा- ’ अजस्रमारोहसि दूरदीर्घा संकल्पसोपानततिं तदीयाम् । श्वासान्स वर्षत्यधिकं पुनर्यध्यानात्तव त्वन्मयतामवाप्य ॥’ दूरदीर्घा नलस्य संकल्पसोपानततिं त्वमजस्रमारोहसि । नलव अधिक श्वासं मुंचतीति यत् तत् तव ध्यानात त्वन्मयतामवाप्य त्वदभेदं प्राप्यैव । कथमन्यथा अन्यस्याया सेनान्यस्य वासदोषो भवेत् इति ॥
यथा वा-
हृत्तस्य यां मन्त्रयते रहस्त्वां तां व्यक्त- मामन्त्रयते मुखं यत् । तद्वैरिपुष्पायुधमित्रचन्द्रसख्यौचिती सा खलु तन्मुखस्य ॥ ’ नलः गूढतया मनसा यां त्वां चिन्तयति तामेव तदीयं मुखं व्यक्तभाषणेन प्रकाशयतीति यत् सा [ तन्मुखस्य ] रहस्यार्थप्रकाशकस्य नलमुखस्य नलशत्रु मदनमित्रचन्द्रसदृशत्वेन तत्सख्यौचिती नलमुखस्य नलशत्रुमदनामित्रचन्द्रसदृशत्वेन नलशत्रुत्वात्तदीयरहस्यार्थभेदनं युक्तमेव ॥
[[१७२]]
अथ
प्रजागरः
धर्माकूते
रहर्निशम् । निमेष संकथाशून्यं
‘प्रजागर स्तचिन्ताभिर्निद्राक्षति- निशि नीलोत्पलश्रियम् ।
अपनिद्रं दिवाम्भोजशोभामेति तदीक्षणम् ॥’ इति । यथा वा- ’ स्थितस्य रावावधिशय्य शय्यां मोहे मनस्तस्य निमज्जयन्ती । आलिङ्गय या चुम्बति लोचने सा निद्राधुना न त्वतेऽङ्गना वा ॥’ अत्र च शय्यायां शयित्वा स्थितस्य नलस्य मनो मोहे निमन्य मोहयित्वा निद्रा त्वदन्याङ्गना वालिङ्गय लोचने न चुम्बतीति प्रतिपादनान्निद्रात्याग उक्तः ॥
अथारतिः — ’ अरतिस्तु भवेद्वेषो हृद्येष्वपि च वस्तुषु । चन्द्र कलयते तन्वी चक्रवाकीव पावकम् ॥ ’ इति ॥
अथ संज्वरः - ‘संज्वरस्तनुसंतापभरः स्मरशरोद्भवः । तापस्तस्या यदि रविश्वन्दनादपि शीतलः ॥ ’ इति ॥

अथ कार्यम् - - ’ काश्यं तु स्मरसंतापविहिता तनुता तनोः । ऊर्मिकां कंकणं तच्च तनुतेऽङ्गदमद्य सा ॥’ यथा वा- ‘स्मरेण निस्तक्ष्य वृथैव बाणैर्लावण्यशेषां कृशतामनायि । अनङ्गतामप्ययमाप्यमानः स्पर्धा न सार्धं विजहाति तेन ॥ ’ स्मरेण स वृथैव निस्तक्ष्य लावण्यशेषां कृशतामनायि । सोऽपि यतः अनङ्गतामवाप्यापि स्पर्धा न विजहाति इति प्रतिपादनात् कार्यमुक्तम् । अतः तत्कृततक्षणप्रयासो व्यर्थ इति ॥
अथ
लज्जात्यागः ‘लज्जात्यागस्तु कन्दर्प संतापेन त्रपाक्षतिः । स्वप्नेऽद्य तेन पृष्ट्रापि भूयो नावोचमुत्तरम् । किन्नु कुप्येत मय्येष इति पृच्छति सा सखीम ॥ ’ इति । यथा
।
वा-
सुन्दरकाण्डः
[[૧૦૨]]
त्वत्प्रापकात्वस्यैति नैनसोऽपि त्वय्येव दास्येऽपि न लज्ज यम् । स्मरेण बाणैरतितक्ष्य तीक्ष्णैलूनः स्वभावोऽपि कियान् किमस्य ॥ ’ धार्मिको नलः त्वत्प्राप्त्युपायभूतं पातकं दास्यमपि वा लज्जां विनैवाङ्गीकरोति इति यतः तस्मात् धार्मिकस्य कियान्स्वभावोऽपि बाणैरतितक्ष्य लूनो भवेदित्युक्तथा लज्जा- परित्याग उक्तः । यथा वा– ’ स्मारं ज्वरं घोरमपत्रपिष्णोः सिद्धागकारचये चिकित्सौ । निदानमौनादविशद्विशाला साक्रामिकी तस्य रुजेव लज्जा ॥ ’ अपत्रपिष्णोः लज्जाशीलस्य नलस्य स्मारं ज्वरं मन्मथसंताप चिकित्सौ प्रतिकर्तुमिच्छौ सिद्धषैद्यसंघे निदान मौनात् रोगनिदानाकथनात सांक्रामिकी क्षयादिवद्विशाला लज्जा आविशत् इति लज्जात्याग उक्तः ॥
अथ भ्रमः - ’ भ्रमः स्यादयथाज्ञानं त्वन्मयं वेत्ति सां जगत् । ’ यथा वा — ’ संगमविरहविकल्पे वरमिह विरहो न सङ्गमस्तस्याः ॥ सङ्गे सा पुनरेका त्रिभुवनमपि तन्मयं विरहे ॥ ’ यथा वा – ’ प्रासादे सा दिशि दिशि च सा पृष्ठतः साः
साः पुरः सा पर्य सा पथि पथि च सा तद्वियोगातुरस्य । इंो चेतः प्रकृतिरपरा नास्ति मे कापि सा सा सा सा सा सा जगति सकले कोऽयमद्वैतवादः ॥ ’ इति ॥
।
मरणावस्था तु — ‘मृतिस्तु मरणोद्योगः पश्यतीन्दुं ससा - हसा । ’ इति । यथा वा – ’ सव्यापसव्यत्यजनाहिरुक्तैः पने- बुबाणैः पृथगर्पितासु । दशासु शेषा खलु तद्दशा या तया नभः
। पुष्प्यतु कोरकेण ॥ ’ वामदक्षिणहस्ताभ्यां प्रयोगेण द्विगुणीभूतै- मन्मथबाणैरर्पितासु संपादितासु दशसु दशासु अवशिष्टा याधर्माकूते
दशमी मरणावस्था तया कोरकभूतया नभः पुष्प्यतु । गगनकुसु- मायमाना दशमी अवस्था भवतु । कदापि माभूदित्यर्थ इति ॥
केचित्तु उन्मादावस्था मूर्च्छावस्थेति इयमाहुः- उन्मादस्तुल्यवृत्तित्वं चेतनाचेतनेष्वपि । ’ इति । तद्यथा - ’ बिभेति रुष्टासि किलेत्यकस्मात्स त्वां किलोपेत्य हसत्य- काण्डे । यान्तीमिव त्वामनुयात्यहेतोरुक्तस्त्वयेव प्रतिवक्ति मोघम् ॥’ ’ मूर्च्छा त्वभ्यन्तरे वृत्तिर्बाह्येन्द्रियनिमीलनात् । ’ ‘भ- बद्वियोगाच्छिदुरार्तिधारायमस्वसुर्मज्जति निःशरण्यः । मूर्च्छामय- द्वीपमहान्ध्यपङ्के हा हा महीभृद्भट कुञ्जरोऽयम् ॥’ भवद्वियोगे सति अविच्छिन्ना आर्तिधारा दुःखपरंपरा या सा एव यमस्वसा यमुना वस्या मूर्च्छामयद्वीपमहान्ध्यपके निःशरण्यः महीभृद्भट- कुञ्जरो मज्जतीत्यर्थः । तथा च प्रियविरहो विविधावस्थासंपादक इति युक्तमेव ॥
‘तस्मादत्यन्तासक्तिः कापि विषये न निधेया । तथा च विष्णुपुराणे - ‘यावतः कुरुते जन्तुः सम्बन्धान्मनसः प्रियान् । तावन्तोऽस्य निखन्यन्ते हृदये शोकशंकवः ॥ ’ इति ॥
अस्या देव्या मनस्तस्मिंस्तस्य चास्यां प्रतिष्ठितम् । एवं सीतां तदा दृष्ट्वा हृष्टः पवनसंभवः ।
जगाम मनसा रामं प्रशशंस च तं प्रभुम् ॥
M
++
इति पञ्चदशः सर्गः ।
।
अथ षोडशः सर्गः ॥
षोडशे- ततो हनूमान् प्रशस्य
रामभद्रमित्थ-
मचिन्तयत्– अहो विधेरनतिलंघनीयता । यदियं लोकनाथस्य
रामभद्रस्य महिष्यपि सीमा दुःखार्णवनिमग्ना इति ॥
सुखा दुःखितां दृष्ट्वा ममापि व्यथितं मनः ।
अनेन परकीयव्यसनावलोकनेन महतां व्यथा भवतीति सूचितम् । अत एव अयोध्याकाण्डे रामभद्रस्य गुणप्रतिपादना- वसरे उक्तम् — ’ व्यसनेषु मनुष्याणां भृशं भवति दुःखितः । उत्सवेषु च सर्वेषु पितेव परितुष्यति ॥ ’ इति ॥
समानाभिजनवयोरूपायाः पतिव्रताया जानक्याः कृते रामकृतं खरदूषणप्रमुखरक्षोनिषूदनं वालिनिग्रहणेन सुप्रीवा- भिषेचनं अस्या गवेषणाय वानरप्रेषणं च युक्तमेवेति तर्कयामि ॥
यदि रामः समुद्रान्तां मेदिनीं परिवर्तयेत् । अस्याः कृते जगच्चापि युक्तमित्येव मे मतिः ॥
राज्यं वा त्रिषु लोकेषु सीता वा जनकात्मजा । त्रैलोक्यराज्यं सकलं सीताया नाप्नुयात्कलाम् ॥
अनेन रूपवती पतिव्रता स्त्री दुर्लभेति सूचितम् । तदुक्तं प्राचीनैः – ’ रूपसौभाग्यसंपन्नं प्रेमपात्रं प्रियंवदम् । कुलीनमनुकूलं च कलत्रं कुल लभ्यते ॥’ इति ॥
अस्या नूनं पुनर्लाभाद्राघवः प्रीतिमेष्यति । राजा राज्यात्परिभ्रष्टः पुनः प्राप्येव मेदिनी ॥
धर्माते
अनेनापूर्व धनलाभापेक्षया प्रणष्टवस्तुलाभेन संतोषातिशय उक्तः । तथा च बालकाण्डे – ’ यथामृतस्य सम्प्राप्तिर्यथा वर्ष- मनूदके । यथा सदृशदारेषु पुत्रजन्माप्रजस्य च ॥ प्रणष्टस्य यथा लाभो यथा हर्षो महोदये ।’ इति ॥
इत्येवमर्थं कपिरन्ववेक्ष्य सीतेयमित्येव निविष्टबुद्धिः । संश्रित्य तस्मिन्निषसाद वृक्षे बली हरीणां प्रवरस्तपस्वी ॥
इति षोडशः सर्गः ।
अथ सप्तदशः सर्गः ॥
सप्तदशे – अथ ( सीतागवेषणव्यग्रस्यं हनूमतः ) निखि- लवस्तुप्रकाशनेन साचिव्यमाचरता विधुमण्डलेन दूरीकृतमहार्ण- वलनश्रमो हनूमान् -
स ददर्शाविदूरस्था राक्षसीर्घोरदर्शनाः । एकाक्षीमेककर्णां च कर्णप्रावरणां तथा ॥
अकर्णी शंकुकर्णां च मस्तकोच्छ्रासनासिकाम् । अतिकायोत्तमाङ्गी च तनुदीर्घ शिरोधराम् ॥ ध्वस्तकेशी तथाकेश केशकम्बलधारिणीम् । लम्बकर्णललाटां च लम्बोदरपयोधराम् ॥ लंबोष्ठीं चुबुकोष्ठीं च लम्बास्यां लम्बजानुकाम् । हस्वां दीर्घा तथा कुब्जां विकटां वामनां तथा ॥
सुन्दरकाण्डः
[[१७७]]
कराला भुग्रवक्त्रां च पिङ्गाक्षीं विकृताननाम् । विकृताः पिङ्गलाः काळीः क्रोधनाः कलहप्रियाः ॥
कालाय समहाशूलकूटमुद्गरधारिणीः । वराहमृगशार्दूलमहिषा जशिवामुखीः ॥
गजोथ्र्यपादाश्च निखातशिरसोऽपराः ।
एकहस्तैकपादाय खरकर्ण्यश्वकर्णिकाः ॥
गोकर्णीर्हस्तिकर्णीश्च हरिकर्णीस्तथापराः ।
अनासा अतिनासाथ तिर्यङ्नासा विनासिकाः ॥ गजसंनिभनासाथ ललाटोच्छ्रासनासिकाः । हस्तिपादा महापादा गोपादाः पादचूलिकाः ॥ अतिमात्रशिरोग्रीवा अतिमात्र कुचोदरीः । अतिमात्रास्यनेत्ताच दीर्घजिह्नानखास्तथा ॥ अजामुखीईस्तिमुखीर्गोमुखीः सूकरीमुखीः ।
यो वरवक्त्राव राक्षसीर्घोरदर्शनाः ॥ शूलमुद्गरहस्ताश्च क्रोधनाः कलहप्रियाः । करालधूम्रकेशीच राक्षसीर्विकृताननाः ॥ पिबन्तीः सततं पानं सदा मांससुराप्रियाः । मांसशोणितदिग्धांगीम सिशोणितभोजनाः ॥
अंत्र प्राग्भवेष्वेकैकश्येन सामस्त्येन वा सकृदनुष्ठितानां पापानां फलभूताङ्गवैरूप्यादिप्रतिपादनात् भवान्तरे राक्षस्मो- ऽतिप्राषिष्ठा इति सूचितम् ॥
D.28
[[१७८]]
धर्माकूठे
अङ्गवैरूप्यादीनां पापफलत्वं मानवे - ‘इह दुखरितैः केचित्केचित्पूर्वकृतैस्तथा । श्राप्नुवन्ति दुरात्मानो नानारू- पविपर्ययम् ॥ एवं कर्मविशेषेण जायन्ते सद्विगर्हिताः । जडान्ध- मूकबधिरा विकृताकृतयस्तथा ॥ हिंसा भवन्ति क्रव्यादाः कृमयोऽभक्ष्यभक्षणः । परस्परादिनः स्तेनाः प्रेतान्त्यस्त्री- निषेवकाः ॥ संयोगं पतितैर्गत्वा परस्यैव च योषितः । अपहृत्य च विप्रस्वं भवन्ति ब्रह्मराक्षसाः ॥ स्वेभ्यः स्वेभ्यश्च कर्मभ्यरच्युता वर्णा अनापदि 1 पापान्संसृत्य संसारान् प्रेष्यतां यान्ति दस्युषु ॥ बहून्वर्षगणान्घोरान् संसारान्प्रतिपद्यन्ते महापातकि-
नरकान् प्राप्य तत्क्षयात् । नस्त्विमान ॥ श्वसूकरखरोष्ट्राणां गोजाविमृगपक्षिणाम् । चण्डाल- पुल्कसानां च ब्रह्महा योनिमृच्छति ॥ मणिमुक्ताप्रवाळांश्च हृत्वा लोभेन मानवाः । विविधानि च रत्नानि जायन्ते हेमकर्तृषु ॥ धान्यं हृत्वा भवत्याखुः कांस्यं हंसो जलं लवः । मधु दंशः पयः काको रसं श्वा नकुलो घृतम् ॥ मांसं गृध्रो रसान्मद्गु- स्तैलं तैलपकः खगः । चिरीवाकस्तु लवणं बलाका शकुनिर्दधि ॥ कौशेयं तित्तिरिर्हृत्वा क्षौमं हृत्वा तु दर्दुरः । कार्पासं तान्तवं कौवो गोधा गां मद्गुको गुडम् ॥ चुच्छुन्दरी शुभान् गन्धान् पत्रशाकं च बर्हिणः । श्वावित् कृतानं विविधम- कृतान्नं तु शल्यकः ॥ बको भवति हृत्वामिं गृहकारी ग्रुपस्करम । रक्तानि हत्वा वासांसि जायन्ते जीवजीविकाः ॥ वृको मृगेभं व्याघ्रोऽश्वं फलं पुष्पं तु मर्कटः । श्रीमृक्षपातको बारि यानान्युष्ट्रः पशूनजः ॥ यद्वा तद्वा परद्रव्यमपहृत्य बलानरः ।
I
सुन्दरकाण्डः
।
[[१७९]]
अवश्यं याति तिर्यक्त्वं जग्ध्वा चैवाहुतं हविः ॥ स्त्रियोऽप्येतेन कल्पेन हत्वा दोषमवाप्नुयुः । एतेषामेव जन्तूनां पत्नीत्वमु- पयान्ति ताः ॥ वान्ताश्युल्कामुखः प्रेतो विप्रो भवति विच्युतः । अमेध्यकुणपाशी च क्षत्रियः कटपूतनः ॥ मैत्राक्षज्योतिकः प्रेतो वैश्यो भवति पूयभुक् । चैलाशकस्तु भवति शूद्रो धर्मात्स्व- काच्च्युतः ॥ यथा यथा निषेवन्ते विषयान्विषयात्मकाः । तथा तथा कुशलता तेषु तेषूपजायते । तेऽभ्यासात्कर्मणां तेषां पापा- नामरूपबुद्धयः । संप्राप्नुवन्ति दुःखानि तासु तास्विह योनिषु ॥ तामिस्रादिषु चोत्रेषु नरकेषु विवर्तनम् । असिपत्रवनादीनि बन्धनच्छेदनानि च ॥ विविधांश्चोपसंबन्धान् काकोलूकैश्च भक्ष- णम् । संभवांश्च
संभवांश्च वियोनीषु दुःखप्रायासु नित्यशः ॥ शीतातपाभिघातांश्च विविधानि भयानि च । असकृद्गर्भवासेषु वासं जन्म च दारुणम् ॥ बन्धनानि च कष्टानि परप्रेष्यत्वमेव च । बन्धुप्रियवियोगांश्च संवासं चाप्रियैर्जनैः ॥ द्रव्यार्जनं च नाशं च मित्रामित्वस्य चार्जनम् । वरां चैवाप्रतीकारां व्याधिभिश्वोपपी- डनम् । देशांश्च विविधांस्तांस्तान्मृत्युभेव च दुर्जयम् ॥ यादृशेन तु भावेन यद्यत्कर्म निषेवते । तादृशेन शरीरेण तत्तत्फलमुपाश्नु- ते ॥ ’ इति ॥
॥
स्मृत्यन्तरेऽपि — ‘कृमिकीटपतङ्गानां विड्भुजां चैव पक्षिणाम् । हिंस्राणां चैव सत्वानां सुरापो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥ लूताहिसरटानां च तिरवां चाम्बुचारिणाम् । हिंस्राणां च पिशा- चानां स्तेनो विप्रः सहस्रशः । तृणगुल्मलतानां च क्रव्यादां दंष्ट्रिणामपि । क्रूरकर्मरतानां च क्रमशो गुरुतल्पगः ॥ ’ इति ॥
[[१८०]]
धर्माकृते
इत्थं स्वकर्मभिः कुत्सितरूपतया जननवत् राजदोषादपि विरूपाः प्रजायन्ते इति प्रतिपादितं वनपर्वणि ‘अभिचारान्न- रेन्द्राणां धर्मः संकीर्यते महान । अधर्मो वर्धते वापि सैंकी- र्यन्ते ततः प्रजाः ॥ उरूण्डा वामनाः कुब्जाः स्थलशीर्षाभिकर्ण- काः । क्लीबावान्धाश्व बधिरा जायन्ते स्तब्धलोचनाः । पार्थि- वानामधर्मित्वात्प्रजानामभवः सदा ॥ ’ इति । तस्मात्स्वयमपि पापं न कुर्यात, पापिष्ठराष्ट्रवासमपि न कुर्यात् ॥
तादृशीभिश्च शूलमुद्गरपरिघादिविविधायुधहस्ताभिः राक्ष
सीभिः संनिरुद्धाम्-
इमां तु शीलसंपनां द्रष्टुमिच्छति राघवः । रावणेन प्रमथितां प्रपामिव पिपासितः ॥
अत्र च पिपासितो दृष्टान्तत्वेनोपान्तः जलालाभे- न प्रपासापन्न एव विवक्षितः । आपदि तदनुज्ञानं लघुतया प्रायश्चित्तं च माधवीये- ‘प्रपास्वरण्ये कटके च कूपे द्रोण्या जलं केशविनिसुतं चं । चण्डालपरिप्रहेषु पीत्वा जलं पंचगव्येन शुध्येत् ॥ ’ इति ॥
सेयं सीता मयेदानीं दृष्टा इति विचिन्त्य -
नमस्कृत्वाथ समाय लक्ष्मणाय च वीर्यवान् । सीतादर्शनसंहृष्टो हनूमान् संवृतोऽभवत् ॥
इति सप्तदशः सर्गः ।
अथ अष्टादशः सर्गः ।
अष्टादशे — इति विचिन्तयति हनूमति चरमगिरि- शिखरोपकण्ठं प्राप्तुमुत्कण्ठिते निशीथिनीनाथे-
षडङ्गवेदविदुषां क्रतुप्रवरयाजिनाम् । शुश्राव ब्रह्मघोषांच विरात्रे ब्रह्मरक्षसाम् ॥
अनेनापरत्र अध्ययनं कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च रात्र्यां विभागेन अध्ययनानध्ययनकालं दर्शयता आपस्तम्बा- चार्येणापररात्रे अध्येतव्यमिति सूचितम् ‘आ निशाया जागरणम् । अनध्यायो निशायामन्यत्र धर्मोपदेशाच्छिष्येभ्यः । मनसा वा स्वयम् । ऊर्ध्वमर्धरात्रादध्यापनम् ।
नापररात्र-
मुत्थायानध्याय इति संविशेत् । काममपश्शयीत । मनसा वाधीयीत ।’ इति । दक्षोऽपि - ’ प्रदोषपश्चिमौ यामों वेदा- भ्यासेन यो नयेत । यामद्वयं शयानस्तु ब्रह्मभूयाय कल्पते । ’ इति ॥
अथ मङ्गळवादितशब्दैः श्रोत्रमनोहरैः । प्राबुध्यत महाबाहुर्दशग्रीवो महाबलः ॥
अनेन मलध्वनिभिः राजा प्रबोधनीय इत्युक्तम् । तब प्रागयोध्याकाण्डे प्रपंचितम् ॥
ततः प्रबुद्ध दशवदनः स्रस्तमाल्याम्बरले कुसुमशरशर- प्रहारेण कलुषितसमस्तैन्द्रियः सीतामवमैका येतुमशकनिकामेब प्रविवेश । अथ कांचनदीपिकाको लव्यजनालिवृत्रमण्डला-
धर्माकृते
प्रछतचामरपानपातखङ्गखेटादिविविधोपकरणकलितकरतलाः सर-
प्रक-
भसचलनेन निद्रामदपारवश्येन च व्यावृत्तहारकेयूराः मृदितवर्ण- कविगळितधम्मिल्ल परिमृष्टविशेष कैर्विश्लिष्टकुसुम मालिकाभि टितविविधरतिभेदाः सीतासमासक्तमनसं मन्दं मन्दं प्रयान्तं पौ-
लस्त्यमनुजग्मुः ॥
*
अथ हनुमानतिबलपराक्रममागच्छन्तम्- दीपिकाभिरनेकाभिः समन्तादव भासितम् । गन्धतैलावसिक्ताभिर्धियमाणाभिरग्रतः ॥
कामदर्पमदैर्युक्तं जिह्मताम्रायतेक्षणम् । रावणमवलोक्य शिंशुपापत्र संछन्नगात्रो बभूव ।!
अत्र गन्धतैलावसिक्ताभिरित्युक्तया राजभिर्गन्धतैलाव सि- कदीपिकाः कर्तव्या इति सूचितम् । तथा भीष्मपर्वणि दुर्यो- धनम् – ‘प्रदीपैः कांचनैस्तत्र गन्धतैलाव सेचितैः । परिवत्रुर्म- हात्मानं प्रज्वलद्भिः समन्ततः ॥ ’ इति ॥
इति अष्टादशः सर्गः ।
*
अथ एकोनविंशः सर्गः ॥
एकोनविंशे–
ततो दृचैव वैदेही रावणं राक्षसाधिपम् । आच्छाबोदरमूरुभ्यां बाहुभ्यां च पयोधरा ॥: उपविष्टा विशालाक्षी रुदती वरवर्णिनी ।
….
सुन्दरकाण्डः
[[१८३]]
अनेन खीभिः परपुरुषसन्निधौ स्वशरीरं गोपनीयमिति सूचितम् । तथा च श्रुतिः – ’ अधः पश्यस्व मोपरिसंतरां पादकौ हरमानेकशल्पको दृशन् स्त्री हि ब्रह्मा बभूविध’ इति ॥
शंखोऽपि - ‘न नाभिं दर्शयेदागुल्फाद्वासः परिदध्या
स्तनौ विवृतौ कुर्यान हदपावृतम् ’ इति ॥
दुःखस्यान्तमपश्यन्तीं रामां राममनुव्रताम् । वेष्टमानामथाविष्टां पन्नगेन्द्रवधूमिल ॥
धूप्यमानां ग्रहेणेव रोहिणीं धूमकेतुना । वृत्तशीलकुले जातामाचारवति धार्मिके ॥
पुनः संस्कारमापन्नां जातामिव च दुष्कुले । अभूतेनापवादेन कीर्तिं निपतितामिव ॥
आम्नायानामयोगेन विद्यां प्रशिथिलामिव । सन्नामिव महाकीर्ति श्रद्धामिव विमानिताम् ॥
प्रज्ञामिव परिक्षीणामाशां प्रतिहतामिव । आयतीमिव विध्वस्तामाज्ञां प्रतिहतामिव ॥ दीप्तामिव दिशं काले पूजामपहृतामिव ॥
इति एकोनविंशः सर्गः ।
1विंशे-
अथ विंशः सर्गः ॥
स तां पतिव्रतां दीनां निरानन्दां तपस्विनीम् ।
साकारैर्मधुरैर्वाक्यैर्न्यदर्शयत रावणः ॥
अये जनकनन्दिनि, त्वयि समासक्तमानसं त्वदेकशरणं मामवलोक्य भीत्या किमित्यस्थाने लज्जया वक्षोजयुगलमूरुभ्या- माच्छादयितुमिच्छसि । तद्लमनेन निरर्थक समारम्भेण ॥
aan rani ria सर्वथैव न संशयः ।
गमनं वा परस्त्रीणां हरणं संप्रमथ्य वा ॥
[[1]]
नन्वत्र राक्षसानां परस्त्रीहरणगमनक्रौर्यादिकं धर्म इत्यु- तम् । तदसंगतम् । ‘न परदारान् गच्छेत् ’ ‘इत्यादिशास्त्रगण- प्रतिषिद्धस्य धर्मस्य धर्मत्वासिद्धेः । न खलु विहितो धर्मोऽश्वमे- धादिरधर्मो भवति । अधर्मो वा [ प्रतिषिद्धो ] ब्रह्महत्यादिको धर्मः न वा राक्षसांनामयं धर्मं इति किंचिच्छास्त्रमुपलभामहे । प्रत्युत क्रौर्य परदाराभिमर्शनादिकं राक्षसानामप्यधर्म इत्यवगम्यते । तत्र स्त्रीहरणविषये रावणं प्रति मारीचवाक्यम - परदाराभिमर्शात नान्यत्पापतरं महत्त्^ [अरण्य० स० ३८ ] इति ॥ ..
[[6]]
तथा उत्तरकाण्डे राक्षसस्य विभीषणस्य वचनम् - ’ तत्र पन्नगयक्षाणां मानुषानां च रक्षसाम् । दैत्यानां दानवानां
सुन्दरकाण्डः
[[१८५]]
च कन्या जग्राह रावणः ॥ विभीषणस्तु ता नारीर्दृष्ट्वा शोकसमा- कुलाः । तस्य तां च मतिं श्रुत्वा धर्मात्मा वाक्यमब्रवीत् ॥ क्रूरैस्तैस्तैः समाचारैर्यशोऽर्थकुलनाशनैः । घर्षणं प्राणिनां कृत्वा स्वमतेन विचेष्टसे ॥ प्राणिनो धर्षयित्वैतास्त्वयानीता वराङ्गनाः । त्वामतिक्रम्य मधुना राजन् कुम्भीनसी हृता ॥ तदेतत्कर्मणो ह्यस्य फलं पापस्य दुर्मते । अस्मिन्नेवाभिसंप्राप्तं कुले विदित- मस्तु ते ॥ ’ इति ॥
[[1]]
अयशस्य-
युद्धकाण्डे रावणं प्रति विभीषणवाक्येऽपि - मनायुष्यं परदाराभिमर्शनम् । अर्थक्षयकरं घोरं पापस्य च पुन- भवम् ॥’ [ स. ९] इति । तत्रैव मन्दोदरीप्रलापेऽपि ‘पतिव्रता- यास्तपसा नूनं दग्धोऽसि मे प्रभो । तदैव यन्न दग्धस्तु धर्षयं- स्तनुमध्यमाम् । अवश्यमेव लभते फलं पापस्य कर्मणः । घोरं पर्यामते काले कर्ता नास्त्यत्र संशयः ॥ शुभकृच्छुभमाप्नोति पाप- कृत्पापमश्नुते । विभीषणः सुखं प्राप्तस्त्वं प्राप्तः पापमीदृशम् ॥ [स० ११४ ] इति ॥
[[1]]
J
।
देवब्राह्मणहननादिकमपि राक्षसानामधर्म इति रावणं प्रति कुबेर संदेशे - ’ अहं तु हिमवत्पृष्ठ गतो धर्ममुपासितुम् । आगम्य च श्रुतोऽवस्तव पापविनिश्वयः ॥ ’ इति । तथा रावण- हितोपदेशाय प्रेषणीयं दूतं प्रति कुबेरवचनम् – ‘तधर्मिष्ठसं- योगान्निवर्त कुलदूषणात् ।
साधुधर्मे व्यवस्थानं क्रियतां यदि शक्यते ॥ दृष्टुं मे नन्दनं भन्नं ऋषयो मे हताः श्रुताः । देवानां च समुद्योगस्त्वत्तो राजन् श्रुतश्च मे ॥ साधु पर्याप्त- मेतावत्कृतश्चारित्व संग्रहः ॥ ’ इति ॥
D. 24
[[१८६]]
धर्मांकृते
युद्धकाण्डेऽपि — ’ यद्यधर्मो न बलवान् स्यादयं राक्ष- सेश्वरः । स्यादयं सुरलोकस्य सशकस्यापि रक्षिता । वैलोक्या- धिपतिष यदि न स्याद्विकर्मकृत् ।’ इति । तत्रैव - ’ त्यक्तधर्म-
व्रतं क्रूरं नृशंसमनृतं तथा । नाहमर्होऽस्मि संस्कर्तुं परदाराभिम- शिनम् ॥’ [स० ११४] इति विभीषणेनाभिहितो रामः - ‘अधर्मा- नृतसंयुक्तः काममेष निशाचरः । ’ इत्यादिना तस्य पापिष्ठत्व- मङ्गीकृत्यैव, तवैव यशोऽर्थं संस्कारं कुर्वियुक्तवान । तत्रैव सुपा- ववचनेऽपि - ’ कथं नाम दशग्रीव साक्षाद्वैश्रवणानुज । हन्तुमिच्छसि वैदेहीं क्रोधाद्धर्मपास्य हि । वेदविद्याव्रतस्नातः स्वकर्मनिरतस्सदा ॥ श्रियाः कस्माद्वधं वीर मन्यसे राक्षसेश्वर ।’ [ सर्ग० ९५] इति ॥
तथा च सर्वेषामपि धर्मो धर्म एव, अधर्मोऽप्यधर्म एव इति स्थिते परदाराभिगमनं कथं स्वधर्म इति रावणेनोक्तमिति चेत् — न ।
।
।
‘स्वधर्मो रक्षसाम्’ इत्यत्र धर्मशब्दस्य ऐहिकमाल सौख्यसं- पादक परदारहरणं क्रौर्यादिकं च स्वभाव इत्येतदभिप्रायत्वात् । शरीरपोषणेन सौख्य संपादनमेव राक्षसानां स्वभाव इत्येतत् छान्दोग्ये- ‘तौ ह शान्तहृदयौ प्रवव्रजतुः । तौ हान्वीक्ष्य प्रजापति - रुवाच- अनुपलभ्यात्मानमननुविद्य व्रजतो यतर एतदुपनि- षदो भविष्यन्ति देवा वा असुरा वा ते पराभविष्यन्तीति । स ह शान्तहृदय एव विरोचनोऽसुरान् जगाम । तेभ्यो हैतामुपनि- षदं प्रोवाच- आत्मैवेह महय्य आत्मा परिचर्य आत्मानमेव [ इह ] महयन्नात्मानं परिचरन्नुभौ लोकाववाप्नोति इमं चामुं
सुन्दरकाण्डः
[[१८७]]
चेति । तस्मादप्यद्येर अददानमश्रद्दधानं अयजमानमाहुः– आसुरी बतेत्यसुराणां शेषोपनिषत् । प्रेतस्य शरीरं भिक्षया वसने- नालंकारेणेति संस्कुर्वन्त्येतेन हि अमुं लोकं जेष्यन्तो मन्यन्ते [अ० ८. ख० ८] इति !!
[[1]]
[[3]]
व्याख्यानं [च] भगवत्पादैः - ( पितुः प्रजापतेरुपदेशं श्रुत्वा ) संशान्तहृदय एव सन्विरोचनोऽसुरान् जगाम । गत्वा च तेभ्योऽसुरेभ्यः शरीरात्मबुद्धिर्योपनिषत्तामेतामुपनिषदं प्रोवाच उक्तवान् – देहमात्रमेव आत्मा पित्रांत इति । तस्मादात्मैव देहः इह लोके महय्यः पूजनीयः । तथा परिचर्यः परिचरणीयः । तथा आत्मानमेव इह लोके [ देहं ] महयन परिचरंश्च उभौ लोकाव- वाप्नोति इमं चामुं च । इहलोकपरलोकयोरेव सर्वे लोकाः कामाचान्तर्भवन्ति इति राज्ञोऽभिप्रायः । तस्मात्तत्सम्प्रदायोऽद्या- प्यनुवर्तते इहलोके । अददानमदानशीलम् । अश्रद्दधानं [पारलौ- किकेषु ] सत्कार्येषु श्रद्धारहितम् । यथाशक्तययजमानमयजनस्व- भावं चाहुः । आसुरः खल्वयं यत एवंस्वभावो बतेति खिद्य- माना आहुः शिष्टाः । असुराणां हि यस्माच्च अश्रद्दधानतादिलक्ष- णैषोपनिषत् । तया उपनिषदा संस्कृताः सन्तः प्रेतस्य शरीरं कुणपं भिक्षया गन्धमाल्या [न्ना ] दिलक्षणया वसनेन वस्त्राच्छादनादि (ना) प्रकारेणालङ्कारेण ध्वजपताकादिकरणेनेत्येवं संस्कुर्वन्ति । एतेन कुणप संस्कारेणानुं प्रेत्य प्रतिपत्तव्यं लोकं जेष्यन्तो मन्यन्ते ।’ इति । ततस्तेषां शरीरसौख्य संपादनं स्वभाव इति सिद्धमेव ॥
राक्षसानां क्रौर्य स्वाभाविकमित्येतद्बृहदारण्यके- ‘त्रयाः प्राजापत्याः प्रजापतौ पितरि ब्रह्मचर्यमूषुर्देवा मनुष्याः
દ
धर्माकूते
असुराः । उषित्वा ब्रह्मचर्यं देवा ऊचुर्ब्रवीतु नो भवानिति । तेभ्यो हैतदक्षरमुवाच द इति । व्यज्ञासिष्टा ३ इति । व्यज्ञासिष्मे- ति होचुर्दाम्यतेति न आत्थेति ओमिति होवाच व्यज्ञा- सिष्टेति । अथ हैनं मनुष्या ऊचुर्ब्रवीतु नो भवानिति । तेभ्यो हैत- देवाक्षरमुवाच द इति । व्यज्ञासिष्टा ३ इति । व्यज्ञासिष्मेति
। होचुर्दतेति न आत्थेति । ओमिति होवाच व्यज्ञासिष्ठेति । अथ हैनमसुरा ऊचुर्ब्रवीतु नो भवानिति । तेभ्यो हैतदेवाक्षरमु- बाच द इति । व्यज्ञासिष्टा ३ इति । व्यज्ञासिष्मेति होचुर्दयध्व- मिति न आत्थेति । ओमिति होवाच व्यज्ञासिष्ठेति । तदेतदेवैषा दैवी वागनुवदति स्तनयित्नुर्द द द इति दाम्यत दत्त दयध्व- मिति तदेतत्त्रयं शिक्षेत् दमं दानं दद्यामिति ॥ [ अ. ५. बा. २] इति ॥
तवन्तः
[[८]]
[[1]]
तद्भाष्यम्- अधुना दमादिसाधनत्रयविधानार्थोऽय- मारम्भः । त्रयास्त्रिसंख्याकाः प्राजापत्याः प्रजापतेरपत्यानि प्रा- जापत्याः । ते किम् ? प्रजापतौ पितरि ब्रह्मचर्यं शिष्यवृत्तेर्ब्रह्म- वर्यस्य प्राधान्यात् शिष्याः सन्तः ब्रह्मचर्यमूषुः उषि- 1 के ते ? विशेषतो देवा मनुष्याः असुराश्च । ते घोषित्वा ब्रह्मचर्यं किमकुर्वन्नित्युच्यते- तेषां देवा ऊचुः पि- तरं प्रजापतिम् । किमिति ? ब्रवीतु कथयतु नः अस्मभ्यं [ यत् ] अनु- शासनं भवानिति । तेभ्य एवमर्थिभ्यो ह एतदक्षरं वर्णमात्र- मुवाच - द इति । उक्त्वा च तान् पप्रच्छ पिता किं व्यज्ञा- सिष्टा ३ इति । मयोपदेशार्थमभिहितस्या [क्षरस्या ]र्थं विज्ञातवन्त आहोस्विनेति । देवा ऊचुः – व्यज्ञासिष्मेति विज्ञातवन्तो वयम् ।
।
Į
सुन्दरकाण्डः
,
१८९.
यद्येवमुच्यतां किं मयोक्तमिति । देवा ऊचुः – दाम्यत अदान्ता यूयं स्वभावतः । अतो दान्ता भवतेति
अतो दान्ता भवतेति नः अस्मानात्म कथयसि । इतर आह- ओमिति सम्यक् व्यज्ञासिष्टेति । समान- मन्यत । स्वभावतो लुब्धा यूयम्, अतो यथाशक्ति संविभजत दन्तेति नोsस्मानात् । किमन्यद्भूयान्नो हितमिति मनुष्याः । तथासुरा दयध्वमिति । क्रूरा यूयं हिंसादिपराः, अतो दयध्वं प्राणिषु दयां कुरुतेति । तदेतत्प्रजापतेरनुशासनमद्याप्यनुवर्तत एव । यः पूर्वं प्रजापतिः देवादीननुशशास सः अद्याप्यनुशास्त्येव दैन्या स्तनयित्नुलक्षणया वाचा । कथमेषा श्रूयते दैवी वाक् ? कासौ स्तनयित्नुः ? द द द इति, दाम्यत दत्त दयध्वमिति । एषां वाक्यानां उपलक्षणाय त्रिर्देकार उच्चार्यतेऽनुकृतिर्न तु स्तनयित्नु- शब्द : त्रिरेव, संख्यानियमस्य लोके अप्रसिद्धत्वात् । यस्मादद्या- पि प्रजापतिर्दाम्यत दत्त दयध्वमित्यनुशास्त्येव, तस्मात्कारणादे- तस्त्रयम । किं तत्त्रयमित्युच्यते- दमं दानं दद्यामिति शिक्षेदपाद- द्यात् प्रजापतेरनुशासनमस्माभिः कर्तव्यमित्येवं मतिं कुर्यात् । तथा च स्मृतिः - ’ त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः । कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत् ॥ ’ इति । अस्य हि विधेः शेषः पूर्वः । तथापि देवादीनुद्दिश्य किमर्थ दकारत्रयमुच्चारितवान्प्रजापतिः पृथगनुशासनार्थिभ्यः । ते वा कथं विवेकेन प्रतिपन्नाः प्रजापतेर्मनोगतं समानेनैव दकारमात्रेणेति पराभिप्रायज्ञा विकल्पयन्ति । अत्रैक आहुः - अदान्तत्वाददा- नात्वादयालुत्वैरपराधित्वमात्मनो मन्यमानाः शंकिता एव प्रजा- पतावृषः, किं नो वक्ष्यतीति । तेषां च दकारश्रवणमाशादेवात्मा-
[[१९०]]
धर्माकूते
शंकावशेन तदर्थप्रतिपत्तिरभूत् । लोकेऽपि हि प्रसिद्धम् पुत्राः शिष्याश्चानुशास्याः सन्तो दोषान्निवर्तयितव्या इति । अतो युक्तं प्रजापतेर्दकारमात्रोच्चारणम् । दमादिवये च दकारान्वयात् आत्मनो दोषानुरूपेण देवादीनां विवेकेन प्रतिपत्तुं चेति । फलं त्वेतदात्मदोषज्ञाने सति दोषान्निवर्तयितुं शक्यते (व्युत्पन्नाः) अल्पेनाप्युपदेशेन यथा देवादयो दकारमात्रेणेति । नन्वेतत्त्र- याणां देवादीनामनुशासनं देवादिभिरपि एकैकमेवोपादेयम अद्यत्वेऽपि न तु त्रयं मनुष्यैः शिक्षितव्यम् ।’ इत्यादि ॥
攀
परदारहरणाद्यधर्माचरणं राक्षसानां स्वाभाविकमित्येतदपि युद्धकाण्डे रामवाक्ये - ’ येन मे मरणान्ताय हृता भार्या दुरा- त्मना । तेन धर्मी न विज्ञातो न वृत्तं न कुलं तथा ॥ राक्षस्या नीचया बुद्धया येनैतद्गर्हितं कृतम् ।’ इति ॥
!
अन्यत्रापि ‘असृजद्भगवान्पक्षौ द्वावेव हि पितामहः । सुराणामसुराणां च धर्माधर्मौ तदाश्रयौ । धर्मो हि श्रूयते पक्षो ह्यमराणां महात्मनाम् । अधर्मो रक्षसां पक्षो ह्यसुराणां च रावणं ॥ तत्त्वया चरता लोकान् धर्मो विनिहतो महान् । अधर्मः प्रगृहीतश्च तेनास्मद्बलिनः परे ॥ स प्रमादात्प्रवृद्धस्ते धर्मो स हि नः । विवर्धयति पक्षं च सुराणां सुरभावनः ॥ विष- येषु प्रसक्तेन यत्किंचित्कारिणा त्वया । ऋषीणामग्निकल्पानामुद्वेगो जनितों महान । तेषां प्रभावो दुर्धर्षः प्रदीप्त इव पावकः । तपसा भावितात्मानो धर्मस्यानुग्रहे रताः । मुख्यैर्यज्ञैर्यजन्त्येते नित्यं तैस्तैर्द्विजातयः । जुह्वत्यमींश्च विधिवद्वेदांश्चाचैरधीयते ॥ अभिभूय च रक्षांसि ब्रह्मघोषानुदैरयन् । दिशो विप्रद्रुतास्सर्वे स्तनयित्नु-
सुन्दरकाण्डः
[[१९१]]
रिवोष्णगे ॥ ऋषीणामभिकल्पानामग्निहोत्रसमुत्थितः । आदत्ते रक्षसां तेजो धूमो व्याप्य दिशो दश ॥ तेषु तेषु च देशेषु पुण्ये- ध्वेव दृढव्रतैः । चर्यमाणं तपस्तीव्रं संतापयति राक्षसान् ॥ ’ ( यु. स. ३५ ) इति ॥
,
तथा - ‘परमा पढ़तस्यापि धर्मे मम मतिर्भवेत् । ’ इति विभीषणेन प्रार्थितः प्रजापतिः – ’ यस्य राक्षसयोनौ ते जात- स्यामित्रकर्शन । नाधर्मे जायते बुद्धिरमरत्वं ददामि ते ॥ [उ. स १०] इति वचनेन स्वभावतोऽधर्मबहुले राक्षसयोनौ संभूतस्यापि विभीषणस्य धर्मबुद्धिमभिवीक्ष्य संतुष्टो वरं दत्तवा- निति प्रतिपादनात् विभीषणव्यतिरिक्ताः सर्वेऽपि राक्षसाः स्वभा- वतोऽधार्मिका इति ब्रह्मवचनेनापि सिद्धम् ॥
I
ननु राक्षसत्वाविशेषाद्विभीषणस्य कथं वा धार्मिकी बुद्धि- रिति चेन्न । तस्य धर्मबुद्धेः पितृवरप्रदानेन जन्मान्तरसुकृतपरिपाक- वशेन च ( धार्मिकत्व) सम्भवात् । तथा चोत्तररामायणे केकसी- प्रार्थनेन विश्रवसो वरप्रदानं प्रतिपादितम् - ‘दारुणान् दारु- णाकारान् दारुणाभिजनप्रियान् । प्रसविष्यसि सुश्रोणि राक्षसान् क्रूरकर्मणः । सा तु तद्वचनं श्रुत्वा प्रणिपत्याब्रवीद्वचः । भगव -
॥ नीदृशाः पुत्रास्त्वत्तो वै ब्रह्मवादिनः ॥ अथाब्रवीन्मुनिस्तत्र
पश्चिमोऽयं तवात्मजः । मम वंशानुरूपश्च धर्मात्मा च भविष्यति ॥ तेषां करो दशग्रीवो लोकोद्वेगकरो भवेत् । विभीषणस्तु धर्मात्मा नित्यं धर्मपथे स्थितः ॥ ’ इति ॥
तस्मात् ’ स्वधर्मो रक्षसाम्’ इत्यत्र धर्मपदं स्वभाव परमेव ।
[[१९२]]
धर्माते
एवमन्यत्रापि राजसानां शास्त्रप्रतिषिद्धेषु धर्मव्यवहारः स्वाभावि-
कत्वाभिप्राय एव ॥
एवं चैतदकामां तु न त्वां स्प्रक्ष्यामि मैथिलि । कामं कामः शरीरे मे यथाकामं प्रवर्तताम् ॥
अत्र परदारेषु बलात्कार करणस्य राक्षसानां स्वाभाविकत्वे- Sपि त्वयि प्रीत्या स्वशरीरजपीडामपि सोदूवा बलात्कारं न करोमि इत्युक्तिः प्रलोभना चैत्र, न तु पारमार्थिकी । ’ अद्यप्रभृति यामन्यां बलान्नारीं गमिष्यसि । तदा ते शतधा मूर्धा फलिष्यति न संशयः ॥ इत्यहं तस्य शापस्य भीतः प्रसभमेव ताम् । नारोपये बलात्सीतां वैदेहीं शयने शुभे ॥ ’ [ यु स. १३ ] इति युद्धकाण्डे रावणवचनेन शापप्रयुक्तत्त्रप्रतिपादनात् । एवमन्यत्रापि (प्रलोभ- नपराण्येव ) ॥
तदिदानीं परिहृत्योपवासादिनियमं विविधवसनाभरण- शयनासनपानीयानि विचित्रकुसुममाल्यानि सुरभिवन्दनानि चा- नुमान्य मामनुगृहातु भवती । इदं च यौवनमतिक्रान्तं न पुनः प्रत्यागच्छति । रामोऽपि वनवासादिनियमैस्त्वद्वियोगेन च न जीवेदेव । जीवन्नपि वा सुरासुरविजेतारमप्रति
कथं त्वां प्राप्तुमर्हति इति । ततः –
पिब विहर रमस्व व भोगान्
धननिचयं प्रदिशामि मेदिनीं च । मयि लल ललने यथासुखं त्वं
त्वयि च समेत्य ललन्तु बान्धवास्ते ॥ इति विंशः सर्गः ।
मां परिभूय

एकविंशे-
अथ एकविंशः सर्गः ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सीता रौद्रस्य रक्षसः । आर्ता दीनस्वरा दीनं प्रत्युवाच शनैर्वचः ॥
दुःखार्ता रुदती सीता वेपमाना तपखिनी । चिन्तयन्ती वरारोहा पतिमेव पतिव्रता ॥
तृणमन्तरतः कृत्वा प्रत्युवाच शुचिस्मिता ।
अनेन परपुरुषं नाभिभाषेत, अत्यन्तावश्यके कार्ये तृणा- दिकं किंचिदन्तर्धायैव भाषेतेति सूचितम् । तथा च शंखः- ‘न परपुरुषमभिभाषेत ’ इति । स्कान्देऽपि – ‘पुरुषान्तरनामापि न गृहीत कदाचन । तृणमन्तरतः कृत्वा कार्ये भाषेत तादृशे ॥ इति ॥
निवर्तय मनो मत्तः स्वजने क्रियतां मनः ।
न मां प्रार्थयितुं युक्तं सुसिद्धिमिव पापकृत् ॥
अत्र पतिव्रता स्त्री परपुरुषेण प्रार्थितापि पापकृतः सुसि- द्धिरिव दुर्लभेत्युक्तम् । पापकृतां सुसिद्धिः पुण्यफलभूतस्वर्गादिर्न भविष्यतीत्येतद्बोधायनधर्मे - ‘न [वै] देवान् पीवरोऽसंयता- त्मा रोरूयमाणः ककुदी समश्नुते । चलत्तुन्दी रभसः कामवादी कृशास इत्यणवस्तत्र यान्ति । ’ इति । अस्यार्थः- पीवरः स्वश- रीरमा पोषणपरः । असंयतात्मा अनियमितेन्द्रियः । रोरूयमाणो दुर्भाषणपरः । ककुदी अतिस्थूलककुद्मान् इति ॥
D. 26१९४
धर्माकूते
अकार्य न मया कार्यमेकपत्न्या विगर्हितम् ।
कुलं सम्प्राप्तया पुण्यं कुले महति जातया ॥
अनेन महाकुलप्रसूतानां विशेषतोऽकार्यं वर्जनीयमिति सूचितम- तथा च उद्योगे विदुरः – ’ यश्चाभिजातः प्रकरो- त्यकार्यं यचावलो बलिनां नित्यवैरी । यश्चैव लब्ध्वा न स्मरामी- त्युवाच एतान्नयन्ति निरयं पाशहस्ताः ॥ ’ इति । [विराटेऽपि ] ’ परदारे न ते बुद्धिर्जातु कार्या कथंचन । विवर्जनं कार्याणामे- तत्सत्पुरुषव्रतम् ॥’ [इति ]
।
एवमुक्त्वा तु वैदेही रावणं तं यशस्विनी । राक्षसं पृष्ठतः कृत्वा भूयो वचनमब्रवीत् ॥
अत्र रावणं पृष्ठतः कृत्वा इत्यसंमुखत्वप्रतिपादनात् परपुरुषमुखावलोकनं न जातु कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः पदन्यासो गेहाहिरहिफणारोपणसमो वचो लो- कालभ्यं पणधनतुल्यं मृगदृशः । निजावासादन्यद्भवनमपरद्वीप- तुलितं पुमानन्यः कान्ताद्विधुरिव चतुर्थीसमुदितः ॥ ’ इति ॥
[[4]]
se vand leg de car
नाहमौपयिकी भार्या परभार्या सती तव ।
साधु धर्ममवेक्षस्व साधु साधुत्रतं चर ॥
यथा तव तथान्येषां दारा रक्ष्या निशाचर । आत्मानमुपमां कृत्वा स्वेषु दारेषु रम्यताम् ॥
अनेन परदारा नोपभोग्या इत्युक्तम् । तथा विराटपर्वाण
।
कीचकं प्रति द्रौपदी –परदारास्मि भद्रं ते न युक्तं त्वयि
सुन्दरकाण्डः
[[१९५]]
साम्प्रतम् । दयिताः प्राणिनां द्वारा धर्म समनुचिन्तय ॥ ’
इति ॥
[[6]]
अतुष्टं स्वेषु दारेषु चपलं चलितेन्द्रियम् ।
नयन्ति निकृतिप्रज्ञं परदाराः पराभवम् ॥
अनेन पापमप्यविगणय्य परदारप्रवृत्तः ऐहिकमामुष्मिकं च निरवधिकमनर्थं प्राप्नोतीति सूचितम् । तथा चानङ्गरङ्गे– आयुः क्षतिर्विकलता ह्युपहास्यता च निन्दार्थहानिलघुता विगतिः परल । लङ्केश्वरो जनकजाहरणेन वाली तारापहारकत- याप्यथ कीचकाख्यः । पाञ्चालिकाहरणतो निधनं जगाम तचे- तसापि परदाररर्ति न काक्षेत् ॥ ’ इति ॥
इह सन्तो न वा सन्ति सतो वा नानुवर्तसे । तथा हि विपरीता ते बुद्धिराचारवर्जिता ॥
अनेन सत्संगतिसदनुवर्तनरहितानां भ्रंशो भवतीति सू- चितम् । तथा चोद्योगे दुर्योधनं प्रति भगवान् - ‘योऽसत्सेवी वृथाचारो न श्रोता सुहृदां तथा । परान्वृणीते स्वान्द्वेष्टि भृशं तपति दुर्मतिः ॥ मुख्यानमात्यानुत्सृज्य यो निहीनान्निषेवते । सुघोरामापदं प्राप्य नोत्तरं सोऽधिगच्छति ॥ सुहृदामर्थकामानां यो न तिष्ठति शासने । प्राज्ञानां कृतविद्यानां स नरः शत्रु- नन्दनः ॥ सतां मतमतिक्रम्य योऽसतां वर्तते मते । शोचन्ते व्यसने तस्य सुहृदो न चिरादिव ॥ श्रुत्वा च सुहृदां शास्त्रं न मर्त्यः प्रतिपद्यते । विपाकान्ते दहत्येनं किंपाकमिव भक्षितम् ॥ योऽर्थकामस्य च वचः प्रातिकूल्यान्न मृष्यते ।
[[१९६]]
धर्माकूते
शृणोति प्रतिकूलानि द्विषतां वशमेति सः ॥ ’ इति ॥
वचो मिथ्याप्रणीतात्मा पथ्यमुक्तं विचक्षणैः । राक्षसानामभावाय त्वं वा न प्रतिपद्यसे ॥
अनेन विनाशकाले सुहृद्भिर्हितमुक्तमपि न शृण्वन्तीति सूचितम् । तथा च युद्धकाण्डे - ‘परेतकल्पा हि गतायुषो नरा हितं न गृहान्ति सुहृद्धिरीरितम् ।’ इति । सभापर्वण्यपि ’ प्रायः
। समास पराभवानां धियो विपर्यस्ततरा भवन्ति । ’ इति ॥
अकृतात्मानमासाद्य राजानमनये रतम् । समृद्धानि विनश्यन्ति राष्ट्राणि नगराणि च ॥
तथैव त्वां समासाद्य लङ्का रत्नौघसंकुला । अपराधात्तवैकस्य नचिराद्विनशिष्यति ॥
अनेन अविनयदोषेण समृद्धमपि राज्यं नश्यतीति सूचि- तम् । तथा चोद्योगे दुर्योधनं प्रति विदुरः - ‘न राज्यं प्राप्य राज्ञा हि वर्तितव्यमसाम्प्रतम् । श्रियं ह्यविनयो हन्ति जरा रूपमिवोत्तमम् ॥ यः प्रमाणं न जानाति स्थानवृद्धौ तथा क्षये । कौशे जनपदे दण्डे न स राज्येऽवतिष्ठते ॥ न हि राज्यमशिष्टेन शक्य धर्मार्थ लोभिना । आप्तुमाप्तं तथापीदमविनीतेन सर्वथा ॥ इमां श्रियं प्रज्वलितां भारतीं सर्वराजसु । जीवती धृतराष्ट्रस्य दौरात्म्याशयिष्यसि ॥ आत्मानं च सहामात्यं सपुलज्ञावि- बान्धवम् । ‘सहमित्रमसद्बुद्ध्या जीविताशयिष्यासे ॥ ’ इति ॥
दि
सुन्दरकाण्डः
स्वकृतैर्हन्यमानस्य रावणादीर्घदर्शिनः ।
अभिनन्दन्ति भूतानि विनाशे पापकर्मणः ॥
एवं cai पापकर्माणं वक्ष्यन्ति निकृता जनाः । दिष्टचैतद्व्यसनं प्राप्तो रौद्र इत्येव हर्षिताः ॥
[[१९७]]
अनेन पापिष्टस्य विनाशप्राप्तौ सर्वेऽपि सन्जना नन्दन्तीति सूचितम् । तथा चोद्योगे नहुषोपाख्याने - ’ एवं भ्रष्ट दुरात्मा
। स देवराज्यादरिन्दम । दिष्टया वर्षामहे शक्र हवो ब्राह्मणक- ण्टकः ॥ ततो देवा भृशं तुष्टा महर्षिगणसंवृताः । पितरचैव यक्षाश्व भुजङ्गा राक्षसास्तथा ॥ गन्धर्वा देवकन्याश्च सर्वे चाप्स- रसां गणाः । सरांसि सरितः शैलाः सागराश्च विशेषिते ॥ ’ इति ॥
॥
द्रोणपर्वण्यपि घटोत्कचवधे - ’ वासुदेवस्तु हर्षेण मह- ताभिपरिप्लुतः । ननाद सिंहनादेन व्यथयन्निव पाण्डवान् ॥ विनद्य तु महानादं पर्यष्वजत पाण्डवम् । स विनय महानादमभीशून् सन्नियम्य च ॥ ननर्त हर्षवीतो वात- द्धत इव द्रुमः । ’ इति । ततः पार्थेन हर्षकारणं पृष्टो भगवान- ’ एष हि ब्राह्मणद्वेषी यज्ञद्वेषी च राक्षसः । यज्ञहर्ता च पापात्मा तस्मादेवं निपातितः ॥ ’ इत्यवादीत् । अतः पापिष्ठस्य नाशः सत्पुरुषसंतोषकर एव ॥
शक्या लोभयितुं नाहमैश्वर्येण धनेन वा ।
अनन्या राघवेणाहं भास्करेण प्रभा यथा ॥
[[૨૮]]
धर्माकूते
अनेन दुष्टैः प्रलोभनाय प्रदर्शिते ऐश्वर्ये धने वा पतिता स्त्री अन्तःकरणं न प्रयच्छतीति सूचितम् । तथा च पारिजाते आश्वलायनः – ‘पुरुषं सेवते नान्यं मनोवाक्कायकर्मभिः । लोभि- तापि परेणाथैः सा सती लोकभूषणा ॥ अन्येन प्रार्थिता वापि बलेन विधृतापि वा । वस्त्राद्यैर्वासिता वापि नैवान्यं भजते सती ॥ ’ इति ॥
उपधाय भुजं तस्य लोककान्तस्य सत्कृतम् ।
कथं नामोपधास्यामि भुजमन्यस्य कस्यचित् ॥
अनेन पतिव्रता स्त्री परपुरुषस्पर्शमपि न संमन्यत इति सूचितम् । तथा चाबैव ’ भर्तृभक्ति पुरस्कृत्य रामादन्यस्य वानर । न स्पृशामि शरीरं तु पुंसो वानरपुङ्गव ॥’ इति सीता- वचनमुपश्लाघमानस्य हनूमतो वचनम् – ’ रामादन्यस्य नाहमि संस्पर्शमिति जानकि । एतते देवि सदृशं पत्न्यास्तस्य महात्मनः ! का हान्या त्वामृते देवि ब्रूयाद्वचनमीदृशम् ॥’ [स० ३८ ] इति ॥
वनपर्वण्यपि द्रौपदीप्रमाथे— ’ सा ताननुप्रेक्ष्य विशाल- नेत्रा जिघृक्षमाणानवभर्त्सयन्ती । प्रोवाच मा[मा] स्पृशतेति भीता धौम्यं प्रचुक्रोश पुरोहितं सा ॥ ’ इति । आरण्यकाण्डेऽपि - ‘परस्पर्शात्तु वैदेह्या न दुःखतरमस्ति वै । पितुर्वियोगात्सौमित्रे स्वराज्यहरणात्तथा ॥ ’ [ स० २] इति ॥
अहमौपयिकी भार्या तस्यैव वसुधापतेः । व्रतस्नातस्य विप्रस्य विद्येव विदितात्मनः ॥
अनेन व्रतपूर्वकतया आचार्यमुखाद्गृहीता मन्त्राः कर्माणि
प्रयुक्ताः सफला भवन्ति । अन्यथा प्रत्यवायकरा इति सूचितम् ।
सुन्दरकाण्डः
[[१९९]]
तथा च छान्दोग्ये- ‘आचार्याद्वैव विद्या विदिता साधि
प्रापत् ’ इति ॥
आपस्तम्बोऽपि - ‘नियमेषु तपः शब्दः । तदतिक्रमे विद्याकर्म निस्रवति ब्रह्म सहापत्यादेतस्मात् । कर्तपत्यमनायुष्यं च । तस्मादृषयोऽवरेषु न जायन्ते नियमातिक्रमात । श्रुतर्षयस्तु भवन्ति केचित्कर्मफलशेषेण पुनः सम्भवे । यथा श्वेतकेतुः । यत्किंच समाहितोऽब्रह्मप्याचार्यादुपयुङ्क्ते ब्रह्मवदेव तस्मिन् फलं भवति । अथ यत्किंच मनसा वाचा चक्षुषा वा सङ्कल्पयन्ध्या-
। यत्याहाभिविपश्यति वा तथैव तद्भवतीत्युपदिशन्ति ।’ इति ॥
तत्रोज्ज्वला - ‘नियमेषु तपः शब्दः । ’ आचार्याधीनः स्यात्’ इत्यादयो ये नियमाः अस्मिन् ब्रह्मचारिप्रकरणे, तपः- शब्दस्तेषु द्रष्टव्यः, न कृच्छ्रादिषु । तदतिक्रमे विद्याकर्म- स्रवति ब्रह्म सहापत्यादेतस्मात् । एतेषां नियमानामतिक्रमे वि- द्याकर्म विद्याग्रहणं ब्रह्म निस्रवति गृहीतं वेदं निस्सारयति एतस्मान्नियमातिक्रमेणाध्येतुः पुरुषात् । न केवलादेतस्मात् । किं तर्हि, सहापत्यात् । अपत्येन सह वर्तत इति सहापत्यः । ’ वोपसर्जनस्य’ इति सहभावेन रूपम् । अपत्यादपि ब्रह्म निस्सारयति । यद्यप्यपत्यं नियमातिक्रमकारि न भवति, तथापि पितृदोषादेव ब्रह्म निस्सारयति । नियमातिक्रमेण विद्याग्रहणं कुर्वतः पुरुषात्सहापत्यात् गृहीतं ब्रह्म निःसारयति इति ब्रह्म- यज्ञादिषूपयुज्यमानमपि अकिंचित्करं भवतीत्ययमर्थो विवक्षितः । स्रवतेस्तु सकर्मकप्रयोगो भाष्ये द्रष्टव्यः – ’ स्रवत्युदकं कुंडिका ’
’
[[200]]
धर्माकूते
इति । न केवलमकिंचित्करं नियमातिक्रमे विद्याग्रहणम्, प्रत्युत अनर्थकारीत्याह— कर्तपत्यमनायुष्यं च । कर्त इति वाभिधो नरक उपलक्ष्यते । पतत्यनेनेति पत्यम् । एवंभूतं विद्याग्रहणं नरकपातहेतुर्भवतीति । अनायुष्यं च अनायुष्करं च । तस्मादृषयोऽवरेषु न जायन्ते नियमातिक्रमात् । अत एव अवरेषु अर्वाचीनेषु कलियुगवर्तिषु ऋषयो न जायन्ते मन्त्रदृशो न भवन्ति, इदानीं नियमातिक्रमस्यावर्जनीयत्वात् । कथं
तर्ह्यद्यत्वेऽतिक्रामन्तोऽपि नियमानल्पेनैव कालेनायत्नेन चतुरो वेदान् गृह्णन्ति ? युगान्तरे सम्यगनुष्ठितस्य नियमकर्मणः फलविशेषेणेत्याह– श्रुतर्षयस्तु भवन्ति केचित्कर्मफलशेषेण पुनः संभवे । पुनः संभवः पुनर्जन्म । अत्रोदाहरणम् – यथा श्वेतकेतुः । श्वेतकेतुर्ह्यल्पेनैव कालेन चतुरो वेदानन्वगृह्णात् । तब छान्दोग्ये ‘श्वेतकेतुर्हारुणेय आस’ इत्यादिना प्रतिपादितम् । एवं नियमातिक्रमे दोषमुक्त्वा तदनुष्ठाने सिद्धिमाह - यकि- च समाहितोऽब्रह्मप्याचार्यादुपयुङ्क्ते ब्रह्म देव तस्मिन्फलं भवति । अपि अब्रह्मापि । पररूपम् । अपेर्वा अकारलोपः पितिपिनद्धादिवत् । वेदव्यतिरिक्तमपि यत्किंचिद्विष (यं)- मध्यादिकं समाहितो नियमवान् आचार्यादुपयुङ्क्ते गृह्णाति । तस्मात् । [तस्मिन् ] ब्रह्मवदेव फलं भवति । निग्रहानुग्रहशक्ति- रखि अस्य भवतीत्याह– अथो यकिंच मनसा वाचा चक्षुषा वा सङ्कल्पयन्ध्यायत्याहाभिविपश्यति वा तथैव तद्भ- वतीत्युपदिशन्ति । अथो अपि च यत्किंचिदनुग्रहात्मकं निमहात्मकं वा संकुलायन चिकीर्षन् ( ध्यायन ) मनसा निर्दयेन सदयेन वा
सुन्दरकाण्डः
[[२०१]]
ध्याथति इत्थमिदमस्यास्त्विति, तत्तथैव भवति । तथा यत्किंचि- त्संकल्पयन् वाचा घोरया मधुरया वा आह– इत्थमिदमस्या- स्त्विति, तत्तथैव भवति । तथा यत्किंचित्संकल्पयन् चक्षुषा घोरेण मैत्रेण वा अभिपश्यति, तत्तथैव भवतीत्युपदिशन्ति धर्मज्ञाः । अतोऽवश्यं धर्मयुक्तेनैवाभ्येतव्यम् ’ इति ॥
साधु रावण रामेण मां समानय दुःखिताम् । वने वाशितया सार्धं करेण्वेव गजाधिपम् ॥
मित्रमौपयिकं कर्तु रामः स्थानं परीप्सता । वधं चानिच्छता घोरं त्वयासौ पुरुषर्षभः ॥
अनेन भर्तृवियुक्तायाः पतिव्रतायाः भल [ई] प्रापणेन इष्ट- प्राप्तिरनिष्टपरिहारश्च भवतीति सूचितम् । तथा च किष्किन्धा- काण्डे तारा- - ‘शास्त्रप्रयोगाद्विविधाच्च वेदादात्मा ह्यनन्यः पुरुषस्य दाराः । दारप्रदानाश्च न दानमन्यत्प्रदृश्यते ज्ञानवतां हि लोके ॥ त्वं चापि मां तस्य मम प्रियस्य प्रदास्यसे धर्ममवेक्ष्य वीर । अनेन दानेन न लप्स्यसे त्वमधर्मयोगं मम वीर बातात् ॥ ’ इति ॥
विदितः स हि धर्मज्ञः शरणागतवत्सलः । तेन मैत्री भवतु ते यदि जीवितुमिच्छसि ॥ प्रसादयस्व त्वं चैनं शरणागतवत्सलम् ।
मां चास्मै प्रयतो भूत्वा निर्यातयितुमर्हसि ॥
अनेन सत्पुरुषाः शरणागतं द्रोहिणमपि परिपालयन्ती-
ति सूचितम् । तथा च द्रोणपर्वण्यर्जुनः
‘न चास्मान् शरणं
D. 26
[[२०१]]
धर्माकूते
गच्छेत् कृष्णं वा पुरुषोत्तमम् । भवन्तं वा महाराज श्वोऽस्मि हन्ता जयद्रथम् ॥’ इति ॥
"
युद्धकाण्डेऽपि सुग्रीवं प्रति रामः श्रयते हि कपोतेन शत्रुः शरणमागतः । अर्चितश्च यथान्यायं स्वैश्व मांसैर्निमन्त्रितः । स हि तं प्रतिजग्राह भार्याहर्तारमागतम् । कपोतो वानरश्रेष्ठ किं पुनर्मद्विधो जनः ॥ ऋषेः कण्वस्य पुत्रेण कण्डुना परमर्षिणा । शृणु गावां पुरा गीतां धर्मिष्ठां सत्यवादिना ॥ बद्धाञ्जलिपुटं दीनं
हन्यादानृशंस्यार्थमपि शत्रुं परन्तप ।
याचन्तं शरणागतम् । न आर्तो वा यदि वा दृप्तः
परेषां शरणागतः । अपि प्राणान्परित्यज्य रक्षितव्यः कृतात्मना ॥
इति ॥
एवं हि ते भवेत्स्वस्ति सम्प्रदाय रघूत्तमे । अन्यथा त्वं हि कुर्वाणो वधं प्राप्स्यसि रावण ॥

अनेन महापुरुषापराधनिमित्तं परित्यज्य तमेव शरणं गतश्चेत् जीवनं प्राप्नोति न चेत्समूलं नश्यतीति सूचितम् । तथा च द्रोणपर्वणि शतरुद्रीये - ‘असूयतश्च शक्रस्य वज्रेण प्रहरिष्यतः । बाहुं सवज्रं तं तस्य क्रुद्धस्यास्तंभयत्प्रभुः ॥ ततः संस्तम्भितभुजः शक्रो देवगणैर्वृतः । जगाम ससुरस्तूर्ण ब्रह्माणं प्रभुमव्ययम् ॥ ते मया सहिता यूयं प्रयाचध्वं तमेव हि । अथाभ्येत्य ततो ब्रह्मा दृष्ट्वा च स महेश्वरम् ॥ अयं श्रेष्ठ इति ज्ञात्वा ववन्दे तं पितामहः । ततः प्रसादयामासुरुमा चन्द्र च ते सुराः । अभंगच पुनर्वाहुः प्रकृतिस्थो हि वज्रिणः । तेषां प्रसन्नो भगवान सपत्नीको वृषध्वजः ॥ ’ इति ॥
[[1]]
सुन्दरकाण्डः
वर्जयेद्वज्रमुत्सृष्टं वर्जयेदन्तकाश्चरम् ।
त्वद्विधं तु न संक्रुद्धो लोकनाथः स राघवः ॥
[[२०३]]
अनेन अमोघक्रोधहर्षत्वं राज्ञो धर्म इति सूचितम् । तथा च मानवे - ‘यस्य प्रसादे पद्मा श्रीर्विजयश्व पराक्रमे । मृत्युश्च वसति क्रोधे सर्वतेजोमयो हि सः ॥ ’ इति । अतथा- भूतस्य निन्दा उद्योगे - ’ प्रसादो वितथो यस्य कोपश्चापि निरर्थकः । न तं राजानमिच्छन्ति षण्डं पतिमिव स्त्रियः ॥ ’ इति ॥
रामस्य धनुषः शब्दं श्रोष्यसि त्वं महास्वनम् । शतक्रतुविसृष्टस्य निर्घोषमशनेरिव ॥
इह शीघ्रं सुपर्वाणो ज्वलितास्या इवोरगाः । इषवो निपतिष्यन्ति रामलक्ष्मणलक्षणाः ॥
रक्षांसि परिनिघ्नन्तः पुर्यामस्यां समन्ततः ।
असंबाधं करिष्यन्ति पतन्तः कङ्कवाससः ॥
अत्र रामकार्मुकशब्दस्याशनिशब्दवदतिभयङ्करत्वप्रतिपादना- न्महापुरुषप्रयुक्तं स्वल्पमपि साधनं महत्तरं कार्यं साधयतीति सूचितम् । तथा च विष्णुपुराणे – ’ तेषामक्षीणि कर्णाश्च नासि- काञ्चैव मायया । निमित्तवेधी स मुनिरैषीकाभिः समार्पयत् ॥ स दृष्ट्वा श्वेतमाकाशमैषीकाभिः समाचितम् । पादयोर्न्यपतद्राजा स्वस्ति मेsस्त्विति चाब्रवीत् ॥’ इति । अत्रैवाग्रे - ’ ततस्तं वायसं दर्भः सोऽम्बरेऽनुजगाम ह । अनुद्रुतस्तदा काको जगाम विविधां गतिम् ॥’ इति । प्राचीना अपि - ’ रथस्यैकं च भुजगयमिताः सप्त तुरगा निरालम्बो मार्गश्चरणरहितः सार
चक्रं
।२०४
धर्माकूते
थिरपि । रविर्यात्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः क्रियासिद्धिः सत्वे वसति महतां नोपकरणे । विजेतव्या लङ्का चरणतरणीयो जलनिधिर्विपक्षः पौलस्त्यो रणभुवि सहायाश्च कपयः । तथा- प्येको रामः सकलमवधीद्राक्षसकुलं क्रियासिद्धिः सत्वे वसति महतां नोपकरणे ॥’ इति ॥
राक्षसेन्द्रमहासर्पान् स रामगरुडो महान् । उद्धरिष्यति वेगेन वैनतेय इवोरगान् ॥
।
अनेन एकोऽपि महापुरुषो बहूनपि शत्रुन् समूलमुद्धरि- ध्यतीति सूचितम् । तथा चोद्योगे सञ्जययाने ‘एकेन पाण्डु- पुत्रेण विराटनगरे तदा । भग्ना पलायत दिशः पर्याप्तं तन्निदर्श- नम् ॥ ’ इति । तत्रैव - ‘भस्म कुर्याज्जगदिदं मनसैव जनार्दनः । न तु कृत्स्नं जगच्छक्तं किंचित् कर्तुं जनार्दने ॥ ’ इति ॥
अपनेष्यति मां भर्ता त्वत्तः शीघ्रमरिन्दमः । असुरेभ्यः श्रियं दीप्तां विष्णुस्त्रिभिरिव क्रमैः ॥
अनेन पुण्यपुरुषस्य बलात (द्यस्य ? ) द्रव्यमन्येनापहृतं चेदपि न गच्छति, किं तु स एव पुनः प्राप्नोतीति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः - ‘युधिष्ठिरो राजपुत्रो महात्मा न्याय्यागतं राज्यमिदं च तस्य । स कौरवस्यास्य जनस्य भर्ता प्रशासिता चैव महानुभावः । स सत्यसंधः सतताप्रमत्तः शास्त्रे स्थितो बन्धुजनस्य भर्ता । प्रियः प्रजानां सततानुकम्पी जितेन्द्रियः साधुजनस्य भर्ता । क्षमा तितिक्षा दम आर्जवं च सत्यव्रतत्वं
सुन्दरकाण्डः
[[२०५]]
श्रुतमप्रमादः । भूतानुकम्पा ह्यनुशासनं च युधिष्ठिरे राजगुणाः समस्ताः ॥ क्रमागतं राज्यमिदं हि तेषां हर्तुं कथं शक्ष्यति दुर्वि- नीतः ॥’ इति ॥
जनस्थाने हतस्थाने निहते रक्षसां बले । अशक्तेन त्वया रक्षः कृतमेतदसाधु वै ॥ आश्रमं तु तयोः शून्यं प्रविश्य नरसिंहयोः । गोचरं गतयोर्भ्रात्रोरपनीता त्वयाधम ॥ न हि गन्धमुपाघ्राय रामलक्ष्मणयोस्त्वया । शक्यं संदर्शने स्थातुं सुना शार्दूलयोरिव ॥ तस्य ते विग्रहे ताभ्यां युगग्रहणमस्थिरम् । वृत्रस्येवेन्द्रबाहुभ्यां बाहोरेकस्य निग्रहः ॥
क्षिप्रं तव स नाथो मे रामः सौमित्रिणा सह । तोय मल्पमिवादित्यः प्राणानादास्यते शरैः ॥
अनेन बलवद्विरोधिनः समूलनाशो भवतीति सूचितम । तथा च प्राचीनाः - ’ अनुचितकर्मारम्भः स्वजनविरोधो बलीयामि स्पर्धा । प्रमदाजनविश्वासो मृत्योर्द्वाराणि चत्वारि ॥ ’ इति ॥
गिरिं कुबेरस्य गतोऽथवालयं
सभां गतो वा वरुणस्य राज्ञः ।
असंशयं दाशरथेर्न मोक्ष्यसे
महाद्रुमः कालोऽशनेरिव ॥
[[१०६]]
धर्माकूते
अनेन बलवद्विरोधिनोऽन्यः कोऽपि रक्षको न भवि- ध्यतीति सूचितम् । तथा च विराटपर्वणि— ‘अन्तर्महीं वा
। यदि वोर्ध्वमुत्पतेः समुद्रपारं यदि वा प्रधावसि । तथापि तेभ्यो न विमोक्षमर्हसि प्रमाथिनो देवसुता हि खेचराः ॥ तेषां प्रियां प्रार्थयतो न ते भुवि गत्वा दिवं वा शरणं भविष्यति । न वर्तते कीचक ते दृशा शुभं या तेन संजीवनमर्थयेत ॥ ’ इति ॥ इति एकविंशः सर्गः ।
अथ द्वाविंशः सर्गः ।
द्वाविंशे – इति जनकदुहितुरनवधिमवधीरणा फणिति- माकर्ण्य कोपसंरक्तलोचनो दशाननः परुषतरमेवमभाषत
यथा यथा सान्त्वयिता वश्यः स्त्रीणां तथा तथा । यथा यथा प्रियं वक्ता परिभूतस्तथा तथा ॥ सन्नियच्छति मे क्रोधं त्वयि कामः समुत्थितः । द्रवो मार्गमासाद्य हयानिव सुसारथिः ॥ वामः कामो मनुष्याणां यस्मिन्किल निबध्यते । जने तस्मिंस्त्वनुक्रोशः स्नेहश्व किल जायते ॥ एतस्मात्कारणान्न त्वां घातयामि वरानने । वधाहमवमानाह मिथ्याप्रव्रजिते रताम् ॥ परुषाणीह वाक्यानि यानि यानि ब्रवीषि माम् । तेषु तेषु वधो युक्तस्तव मैथिलि दारुणः ॥
सुन्दरकाण्डः
[[२०७]]
अत्र यावद्यावत्कुपितां सान्त्वयति तथा तथा स्त्रीवश्यो भवति । यथा यथा अभिनवप्रीतिं संपादयति, तथा तथा परि- भूयते च । अतो निग्रह एव कर्तव्यतया प्राप्तः । तत्र काम- पुरुषार्थः प्रतिबन्धको भवति । कामस्यायं स्वभावः- सदोषेऽपि वस्तुनि प्रीतिं पुनः पुनरुत्पादयतीति । ततस्त्वदधीनं काम- पुरुषार्थं मत्वा प्रतिपरुषभाषणं चित्रवधाहीमपि त्वां न निगृह्णामि इत्युक्त्या स्त्रीषु अत्यासक्तेरवमानादि संपादकत्वादति- शयतिरस्कारस्य च कामपुरुषार्थ हानिकरत्वादत्यन्तमनासक्त एव मध्यमया वृत्त्या कामपुरुषार्थ सेवेत इति सूचितम् । तथा चानुशासनिके— ‘संपूज्यमानाः पुरुषैर्विकुर्वन्ति मनो नृषु । अपास्ताश्च तथा राजन् विकुर्वन्ति मनः स्त्रियः ॥ सत्कृता- सत्कृताश्चापि विकुर्वन्ति मनः सदा । नासां स्नेहो नरैः कार्य- स्तथैवे जनेश्वर ॥ खेदमास्थाय भुंजीत धर्ममास्थाय चैव ह । निहन्येतान्यथा कुर्वन्नरः कौरवनन्दन ॥ ’ इति ॥
।
ततश्च मत्संगममनिच्छन्तीं त्वां मासद्वयानन्तरं प्रातरश- नाय कल्पयिष्यन्ति सूदा इति बहुविधमभितर्जिता जानकी रावणेन सहागताभिर्देवगन्धर्व कन्यकाभित्र भ्रूवलंनादिभिः परिस- व्यमाना रावणं साधिक्षेपमित्थमाचचक्षे- धर्मैकनिष्ठस्य महा- तुभावस्य रामस्य भार्यां दशरथस्नुषां च मां दुष्टेन चक्षुषा पश्यतः साभिलाषं वचनं चेदमुदाहरतस्तव नयनस्फोटनं रसना- विदारणं चाचिरादेव भविष्यति । अहं तु निखिलमपि जगत् स्व- तेजसा भस्मसात्कर्तुं समर्थापि —
[[૨૦૮]]
धर्माकूते
असन्देशात रामस्य तपसश्चानुपालनात् ।
न त्वां कुर्मि दशग्रीव भस्म भस्माईतेजसा ।
अनेन भर्तुराज्ञां विना स्त्रीभिः किंचिदपि न कर्तव्यमिति सूचितम् । एतच्च प्राक् प्रपञ्चितम् ॥
ततस्तद्वचना कर्णनजनित क्रोधसंरक्तलोचनः–
उवाच रावणः सीतां भुजङ्ग इव निःश्वसन् । यथा मद्वशगा सीता क्षिप्रं भवति जानकी ॥ तथा कुरुत राक्षस्यः सर्वाः क्षिप्रं समेत्य च । तत इत्थं वदन्तं रावणमालिङ्गय धान्यमालिनी -.
*
अकामां कामयानस्य शरीरमुपतप्यते । इच्छन्तीं कामयानस्य प्रीतिर्भवति शोभना ॥
अनेन परस्परानुराग उभयोः सौख्यप्रदः । अन्यतरा - नुरागस्तु अन्यतरसन्तापकर इति सूचितम् । तथा च मनुः– ’ सन्तुष्टो भार्यया भर्ता भर्त्रा भार्या तथैव च । यस्मिन्नेतत्कुले नित्यं कल्याणं तत्र वै ध्रुवम् ॥’ इति । स्मृत्यन्तरेऽपि - ‘स्वर्गेऽपि दुर्लभं ह्येतदनुरागः परस्परम् ’ इति । ततश्च वितथ- प्रयत्नो दशमीवो विहाय सीतां भास्वरं स्वं वेश्म प्रविवेश ॥ इति द्वाविंशः सर्गः ।
अथ त्रयोविंशचतुर्विंशौ सगँ ॥
त्रयोविंशचतुर्विंशयोः – अथ यथागतं गतवति दशानने रोष- भीषणपरुषभाषणवीक्षणानामेकजटा विकटा दुर्मुखी प्रभृतीनां राक्ष-
सुन्दरकाण्डः
[[२०९]]
सीनामसदृशवचनजातमाकर्ण्य विदीर्णहृदया हृदयदयितं ध्यायन्ती
जनकनन्दिनी एवमवादीत्–
यदिदं लोकविद्विष्टमुदाहरथ संगताः । नैतन्मनसि वाक्यं मे किल्विषं प्रतिभाति वः ॥
अनेन लोकविद्विष्टं पापाधायकं वर्जनीयमिति सूचितम् ।
‘अस्वर्ग्य लोकविद्विष्टं धर्ममप्याचरेन तु । ’
तथा च मनुः
इति ॥
न मानुषी राक्षसस्य भार्या भवितुमर्हति ।
कामं खादत मां सर्वा न करिष्यामि वो वचः ॥
अनेन परमापद्यपि स्वधर्म न त्यजेदिति सूचितम् । तथा च मनुः – ’ न सीदन्नपि धर्मेण मनोऽधर्मे निवेशयेत् । ’ इति । भारतेऽपि - ’ न जातु कामान्न भयान्न लोभाद्धर्मं त्यजेज्जीवितस्यापि हेतोः । ’ इति ॥
दीनो वा राज्यहीनो वा यो मे भर्ता स मे गुरुः । तं नित्यमनुरक्तास्मि यथा सूर्य सुवर्चला ॥
अनेन दुर्गतोऽपि भर्ता आदरेण सेव्यो न परित्याज्य इति सूचितम् । तथा च हरिवंशे - ’ व्याधितः पतितो वापि दीनो बापि कथंचन । न त्यक्तव्यः स्त्रिया भर्ती धर्म एष सनातनः ॥
इति ॥
यथा शची महाभागा शक्रं समुपतिष्ठति । अरुन्धती वसिष्ठं च रोहिणी शशिनं यथा ॥
D. 27
‘२१०
बम
लोपामुद्रा यथागस्त्यं सुकन्या च्यवनं यथा । सावित्री सत्यवन्तं च कपिलं श्रीमती यथा ॥ सौदासं मदयन्तीव केशिनी सगरं यथा । नैषधं दमयन्तीव भैमी पतिमनुव्रता ॥
तथाहमिक्ष्वाकुवरं रामं पतिमनुव्रता ।
अत्र दृष्टान्तकथनव्याजेनापि पतिव्रतासंकीर्तनादव्यवधा- नेन श्रेयसः सीतया प्राप्तत्वात् पतिव्रतासंकीर्तनं श्रेयः प्रदमिति सूचितम ॥
‘पुरा
तथा च विराटपर्वणि द्रौपदीं प्रति भीमः – सुकन्या भार्या च भार्गवं च्यवनं वने । वल्मीकभूतं शाम्यन्तम- न्वपद्यत भामिनी ॥ नारायणी चेन्द्रमेना रूपेण यदि ते श्रुता । पतिमन्वचरद्वृद्धं पुरा वर्षसहस्रिणम् ॥ दुहिता जनकस्यापि वैदेही यदि ते श्रुता । पतिमन्वचरत्सीता महारण्यनिवासिनम् ॥ रक्षसा निग्रहं प्राप्य रामस्य महिषी प्रिया । क्लिश्यमानापि सुश्रोणी राममेवान्वपद्यत । लोपामुद्रा तथा भीरु वयोरूप- समन्विता । अगस्त्यमन्वयाद्धित्वा कामान्सर्वानमानुषान् ॥ द्युमत्सेनसुतं वीरं सत्यवन्तमनिन्दिता । सावित्र्यनुचचारैका यमलोकं मनस्विनी ॥ अथैताः कीर्तिता नार्यः पापहाराः ‘प्रतिव्रताः । तथा त्वमपि कल्याणि सर्वैस्समुदिता गुणैः ॥ ’ इति ॥
स्कान्देऽपि बृहस्पतिः - ‘पतित्रतेयं कल्याणि लोपा- मुद्रा सुधर्मिणी । तवाङ्गच्छायया तुल्या यक्कथा पुण्यकारिणी ॥ ’ इति । कौस्तुभमयूखयोरपि - ’ अहल्या द्रौपदी सीता तारा
।
सुन्दरकाण्डः
[[१११]]
मन्दोदरी तथा । प कन्याः स्मरेन्नित्यं महापातकनाशनम ॥ ’
इति ॥
तदनु निशाचरीकृतसंतर्जनभयेन वेपमानतनुलतामश्रुमुखीं शिशुपामूलमागतां विनताभिधा निशाचरी-
सीते पर्याप्तमेतावद्भर्तृस्नेहो निदर्शितः ।
सर्वत्रातिकृतं भद्रे व्यसनायोपकल्पते ॥
इत्यवादीन । अनेन अतिकारः सर्वत्र गति इत्युक्तम् । वदुक्तम्- ‘अति सर्वत्र गर्हितः ’ इति ॥
इति त्रयोविंशचतुर्विंशौ सगँ ।
अथ पंचविंशः सर्गः ॥
पञ्चविंशे - ततः प्रसन्नमानसा रावणं भर्तारमासाद्य भुङ्क्ष्व भोगान् यथेप्सितान् । न चेदद्यैव त्वां व्यापाद्य यथेप्सितं साधयाम इति सर्वाभिर्भर्त्स्यमाना सीता परित्यज्य धैर्यं सुचिरमश्रूणि मुञ्चन्ती तामेवाशोकशाखा मालम्ब्य विक- बहृदया रामलक्ष्मणौ संस्मृत्य सगद्दमेवमवादीत्–
लोकप्रवादः सत्योऽयं पण्डितैः समुदाहृतः । अकाले दुर्लभो मृत्युः स्त्रिया वा पुरुषस्य वा ॥
अनेन मृत्युर्यस्मिन्काले विहितस्तस्मिन्नेव काले जायते, नाकाले इति सूचितम् । तथा च वनपर्वणि नलोपाख्याने
[[२१२]]
धर्माकृते
नाकाले विहितो मृत्युर्मत्यांनां पुरुषर्षभ ।
दमयन्ती - ‘नाकाले
यत्र कान्ता त्वयोत्सृष्टा मुहूर्तमपि जीवति ॥ नाप्राप्तकालो म्रियते श्रुतं वृद्धानुशासनम् ।’ इति ॥
कीदृशं तु मया पापं पुरा देहान्तरे कृतम् ।
येनेदं प्राप्यते दुःखं मया वारं सुदारुणम् ॥
[[10]]
अनेन पूर्वजन्मकृतदुष्कृतानुरूपमेव दुःखमिह जन्मनि प्राप्यत इति सूचितम् । तथा च स्मृतिः – ’ यथा गवां सहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम् । एवं पूर्वकृतं कर्म कर्ता- रमनुविन्दति ॥ ’ इति । मोक्षधर्मेऽपि – ’ निरन्तरं च मिश्र च फलते कर्म पार्थिव । कल्याणं यदि वा पापं न तु नाशोऽस्य विद्यते ॥ कदाचित्सुकृतं तावत्कूटस्थमित्र तिष्ठति । मजमानस्य संसारे यावदुःखाद्विमुच्यते ॥ ततो दुःखक्षयं कृत्वा सुकृतं कर्म
।
॥
सेवते । सुकृतक्षयाद्दुष्कृतं च तद्विद्धि मनुजाधिप । ’ इति ॥
धिगस्तु खलु मानुष्यं धिगस्तु परवश्यताम् । न शक्यं यत्परित्यक्तुमात्मच्छ-देन जीवितम् ॥
अनेन मनुष्यजन्म क्लेशकरम्, तत्रापि परवश्यत्वमति- कुशाधायकमित्युक्तम् । अत एव मानुषा भवतेति वसूनां वसिष्ठ- शापः, वसूनां च मनुष्यजनिजुगुप्सा, उत्पत्तिश्चेदपि अवस्थान- परिहारायोत्पन्नमात्राणामेव जले प्रक्षेपप्रार्थनं च गङ्गां प्रति प्रतिपादितमादिपर्वणि-
’ सन्ध्यां वसिष्ठमासीनं समेत्या- भिसृताः पुरा । तेन कोपाद्वयं शप्ता योनौ संभवतेति ह ॥ त्वमस्मान्मानुषी भूत्वा सूष्व पुत्रान वसून भुवि । न मानुषीणां
[[6]]
सुन्दरकाण्डः
[[२१३]]
जठरं प्रविशेम वयं शुभे ॥ जातान् कुमारान् स्वानप्सु प्रक्षेप्तुं वै त्वमर्हसि । यथा न चिरकालं नो निष्कृतिरस्यात्त्रिलोकगे ।
इति ॥
,
परवश्यत्वं क्लेशकरमित्येतदपि भारते भीमं प्रति द्रौपदी- वचने- ‘पार्थिवाः पृथिवीपाल यस्यासन्वशवर्तिनः । स वशे विवशो राजा परेपामद्य वर्तते । सूपकारं विराटस्य वल्लवं त्वां विदुर्जनाः । प्रेष्यत्वं समनुप्राप्तं ततो दुःखतरं नु किम् ॥ ’ इति ॥
इति पञ्चविंश सर्गः ।
अथ षड्विंशः सर्गः ॥
पडिशे- अथ बाष्पदूषितलोचना दीर्घमुष्णं विनिश्व स्याधोमुखी सुचिरं विललाप सकलजीवलोकशरण्यस्य ससागरमहीमहेन्द्रस्य रामभद्रस्य पार्श्ववर्तिन्यपि अशरणेव रावणेन बलादानीय सुदारुणं निर्भसितास्मि । हा प्रियंवद रामभद्र प्रसीद् । दर्शयात्मनो भक्तवत्सलताम । परिपूरय मनोरथम । कथय किमपराद्धं मया. यदमनाथेव त्वया नावलोकिता । धिङ्मामनार्या- मसदृशकारिणीम, वाहं रामचन्द्रेण विनाकृता दुरात्मना निशा- चरेणेमामवस्थां प्रापितापि जीवामि ।
जीवामि । प्रियतमविहीनायाः किमनेन मम जीवितेन ॥
कामं खादत मां सर्वा न करिष्यामि वो वचः ।
राक्षसाधमं रावणं वामचरणेनापि न स्पृशामि । यदि
नाम रामभद्रो मामिहस्थां जानीयादधुनैव रुक्मपुंखैर्विशिखै-२१४
धर्माकृते
विशीर्य प्राकारमवमध्य च रक्षः कुलं रावणस्य च नीचस्य कीर्ति
नाम च नाशयेत् ॥
ततो निहतनाथानां राक्षसीनां गृहे गृहे । यथाहमेवं रुदती तथा भृयान्न संशयः ॥ चिताधूमाकुलपथा गृभ्रमण्डलसंकुला । अचिरेण तु लङ्केयं श्मशानसदृशी भवेत् । अचिरेणैव कालेन प्राप्स्याम्येवं मनोरथः ॥
अनावश्यं लंका भस्मीभविष्यतीति सीतया शापः कृतः । तदनुरूपतया चाचिरालंका तथा जाता । अतोऽन्यासामपि पति- व्रतानां शापो दुष्परिहर इति सूचितम् । अत एव पार्वत्याः शापो देवानाममोघ इत्युक्तं बालकाण्डे ‘अपत्यं स्वेषु दारेषु नोत्पादयितुमर्हथ । अद्यप्रभृति युष्माकमप्रजाः सन्तु पत्नयः ॥ एवमुक्त्वा सुरान् सर्वान् शशाप पृथिवीमपि । अवने नैकरूपा त्वं बहुभार्या भविष्यसि ॥ न च पुत्रकृतां प्रीतिं मत्कोधकलुषीकृता । प्राप्स्यसि त्वं सुदुर्मेधे मम पुत्रमनिच्छती ॥ शैलपुत्र्या यदुक्तं तत्र प्रजाः स्वासु पत्निषु । तस्या वचनमक्किष्टं सत्यमेव न संशयः ॥ ’ इति ॥
अकार्य ये न जानन्ति नैर्ऋताः पापकारिणः । अधर्मातु महोत्पातो भविष्यति हि साम्प्रतम् ॥
अनेनाधर्मातिशयेनोत्कट पातलक्षणो विनाशः सद्य एव
भवतीति सूचितम् । तथा चोद्योगपर्वणि नहुषं प्रति अगस्त्यः- । अधर्मे संप्रवृत्तस्त्वं धर्म न प्रतिपद्यसे । अदुष्टं दूषयसि मे
सुन्दरकाण्ड :
[[२१५]]
यच मूर्त्यस्पृशः पदा ॥ यच्चापि त्वमृषीन् मूढ ब्रह्मकल्पा- दुरासदान् । वाहान् कृत्वा वाहयास तेन स्वर्गाद्धतप्रभः ॥ ध्वंस पाप परिभ्रष्टः क्षीणपुण्यो महीतले । एवं भ्रष्टो दुरात्मा स देवराज्यादरिन्दम ॥ हत नहुपः पापो दिष्ट्यागस्त्येन धीमता । दिष्टया पापसमाचारः कृतः सर्पो महीतले ॥ इति । कामन्दकेऽपि - ‘अधर्माच्चैव नहुषः प्रतिपेदे रसातलम्’ इति ॥
[[7]]
तदिदानीमधर्मपरेण निशाचरेण प्रतिज्ञातम् – मासद्व- यातिक्रमे प्रातराशायोपकल्पनीयेति । मया किमत्र प्रतिविधा- तव्यम् । नूनं स रामभद्रो जीवन्तीं मां न जानाति । यदि
擘
जानीयात् मामविचिन्त्य न स्थास्यति । अथवा, मदीयशोका
परित्यज्य कळेबरं देवलोकं प्रतियांतो
नलद ह्यमानमानसः
भवेत् । अथवा लोकनायकस्य तस्य भार्यया मया न किंचिदपि प्रयोजनमस्ति इति तर्कयामि ॥
दृश्यमाने भवेत्प्रीतिः सौहृदं नास्त्यपश्यतः । नाशयन्ति कृतघ्नास्तु न राम्रो नाशयिष्यति ॥
अनेन मध्यमाः पुरुषाः प्रत्यक्षे प्रीतिं कुर्वन्ति, न परोक्षे । तथा चोक्तम्- ‘स्नेहः प्रवासाश्रयात्’ इति । अधमाः कृत- नास्तु परोक्षापरोक्षयोरहितकारिण एव भवन्ति । सन्तस्तु परोक्षाप- रोक्षयोर्हितकारिण एव भवन्तीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे- ’ कानि लिंगानि दुष्टस्य भवन्ति द्विजसत्तम । कथं दुष्टं विजा- नामेतत्पृष्टो वदस्व मे ॥ ’ इतीन्द्रपृष्टो बृहस्पतिः – ’ परोक्षम- गुणानाह सद्गुणानवमन्यते । अदृष्टितो विकुरुते दृष्टो नैवाभि-
[[२१६]]
वर्माकूते
भाषते ॥ परैर्वा कीर्त्यमानेषु तूष्णीमास्ते पराङ्मुखः । सत्स्वेतद्वि- परीतं हि बुध्येथास्त्रिदशेश्वर ॥ ’ इति ॥
नूनं लंका हते पापे रावणे राक्षसाधमे । शोषं यास्यति दुर्धर्षा प्रमदा विधवा यथा ॥
अनेन विधवाभिरामरणं शरीरशोषणं कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा च मनुः – ‘कामं तु क्षपयेद्देहं पुष्पमूलफलैः शुभैः ॥ एकाहारः सदा कार्यो न द्वितीयः कदाचन । त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा पक्षव्रतमथापि वा ॥ यवान्नैर्वा फलाहारैः शाकाहारैः पयोव्रतैः । प्राणयात्रां प्रकुर्वीत यावत्प्राणः स्वयं व्रजेत् ॥ ’ इति ॥ तदिदानीमपारशोकसागरनिमग्नापि मर्तुं नेच्छामि ।
धन्याः खलु महात्मानो मुनयः सत्यसंमताः । जितात्मानो महाभागा येषां न स्तः प्रियाप्रिये ॥ प्रियाच्च संभवेद्दुःखमप्रियादधिकं भयम् । ताभ्यां हि ये वियुज्यन्ते नमस्तेषां महात्मनाम् ॥
अनेन शीतोष्णसुखदुःखादिद्वंद्वेषु समबुद्धीनामिह दुःखं न जायते । परमपुरुषार्थप्राप्तिश्च भवतीति सूचितम् । तथा च गीतासु - ‘यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ । समदुः- खसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते । न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम् । स्थिरबुद्धिरसंमूढो ब्रह्मविद्ब्रह्मणि स्थितः ॥ बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम् । स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते ॥ शक्नोतीहैव यः सोढुं
।
सुन्दरकाण्डः
ફ્
प्राकू शरीरविमोक्षणात् । कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स
सुखी नरः ॥ ’ इति ॥
इति षड्विंशः सर्गः ।
अथ सप्तत्रिंशः सर्गः ।
सप्तविंशे – ततस्तत्रैव शयाना त्रिजटा निशाचरी जानकीतर्जनप्रवृत्ता राक्षसीरवलोक्य ससम्भ्रममिदमाह - अलमनेन जनकनन्दिनीभर्त्सनेन । रामो ह्यतिधवलगजदन्तमयीं शिबि- कामास्थाय विरजोऽम्बरधारिणा सौमित्रिणा विमलक्षौमसंवीतया जानक्या च सह सकलसुरासुर सिद्धगन्धवैश्च संस्तूयमानो
सकलसुरासुरसिद्धगन्धर्वैश्च लंकां प्रविष्टो मया स्वप्ने दृष्टः । रावणस्तु नीलाम्बरपरिवृतो रक्तमाल्यानुलेपनो मुण्डितशिराः पुष्पकान्निपतितः खरयानम- धिरुह्य विगतवसनः पंकविलिप्तगात्रो वराहशिंशुमारादिवाह- नमास्थितैस्तैलपानप्रवृत्तैरिन्द्रजित्कुम्भकर्णप्रमुखैः सह सागरं प्रवि- ष्टः । तेष्वेको विभीषणञ्चतुर्भिस्सहामात्यैः परित्यज्य लंकामधि- रुह्य च दिव्यं गजं श्वेतच्छत्रावृताननः शुक्लमाल्याम्बरधरो मया विलोकितः । अतो रामः सीतामवाप्स्यति, रावणं च हनिष्यति । सीतायाश्च मुखप्रसादवामाङ्गस्फुरणादिभिः पश्चिस्वनैश्च पुरः स्थितं रामभद्रमवगच्छामि । तदिदानीं सीतामेव शरणं गतानामस्माकं जीवनं भवेदिति तर्कयामि-
प्रणिपातप्रसन्ना हि मैथिली जनकात्मजा । अलमेषा परित्रातुं राक्षसी महतो भयात् ॥
इति सप्तविंशः सर्गः
D. 28
अथ अष्टाविंशः सर्गः ॥
अष्टाविंशे – ततः सीता त्रिजटावचनमपि मायोदीरित- मिति शंकया रावणकृतसंतर्जनक्लेशेन च देहपरित्याग एव कृतनिश्चया बहुधा विललाप –
नैवास्ति दोषो मम नूनमत्र वध्याहमस्याप्रियदर्शनस्य । भावं न चास्याहमनुप्रदातुमलं द्विजो मन्त्रमिवाद्विजाय ॥
,
’
अत्र ’ नैवास्ति दोषो मम नूनमत्र’ इति परपुरुषांगीकरणा- पेक्षया आत्महत्यापि न दोषायेत्युक्तत्वात् जीवितादपि धर्मरक्षण- मधिकमिति सूचितम् । तथा च भारते- ‘न जातु कामान्न भयान्न लोभाद्धर्म त्यजेज्जीवितस्यापि हेतोः । ’ इति । ‘मन्त्रमिवाद्विजाय’
I इत्यनेन ब्राह्मणो मन्त्रमद्विजाय शूद्राय प्राणात्ययेऽपि न दद्या- दिति सूचितम् । तथा च श्रुतिः — ‘न शूद्राय मर्ति दद्यात्
। इति । स्मृतिरपि - ’ उपदेशो न कर्तव्यो जातिहीनस्य कस्य - चित् । उपदेशे महान दोष उपाध्यायस्य भाष्यते ॥ महान् शो हि भवति तस्मान्नोपदिशेदिह । ’ इति । मनुरपि – ‘न शूद्राय मर्ति दद्यान्नोच्छिष्टं न हविष्कृतम् । न चास्योपदिशेद्धर्मं न चास्य व्रतमादिशेत् ॥ यो ह्यस्य धर्ममाचष्टे यश्चैवादिशति व्रतम् । सोऽसंवृतं नाम तमः सह तेनैव मज्जति ॥ ’ इति ॥
नूनमयं निशाचरेन्द्रः शल्यकृन्त इव ममाङ्गानि छेत्स्यति ।
दुःखं बतेदं मम दुःखिताया नासौ चिरायाधिगमिष्यतो द्वौ । बद्धस्य वध्यस्य यथा निशान्ते राजापराधादिव तस्करस्य ॥
सुन्दरकाण्डः
[[११९]]
अनन दिवा लब्धस्य बध्यस्य चोरस्य सद्य एव बधः, रात्रौ लब्धस्य दोषपरिज्ञानाय प्रख्यापनाय च बन्धनादिना उदयपर्यन्तं रक्षितस्य उद्यानन्तरं वधः कर्तव्य इति सूचितम् । तथा च मनुः – ’ तेषां दोषानभिख्याप्य स्वे स्वे कर्मणि तत्वतः । कुर्वीत शासनं राजा सम्यक् सारापराधतः ॥ सन्धि छित्त्वा तु ये चौर्य रात्रौ कुर्वन्ति तस्कराः । तेषां छित्त्वा नृपो हस्तं तीक्ष्णशूले निवेशयेत् ॥ अङ्गुळी ग्रन्थिभेदस्य छेदयेत्प्रथमे प्रहे । द्वितीये हस्तचरणौ तृतीये वधमर्हति ॥’ इति । अस्यार्थः – सन्धिच्छेदं भित्तिच्छेदम् । निवेशयेत् आरोपयेत् । ग्रन्थिभेदस्य ग्रन्थिमोक्षणेन पादों बद्धं सुवर्णादिद्रव्यमपहरतः पुरुषस्य अंगुली अंगुष्ठतर्जन्यौ छेदयेत् । इदं सकृदपहरतः । द्वितीयवारमप- हरतो हस्तचरणौ छिन्द्यान । तृतीये वध एव इति ॥
अनन्यदेवत्वामियं क्षमा च भूमौ च शय्या नियमच धर्मे । पतिव्रतात्वं विफलं ममेदं कृतं कृतघ्नेष्विव मानुषाणाम् ॥
"
अत्र सीतया पातिव्रत्यं व्यर्थमिति प्रतिपादनं निर्वेद- वशात् । वस्तुतस्तु तत्सफलमित्येव सीताया अभिप्रायः । अत एव ‘यद्यस्ति पतिशुश्रूषा यद्यस्ति चरितं तपः । यदि चास्त्येक- पत्नीत्वं शीतो भव हनूमतः ॥ ’ इत्यप्रेतनं सीताप्रतिज्ञावचनम् ’ दह्यमाने च लागूले चिन्तयामास वानरः । प्रदीप्तोऽभिरयं कस्मान्न मां दहति सर्वतः । दृश्यते च महाज्वालो न करोति च मे रुजम् । शिशिरस्येव संपातो लाङ्गूला प्रतिष्ठितः ॥ इति हनूमल्लांगूलदाहाभावरूपफलप्रतिपादनं च संगच्छते इति ॥
"
*
धर्माकूते
पितुर्निदेशं नियमेन कृत्वा
वनान्निवृत्तश्चरितव्रतश्च । स्त्रीभिश्च मन्ये विपुलेक्षणाभि-
स्त्वं रंस्यसे वीतभयः कृतार्थः ॥
अहं तु राम त्वयि जातकामा
चिरं विनाशाय निबद्धभावा । मोघं चरित्वाथ तपो व्रतं च
त्यक्ष्यामि धिक् जीवितमल्पभाग्या ॥
अनेन पुरुषस्य भार्यान्तरमस्ति, स्त्रीणां तु भर्वन्तरं नास्तीति सूचितम् । तथा च तैत्तिरीय श्रुतिः – ’ यदेकस्मिन्यूपे द्वे रशने परिव्ययति । तस्माद्दे जाये बिन्दते । यन्नैकाँ रशनां द्वयोर्यूपयोः परिव्ययति । तस्मान्नैका द्वौ पती विन्दते । ’ इति । मनुरपि - ‘न द्वितीयचं साध्वीनां कचिद्धर्तोपदिश्यते । ’ इति ॥
इति अष्टाविंशः सर्गः ।
अथ एकोनत्रिंशः सर्गः ॥
एकोनत्रिंशे–
तथागतां तां व्यथितामनिन्दितां
व्यपेतहर्षा परिदीनमानसाम् शोकानिमित्तानि शुभानि भेजिरे
नरं श्रिया जुष्टमिवोपजीविनः ॥
तथा
सुन्दरकाण्डः
[[२११]]
अनेन श्रीमन्तमुपजीविन. स्वत एव समायान्तीत्युक्तम् । च कामन्दकेः — ‘लक्ष्मीरेवान्वयो लोके न लक्ष्म्याः परतोऽन्वयः । यस्मिन्कोशो बलं चैव तस्मिन्लोकोऽनुगच्छति ॥ इति ॥
‘तस्याः शुभं वाममरालपक्ष्मराजीवृतं कृष्णविशालशुक्लम् । प्रास्पन्दतकं नयनं सुकेश्या मीनाहतं पद्ममिवाभिताम्रम् ॥
अब उत्तमनायिकायाः सीताया नेवे वक्रचनपक्ष्मराजि- युक्तत्वकनीनिकामात्र रुष्णत्वतद्व्यतिरिक्तभागविशालशुकृत्वादिल- क्षणप्रतिपादनात् एतादृशलक्षणयुक्ता उत्तमस्त्री इति सूचितम् । तथा च काशीखण्डे - ’ पक्ष्मभिः सुघनैः स्निग्धैः कृष्णैः सूक्ष्मैः सुभाग्यभाक् । ललनालोचने रास्ते रक्तान्ते कृष्णतारके ॥ गोक्षी- रवर्णविशदे सुस्निग्धे कृष्णपक्ष्मणी ।’ इति । बाहटेऽपि —- ’ नेत्रे व्यक्तासितसिते सुवद्धे घनपक्ष्मणी’ इति । नयनयोः प्रान्तरक्तत्वात् जात्या पद्मिनीत्यपि सूचितम् ‘प्रान्तारक्तकुरङ्ग- शाबनयना’ इति लक्षणात् इति ॥
"
।
भुजथ चार्वचितपनिवृत्तः परार्ध्यकालागरुचन्दनाः । अनुत्तमेनाध्युषितः प्रियेण चिरेण वामः समवेपताशु ॥
अनेन भुजस्य वृत्तपीनत्वादिकमुत्तमस्रीणां लक्षणं सूचि- तम् । तथा च काशीखण्डे – ’ स्यातां दोषौ सुनिर्दोषौ गूढा- स्थिथिकोमलौ । विसिरों च विरोमाणौ सरळौ हरिणीदृशाम् ॥*
इति ॥
[[२२१]]
धर्माकूते
गजेन्द्र हस्तप्रतिमश्च पीनस्तयोर्द्वयोः संहतयोः सुजातः । प्रस्पन्दमानः पुनरूरुरस्या रामं पुरस्तात्स्थितमाचचक्षे ॥
अनेन
उत्तमस्त्रीणामूर्वोर्वृत्तपनिस्निग्धत्वादिकं लक्षणं सूचितम् । तथा च काशीखण्डे – ’ विसिरैः करभाकारैरूरु- भिर्मसृणैर्घनैः । सुवृत्तै रोमरहितैर्भवेयुर्भूपवल्लभाः ॥ ’ इति ॥ शुभं पुनर्हेमसमानवर्णमीषद्रजोध्वस्तमिवामलाक्ष्याः । वासः स्थितायाः शिखराग्रदत्याः किंचित्परिस्रंसत चारुगात्र्याः ॥
अनेन स्त्रीणां सूक्ष्माग्रदन्ताः शुभफलप्रदा इति सूचितम् ।
तथा च सामुद्रिके
C
यस्याः शिखरिणो दंता दीर्घं जीवति तत्पतिः ’ इति । ’ स्निग्धाः समानरूपाः सुपङ्क्तयः शिखरिणः लिष्टाः । दन्ता भवन्ति यासां तासां पादे जगत्सर्वम् ॥’ अनङ्गरङ्गेऽपि - ’ रागस्पृशः स्निग्धतराः समाना
समाना घनाश्च सूक्ष्माः सशिखाः सुभासः । दन्ताः प्रशस्ता अतिखर्वरूक्षाः कराळाबाह्या मलिनाश्च निन्द्याः ॥ ’ इति ॥
तस्याः पुनर्विम्बफलाधरोष्ठं स्वक्षि अकेशान्तमराळपक्ष्म । वक्त्रं बभासे स्मितशुक्लदंष्ट्रं राहोर्मुखाच्चन्द्र इव प्रमुक्तः ॥
अनेन बिम्बफलसन्निभाधरवत्त्वं स्निग्धा संहत भ्रमत्त्वं नीलस्निग्धकुटिलकेशवत्त्वं नीरन्ध्रशुक्लदन्तवत्त्वं च उत्तमस्त्री- लक्षणमुक्तम् । तथा च काशीखण्डे – ’ पाटलो वर्तुल स्निग्ध- रेखा भूषितमध्यभूः । सीमन्तिनीनामधरो धराजानिप्रियो भवेत् ॥ भ्रुवौ सुवर्तुले तन्त्र्यौ स्निग्धे कृष्णे असंगते ।
सुन्दरकाण्डः
[[२२३]]
प्रशस्ते मृदुरोमाणौ सुवः कार्मुकाकृती ॥ केशा अळिकुल- च्छायाः सूक्ष्माः स्निग्धाः सुकोमलाः । किंचिदाकुंचितामाश्च कुटिलाश्चातिशोभनाः ॥ गोक्षीरसन्निभाः स्निग्धा द्वाविंशद्दशनाः शुभाः । अवस्तादुपरिष्टाच समाः स्तोकसमुन्नताः ॥ ’ इति ॥
एवं त्रयस्त्रिंशे सर्गे सीतां प्रति हनूमद्वाक्ये उत्तमस्त्रीलक्ष- णान्युक्तानि ॥ ’ व्यञ्जनानि च ते यानि लक्षणानि च लक्षये । महिषी भूमिपालस्य राजकन्यासि मे मता ॥ ’ इति ॥
तान्येव लक्षणानि युद्धकाण्डे सीतावाक्ये.
इमानि खलु पद्मानि पादयोर्यैः कुलस्त्रियः । अधिराज्येऽभिषिच्यन्ते नरेन्द्रैः पतिभिः सह ॥ इति ॥
अनेन स्त्रीणां पादयोः पद्मादिरेखा राजमहिषी- त्वज्ञापिका इत्युक्तम् । तथा च स्कान्दे- ’ चक्रस्वस्तिकशं- खाब्जध्वजमीनातपत्रवत् । यस्याः पादतले रेखाः सा भवेत् क्षितिपाङ्गना ॥ ’ इति ।
केशाः सूक्ष्माः समा नीला भ्रुवौ चासंगते मम । उत्ते चारोशे जंघे दन्ताश्चाविरला मम ॥
X.
अत्र सूक्ष्मसमनीलकेशत्वमसंगतमत्त्वं वृत्तारोमशजं- त्वमविरलदन्तत्वं चोत्तमस्त्रीणां लक्षणमित्युक्तम् । तव वृत्तारोमशजंघत्वविषये स्कान्दे-
*
रोमहीने समे स्निग्धे
यज्जंघे क्रमवर्तुले । सा राजपत्नी भवति विसिरे सुमनोहरे । ’
इति । केशादीनां समत्वे च प्रागुक्तम् ॥२२४
धर्माकूते
शंखे नेत्रे करौ पादौ गुल्फावूरू च मेचितौ । अनुवृत्तनखाः स्निग्धाः समाश्वांगुळयो मम ॥
,
अत्र ललाटास्थिनेत्रकरचरणगुल्फोरूणां मांसलत्वं च नखानां स्निग्धत्वं वृत्तत्वं चांगुळीनां समत्वं चोत्तमखीणां लक्षण- मुक्तम् । तथा च स्कान्दे— ’ कालः सिराविरहितो निर्लोमार्धेन्दु- सन्निभः । अनिम्नस्त्रयंगुळेो नार्याः सौभाग्यारोग्यकारणम् ॥ इति । बाहटेऽपि – ’ ललाटमुन्नतं शिष्टशंखमर्धेन्दुसन्निभम् । ’ इति । नेत्रलक्षणं च प्रागुक्तम् । करादीनां मांसलत्वं स्कान्दे- ‘अम्भोजमुकुलाकारं स्वंगुष्टांगुळि सन्नखम् । दस्तद्वयं मृगाक्षीणां बहुभोगाय जायते ॥ विरोम विसिरं शस्तं पाणिपृष्ठं समुन्नतम् । स्त्रीणां पादतलं स्निग्धं मांसले भृदुलं समम । अस्वेदमुष्णमरुणं बहुभोगोचितं स्मृतम् । गूढौ गुल्फौ शुभायोक्तावसिराळौ सुवर्तुलौ ॥ विसिरैः करभाकारैरूरुभिर्ममृणैर्घनैः । सुवृत्तै रोमरहितैर्भवेयुभूपवल्लभाः । ’ इति । ’ स्निग्धाः समुन्नतास्ताम्रा
। । वृत्ताः पादनखाः शुभाः । शुभदः सरलोंगुष्ठो वृत्तो वृत्तनखो मृदुः ॥ अंगुळ्यश्च सुपर्वाणो दीर्घा वृत्ताः क्रमात्कृशाः ॥ ’ इति च ॥
स्तनौ चाविरळौ पीनौ ममौ ममचूचुकौ ।
मग्ना चोत्संगिनी नाभिः पार्श्वोरस्का में चिताः ॥
अत्र स्तनयोरविरळपीनममचूचुकत्वं
नाभेः प्रान्तो-
मतमध्यनिम्नत्वं उरः पार्श्वयो मसलत्वं च उत्तमस्त्रीलक्षणमुक्तम् ।
तथा च स्कान्दे- ‘घनौ वृत्तौ दृढौ पीनौ समौ शस्तौ पयोधरौ ।
सुन्दरकाण्डः
[[२२५]]
सुदृशां चूचुकयुगं शस्तं श्यामं सुवर्तुलम् ॥ गम्भीरा दक्षिणा- वर्ता नाभिः स्यात्सुखसंपदे । अष्टादशांगुळततमूरु पीवरमुन्नतम् ॥ सुखाय दुःखाय भवेद्रोमशं विषमं पृथु ॥ ’ इति ॥
मम वर्णो मणिनिभो मृदून्यंगरुहाणि च ।
प्रतिष्ठितां द्वादशभिर्मामूचुः शुभलक्षणाम् ।
अत्र पादतलद्वयं तद्दशांगुळयच यस्याः समतलं तिष्ठति सा द्वादशभिः प्रतिष्ठितेत्युक्तम् । तथा च सामुद्रिके – ’ यस्याः समतलौ पादौ समहीनांगुळी क्रमात् । सर्व प्रतिष्ठितं भूमौ सा नारी सुखमेधते ॥ ’ इति ॥
समप्रयवमच्छिद्रं पाणिपादं च वर्णवत् ।
मन्दस्मितेत्येव च मां कन्यालक्षणिनो विदुः ॥
समप्रयवाकृतिरेखायुक्तत्वमच्छिद्रांगुलियुक्तत्वादिकमुक्त-
मस्त्रीणां लक्षणमुक्तम् । तथा च सामुद्रिके –
।
‘शंखपद्मयवच्छ- श्रमालामत्स्यध्वजादयः । पाणिपादे भवन्त्येव राज्ञां तद्योषितां तथा ॥ ’ इति । स्कान्देऽपि – ’ मृदु मध्योन्नतं रक्तं तलं पाण्यो-
। ररन्ध्रकम् ।’ इति । बाइटेऽपि - ’ तनुरक्तोन्नतनखं स्निग्धमाता- श्रमांसलम् । दीर्घाच्छिद्राङ्गुलि महत्पाणिपादं प्रतिष्ठितम् ॥ ’ इति । मन्दस्मितत्वं च स्कान्दे- ‘अलक्षितद्विजं किंचित्किंचित्फुल्लकपोल- कम् । स्मितं प्रशस्तं सुदृशामनिमीलितलोचनम् ॥’ इत्युत्तमत्री- लक्षणाम्युकानि ॥
इत्थमुत्तमस्त्रीलक्षणयुक्तत्वादेव सीता कफप्रकृतिर्देव सत्या च भवति । तथा च प्राचीनाः- ‘सुस्निग्धदन्तनखलोचनपद्म-
D. 89
[[२१६]]
धर्माकूये
ग्मा मानोन्नता प्रियतमे सुदृढानुरागा । श्यामाथ शीतमृदुमां- सलगुप्तगात्रा प्रोक्ता कफप्रकृतिरेव वरा पुरन्ध्री : प्रसभवक्त्रा- म्बुज सौरभाङ्गी सन्तोषयुक्ता शुचिकर्मदना । प्रियंवदा भूरिधना जनाढ्या नारीयमुक्ता खलु देवसत्वा ॥ ’ इति ॥
रेखालक्षणान्यपि सामुद्रिके - ’ रेखाभिरंगुष्ठत लेंगनानां पुंस्त्री प्रसूतिर्विपुलाल्पिकाभिः । अच्छिन्नभिन्नाभिरखण्डमायुः खंड तदन्याभिरमूभिरस्याः ॥ एका तिर्यक् वर्जनों याति रेखा तर्जन्यं- गुष्ठान्तरालं तदन्या । ते द्वे स्यातामायुरैश्वर्यरेखे तत्सोन्दर्ये सुन्द- रत्वं तदा स्यात् ॥ ’ इति ॥
[[८]]
इत्थमन्यत्रापि सीताया मृदुभाषणं मनस औन्नत्यं नय- नानन्दकरावयवयुक्तता पापपराङ्मुखबुद्धिवं चेति प्रतिपादितानि लक्षणानि तत्र तत्र । अर्चितवचनवत्त्वं चात्रैव काण्डे युक्त- रूपं त्वया देवि भाषितं प्रियदर्शने । सदृशं स्त्रीस्वभावस्य साध्वी- नां विनयस्य च ॥’ इति । तथा मनस औन्नत्यमपि - ‘उवाचात्महितं वाक्यं वृत्तशौण्डीर्यगर्वितम । राक्षसाधम रामस्य भार्याममितते- जसः । उक्तवानसि यत्पापं क गतस्तस्य मोक्ष्यसे । यथा हप्त मातंगः शशश्च सहितौ वने ॥ तथा द्विरदवद्रामस्त्वं नीच शशव- स्मृतः । इति ॥ दर्शनीयावयवसंस्थानवत्त्वमपि ‘त्वां कृत्वो परतो मन्ये रूपकर्ता स विश्वकृत । न हि रूपोपमाप्यन्या तवास्ति शुभदर्शने ॥ यद्यत्पश्यामि ते गात्रं शीतांशुसदृशानने । तस्मिंस्तस्मि न पृथुश्रोणि चक्षुर्मम निबध्यते ॥ ’ इति ॥
IM
me
पापपराङ्मुखत्वमपि - यदिदं लोकविद्विष्टमुदाहरथ सं-
सुम्दरकाण्डः
[[१२७]]
गताः । नैतन्मनसि वाक्यं मे किल्विषं प्रतिभाति भ्व ॥ न मानुषी राक्षसस्य भार्या भवितुमर्हति । कामं खादन मां सर्वा न करिष्यासि वो वचः ॥ ’ इति । युद्धकाण्डेऽपि - ’ आज्ञप्ता रावणेनैता राजयो वामतर्जयन् । हते तस्मिन्न कुर्युर्हि तर्जनं वान- रोत्तम । न परः पाप परेषां पापकर्मणाम । समयो रक्षितव्यो हि सन्तश्चारित्रभूषणाः । युक्ता रामम्य भवती धर्म- पत्नी यशस्विनी ।’ इति । एतेषां च उत्तमस्त्रीलक्षणत्वं सामुद्रिके
ཉ
पापजाद
’ अर्चितं वचनमुन्नतं मनो निर्विशेषसुखदं दृशां वपुः । अस्ति चेदधपराङ्मुखी मनिर्लक्षणैः किमपरैर्नृयोषिताम् ॥’ इति ॥
सा वीतशोका व्यपनीततन्द्री
शान्तज्वरा हर्षाविवृद्धसत्वा । अशोभतार्या वदनेन शुक्
शीतांशुना रात्रिरिवोदितेन ॥
अनेन मुखप्रसादो मनःप्रसादश्च शुभसूचक इत्युक्तम् । तथा च ज्योतिर्निबन्धे - ‘निनि राशिरेकतो नृणां मनस्त्वथैकतः ’
इति ॥
इति एकोनविंशः सर्गः ।
अथ त्रिंशः सर्गः ॥
त्रिंशे – ततो हनूमान् निशाचरीगण संतर्जननावि- दीनायाः सीतायात्रिजटाकृतं समाश्वासनं निशम्य स्वयमपि तत्कालोचितमित्थमचिन्तयत ।
[[११८]]
धर्मा कू
अनेन रात्रिशेषेण यदि नाश्वास्यते मया ।
सर्वथा नात्र सन्देहः परित्यक्ष्यति जीवितम् ॥
अनेन स्वाभिकार्यहानिप्रसक्तौ तत्कालोचितं कर्म कर्तव्य- मिति सूचितम् । तथा च हरिवंशे कृष्णं प्रति नारदप्रेषणावसरे इन्द्रः–’ यथा यथा वा तत्कार्य न विपद्येत कर्हिचित् । तथा तथा त्वया कार्य मनसः प्रीतिमिच्छता ॥’ इति । तत्रैव स्थला-
। न्तरे दूतान् हंसान्प्रति इन्द्रः– ’ एतत्सर्वं च कर्तव्यमन्यथ स्वयमेव हि । प्राप्तकालं विधातव्यमस्माकं हितकाम्यया ॥
इति ॥
सीतासन्देशरहितं मामितस्त्वरया गतम् ।
निर्दहेदपि काकुत्स्थः क्रुद्धस्तीत्रेण चक्षुषा ॥
"
अनेन यस्मिन्कार्ये नियुक्तस्तत्कार्यं न कृतं चेत्प्रभोः कोपो भविष्यतीत्युक्तम् । तथा च हरिवंशे दूतान्प्रति शक्रवचनम् -
अकुर्वतां देवताज्ञामुप्रो दण्डः पतेदथ । ’ इति ॥
चारेण तु सुयुक्तेन शत्रोः शक्तिमवेक्षता । गूढेन चरता तावदवेक्षितमिदं मया ॥ राक्षसाधिपतेरस्य प्रभावो रावणस्य च ।
अनेन शत्रोः स्थितिः तद्वलं च सुयुक्तेन गूढचारेण विषा- रणीयमिति सूचितम् । तथा च कामन्दके - ’ सारखतां च राष्ट्रस्य दुष्कृतं दृप्तिमेव च। छिद्रं शबोविजानीयात्कोशमित्र- बळानि च ॥ ’ इति ॥
सुन्दरकाण्डः
यदि वेद्योधयिष्यामि हतरं रामकारणात् । व्यर्थमागमनं तस्य ससैन्यस्य भविष्यति ॥
[[११९]]
अनेन दूतस्य मुख्यशत्रुहननपूर्वकं कृत्स्नकार्यनिर्वहणम- धर्म इति सूचितम् । तथा चोद्योगे भगवद्याने विदुरवाक्ये शक्तेनापि दूतेन कृत्स्नकार्यनिर्वहणमयुक्तमिति प्रतिपादितम् - ‘अयमिच्छन् हि तान्सर्वान् युध्यमानान् जनार्दनः । सिंहो मृगानिव क्रुद्धो गमयेद्यमसादनम् ॥ न त्वयं निन्दितं कर्म कुर्यात् कृष्णः कथंचन । न च धर्मादतिक्रामेदच्युतः पुरुषोत्तमः ॥’ इति । भगवानपि - ’ एतान् हि सर्वान् सरथान् निहन्तुमहमुत्सहे । न त्वहं निन्दितं कर्म कुर्यां पापं कथंचन ॥ अद्यैव ह्यहमेतां ये चैतान्नु भारत । निगृह्य राज्यं पार्थेभ्यो दद्यां किं दुष्करं भवेत् । इदं नाहं प्रवर्तेय निन्दितं कर्म पार्थिव ॥’ इति ॥
असत्यानि च युद्धानि संशयो मे न रोचते । कश्च निःसंशयं कार्य प्राज्ञः कुर्यात्ससंशयम् ॥
अनेन निःसंदिग्धतया कार्यसाधनसंभवे संशयिते मार्गे न प्रवर्तितव्यमिति सूचितम् । तथा च कामन्दकः — ’ निष्फलं फ्रेशबहुलं संदिग्धफलमेव च । न कर्म कुर्यान्मतिमान्सदा बैरानु- बन्धि च ॥’ इति ॥
।
भूतार्था विपद्यन्ते देशकालविरोधिताः । विक्लवं दूतमासाद्य तमः सूर्योदये यथा ॥ अर्थानर्थान्तरे बुद्धिर्निवितापि न शोभते । यो सर्थ बहुधा वेद स समर्थोऽर्थसाधने ॥
[[२३०]]
धर्माकूते
घातयन्ति हि कार्याणि दूताः पण्डितमानिनः ।
अनेन समर्थः कार्यसाधक : असमर्थः कार्यनाशक इत्युक्तम् ।
अत एव समर्थस्यैव दूतस्य प्रेषणं
राजधर्मे - ‘मूढजैन्द्रिय लुब्ध हिंसं दुर्बुद्धिमबहुश्रुतम् । त्यक्तो :
।
कर्तव्यम, ना समर्थस्येत्युक्तं
र शठम् । अनी पर्थ (१)
मद्यहितं द्यूतली मृगयापरम् । कार्ये महति युञ्जानो हीयते स नृपः श्रिया ॥ अप्रकीर्णेन्द्रियं प्राज्ञमत्यन्तानुगतं शुचिम । शतं चैनुरक्तं च युंज्यान्महति कर्मणि ॥ एवमेतैर्गुणैर्युक्तो योऽनुरज्यति भूमिपम् । भर्तुरर्थेष्व संतप्तं नियुंज्याद्धर्मकर्मणि ॥ ’ इति ॥
न विनश्येत्कथं कार्य वैक्लव्यं न कथं भवेत् । लंघनं च समुद्रस्य कथं नु न वृथा भवेत ॥ कथं नु खलु वाक्यं मे शृणुयान्नोद्विजेत वा । इति संचिन्त्य हनूमांचकार मतिमान् मतिम ॥ इक्ष्वाकूणां वरिष्ठस्य रामस्य विदितात्मनः । शुभानि धर्मयुक्तानि वचनानि समर्थयन् ॥ श्रावयिष्यामि सर्वाणि मधुरो प्रवन गिरम् । श्रद्धास्यति यथा हीयं तथा सर्व समादधे ॥
।
अनेन कर्मणां परिपाकं गुणदोषादिकं च विचार्य कार्य- सिद्धिकरं कर्मारभेतेति सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः- ’ वश्येन्द्रियं जितामात्यं धृतदण्डं विकारिषु । परोक्ष्यकारिणं वीरमत्यन्तं श्रीर्निषेवते । अनुबन्धानपेक्षेत सानुबन्धेषु कर्मसु । संप्रधार्य च कुर्वीत न वेगेन समाचरेत् ॥ अनुबन्धं च संप्रेक्ष्य
सुन्दरकाण्डः
[[२३१]]
विपाकं चैव कर्मणाम् । उत्थानमात्मनश्चैव धीरः कुर्वीत मानव ॥’
इति ॥
हरिवंशे इन्द्रं प्रति नारदः – ’ हितानुबन्ध सहितं कार्य ज्ञेयं सुरेश्वर। विपरीतं च तद्बुद्ध्वा नित्यं बुद्धिमतां वर ॥ यत्स्यात्तापकरं पश्चादाव्वं कार्यमीदृशम् । आरभेनैव तज्जह्यादेष बुद्धिमतां नयः ॥’ इति । अयमभिप्रायः- अनुकूल फलजनकं कर्म कर्तव्यत्वेन जानीयात् । प्रतिकूलं पश्चात्ताप करत्वान्नारभेत । आरब्धमपि त्यजेत् । [तथा चोक्तं ] ‘सह तु कार्याणामारम्भो न प्रशस्यते । ’ इति । प्राचीना अपि — ’ उचितमनुचितं वा कुर्वता कार्यजातं परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन । अतिरभसकृतानां कर्मणामा विपत्तेति यदाह शल्यतुल्यो विपाकः ॥ ’ इति ।
C
।
सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम् । वृणते हि विमृश्यकारिणं गुणलुब्धाः स्वयमेव संपदः ॥’ इति च ॥ कामन्दके- Sपि – ’ तस्मिन् कर्मणि सज्येत तदात्वे कटुकेऽपि च । बुद्ध्वैवोप- क्रमः श्रेयान् फलनिष्पतये सदा ॥ ’ इति !!
नाय
इति त्रिंशः सर्गः ।
अथ एकत्रिंशद्वात्रिंशौ सर्गे ॥
एकत्रिंशद्वात्रिंशयोः – ततो जनकनन्दिनीप्रत्ययोत्पाद-
राजा दशरथो नाम रथकुञ्जरवाजिमान् । पुण्यशीलो महाकीर्तिर्ऋजुरासीन्महायशाः ॥
[[२३२]]
धर्माते
तस्य पुत्रः प्रियो ज्येष्ठस्ताराधिपनिभाननः । रामो नाम विशेषज्ञः श्रेष्ठः सर्वधनुष्मताम ॥ रक्षिता स्वस्य धर्मस्य स्वजनस्य च रक्षिता । रक्षिता afaaiकस्य धर्मस्य च परंतपः ॥
सोऽयं पितृवचनपरिपालनाय सानुत्रः सभार्यो वनं प्रवि- बेश । ततो मुनिसंवाणाय खरदूषणप्रमुखान्निशाचरान् निषूदयतो रामभद्रस्य भार्या राक्षसेन मायाविनापहृतासीत् । ततो रामभद्र- स्वतस्ततः सीतां विचिन्वन तदलाभजनितक्लेशेन दूयमानमानसो मित्रं सुग्रीवं संप्राप्य तद्धातुर्वालिनो वधम, तस्य राज्याभिषेकं च विधाय सीतागवेषणाय वानरान सर्वतः प्रस्थापयामास । अहमपि दक्षिणस्यां दिशि गवेषणीयान् देशानखिलानपि सम्यगवलोक्यालब्धसीतावृत्तान्तः संपातिवचनेन रावणनिलयं लंकामेकाकितया प्रविष्टोऽस्मि । सेयं क्लिष्टवसनाभरणा चारित्र- भूषणसमलंकृता क्रूराभी राक्षसीभिस्तर्जिता च राममेव मनसा ध्यायन्ती जनकतनया शिंशुपामूले मया दृष्टेत्येतावदुक्त्वा बिरराम ॥
ततस्तथा वदन्तं हनूमन्तं वानररूपमवलोक्य चकित- हृदया जनकतनया चिन्तामेवं ततान-.
स्वमे मयायं विकृतोऽद्य दृष्टः
शाखामृगः शास्त्रगणैर्निषिद्धः ।
स्वस्त्यस्तु रामाय सलक्ष्मणाय
तथा पितुमें जनकस्य राज्ञः ॥
सुन्दरकाण्डः
[[२३३]]
अत्र स्वप्ने वानरदर्शनमनिष्टसूचकमित्युक्तम् । तथा च ऐतरेयके - ’ न चिरमित्र जीविष्यति’ इत्युपक्रम्य ’ इति प्रत्यक्ष- दर्शनानि । अथ स्वमः - पुरुषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति स एनं हन्ति, वराह एनं हन्ति, मर्केट एनमास्कन्दयति’ इति । स्वमाध्यायेऽपि ‘अभिधावन्ति यं स्वप्ने शृंगिणो दंष्ट्रिणोऽपि वा । वानरो बा वराहो वा भवेद्राजकुलाद्भयम् ॥ इति ॥
स्वप्नो न चायं न हि मेऽस्ति निद्रा शोकेन दुःखेन च पीडितायाः । सुखं हि मे नास्ति यतोऽस्मि होना
तेनेन्दुपूर्णप्रतिमाननेन ॥
अनेन दुःखहेतौ सति निद्रा न भवतीति सूचितम् । तथा च उद्योगे विदुरः - ’ अभियुक्तं बलवता दुर्बलं हीनसाधनम् । हृतस्वं कामिनं चोरमाविशन्ति प्रजागराः ॥ ’ इति ॥
रामेति रामेति विचिन्त्य बुद्ध्या
सदैव वाचा बुवती तमेव । तस्यानुरूपां च कथां तमर्थ
तमेव पश्यामि तथा शृणोमि ॥
अनेन वस्तुनो निरन्तर चिन्तासन्ततिरूपं परिभावनं तत्साक्षा- त्कारहेतुरित्युक्तम् । तच (विष्णुकृत) कामिनीपरिभावनेन कामिनी- साक्षात्कारस्य, निदिध्यासनात्मक स्वरूपानुसन्धानेनात्मसाक्षा- त्कारस्य, गान्धर्वशास्त्र परिभावनेन षड्जादिसाक्षात्कारस्य च दर्शनात्सिद्धम् ॥
D. 30२३४
धर्माकूते
मनोरथः स्यादिति चिन्तयामि
तथैव बुद्ध्या च वितर्कयामि । किं कारणं तस्य हि नास्ति रूपं
सुव्यक्तरूपश्च वदत्ययं माम् ॥
नमोऽस्तु वाचस्पतये सवज्रिणे
स्वयंभुवे चैव हुताशनाय च । अनेन चोक्तं यदिदं ममाग्रतो
वनौकसा ततु तथास्तु नान्यथा ॥
अनेन दुर्भाषणवर्जनपूर्वकं सर्वदा शुभमेव भाषेतेति सूचितम् । तथा च गौतमः - ’ अधेनुं धेनुभव्येति ब्रूयात् अभद्रं भद्रमिति ’ इति । आनुशासनिकेऽपि - ‘परिवादं न च ब्रूयात्परेषामा- त्मनस्तथा । अकुत्सय स्वमात्मानं प्रार्थयेच्छुभमन्वहम् ॥ ’ इति ॥ इति एकत्रिंशद्वात्रिंशी सग ।
।
अथ त्रयस्त्रिंशः सर्गः ॥
त्रयस्त्रिंशे - इति बहुधा चिन्तयन्तीं सीतां मारुतिस्तरुशि- खरादवतीर्य इत्थमपृच्छत-
का नु पद्मपलाशाक्षि क्लिष्टकौशेयवासिनि । किमर्थं तव नेत्राभ्यां वारि स्रवति शोकजम् ॥
रोदनादतिनिःश्वासाद्भमिसंस्पर्शनादपि ।
न त्वां देवीमहं मन्ये राज्ञः संज्ञावधारणात् ॥
सुन्दरकाण्डः
[[२३५]]
अनेनामर्त्यानां भूस्पर्शादिकं नास्तीत्युक्तम् । तथा च वनपर्वणि - ‘साऽपश्यद्विबुधान्सर्वान स्वेदांस्तब्धलोचनान्। हृषित-
जोहीनान स्थितानस्दृशतः क्षितिम् ॥’ इति ॥
पृष्टवन्तं हनूमन्तं स्ववृत्तान्तमभिधाय –
दद्यान्न प्रतिगृह्णीयान्न ब्रूयात्किंचिदप्रियम् । अपि जीवितहेतोर्वा रामः सत्यपराक्रमः ॥
अनेन महापुरुषाणामापद्यपि दानप्रियवचनादिकं स्वभाव इत्युक्तम् । तथा चोद्योगे विदुरः - ’ स्वर्गच्युतानामिह जीवलोके
। चत्वारि चिह्नानि भवन्ति राजन्। दानप्रसंगो मधुरा च वाणी देवार्चनं ब्राह्मणतर्पणं च ॥ ’ इति । तादृशस्य रामभद्रस्य भार्यां मां दुरात्मा रावणो हृतवान् ॥
विद्धि ।
इति त्रयस्त्रिंशः सर्गः ।
अथ चतुस्त्रिंशः सर्गः ॥
चतुस्त्रिंशे - ततो हनुमान रामनिदेशान् समागतं दूतं मां
यो ब्रह्म वेदांश्व वेद वेदविदां वरः ।
स त्वां दाशरथी रामो देवि कौशलमब्रवीत् ॥
तदनु च सुमित्रापुत्रोऽपि शिरसा प्रणम्य तवाभिवादन- मकरोदित्यब्रवीत् । इत्थं कुशलं वदतो हनुमतो निशम्य वचन-
मानन्दकंदळत रांगतापांगी प्रीतिसंहृष्ट सर्वांगी इत्थमचिन्तयत् -
[[२३६]]
[[6]]
धर्माकूते
कल्याणी बत गाथेयं लौकिकी प्रतिभाति मा । एति जीवन्तमानन्दो नरं वर्षशतादपि ॥
अनेन बह्वीष्वप्यापत्सु आत्मानं संरक्ष्य स्थितस्य सुखं पुण्यं च कदाचिद्भविष्यतीति सूचितम् । तथा चापद्धर्मे विश्वामित्रः
सर्वोपायैरुपायज्ञो दीनमात्मानमुद्धरेत् । एनां बुद्धिं समास्थाय जीवितव्यं सदा भवेत् । जीवन्पुण्यमवाप्नोति पुरुषो भद्रमते ॥’
इति ॥
ततः संभाषणाय समीपमुपसर्पन्तं हनूमन्तं रावणं निश्चित्य जनस्थाने कपटकाषायपटवेषेण मामभिभूतवतो भूयोऽपि मम मनसः सन्तापोत्पादनं न शोभनमिति वदन्तीं भयमोहितां सीताम्-
अवन्दत महाबाहुस्ततस्तां जनकात्मजाम् । अथ, कृतप्रणामे मारुतौ किमिदानीमुद्भूतं चित्ते– किन्नु स्याच्चित्तमोहोऽयं भवेद्वातगतिस्त्वियम् । उन्मादजो विकारो वा स्यादियं मृगतृष्णिका ॥
अयं वानरकथितः प्रियतमकथावगमः चित्तमोहप्रयुक्तः वातवैषम्यप्रयुक्तो वा चित्तोन्मादजनितविकार एव वा देशकाल - विशेष कृतमरुमरीच्यादिभ्रमतुल्यो वा । तत्र चित्तमोहो गान्धा- र्यादिमदकरद्रव्यभक्षणाद्भवति । तथा च बाहटे - ’ गान्धारी कफवातन्नी स्वादुतिक्तकषायका । दोपिनी गुल्मशूलघ्नी चित्त- विभ्रमकारिणी ॥ ’ इति । वातगते श्रीमहेतुत्वं बाइटे - ‘वृद्धस्तु कुरुतेऽनिलः । कार्यकारणकामित्व कंपानाहशकद्रहान् । बल-
सुन्दरकाण्डः
[[२३७]]
इति । विकृतो वायुः
।
निद्रेन्द्रिय भ्रंशप्रलापभ्रमदीनताः ॥ ’ कार्यादिकं करोति । उष्णकामित्वमुष्णे प्रीतिकारित्वम् । शकद्रहो मलबन्धः। आनाहः आध्मानम् । उन्मादो धातुवैषम्यकृतो मनसो विकारः । तदुक्त उन्मादो नाम मनसो दोषैरुन्मार्गणैर्मदः । शारीरमान सैर्दुष्टैरहितादन्नपानतः । विकृतासात्म्य (?) समलाद्विषमा- दुपयोगतः ॥ विषण्णस्यात्पसत्त्वस्य व्याधिवेगसमुद्भवात् । क्षीणस्य चेष्ठा वैषम्यात्पूज्यपूजाव्यतिक्रमात् । आधिभिश्चित्तविभ्रंशा द्विषे- णोपविषेण च । एभिर्विहीनसत्वस्य हृदि दोषाः प्रदूषिताः । धियो विधाय कालुष्यं हृत्वा मार्गान्मनोवहान् ॥ उन्मादं कुर्वते तेन धीविज्ञानस्मृतिभ्रमात् । देही दुःखसुखभ्रष्टो भ्रष्टसारथिवद्रथः ॥ भ्रमत्यचिन्तितारम्भः’ इति । देशकालकरणविषयदोषप्रयुक्ता मरुमरीच्यादिभ्रमाः लोकप्रसिद्धाः ॥
अथवा नायमुन्मादो मोहोऽप्युन्मादलक्षणः । संबुध्ये चाहमात्मानमिमं चापि वनौकसम् ॥
मोहोन्मादयोर्विवेकहानिकरत्वात् स्वपरविवेकस्य विद्य- मानत्वात् स्वपरविवेकहानिकरो मोह उन्मादो वा न भवत्येव । इत्थमतर्कितराम सन्देशश्रवणेऽपि विचार्य निश्वयकरणादतर्कितोप- नते इष्टतमेऽपि पदार्थे लोभात् झटिति न प्रवर्तितव्यम्, किं तु विचारयितव्यमिति सूचितम् । तच्च प्रागुक्तम ॥
नाहं स्वप्रमिमं मन्ये स्वप्ने दृष्ट्वा हि वानरम् । न शक्योऽभ्युदयः प्राप्तुं प्राप्तश्चाभ्युदयो मम ॥
[[૨૮]]
धर्माकूते
अथवा नैतदेवं हि यन्मया परिशङ्कितम् । मनसो हि मम प्रीतिरुत्पन्ना तव दर्शनात् ।
अनेन महतां संशयितेऽर्थे मनःप्रसाद एव प्रमाणमिति सूचितम् । तथा च कालिदासः – ’ सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः । ’ इति ॥
सर्वथा कामरूपी निशाचर एवायमसंभाष्य इति मत्वा तूष्णींभूतां सीतामभिज्ञाय तां हर्षयन् हनूमानेवमुवाच -
अहं सुग्रीवसचिवो हनूमान्नाम वानरः । प्रविष्टो नगरी लंका लंघयित्वा महोदधिम् ॥ कृत्वा मूर्ध्नि पदन्यासं रावणस्य दुरात्मनः । स्वां द्रष्टुमुपयातोऽहं समाश्रित्य पराक्रमम् ॥ नाहमस्मि तथा देवि यथा मामवगच्छसि । विशंका त्यज्यतामेषा श्रद्धत्स्व वदतो मम ॥
अत्र च हनुसता सीता सन्दर्शनानन्तरं रामवंशसंकीर्तनपूर्वकं सीतां समाश्वास्यैव रामदूतोऽहमागत इति कथनादपरिचितेन हठात् कार्य न निवेदनीयम, किंतु आख्यानकथनादिभिः स्वस्मि- विश्वासमुत्पाद्य स्वागमनकार्य निवेदनीयमिति सूचितम् । अत एव हरिवंशे इन्द्रेण प्रेषिता इसी वज्रनाभसुतां प्रभावतीं विसंभायित्वैवा- गमनकार्य निवेदयामासेति प्रतिपादितम् - ‘विस्रम्भयित्वा तां सूक्तैराख्यानकशतैर्वराम् । त्रैलोक्यसुन्दरी वे त्वामहं हि
वैदि प्रभावति ॥ रूपशीलगुणैर्देवि किंचित्वां वक्तुमुत्सहे । ’ इति ॥
इति चतुस्त्रिंशः सर्गः ।
अथ पंचत्रिंशः सर्गः ॥
पञ्चत्रिंशे तदनु सीता–
क ते रामेण संसर्गः कथं जानासि लक्ष्मणम् । वानराणां नराणां च कथमासीत्समागमः ॥
यानि रामस्य लिंगानि लक्ष्मणस्य च वानर । तानि धूत्रस्समाचक्ष्व न मां शोकस्समाविशेत् ॥
कीदृशं तस्य संस्थानं रूपं रामस्य कीदृशम् ॥
इत्यपृच्छत् । अनेन संशयिते विषये सम्यक् पराभिप्रायं निश्चित्यैव स्वाभिप्राय निवेदनीय इति सूचितम् । अत एव नलोपाख्याने दमयन्ती केशिनीमुखेन स्वयं च नलं सम्यग्विचार्यैव स्वाभिप्राय- मुक्तवतीति प्रतिपादितम् ॥ दमयन्ती - गच्छ केशिनि भूयस्त्वं परीक्षां कुरु बाहुके । अनुवाणा समीपस्था चरितान्यस्य लक्षय ॥ दमयन्त्यैवमुक्ता सा जगामाशु सुकेशिनी । निशाम्य च यथान्यायं दमयन्त्यै न्यवेदयत्॥ दमयन्त्यपि तच्छ्रुत्वा पुण्यश्लोकस्य चेष्टितम् । अमन्यत नलं प्राप्तं कर्मचेष्टाभिसूचितम् ॥ सा वै पित्राभ्यनुज्ञाता मात्रा च भरतर्षभ । नलं प्रवेशयामास यत्र तस्याः प्रतिश्रयः ॥ इति ॥
ततो हनूमान् –
यानि रामस्य चिह्नानि लक्ष्मणस्य च यानि वै । लक्षिनानि विशालाक्षि वदतः शृणु तानि मे ।
[[२४०]]
धर्माकृते
रामः कमलपत्राक्षः सर्वभूतमनोहरः । रूपदाक्षिण्यसंपन्नः प्रसूतो जनकात्मजे ॥ तेजसादित्यसंकाशः क्षमया पृथिवीसमः । रक्षिता जीवलोकस्य स्वजनस्य च रक्षिता । रक्षिता स्वस्य तस्य धर्मस्य च परंतपः ॥ रामो भामिनि लोकेऽस्मिन् चातुवर्ण्यस्य रक्षिता । मर्यादानां च लोकस्य कर्ता कारायता च सः ॥ अर्चिष्मानर्चितो नित्यं ब्रह्मचर्यव्रते स्थितः । साधूनामुपकारज्ञः प्रकारज्ञश्चैव कर्मणाम् ॥
राजविद्याविनीतश्च ब्राह्मणानामुपासिता । श्रुतवान् शीलसंपन्नो विनीतश्च परंतपः ॥
यजुर्वेदविनीतश्च वेदविद्भिस्सुपूजितः । धनुर्वेदे च वेदे च वेदाङ्गेषु च निष्ठितः ॥ विपुलांसो महाबाहुः कंबुग्रीवः शुभाननः । गूढजत्रुः सुताम्राक्षो देवि रामो जनैः श्रुतः ॥ दुन्दुभिस्वननिर्घोषः स्निग्धवर्णः प्रतापवान् । समस्समविभक्ताङ्गो वर्ण श्यामं समाश्रितः ॥
त्रिस्थिरस्त्रिप्रलम्ब त्रिसमस्त्रिषु चोन्नतः । त्रिताम्रस्त्रिषु च स्निग्धो गम्भीरस्त्रिषु नित्यशः ॥ त्रिवळीमांस्त्र्यवनतश्चतुर्व्यगस्त्रिशीर्षवान् ।
सुन्दरकाण्डः
चतुष्कळश्चतुर्लेखश्चतुष्किष्कुचतुस्समः ॥
चतुर्दशसमद्वन्द्वचतुर्दश्चतुर्गतिः । महोष्ठहनुनासश्च पञ्चस्निग्धोऽष्टवंशवान् ॥
दशपद्म दशवृहत्त्रिभिर्व्याप्तो द्विशुक्लवान् । षडुन्नतो नवतनुस्त्रिभिर्व्याप्नोति राघवः ॥
सत्यधर्मरतः श्रीमान् संग्रहानुग्रहे रतः । देशकालविभागज्ञः सर्वलोकप्रियंवदः ॥
[[२४१]]
।
अस्यार्थः – त्रिस्थिरः । [ त्रयः ] उरोमणिबन्धमुष्टयः । तथा च सामुद्रे - ’ उरश्च मणिबन्धश्च मुष्टिश्च नृपतेः स्थिराः ।’ इति । त्रिप्रलम्बः- [ त्रीणि ] बाहुमुकाणि । तदपि तत्रैव- ‘दीर्घबाहुमुष्कस्तु चिरजीवी धनी नरः ।’ इति । ब्रह्मपुराणे - sपि - ’ त्रयश्च यस्य स धनी लम्बा भ्रूमुष्कबाहवः । ’ इति । त्रिषु समः - [ तानि ] केशाग्रवृषणजानूनि । तदपि तत्रैव- ‘केशायं वृषणं जानु समं यस्य स भूपतिः । इति । त्रिषु चोन्नतः । तानि च कुनिनाभिपरिमण्डलवक्षांसि । तदुक्तम— ’ नाभ्यन्तकुक्षिवक्षोभिरुन्नतैः क्षितिपो भवेत् । ’ इति । वराह- मिहिराचार्यास्तु ‘उन्नतकुक्षिः शिनिपः परिमण्डलोन्नतनाभिः क्षितिपः । हृदयं न वेपनं पृथु समुन्नत मांसलं च नृपतीनाम् ॥ इति । अन्यत्र तु – ’ उरो ललाटं वदनं च पुंसां विस्तीर्ण- मेतत्त्रितयं प्रशस्तम् । ’ इति ॥
त्रिताम्रः- ‘नेत्रान्तनखपाण्यप्रतलैस्तामैस्त्रिभिः सुखी ।’ इति ।
D. 31
[[1]]
[[२४२]]
यहा, हस्तनखाः
धर्माकूते
पादनखा
हस्तपादतलरेखाश्च । तदुक्तं
व
सामुद्रिके - ‘लिष्टांगुळी ताम्रन पार्णी पादौ करावपि । सुरक्ते नखरेखे च प्रशस्येते हि भूभुजः ॥’ इति । रेखाश्च सामुद्रिके - ’ यवोऽगुष्ठादरे यस्य स यशस्वी नरो भवेत् । अनामिक्यां मूलजाता रेखा यस्य स पुण्यवान् ॥ शंखपद्मयवच्छत्रमाला मत्स्य- ध्वजादयः । गा पाणt race राज्ञां योषितां तथा ॥ कनिष्ठिकामूला गया या प्रदेशिनीमध्यभिकान्तराळम् । करोति रेखा परमायुषं तं प्रमाणहीनार्थत उमायुः ॥ मत्स्यः करतले यस्य स नशे बहुकोशवान् । भाग्यरेखा सुतीक्ष्णाप्रा शुभा छत्राकृतिस्तथा ॥ सरोज श्रीवृक्ष ध्वजगजतिमिस्तंभ कलशस्त्रगादर्श- च्छत्रांकुशा देशभृंगार गिरिभिः । रथाश्वश्रीवत्सव्यजनयवयूपप्रभृ- तिभिर्नरा नार्यो राज्यं दधति पदपाणिप्रणयिभिः ॥’ इति विषु स्निग्धः - [लयः ] पादरेखालिंगम णिकेशाः । तदाहुः—- " स्निग्धा भवन्ति वै येषां पादरेखाः शिरोरुहाः । तथा लिंगमणि - स्तेषां महाभाग्यं विनिर्दिशेत् ॥ ’ इति । त्रिषु गम्भीरः — स्वर. सत्वनाभिषु । तथा च वररुचिः - ‘स्वरे सत्वे च नाभौ च गम्भीरनिषु शस्यने । ’ । सामुद्रिकेऽपि - ‘नाभिः स्वरस्स- त्वमिति प्रशस्तं गम्भीरमेतस्त्रितयं नराणाम् !’ इति ॥
निवळीवान-उरे वाळत्रयवान्, कण्ठे वळित्रयवान् वा । कण्ठे वलित्रयवानित्यत्र स्कान्दे- ‘शस्ता ग्रीवा त्रिरेखांका त्वव्यक्तास्थिसुसंहता । ’ इति । च्यवनतः । स्तनचूचुकपादरेखाः ।
। तथा च वराहसंहितायाम् - ‘पीनोपचितनिमग्नैः क्षितिपतयश्चचुकैः स्तनैः सुखिनः । स्निग्धनिमग्ना रेखा धनिनां तद्वयत्ययेन निःस्खा-
।
THA
सुन्दरकाण्डः
॥
[[२४३]]
नाम ॥ ’ इति । चतुव्यंगः – चत्वारि व्यंगानि हस्वानि यस्य सः चतुर्थंग । तदाह वररुचिः–’ ग्रीवा प्रजननं पृष्ठं ह्रस्वा जंघा च पूजिता ।’ इति । अत्र हस्वप्रजननादिकथनात् रामः शशमृगवृष- हयाख्यपुरुषजातिषु उत्कृष्टशराजातिरिति सूचितन । तल्लक्षणमुक्तं स्मरदीपिकायाम्
रातो मृगो वृषचैव चतुर्थस्तु हयस्तथा । कथयामि नात्पुंसा नतज्जातिचतुष्टयम् ॥ स्त्र्यजितो गाय- नश्चैव नारीसक्तिपरः सुखे । षडंगुळशरीरश्व स्त्रीमांस्तु शशको मतः । अल्पायुर्धार्मिकचैव सत्यवादी प्रियंवदः ! अष्टांगुळ- शरीरस्तु रूपयुक्तो मृगो मतः । उपकारपरो नित्यं श्रीवशः श्लेष्मलस्तथा । स्वदशांगुळभेदस्तु भेदस्वी वृपभो पतः । लुब्धश्च कृपणश्चैव मिथ्यावादी च निर्भय । गुळभेदस्तु कुशलस्तु हयो मतः ॥ ’ इति । त्रित्रीमान् व्यावर्तयुक्तशीर्षवान् । आवर्तत्रयशीर्षवत्त्वं च राजचिह्नम् । तथा चोक्तम् -‘आवर्त- त्रयरुचिरं यस्य शिरः क्षितिभृतां भवेन्नाथः ।’ इति । शरीरे आवर्तमवत्त्वमपि प्रशस्तम् । तदुक्तं सामुद्रिके ’ प्रदक्षिणा- वर्तशरीरमा वृषस्वनः फेनिलमूत्रना । नात्यल्पपाणिर्मनसा गभीरो धीरोद्धतारंभरुचियशस्वी ॥ ’ इति ॥
इांगुळ
।
चतुष्कलः – चतस्रः फळाः चतुर्णां वेदानां व्यंजिकाः अंगुष्ठमूलगता रेखा यस्य स चतुष्कलः । अंगुष्ठमूलरेखानां वेदव्यंजकत्वमाह नन्दिकेश्वर : - ’ मूलेऽङ्गुष्टस्य वेदानां चतस्रस्तिस्र एव वा । एका द्वे वा यथायोगं रेखा ज्ञेया द्विजन्मनाम ॥ इति । चतुर्लेखः- ललाटे पादयोः पाण्योर्लेखाश्चतस्रो ग्रस्य स. ललाटे रेखासंख्यानुगुण्येन आयुस्तारतम्यमाह
।
चतुर्लेखः ।१४४
धर्माकृते
कात्यायन :- ’ ललाटे यस्य दृश्यन्ते चतुस्त्रिषेक रोखिकाः । शतद्वयं शतं षष्टिस्तस्यायुर्विंशतिस्तथा । ’ इति । पादगतरेखाविशेषेण फल- विशेषमाह नारदः - ‘यस्य पादा वज्रध्वजशंखा शोपमाः । रेखाः सम्यकू प्रकाशन्ते मनुजेन्द्रं तमादिशेत् ॥ इति । चतुष्क- ष्कुः- चत्वारः किष्कवः यस्य स चतुष्किष्कुः । चतुर्निश- त्यङ्गुलात्मको हस्तः किष्कुः । षण्णवत्यंगुलोत्सेध इत्यर्थः । तदुक्तं ब्राह्मे – ’ षण्णवत्यङ्गुलोत्सेधो यः पुमान् स दिवौकसः इति । चतुःसमः चत्वारः समा यस्य स चतुःसमः । ते च बाहुजानूरुगण्डाः । तदुक्तं ब्रह्माण्डे - ’ बाहुजानूरुगंडाच चत्वार्याहुः समानि च । ’ इति ॥
चतुर्दशसमचंद्रः
P
।
समहानि चोकानि सामुद्रिके ‘भ्रुवौ नासापुटौ नेत्रे कर्णावोष्ठौ च चूचुके । कूर्परौ मणिबन्धी च जानुनी वृषणौ कटी ॥ करौ पादौ स्फिच यस्य समा ज्ञेयस्स भूपतिः । ’ इति । प्रकारान्तरमपि ब्राह्मे - ’ कर्णाक्षिगण्डभ्रूनासं
। दन्तोष्ठं स्कन्धजणी । पादौ करौ स्तनावूरू स्फिच द्वंद्वाचतुर्दश । समाश्च यस्य विद्यन्ते क्रमेणोपचितिस्तथा ॥ ’ इति । चतुर्दष्टः- दन्तपङ्कियेऽपि मध्यदन्तचतुष्क पार्श्वद्वयवर्तिदन्तचतुष्टयं दंष्ट्रा- शब्दार्थः । तत्प्रशंसा च वराहमिहिरसंहितायाम् — ‘स्निग्धा घनाश्च दशनाः सुतीक्ष्णदंष्ट्राः समाश्च शुभदाः । ’ इति । चतुर्गतिः चतुणी सिंहशार्दूलगजवृषभानां गतिरिव गतिर्यस्य सः । तथा च बालकाण्डे - ‘गजसिंहगती वीरौ शार्दूलवृषभो पमौ ।’ इति ॥
क्त
महोष्ठहनुनासश्च - अत्र ओष्ठादीनां महत्त्वं आरुण्यादि-
सुन्दरकाण्डः
॥
।
[[२४५]]
’ बन्धुजीव-
गुणवत्त्वेन सांपलत्वेन च । तदाहुः संहिताकाराः कुसुमारुणाधरो मांसलो रुचिरविम्बरूपधृक् । पूर्णमांसलहनुस्तु भूमिपस्तुंगतुण्डरुचिराकृतिस्तथा ॥ ’ इति । तुण्डमिति [ अब ] नासिकोच्यते । नासिकाकृतिविशेषफलं स्कान्दे - ‘समवृत्तपुटा नासा लघुच्छिद्रा शुभावहा ।’ इति । पञ्चस्निग्धः – पञ्चसु स्निग्धः पञ्चस्निग्धः । तानि पञ्च स्निग्धानि उदाहृतानि स्कान्दे- ‘स्निग्धानि पञ्च वाग्वक्त्रत्त्रडोमनखराणि च । ’ इति । वररुचिस्तु - ‘नेत्रस्नेहेन सौभाग्यं दन्तस्नेहेन भोजनम् । त्वचः स्नेहेन शयनं पादस्नेहेन वाहनम् ॥’ इति । ’ स्निग्धनील मृदुकुंचितास्तथा
। मूर्धजाः सुखकराः’ इति संहितायाम् । सामुद्रिकेतु - ’ स्निग्धेक्षण- त्वङ्नखदन्तकेशाः ’ इति । अष्टवंशवान् - अष्टौ वंशा आयता यस्य सन्ति स अष्टवंशवान् । आयता अष्टावयवा इत्यर्थः । आयता अष्टा- वयवा उक्ताः सामुद्रिके - पृष्ठवंशः शरीरं च हस्तपादांगुळी करौ । नासिका चक्षुषी कर्णौ प्रजनो यस्य चायताः ॥ ’ इति । अत्र प्रजननस्यायतत्वमार्जवं न तु दैर्घ्यमिति । ब्राह्मे तु — ’ बाहू च नळिकावूरू जंघे चैत्यष्टवंशवान् ।’ नळिकावंगुळी । अंगुळी- नामच्छिद्रत्वमपि लक्षणं सामुद्रिके – ‘श्लिष्टान्यंगुळिमध्यानि द्रव्यसंचयहेतवे । तानि चेच्छिद्रयुक्तानि त्यागशीलकराणि च ॥ ’ इति ॥
दशपद्मः- दश पद्माकारा अवयवा यस्य सः दशपद्मः ।
तानि दशपद्मान्युदाहृतानि ब्राह्मे - ‘मुखनेत्रास्यजिहोष्ठताळुस्त- ननखाः करौ । पादैौ च दश पद्मानि पद्माकराणि यस्य च ॥ ’
इति । दशबृहत्
तदपि सामुद्रिके ’ उरः शिरो ललाटं च
[[२४६]]
धर्माकूते
ग्रीवाबा हंसनाभयः । पार्श्वपृष्ठस्वराश्रेति विज्ञानास्ते सुखप्रदा ॥ इति । ब्राह्मे तु
‘शिरो ललाटश्रवणे वा वक्षच हत्तथा । उदरं पाणिपादौ च पृष्ठ दश बृहन्ति च ॥ ’ इति । त्रिभिर्व्याप्तः– तत्त्रयं ब्राह्मे - ‘त्रिभिर्व्याप्तिञ्च यस्य स्यात्तेजसा यशसा श्रिया ।’ इति । द्विशुक्कुवान - द्वौ शुकौ शुद्धौ मातृवंशौ यस्य सः द्विशुक्लवान् । त्रिशुक्लवानिति पाठे तुकर्मतः पितो मातृतचेति ॥
षडुन्नतः - षट्सु अङ्गपूनः । तानि चांगानि उक्तानि वररुचिना -क्षः कुन् । बक्ष प्राणस्वललाटिकाः । सर्वभूतेषु निर्दिष्ट उन्नताङ्गाः शुभाः ॥ ’ इति । सामुद्रिके तु- ‘वक्षोsथ कक्षामित्र यंहा चेति षडुन्नतानि । ’ इति । नवज्जुः - नवम् स्थानेषुः सूपः । यानि स्थानानि अंगुळिपर्व केशरोमनबलकूलेकर बुद्धकानि । तथा च सामुद्रिके - ‘सूक्ष्माण्यंगुळिष आणि केशरोमनखत्वचः शेफ येषां सूक्ष्माणि ते नरा दीर्घजीविनः ॥ ‘ति । अन्यत्रापि ‘अस्फुटितायं सूक्ष्मं श्मश्रु शुभं मृदु च मन्तस्निग्व सूक्ष्मदृक् सूक्ष्मबुद्धिश्च यो नरः स सुखी भवेत् ॥’ इति । अन्यत्र तु — ‘सूक्ष्माणि पञ्च दशनांगुळिपर्वकेशाः सार्क त्वचा कररुहाच न दुःखितानाम् । ’ इति । त्रिभिव्र्व्याप्नोति वर्मार्थकामैः प्रातर्मध्याह्नसायकालान् व्याप्नोति । यथाकालं त्रिवर्गानुष्ठातेत्यर्थः । त्रयाणां कालभेदेनानुष्ठानं ब्राह्मे - ‘धर्मार्थकामाः कालेषु त्रिषु यस्य स्वनुष्ठिताः । इति । एतदभिप्रायेणैव गौतमसूत्रमपिं- ‘न पूर्वाह्नमध्यन्दिनापराद्दानफलान् कुर्यात् ’ इति ॥
।
।
सुन्दरकाण्डः
[[२४७]]
कानिचिलवणानि स्त्रीपुरुषसाधारणान्युक्तानि सामुद्रिके - ‘नेत्रान्पादकताब परोष्ठनिहा एका नवाव खलु सप्त सुखावहाः स्युः । अध्यांगुळेौ या मणिवन्मध्याखा गता पाणितले- Sङ्गनानाम । ऊर्ध्वं गता पाणितलेऽथ वामे पुंसोऽथवा राज्यसुखाय सा स्यात् ॥ अंगुष्ठमूले प्रसवस्य रेखा पुत्रा बृहत्यः प्रमदाश्च तन्व्यः । अच्छिन्नदीर्घाश्च चिरायुपश्च स्वल्पायुषरिछन्नलघु- प्रभाणाः ॥ कलत्रकान्तयोः जौख्यं जीविताख्यकनिष्ठयोः । मध्ये विचिन्तयेद वामहस्ते नरः स्त्रियः । अरेखं बहुरेखं वा येषां पाणितलं नृणाम् ॥ ते स्युरल्पायुषो निःस्खा दुःखिता नात्र संशयः । ’ इति ॥
इत्थं विशालवक्षस्त्वादिभिर्लक्षणैः रामः कफप्रकृतिरित्यपि सूचितम् । तथाहि - पुरुषास्त्रिविधाः, वातप्रकृतिकाः पित्त-
। प्रकृतिकाः श्लेष्मप्रकृतिकाश्चेति । तत्र वातप्रकृतिर्बाहटे - ‘प्रायो ऽत
एव
॥
पवनाध्युषिता मनुष्या दोषात्मकाः स्फुटितधूस रकेश- गात्राः । शीतां द्वेष बलवृतिस्मृतिबुद्धिचेष्टाः सौहार्ददृष्टिगतयोऽति- बहुप्रलापाः ॥ अल्पवित्तकफजीविननिद्राः सन्नसक्त चलझर्झरवाचः । नास्तिका बहुभुजः सविलासा गीतहास्य मृगयाकलिलोलाः ॥ मधुरा+लकटुरसात्मिकाः कृशदीर्घाकृतयः सशब्दद्याताः । न दृढा न जितेन्द्रिया न चार्या न च कान्तादयिता बहुप्रजा वा ॥ नेवाणि चैषां खरधूसराणि वृत्तान्यचारूणि मृतोपमानि । उन्मीनिव भवन्ति सुप्तौ शैलद्रुमांस्ते गगनं च यान्ति ॥ अधन्या मत्सराध्माताः स्तेनाः प्रोद्वन्धपिण्डिकाः । श्वसृगालोष्ट- गृधाखुकाकोलूकाच (?) वातकाः ॥ ’ इति ॥
[[२४८]]
धर्मांकडे
पित्तप्रकृति- ‘पित्तं वह्निर्वह्निजं वा यदि स्यात्पित्तोद्रिक्त- स्तीव्रतृष्णाबुभुक्षः । गौरे। ष्णांग स्ताम्रहस्तांप्रिवक्त्रः शूरो मानी पिंगकेशोऽल्परोमा ॥ दयितमाल्यविलेपनमण्डनः सुचरितश्रुति- राश्रितवत्सलः । विभव साहसबुद्धिबलान्वितो भवति भीमगति- द्विषतामपि । मेधावी प्रशिथिलसन्धिबन्धमांसो नारीणाम- नभिमतोऽल्पशुक्लागः ! आवासः पतितरंगनीठिकानां भुजेनं मधुरकषायतिक्तशीदम् ॥ धर्मद्वेषी स्वेदनः पूतिगन्धी भूर्युश्चार- क्रोधपानाशनेयः । सुप्तः पश्येत्कर्णिकारान्पलाशान् दिग्दाहो- स्काविद्युदकनलांच । तनूनि पिंगानि चलानि चैषां तन्वल्प- पक्ष्माणि हिमप्रियाणि । क्रोधेन मद्येन वेश्व भासा रागं व्रजन्त्याशु विलोचनानि ॥ मध्यायुपो मध्यफलाः पण्डिताः केशभीरवः । व्याघ्र संरूपिमार्जारयानूकाच पैनिकाः ॥ ’ इति ॥
अथ लेष्मप्रकृतिलक्षणम् ’ श्लेष्मा सोमः श्लेष्म- लस्तेन सौम्यो गूढलिष्टः लिष्टसंध्यास्थिमांसः । क्षुत्तृट्दुःख- क्रेशघरततो बुद्धया युक्तः सात्विकः सत्यसन्धः ॥ प्रियंगुदूर्वा- शरकांडशस्त्रगोरोचनापद्मसमानवर्णः । प्रलंब बाहुः पृथुपीनवक्षा महाललाटो घननीलकेशः ॥ मृद्वंगः समसुविभक्तचारुवम बह्नोजोरतिरसशुक्लपुत्रभृत्यः । धर्मात्मा वदति न निष्ठुरं च जातु प्रच्छन्नं वहति दृढं चिरं च वैरम ॥ समदद्विरदेन्द्रतुल्ययानो जलदाम्भोधिमृदंगतुल्यघोषः । स्मृतिमानभियोगवान्विनीतो न च बाल्येऽप्यतिरोदनो न लोलः ॥ तिक्तं कषायं कटुकोष्णरूक्ष. मल्पं स मुडे बलवांस्तथापि । रक्तान्तसुस्निग्धविशालदीर्घ सुव्यक्त- युक्वासितपक्ष्मलाक्षः ॥ अल्पव्याहारक्रोधपानाशनेयः प्राज्यायु-
सुन्दरकाण्डः
[[२४९]]
वित्तो दीर्घदर्शी वदान्यः ॥ श्राद्धो गंभीरः स्थूललक्षः क्षमावानार्यो- ऽनिद्रालुर्दीर्घदर्शी कृतज्ञः । ऋजुर्विपश्चित्सुभगः सुलज्जो भक्तो गुरुणामिह सौहृदीयः । स्वप्ने सपत्नान् सविहंगमालान् तोयाश- यान्पश्यति तोयदांश्च ॥ ब्रह्मरुद्रेन्द्रवरुणतार्क्ष्यहं सगजाधिपैः । श्लेष्मप्रकृतयस्तुल्यास्तथा सिंहावगोवृषैः ॥ ’ इति ॥
।
इत्थं कफप्रकृतेरुदाहृतानि सर्वाणि लक्षणानि रामे तिष्ठन्तीति रामायण एवं तत्र तत्रावगम्यते । तथाहि – सौम्यत्वं बालकाण्डे
सर्वलोकप्रियः साधुः’ इति । अयोध्याकाण्डे - ‘क्षान्तः सान्त्वयिता लक्षणः ‘, ’ स तु नित्यं प्रशान्तात्मा मृदुपूर्व प्रभाषसे ’ इति च । " " गूढश्लिष्टः लिष्टसन्ध्यस्थिमांसः’ इत्येतदपि बाल- काण्डे - ‘गूढजत्रुररिन्दमः’ इति । सुन्दरकाण्डेऽपि ‘गूढजत्रुः सुताम्राक्षो देवि रामो जनैः श्रुवः ।’ इति । ‘क्षुत्तृड्दुः खक्लेशघमैरतप्तः ’ इत्येतश्व बालकाण्डे ‘न श्रमो न ज्वरो वा ते न रूपस्य विपर्ययः । न क्षुत्पिपासे ते राम भविष्येते नरोत्तम ॥ ’ इति । युद्धकाण्डेऽपि - ’ निहत्य तां राक्षसवाहिनीं तु रामस्तदा शक्रसमो महात्मा । अस्त्रेषु शस्त्रेषु जितकुमश्च संस्तूयते देवगणैः प्रहृष्टः ॥ इति । बुद्ध्या युक्तत्वं च बालकाण्डे - ‘बुद्धिमान्नीतिमान् वाग्मी ’ इति । अयोध्याकाण्डेऽपि - ‘बुद्धिमान्मधुराभाषी ’ इति । सात्विकत्वं च किष्किन्धाकाण्डे - ’ कुलीनः सत्व संपन्नस्तेजस्वी चरितव्रतः । ’ इति । सत्यसन्धत्वं च अयोध्याकाण्डे – ’ धर्मज्ञः सत्यसन्धश्च ’ ’ सत्यवादी च राघवः’ इति । आरण्यकाण्डेऽपि - ‘अनृतं न हि रामस्य कदाचिदपि संगतम् ।’ ‘सत्यसन्धं महाबाहुमहं राममनुव्रता ।’ इति ॥
[[1]]
D. 82
[[२५०]]
[[1]]
"
चारण्यकाण्डे
[[6]]
धर्माकूते
,
-’
प्रियंगुदूर्वाशरकाण्डशस्त्रगोरोचनापद्मसमानवर्णः ’ इत्ये- तच्चायोध्याकाण्डे — ’ राममिन्दीवरश्यामम्’ इति । सुन्दर- काण्डेऽपि - ’ समः समविभक्ताङ्गो वर्णं श्यामं समाश्रितः ।’ इति । प्रलम्बबाहुत्वं च बालकाण्डे - ’ आजानुबाहुः सुशिराः ’ इति । अयोध्याकाण्डेऽपि - ’ सिंहस्कन्धो महाभुजः’ इति । आरण्य- काण्डेऽपि – ’ आजानुबाहुं दतास्यम्’ इति । ‘दीर्घबाहुर्विशालाक्षो दैवतं हि पतिर्मम ।’ इति च । तंत्रैवान्यत्र - ’ रामो नाम वृषस्कन्धो वृत्तायतमहाभुजः । इति । पृथुपीनवक्षस्त्वं च बालकाण्डे - ’ महो- रस्को महेष्वासः ’ ’ पीता विशालाक्षः’ इति । महाललाटत्वं च बालकाण्डे
सुललाटः सुविक्रमः’ इति । घननीलकेशत्वं ‘सुदेवाश्रमूर्धजा’ इति । मृहङ्गत्वं चारण्य - काण्डे सुकुमारं महामत्थं पार्थिवव्यजनान्त्रित ।’ इति । समसुविभक्तचारुवपीत्वं च बकाण्डे … C समः सम- विभक्तांग : ’ इति । बहवस्त्वं च आरण्यक’ रामो नाम महातेजाः’ इति । ‘विताः प्रतापवान्’ इति च । ‘शमच हि महा- तेजा महासत्वो महाबलः। इति च । बहुरतिरसत्यं च युद्धकाण्डे " कदा नु खलु बिंबोष्ठं तस्याः पद्ममिवाननम् । ईषदुन्नम्य पास्या- मि रसायनमिवातुरः ॥’ इति । सुन्दरकाण्डेऽपि - ‘नान्य- चिन्तयते देवि स कामवशं गतः ।’ इति । उत्तरकाण्डेऽपि - ‘कुशास्तरणसंवीते रामः सनिषसाद ह । सीतां संगृह्य बाहुभ्यां मधु मैरेयमुत्तमम् ॥ पाययामास काकुत्स्थः शचीमिन्द्रो यथामृतम् । एवं रामो मुदा युक्तः सीतां सुरुचिराननाम् ॥ रमयामास वैदेहीमहन्यहनि देववत् । ’ इति । अनिठुरभाषित्वं
अयोध्याकाण्डे
"
सुन्दरकाण्डः
[[२५१]]
मृदुपूर्व च भाषते । उच्यमानोऽपि परुषं नोत्तरं प्रतिपद्यते । ’ इति च । धर्मात्मत्वं चायोध्याकाण्डे- ’ सत्यधर्मपरायणः’ ‘साक्षाद्रामाद्विनिर्वृत्तो धर्मश्चापि श्रिया सह ।’ इति । ज्येष्ठः श्रेष्ठश्व धर्माला दिलीपनहुषोपमः । ’ ‘धर्मात्मा सत्यसन्धश्व ’ ’ राजो विवान् धर्म’ हीच । हढच्छभवैरवत्त्वं चायोध्याकाण्डे -’ इत्येष नियमाध्याम् चयेष खलु कुप्यति । ’ इति ॥
मत्तगजगतिश्चायोध्याकाण्डे
। ।
ཏ།
,
G
दीर्घबाहुं महासत्वं
मत्तमातंगगामिनम् ।’ इति । आरण्यकाण्डेऽपि – ‘गजविक्रान्त- गमर्न जटामण्डलधारिणम् । " इति । जलदाम्भोधिमृदङ्गतुल्य- घोषत्वं च सुन्दरकाण्डे ‘दुन्दुभिनिर्घोषः ’ इति । आरण्यकाण्डेऽसुखरं भैरवखरा इति । स्मृतिमत्त्वं च बालकाण्डे ‘युतिमान् प्रति वानवान्’ इति । अभियोगवानिति । अभियोगोऽनुग्रहः सर्वजनन्, ‘विग्रहस्तु विरोव स्यादभि- योगस्त्वनुग्रहः’ इत्यमरकोशात् । तद्वत्वं च बालकाण्डे
। ’ रक्षिता जीवलोकस्य धर्मस्य परिरक्षिता । रक्षिता स्वस्य धर्मस्य स्वजनस्य च रक्षिता ॥’ इति । विनीत च अयोध्याकाण्डे – वृद्धैरभिविनीतश्च’ ‘श्रुतवान् शीलसंजो विनीश्च परन्तपः । ’ इति । स्वल्प भोजनेsपि बच्वत्त्वं च सीतावियोगसमये स्वल्पाहारस्यापि रावणादिहननादिषु महावलप्रतिपादनादवगम्यते । तत्र स्वल्पाहारत्वं सुन्दरकाण्डे ‘धन्यं सुविहितं नित्यं भक्तमश्नाति पंचमम ।’ ‘तापसं नियताहारम्’ इत्यादि । तदानीमपि महा-
[[२५१]]
धर्माकूते
C
बलवत्वं च पिशाचान् दानवान्यक्षान पृथिव्यां ये च राक्षसाः ।
अंगुल्यप्रेण तान् हन्यामिच्छन् हरिगणेश्वर ॥ ’ इति ॥
युद्धकाण्डे
गच्छानुजानामि रणार्दितस्त्वं प्रविश्य रात्रिचरराज लंकाम् । आवास्य निर्याहि रथी च धन्वी तदा बलं द्रक्ष्यसि मे रथस्थः ॥ ’ इति । ’ स ददर्श ततो रामः शक्तया भिन्नं महाहवे । लक्ष्मणं रुधिरादिग्धं सपन्नगमिवाचलम् ॥ तामपि प्रहितां शक्ति रावणेन बलीयसा । यत्नतस्ते हरिश्रेष्ठा न शेकुरव- मर्दितुम् ॥ तां कराभ्यां परामृश्य रामः शक्ति भयावद्दाम् । बभञ्ज समरे क्रुद्धो बलवान्विचकर्ष च ॥ ’ इति च ॥
विशालदीर्घनेत्रत्वं चायोध्याकाण्डे - ‘सुरायतताम्राक्षः ’
।
‘पुण्डरीकविशालाक्ष : ‘, रक्ताक्षः प्रियदर्शनः ’ इत्यादि । प्राज्यायुश्व - ’ राज्यं दशसहस्राणि प्राप्य वर्षाणि राघवः , दश वर्षसहस्राणि दश वर्षशतानि च । भ्रातृभिः सहितः श्रीमान् रामो
राज्यमकारयत् ॥ ’ इत्यादि । प्राज्यवित्तत्वं व- ’ असंख्येयं धनं
। दत्वा ब्राह्मणेभ्यो महायशाः । राजवंशान् शतगुणान् स्थाप- यिष्यति राघवः ॥ ’ इति । दीर्घदर्शित्वं च बालकाण्डे ‘सर्वशो
। दीर्घदर्शनः ’ इति । वदान्यत्वं च - ’ वदान्यो वल्गुवागपि ’ इत्यमरकोशात् मनोहरवाग्युक्तता । तदप्ययोध्याकाण्डे – ’ प्रिय- वादी च भूतानाम् ’ ’ पूर्वभाषी प्रियंवदः ’ ’ सर्वलोकप्रियंवदः ’ इति । श्रद्धा दृढभक्तिः, तद्वान् श्राद्धः । तद्वत्त्वं च अयोध्या- काण्डे - ’ दृढभक्तिः स्थिरप्रज्ञो नासद्वाही न दुर्वचाः । ’ इति । गम्भीरत्वं च बालकाण्डे - ‘समुद्र इब गाम्भीर्ये ’ ’ गम्भीर-
सुन्दरकाण्डः
[[२५३]]
स्त्रिषु नित्यशः ’ इति । स्थूललक्षत्वं च बालकाण्डे – ’ धनदेन समरत्यागे ’ इति ॥
"
C
’
क्षमावत्त्वं च बालकाण्डे - ’ क्षमया पृथिवीसमः’ इति । संमतस्त्रिषु लोकेषु वसुधायाः क्षमागुणैः । ’ इति च । आर्यत्वं च बालकाण्डे - ‘आर्यः सर्वसमश्चैव’ इति । अनिद्रत्वं च सुन्दरकाण्डे – ’ अनिद्रः सततं रामः सुप्तोऽपि च नरोत्तमः । इति ! कृतज्ञत्वं च बालकाण्डे ’ धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च सत्यवाक्यो दृढव्रतः । ’ इति । अयोध्याकाण्डेऽपि – ’ कृतज्ञो विजितेन्द्रियः ’ ‘शास्त्रज्ञश्च कृतज्ञश्व ’ इति । उत्साहः पौरुषं सत्वमानृशंस्यं कृतज्ञता । विक्रमश्च प्रभावश्व सन्ति वानर राघवे ॥ ’ इति च । ऋजुः सरळः । तथा च अयोध्याकाण्डे - ’ अदीनः सत्यवागृजुः ‘ऋजुबुद्धितया सर्वमाख्यातुमुपचक्ररे !’ इति । विपश्चित्त्वं च बालकाण्डे - ’ सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञ : ’ ’ न चानृतकथो विद्वान् ’ इति । सुभगः बहुश्रीकः । तथा च बालकाण्डे - श्रीमान् शत्रु- निबर्हणः’ इति । अयोध्याकाण्डेऽपि - ‘अनुरूपः स वो नाथो लक्ष्मीवान् लक्ष्मणाग्रजः । ’ इति । सुलज्जत्वं च बालकाण्डे - ‘हीमन्तः कीर्तिमन्तश्व’ इति । गुरुभक्तिच बालकाण्डे - ‘गुरूणां गुरु- कार्याणि काले कालेऽन्ववैक्षत । ’ अयोध्याकाण्डे - ‘सत्यवादी महे- ब्वासो वृद्धसेवी जितेन्द्रियः । ’ इति । दृढोत्साहत्वं चायोध्या- काण्डे ’ उत्सवेषु च सर्वेषु पितेव परितुष्यति । ’ इति ।
दिव्यैर्गुणैः शक्रसम इन्द्रादितुल्यत्वं च अयोध्याकाण्डे
,
"
’ लोकपालोपमं नाथमकामयत मेदिनी । ’ इति च । आरण्यकाण्डे- ऽपि - ’ राजा सर्वस्य लोकस्य महेन्द्रवरुणोपमः । ’ इति ।२५४
धर्माकूते
इत्थं सर्वोत्कृष्टकफ प्रकृतिपुरुपगतानां गुणानां श्रीरामे प्रतिपादनात रामः कफप्रकृतिः सर्वपुरुषोत्तम इति सिद्धम् ॥
अत्र हनूमता अनन्तकल्याणगुणाकरेऽपि श्री मे सीता-
श्रीरामे विश्वासोत्पादनार्थतया सामुद्रिकशास्त्रसिद्धाः ‘त्रिस्थिरस्त्रिप्रलम्बच ’ इत्यादिना कतिपयगुणाः संक्षेपेण प्रतिपादिताः । इतोऽपि सार - भूता वाङ्मनः कायबुद्धिगताः चत्वारो गुणाः सामुद्रिकशास्त्रे दृश्यन्ते । तथाहि - ‘अर्चितं वचनमुन्नतं मनो निर्विशेषसुखदं दृशां वपुः । अस्ति चेदधपराङ्मुखी मतिर्लक्षणैः किमपरैर्नृयो- षिताम् ॥ ’ इति । अत्र वचनस्यार्चितत्वं सत्यप्रियहितमृदुमाधु- र्यादिगुणशालित्वेन भवति । मनम औन्नत्यं चोत्कृष्टत्वम् । तव धैर्य स्थैर्य गाम्भीयौदार्यादिगुणयोगेन । वपुषो निर्विशेषसुखदत्वमपि सुकुमार कान्तिमत्त्वप्रियदर्शनत्वादियोगेन । बुद्धेरच परा बखत्वमपि परधन परद्रोहपरदाराभिरतिराहित्येन भवति ॥
रामवचनादेश्व सत्यत्वादिगुणशालित्वं भगवता वाल्मी- किना तत्र तत्र प्रदर्शितम् । तथाहि वचनविषये - ’ अदीनः सत्यवागृजुः’ ’ प्रियवादी च भूतानां सत्यवादी च राघवः । ’ ‘न चानृतकथो विद्वान्’ ‘बुद्धिमान् मधुरामाणी पूर्वभाषी प्रियंवदः ।’ ’ वाचा मधुरया रामः सर्व संमानयन् जनम् । ’ स्वजनवन्नित्यं कुशलं परिपृच्छति । ’ इति ।
[[८]]
&
पैौरान्
स तु नित्यं प्रशान्तात्मा मृदुपूर्वं च भाषते ।’ ‘ते तमूचुर्महात्यानं पौरजानपदा जनाः । काकुत्स्थमभिजानीमः सम्यग्वदति राघवः ॥’ ‘धर्मे स्थिती धर्म्यमुवाच वाक्यं यथा स एवाईति तत्र वकम् ।’ इति च ॥
सुन्दरकाण्डः
मनोविषये च- ‘‘धैर्येण हिमवानिव
[[२५५]]
[[6]]
मृदुश्च स्थिर-
चित्तच ’ ’
’ कल्याणाभिजनः साधुरदीनात्मा महामतिः ’ ’ न
वनं गन्तुकामस्य त्यजतच वसुन्धराम् ।
लक्ष्यते चित्तविक्रिया ॥
[[१]]
[[5]]
सर्वलोकातिगस्येव
’ सर्वो ह्यभिजनः श्रीमान् श्रीमतः सत्यवादिनः । वाढत रामस्य किंचिदाकारमानने ॥ उचितं च महाबाहु सहर्षमात्मनः । शारदः समुदणीशुश्चन्द्रस्ते- ज इवात्मजम् ॥ ’ ’ व्यसनेषु मनुष्याणां भृशं भवति दुःखितः ॥’ उत्सवेषु च सर्वेषु पिदेव परितुष्यति । ’ न विरुद्धकथारुचिः । ’ उच्यमानोऽपि परुषं नोत्तरं प्रतिपद्यते ॥ कथंचिदुपकारेण कृतेनैकेन तुष्यति । न स्मरत्यपकाराणां शतमप्यात्मवत्तया ॥ ’ अनुरक्तं च भकं च सम चैवोपकारिणम् ॥ एष मे परमः कामो यदीमं रावणानुजम् । लंकायां सौम्य पश्येयमभिषिक्तं विभीषणम् ॥’ ’ वीर्यवान्न तु वीर्येण महता स्वेन विस्मितः । ’ न चापि महतीं लक्ष्मी राज्यनाशोऽपकर्षति । लोककान्तस्य कान्तत्वं शीतरमेव क्षपा ॥ ’ दृष्ट एव हि नः शोकमप- नेष्यति राघवः । ’ इति ॥
।
"
वपुर्विषयेऽपि - ’ सोमवत्प्रियदर्शनः ’ ’ आजानुबाहुं दी- प्रास्यमतीव प्रियदर्शनम् ’ ’ अरोगस्तरुणो वाग्मी वपुष्मान् देशकालवित् ।’ ‘सुकुमारं महासत्वं पार्थिवव्यञ्जनान्वितम् ’ ’ राममिन्दीवरश्यामं कन्दर्पसदृशप्रभम् । ’ ’ कन्दर्पसमरूपश्च रामो दशरथात्मजः । ’ इति ॥
मतिविषयेऽपि - ‘पितुः सत्यं प्रतिश्रुत्य हत्वा भरतमागतम् ।
[[२५६]]
धर्माकूते
किं करिष्यामि राज्येन सापवादेन लक्ष्मण ॥ यद्दूव्यं बान्धवानां वा मित्राणां वा क्षये भवेत् । नाहं तत्प्रतिगृह्णीयां भक्ष्यान् विष- कृतान् यथा ॥ ’ ’ न कामये ह्यधर्मेण शक्रत्वमपि लक्ष्मण । ’ कथं नु पुत्राः पितरं हन्युः कस्यांचिदापदि ॥ भ्राता वा भ्रातरं हन्यात् सौमित्रे प्राणमात्मनः । ’ ’ विदितश्चास्तु भद्रं ते योऽयं रणपरिश्रमः । स तीर्णः सुहृदां वीर्यान्न त्वदर्थं मया कृतः ॥ रक्षता तु मया वृत्तमपवादं च सर्वशः । प्रख्यातस्यात्मवंशस्य न्यंगं च परिरक्षता ॥ निर्जितासि मया सीते शत्रुं जित्वा महारणे । प्राप्त- चारित्र सन्देहा मम प्रतिमुखे स्थिता । दीपो नेत्रातुरस्येव प्रति- कूलासि मे दृढम् ॥ कः पुमान् हि कुले जातः श्रियं परगृहो - षिताम् । तेजस्वी पुनरादद्यात्सुहृल्लेख्येन चेतसा । तदर्थं निर्जिता
। मे त्वं यशः प्रत्याहृतं मया । नास्ति मे त्वय्यभिष्वङ्गो यथेष्टं गम्यतामितः ॥ रावणाङ्कपरिभ्रष्टां दृष्टां दुष्टेन चक्षुषा । कथं त्वां पुनरादद्यां कुलं व्यपदिशन्महत् ॥ ’ ’ कथं ह्यहं प्रतिज्ञाय वनवास- मिमं गुरौ । भरतस्य करिष्यामि वचो हित्वा गुरोर्वचः ॥’ इति ॥
अयोध्याकाण्डे’ यशो ह्यहं केवलराज्यकारणान्न पृष्ठतः कर्तुमलं महोदयम् । ’ ’ उपधिर्न मया कार्यों वनवासे जुगु- प्सितः । ’ ’ अधर्मं धर्मवेषेण यदीमं लोकसंकरम् । अभिपत्स्ये शुभं हित्वा क्रियाविधिविवर्जितम् ॥ कश्चेतयानः पुरुषः कार्या - कार्यविचक्षणः । बहुमंस्यति मां लोके दुर्वृत्तं लोकदूषकम् ॥ ’
॥ ‘सुसंश्रुत्य पितुर्वाक्यं मातुर्वा ब्राह्मणस्य वा । न कर्तव्यं वृथा वीर धर्ममाश्रित्य तिष्ठता ॥ सोऽहं न शक्ष्यामि पितुर्नियोगमति- वर्तितुम् । तदेनां विसृजानार्या क्षत्रधर्मश्रितां मतिम् । ’ ’ गुरुश्च
सुन्दरकाण्डः
[[૨૧૭]]
राजा च पिता च वृद्धः क्रोधात्प्रहर्षाद्यदि वापि कामात् । यद्वयादिशेत्कार्यमवेक्ष्य धर्मं करतं न कुर्यादनृशंसवृतिः ॥ ’ इति ॥
युद्धकाण्डेऽपि - ’ अवश्यं त्रिषु लोकेषु न सीता पाप- मईति । दीर्घकालोषिता चेयं रावणान्तःपुरे शुभा ॥ बालिशः खलु कामात्मा रामो दशरथात्मजः । इति वक्ष्यन्ति मां सन्तो जानकीमविशोध्य हि ॥ अनन्यहृदयां भक्तां मञ्चित्तपरिवर्तिनीम् । अहमप्यवगच्छामि मैथिलीं जनकात्मजाम् ॥
प्रत्ययार्थ तु लोकानां त्रयाणां सत्यसंश्रयः । उपप्रेक्षे स्म वैदेहीं प्रविशन्तीं हुताशनम् ॥’ इति । नैकस्य हेतो रक्षांसि पृथिव्यां हन्तु- मर्हसि । ’ ’ अयुध्यमानं प्रच्छन्नं प्राञ्जलिं शरणागतम् ॥ पला- यन्तं प्रमत्तं वा नैव हन्तुं त्वमर्हसि ॥ ’ ’ नैव लोभान्न मोहाद्वा न ह्यज्ञानात्तमोऽन्वितः । सेतुं सत्यस्य भेत्स्यामि गुरोः सत्यप्रतिश्रवः ॥ क्षात्रं धर्ममहं त्यक्ष्ये धर्मं धर्मसंहितम् । क्षुद्रैर्नृशंसैलुब्धैश्व संहितं पापकर्मभिः ॥ ’ इति ॥
[[6]]
अर्चिता वाकू, उन्नतं च मनः, अधपराङ्मुखी मतिश्चोक्ता युद्धकाण्डे । भग्नकिरीटं रावणमभिवीक्ष्य रामः — ’ तं निर्विषाशी - विषसन्निकाशं शान्तार्चिषं सूर्यमिवाप्रकाशम् । गतश्रियं कृत्त- किरीटकूटमुवाच रामो युधि राक्षसेन्द्रम् ॥ कृतं त्वया कर्म महत्सुभीमं हतप्रवीरश्च कृतस्त्वयाहम् । तस्मात्परिश्रान्त इति व्यवस्ये न त्वां शरैर्मृत्युवशं ब्रयामि ॥ गच्छानुजानामि रणार्दि- तस्त्वं प्रविश्य रात्रिचरराज लकाम् । आश्वास्य निर्याहि रथी च धन्वी तदा बलं द्रक्ष्यसि मे रथस्थः ॥
D. 33
"
[[२५८]]
धमीकूले
इत्थं रामभद्रस्य सकलगुणविशिष्टवचनादिमत्त्वात्सामुद्रि- कोक्ता अर्चितवचनादयः चत्वारोऽपि गुणा अत्युत्कृष्टास्तिष्ठन्तीति सकल कल्याणगुणपरिपूर्णः श्रीरामभद्रः पुरुषोत्तम इति सिद्धम ॥
आतापि तस्य द्वैमात्रः सौमित्रिरपराजितः । अनुरागेण रूपेण गुणैरपि तथाविधः ॥
तौ च धनुर्धरौ रामलक्ष्मणौ त्वद्रवेपणाय ऋश्यमूकप्रदेश- मुपगतौ भ्रातृनिराकृतेन सुग्रीवेण सख्यम कुरुताम् । नतो वालिनं निहत्य राज्याभिषिक्तः सुग्रीवः त्यगवेषणाय महाबलान् वानरान सर्वतः प्रेषितवान् । तेषु वानरयूथेषु अहमेको महोदधिमुत्तीर्य त्वदवलोकनेन परिपूर्णमनोरथोऽस्मि ॥
इति पञ्चत्रिंशः सर्गः ।
अथ षट्त्रिंशः सर्गः ॥
षट्त्रिंशे - तदनु भूयो विश्वासमुपजनयितुं रामनामाङ्कित- मङ्गुलीयकं प्रदर्शितयति हनूमति प्रियकरभूपणावलोकनमात्रेण प्रियमेव सम्प्राप्तं मन्यमाना हर्षनिर्भरमानसा तमेवं प्रशशंस -
विक्रान्तस्त्वं समर्थस्त्वं प्राज्ञस्त्वं वानरोत्तम । येनेदं राक्षसपदं त्वयैकेन प्रधर्षितम् ॥
शतयोजनविस्तीर्णः सागरो मकरालयः ।
विक्रमश्लाघनीयेन क्रमता गोष्पदीकृतः ॥
सुम्दरकाण्डः
न हि त्वां प्राकृतं मन्ये वानरं वानरर्षभ । यस्य ते नास्ति संत्रासो रावणान्नापि संभ्रमः ॥
असे च कपिश्रेष्ठ मया समभिभाषण । यद्यसि प्रेषितस्तेन रामेण विदितात्मना ॥
प्रेषयिष्यति दुर्धर्षो रामो न ह्यपरीक्षितम् । पराक्रममविज्ञाय मत्सकाशे विशेषतः ॥
कच्चिन्न व्यथते रामः कच्चिन्न परितप्यते । उत्तराणि च कार्याणि कुरुते पुरुषोत्तमः ॥ कच्चिन्न दीनः संभ्रान्तः कार्येषु च न मुह्यति । कच्चित्पुरुषकार्याणि कुरुते नृपतेः सुतः ॥
द्विविधं त्रिविधोपायमुपायमपि सेवते । विजिगीषुः सुहृत्कञ्चिन्मित्रेषु च परन्तपः ॥
[[२५९]]
अत्र त्रिविधोपायं सामदानभेदरूपम, उपायमपि चतुर्थी- पायं दण्डरूपमालोच्य द्विविधं कृत्वा उपसेवते किम् ? । मित्रेषु सामदाने, शत्रुषु भेददण्डौ इति यथोचितं विभज्य सेवते किमि- त्यर्थः । किं सेवत इति सीतोतया इतरैरपि मित्रवशीकरणाय सामदानप्रयोगः, शत्रुजयाय भेदो दण्डश्च प्रयोक्तव्य इति सूचितम् । तथा च उद्योगे विदुरः- ‘यस्य दानार्जितं मित्र- ममित्रा युधि निर्जिताः । अन्नपानजिता दाराः सफलं तस्य जीवितम् ॥’ इति । कामन्दकेऽपि - मित्रपरिग्रहोऽमित्रनिग्रहश्च कर्तव्यः । तत्र मित्रसंग्रहे उपेक्षासामदानानि । अमित्रनिप्रहे च
[[1]]
[[३६०]]
धर्माकूते
भेददण्डौ प्रयोक्तव्यौ इति प्रतिपादितम
‘परिग्रहश्च मित्राणा-
ममित्राणां च निग्रहः । उपेक्षा साम दानं च भेदो दण्डश्च साधनम् ॥ उपकार्यपकारित्वमेतद्वृत्तं महीपतेः ॥’ इति ॥
कच्चिन्मित्राणि लभते मित्रैश्चाप्यभिगम्यते । कच्चित्कल्याणमित्रश्च मित्रैश्चापि पुरस्कृतः ॥
अनेन स्वयं प्रयत्नेन मित्रसंपादने अन्यैरपि स्वयं बहुमतो भवेत् इति सूचितम् । अत एव रामोऽपि स्वप्रयत्नेन सुग्रीवं मित्रं संपादितवानिति प्रतिपादितं किष्किन्धाकाण्डे- ’ भवता सख्यकामौ तौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ । प्रतिगृह्या- चयस्यैतौ पूजनीयतमावुभौ ॥ ’ इति । अन्येनापि मित्रभावेनासा - दित इत्येतदपि तत्रैव – ’ यत्त्वमिच्छसि सौहार्द वानरेण मया सह । रोचते यदि वा सख्यं बाहुरेष प्रसारितः ॥ गृह्यतां पाणिना पाणिर्मर्यादा बध्यतां त्वया ॥’ इति । युद्धकाण्डेऽपि रामः - ’ मित्रभावेन सम्प्राप्तं न त्यजेयं कथंचन । दोषो यद्यपि तस्य स्यात्सतामेतद्गर्हितम् ॥ ’ इति ॥
मित्रे बहुमतिकरणं च किष्किन्धाकाण्डे – ’ त्वत्सनाथः सखे संख्ये जेतास्मि सकलान रिपून् । त्वमेव मे सुहृन्मित्रं साहाय्यं कर्तुमर्हसि ॥’ इति ।
इति । ’ नाहमस्मि प्रभुः कार्ये वानरेश न लक्ष्मणः ॥ त्वमस्य हेतुः कार्यस्य प्रभुश्च प्लवगेश्वर । त्वमेवाज्ञापय विभो मम कार्यविनिश्वये ॥’ इति च । मित्रण
बहुमन्यमानत्वमपि तत्रैव
C
त्वत्सैन्यं त्वद्वशे युक्तमाज्ञापयितु-
सुन्दरकाण्डः
KEE
मर्हसि । काममेषामिदं कार्यं विदितं मम तत्वतः । तथापि तु
यथातत्वमाज्ञापयितुमर्हसि ।’ इति ॥
कच्चिदाशास्ति देवानां प्रसादं पार्थिवात्मजः । कच्चित्पुरुषकारं च दैवं च प्रतिपद्यते ॥
अनेन महाकार्यं साधयता पुरुषयत्नदेवताप्रार्थने कर्तव्ये इति सूचितम् । तथा चोद्योगे धर्म प्रति भगवान् – ’ क्षेत्रं हि रसवच्छुद्धं कर्षकेणोपपादितम् । ऋते वर्ष न कौन्तेय जातु निर्वर्णयेत्फलम् ॥ तदिदं निश्चितं बुद्धया पूर्वैरपि महात्मभिः । दैवे च मानुषे चैव संयुक्तं लोककारणम् ॥ ’ इति ॥
कच्चिन्न विगतस्नेहो विवासान्मयि राघवः । कच्चिन्मां व्यसनादस्मान्मोक्षयिष्यति वानर ॥ सुखानामुचितो नित्यमसुखानामनूचितः । दुःखमुत्तरमासाद्य कच्चिद्रामो न सीदति ॥
कच्चिन्नान्यमना रामः कच्चिन्मां तारयिष्यति ॥
कच्चिदक्षौहिणीं भीमां भरतो भ्रातृवत्सलः । ध्वजिनीं मन्त्रिभिर्गुप्सां प्रेषयिष्यति मत्कृते ॥ वानराधिपतिः श्रीमान्सुग्रीवः कच्चिदेष्यति । मत्कृते हरिभिर्वीरैर्वृतो दन्तनखायुधैः ॥ कच्चिच्च लक्ष्मणः शूरः सुमित्रानन्दवर्धनः । अविच्छरजालेन राक्षसान् विधमिष्यति ॥
[[1]]
[[१६२]]
धर्माकूते
कच्चिन्न तद्धेमसमानवर्ण तस्याननं पद्मसमानगन्धि । मया विना शुष्यति शोकदीनं जलक्षये पद्ममिवातपेन ॥
C
अत्र श्यामवर्णे रामे हेमसमानवर्णमुखत्वप्रतिपादनं नाग- सुवर्णस्य श्यामरूपत्वात्तदभिप्रायेण [इति] बोध्यम् । तथा च विष्णुधर्मे जाम्बूनदं तु देवानामिन्द्रकोपेन सन्निभम् । पितॄणां चन्द्ररश्म्याभं दैत्यानां शबलोपमम् । नागानां तच्छुकाभं स्यान्नराणां पीतमुच्यते ॥ ’ इति ॥
धर्मापदेशात्त्यजतश्च राज्यं
मां चाप्यरण्यं नयतः पदातिम् । नासीन्यथा यस्य न भीर्न शोकः
कञ्चित्स धैर्य हृदये करोति ॥
न चास्य माता न पिता न चान्यः
स्नेहाद्विशिष्टोऽास्त मया समो वा । तावत्वहं दूत जिजीविषेयं
यावत्प्रवृत्तिं शृणुयां प्रियस्य ॥
इति वदन्तीं सीतामाञ्जनेय एवमुवाच -
न त्वामहस्थां जानीते रामः कमललोचने । तेन त्वां नानयत्याशु शचीमिव पुरन्दरः ॥
श्रुत्वैव तु वचो मह्यं क्षिप्रमेष्यति राघवः । चमूं प्रकर्षन्महतीं हर्यक्षगणसंकुलाम् ॥
।
[[1]]
सुन्दरकाण्डः
विष्टम्भयित्वा वाणौघैरक्षोभ्यं वरुणालयम् । करिष्यति पुरीं लङ्कां काकुत्स्थः शान्तराक्षसाम् ॥ तत्र यद्यन्तरा मृत्युर्युधि देवाः सहासुराः । स्थास्यन्ति पथि रामस्य स तानपि वधिष्यति ।
तवादर्शनजेनायें शोकेन स परिप्लुतः । न शर्म लभते रामः सिंहार्दित इव द्विपः ॥
दर्दुरेण च ते देवि शपे मूलफलेन च । मलयेन च विन्ध्येन मेरुणा मन्दरेण च ॥
[[२६३]]
अत्र हनूमता स्वेष्टकन्दमूलफलादिभिः दर्दुरादिपर्वतैश्च स्वावासभूतैः शपथकरणात सर्वैरपि शपथकरण प्राप्ते विश्वासो - त्पादनाय स्वष्टवस्तुभिरेव शपथः कर्तव्य इति सूचितम् । तथा च कर्णपर्वणि धर्म प्रत्यर्जुनः ‘सत्येन मे शपे राजन् त्वत्पादन तथैव च । भीमेन च नरव्याघ्र यमाभ्यां च महीपते ॥ अहमेनं नरश्रेष्ठ सामात्यं च महीपते । यद्यहं समरे कर्णं हनिष्यामि इतोऽपि वा ॥ महीतले पतिष्यामि सत्येनैव च ते शपे । ’ इति ॥
अयोध्याकाण्डेऽपि कैकेयीं प्रति दशरथः - ‘अवलिप्ते न जानीषे त्वत्तः प्रियतरो मम । मनुजो मनुजव्याघ्राद्रामादन्यो न विद्यते ॥ तेन चारित्रमुख्येन राघवेण महात्मना । शपे ते जीवनार्हेण ब्रूहि यन्मनसेच्छसि ॥ यं मुहूर्तमपश्यंस्तु न जीवे- यमहं ध्रुवम् । तेन रामेण कैकेयि शपे ते वचनक्रिया ॥ आत्मना वात्मजैश्चापि वृणे यं मनुजर्षभम् । इति ॥
।
‘१६४
धर्माकूते
क्षिप्रं द्रक्ष्यसि वैदेहि रामं प्रस्रवणे गिरौ । शतक्रतुमिवासीनं नागराजस्य मूर्धनि ॥
न मांसं राघवो भुङ्क्ते न चापि मधु सेवते । वन्यं सुविहितं नित्यं भक्तमश्नाति पंचमम् ॥
नैव दंशान मशकान कीटान सरीसृपान् । राघवोऽपनये गावाच्चद्गतेनान्तरात्मना ।
नित्यं ध्यानपरो रामो नित्यं शोकपरायणः । नान्यच्चिन्तयते देवि स तु कामवशगतः ॥
अनिद्रः सततं रामः सुप्तोऽपि च नरोत्तमः । सीतेति मधुरां वाणीं व्याहरन् प्रतिबुध्यते ॥
दृष्ट्वा फलं वा पुष्पं वा यच्चान्यत्सुमनोहरम् । बहुशो हा प्रियेत्येवं श्वसंस्त्वामभिभाषते ॥
स देवि नित्यं परितप्यमान-
स्त्वामेव सीतेत्यभिभाषमाणः । दृढव्रतो राजसुतो महात्मा
तवैव लाभाय कृतप्रयत्नः ॥
अब दंशमशकाद्यनिवारणेन मितेनाहारेण जागरणेन च दृढव्रततया रामभद्रस्यावस्थानप्रतिपादनं महाकार्यस्य प्रबलतर- शतवघस्य सीताप्राप्तेश्वानियतेन साधयितुमशक्यत्वादवश्यकर्तव्य-
सुन्दरकाण्ड १
[[२६५]]
तपश्वरणाभिप्रायकं वेदितव्यम् । महाकार्यसाधनाय तपश्वरणं
चावश्यकमित्येतत्प्राक् प्रपंचितम् ॥
इति षत्रिंशः सर्गः ।
अथ सप्तत्रिंशः सर्गः ।
सप्तत्रिंशे- अथ सीता तद्वचनमाकर्ण्य धर्मादनपेतसिद-
मुवाच –
अमृतं विषसंसृष्टं त्वया वानर भाषितम् । यच्च नान्यमना रामो यच्च शोकपरायणः ॥
ऐश्वर्ये वा सुविस्तीर्णे व्यसने वा सुदारुणे । रज्ज्वेव पुरुषं बद्ध्वा कृतान्तः परिकर्षति ॥
विधिर्न्नमसंहार्यः प्राणिनां लवगोत्तम ।
सौमित्रिं मां च रामं च व्यसनैः पश्य मोहितान् ॥
अनेन सुखं दुःखं वा स्वकर्मफलं देववशेन बलात्प्राप्नोति इति सूचितम् । तथा च भारते - ’ येन यत्र च भोक्तव्यं सुखं वा दुःखमेव वा । स तत्र रज्ज्वा बद्ध्वेव बलादैवेन नीयते ॥ ’ इति । विष्णुपुराणेऽपि अो जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुख- दुःखयोः । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा ॥ ’ इति ॥
I
स वाच्यः संत्वरस्वेति यावदेव न पूर्यते । अयं संवत्सरः कालस्तावद्धि मम जीवितम् ॥
D. 84
[[२६६]]
धर्माकृते
वर्तते दशमो मासो द्वौ तु शेषौ लवंगम । रावणेन नृशंसेन समयो यः कृतो मम ॥
विभीषणेन च भ्रात्रा मम निर्यातनं प्रति । अनुनीतः प्रयत्नेन न च तत्कुरुते मतिम् ॥
मम प्रतिप्रदानं हि रावणस्य न रोचते । रावणं मार्ग संख्ये मृत्युः कालवशं गतम् ॥
ज्येष्ठा कन्यानला नाम विभीषणसुता कपे । तया ममेदमाख्यातं मात्रा प्रहितया स्वयम् ।
आशंसेयं हरिश्रेष्ठ क्षिप्रं मां प्राप्स्यते पतिः । अन्तरात्मा हि मे शुद्धस्तस्मिंश्च बहवो गुणाः ॥
उत्साहः पौरुषं सत्वमानृशंस्यं कृतज्ञता । विक्रमश्च प्रभावश्च सन्ति वानर राघवे ॥
अनेन उत्साहादिगुणवतो महापुरुषस्यारब्धं कार्य सिध्य- तीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे - ‘न तप्येतार्थकृच्छ्रेषु प्रजा- हितमनुस्मरन् । यः प्रियं कुरुते नित्यं गुणतो वसुधाधिपः ॥ तस्य कर्माणि सिध्यन्ति न च संत्यज्यते श्रिया ॥ ’ इति ॥
चतुर्दशसहस्राणि राक्षसानां जघान यः । जनस्थाने विना भ्रात्रा शत्रः कस्तस्य नोद्विजेत् ॥
न स शक्यस्तुलयितुं व्यसनैः पुरुषर्षभः । अहं तस्य प्रभावज्ञा शक्रस्येव पुलोमजा ॥
सुन्दरकाण्ड
[[२६७]]
ततो महत्या वानरसेनया श्रिप्रमेवागमिष्यति रामभद्रः ।
अथवा, सनिशाचरां लंकामिमां वोढुं समर्थस्य सम स्कन्धे समा- रूढां त्वामुसीर्य सागरं रामपार्श्वमचिरादेव प्रापयामीति वदन्तं हनूमन्तं सीता प्रत्याह-
हनूमन्दूरमध्वानं कथं मां वोढुमिच्छसि । तदेव खलु ते मन्ये कपित्वं हरियूथप ॥
कथं वाल्पशरीरस्त्वं मामितो नेतुमिच्छसि । सकाशं मानवेन्द्रस्य भर्तुर्मे पुत्रर्षभ ॥
अनेन शौर्यादिगुणयुक्तस्यापि जातिप्रयुक्ता निन्दा भवतीति सूचितम् । अत एव युधिष्ठिरराजसूये श्रीकृष्णस्याग्रपूजायां संक्रुद्धैः शिशुपालादिभिर्जातिनिन्दा प्रतिपादिता सभापर्वणि— ‘कथं राजा दाशार्हो मध्ये सर्वमहीक्षिताम् । अर्हणामर्हति तथा यथा युष्माभिरचितः ॥ ’ इति । तत्रैव कणं प्रति भीमवचनम् - ’ न त्वमर्हसि पार्थेन सूतपुत्र रणे वधम् । कुलस्य सदृशस्तूर्ण प्रतोदो गृह्यतां त्वया ॥ रवमुक्तस्ततः कर्णः किंचित्प्रस्फुरिताधरः । गगनस्थं विनिश्वस्य दिवाकरमुअत ॥ ’ इति ॥
।
।
आदिपर्वण्यपि कर्ण प्रति कृपः — ‘अयं पृथायास्तनयः कनीयान् पाण्डुनन्दनः । कौरवो भवता सार्धं द्वन्द्वयुद्धं करिष्यति ॥ त्वमप्येवं महाबाहो मातरं पितरं तथा । कथयस्व नरेन्द्राणां येषां त्वं कुलभूषणः । ततो विदित्वा पार्थस्त्वां प्रतियोत्स्यति वा न वा । वृथाकुलसमाचारैर्न युध्यन्ते नृपात्मजाः ॥ वैशंपायनः - एवमुक्तस्य कर्णस्य व्रीडावनतमाननम् । बभौ वर्षाम्बुदकिन्नं पद्म- माकुलितं यथा ॥ ’ इति ॥
२.६८
धर्माकृते
ततः
सीताया वचनं श्रुत्वा हनूमान् मारुतात्मजः । चिन्तयामास लक्ष्मीवान्नवं परिभवं कृतम् ॥
अनेन बुद्धिमतो नूतनः परिभवोऽसय इति सूचितम् । तथा च कालिदासः - ’ गुर्वर्थमर्थी श्रुतपारदश्वा रघोः सकाशादन- वाप्य कामम् । गतो वदान्यान्तरमित्ययं मे मा भूत्परीवाद- नवावतारः ॥ ’ इति ॥
न मे जानाति सत्वं वा प्रभावं वासितेक्षणा । तस्मात्पश्यतु वैदेही यद्रूपं मम कामतः ॥
इति संचिन्त्य -
दर्शयामास वैदेह्याः स्वरूपमरिमर्दनः । मेरुमन्दरसंकाशो बभौ दीप्तानलप्रभः ॥
॥
ततः सीता मंदरगिरिसन्निभं हनूमन्तमवलोक्य सबहु- मानमित्यमाचचक्षे—
तव सत्वं बलं चैव विजानामि महाकपे । वायोरिव गतिं चापि तेजश्वामेरिवाद्भुतम् । प्राकृतोऽन्यः कथं चेमां भूमिमागन्तुमईति । अयुक्तं तु हरिश्रेष्ठ मम गन्तुं त्वयानघ । वायुवेगसवेगस्य वेगो मां मोहयेत्तव ॥ प्रपतेयं हि ते पृष्ठायाद्वेगेन गच्छतः ॥
भवेयमाशु विवशा यादसामभमुतमम् ॥
सुन्दरकाण्डः
न च शक्ष्ये त्वया सार्धं गन्तुं शत्रुविनाशन । कळत्रवति संदेहस्त्वय्यपि स्यादसंशयः ॥ हियमाणां तु मां दृष्ट्वा राक्षसा भीमविक्रमाः । अनुगच्छेयुरादिष्टा रावणेन दुरात्मना ॥ सायुधा बहवो व्योम्नि राक्षसास्त्वं निरायुधः । कथं शक्ष्यसि संयातुं मां चैव परिरक्षितुम् ॥
युध्यमानस्य रक्षोभिस्तव तैः क्रूरकर्मभिः । प्रपतेयं हि ते पृष्ठाद्भयात कपिसत्तम ॥
कथंचित्सांपराये त्वां जयेयुः कपिसत्तम । पतितां च गृहीत्वा मां नयेयुः पापराक्षसाः ॥
मां वा हरेयुस्त्वद्धस्ताद्विशसेयुरथापि वा । अव्यवस्थौ हि दृश्येते युद्धे जयपराजयौ ॥
अहं वापि विपद्येय रक्षोभिरभितर्जिता । त्वत्प्रयत्नो हरिश्रेष्ठ भवेन्निष्फल एव तु ॥ कामं त्वमसि पर्याप्तो निहन्तुं सर्वराक्षसान् । राघवस्य यशो हीयेत्त्वया शस्तैस्तु राक्षसैः ॥ अथवादाय रक्षांसि न्यसेयुः संवृते हि माम् । यत्र ते नाभिजानीयुईरयो नापि राघवौ ॥
आरम्भस्तु मदर्थोऽयं ततस्तव निरर्थकः । त्वया हि सह रामस्य महानागमने गुणः ॥
[[३६९]]
[[२७०]]
धर्माकूते
मयि जीवितमायतं राघवस्य महात्मनः । भ्रातॄणां च महाबाहो तब राजकुलस्य च ॥ तौ निराशौ मदर्थं तु शोकसन्तापकर्शितौ । सह सर्वर्क्षहरिभिरत्यक्ष्यतः प्राणसंग्रहम ॥
भर्तृभक्तिं पुरस्कृत्य रामादन्यस्य वानर । न स्पृशामि शरीरं तु पुंसो वानरपुंगव ॥
( नाहं स्प्रष्टुं तदा गात्रमिच्छेयं वानरोत्तम । ) यदहं गात्रसंस्पर्श रावणस्य बलागता ॥
अनीशा किं करिष्यामि विनाथा विवशा सती ।
अनेन पतिव्रतायाः परपुरुषस्पर्शोऽयुक्त इत्युक्तम् । तच
प्रागुक्तम् ॥
यदि रामो दशग्रीवमिह हत्वा सबान्धवम् ॥ मामितो गृह्य गच्छेत तत्तस्य सदृशं भवेत् ।
अनेन महान्तो विपत्कालेऽपि क्षुद्रमार्गे न प्रवर्तन्त इति सूचितम् ।
तथा च प्राचीनाः – ‘क्षुत्क्षामोऽपि जराकृशोऽपि शिथिलप्रायोऽपि कष्टां दशामापन्नोऽपि विपन्न दीधिति [ धधृति]- रपि प्राणेषु नश्यत्स्वपि । मत्तेभेन्द्रविभिन्नकुंभपिशितग्रासैकबद्ध- स्पृहः किं जीणं तृणमत्ति मानमहतामप्रेसरः केसरी ॥ ’ इति ॥
स मे हरिश्रेष्ठ सलक्ष्मणं पतिं
सयूथपं क्षिप्रमिहोपपादय ।
सुन्दरकाण्डः
चिराय रामं प्रति शोककर्शितां
कुरुष्व मां वानरमुख्य हर्षिताम् ॥
इति सप्तत्रिंशः सर्गः ।
[[२७१]]
अथ अष्टत्रिंशैकोनचत्वारिंशौ सौ ।
ततः सीतावचनसंश्रवणसंजातहर्षो हनूमान्,
युक्तरूपं त्वया देवि भाषितं शुभदर्शने । सदृशं स्त्रीस्वभावस्य साध्वीनां विनयस्य च ॥
रामादन्यस्य नाहीमि संस्पर्शमिति जानकि । एतत्ते देवि सदृशं पत्न्यास्तस्य महात्मनः ॥
का ह्यन्या स्वामृते देवि ब्रूयाद्वचनमीदृशम् ।
इत्यभिधाय, अभिज्ञानमसाधारणं प्रार्थितवान् । ततः सीता दीर्घ- मुष्णं विनिश्वस्य मन्दं मन्दमिदमाह - पुरा किल मन्दाकिन्याः परिसरे सुचिरं विहृत्य समुपविष्टां मां मदङ्कसंसुप्तं रामं चावलो- क्य शक्रपुत्रो धराधरा [जयन्ता ]भिधो वायसवेषं परिगृह्य खरतरेण नखाग्रेण पयोधरप्रान्ते भृशं विरराद ॥
ततः समुक्षितो रामो मुक्तैः शोणितबिन्दुभिः । वायसेन ततस्तेन बलवत्क्लिश्यमानया ॥
स मया बोधितः श्रीमान्सुखसुप्तः परंतपः ।
[[२७२]]
धर्माते
अत्र ’ बलवत् क्लिश्यमानया’ इति विशेषणात् सुखसुप्तो न बोधनीयः; सुतस्य धर्मलोपप्रसक्तौ तस्यापत्प्रसक्तौ वा सुप्तोऽपि बोधनीय इति सूचितम् । [ सुप्तो ] न प्रबोधनीय इत्येतत् बृहदा - रण्यके– ‘तं नायतं बोधयेदिन्याहुः दुर्भिषज्यँ हास्मै भवति । यमेष न प्रतिपद्यते ’ इति । मनुरपि — ‘न श्रेयांसं प्रबोधयेत्’ इति । आनुशासनिके— ’ दिवा च न स्वपेज्जातु न च सुप्तं प्रबोधयेत् । ’ इति ॥
।
धर्मलोपप्रसक्तौ प्रबोधनं आदिपर्वणि जरत्कारूपाख्याने- जरत्कारु महर्षिः कदाचिच्छ्रमापनोदनाय जरत्कारुनामधेयाया भार्याया उत्संगे शिरो निधाय सुष्वाप । ’ तस्मिंश्च सुप्ते विप्रेन्द्रे सवितास्तमयागिरिम् । उत्थापयिष्ये यद्येनं ध्रुवं कोपं करिष्यति ॥ धर्मलोपो भवेदस्य सन्ध्यातिक्रमणे वम् । कोपो वा धर्म-
ध्रुवम्
शीलस्य धर्मलोपोऽथवा पुनः ॥ धर्मलोपो गरीयान्वै स्यादत्रेत्य- करोन्मनः । उत्तिष्ठ त्वं महाभाग सूर्योऽस्तमुपगच्छति’ ॥ इति भर्तृकोपमप्यङ्गीकृत्य प्राबोधयदिति प्रतिगम्यते । तथा रामायणे विश्वामित्रेण रामप्रबोधनं
रामप्रबोधनं कृतमित्युक्तम् ‘उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्तव्यं दैवमाह्निकम् ।’ इत्यादि ॥
आपदि सुप्तस्यापि प्रबोधनं च विराटे – ’ अभ्यभाषत पावाली भीमसेनमनिन्दिता । उत्तिष्ठोत्तिष्ठ किं शेषे भीमसेन मृतो यथा ॥ बाहुभ्यां परिरभ्येनं प्राबोधयदनिन्दिता । ’ इति ॥
ततो रामः अपराधिनं वायसमुद्दिश्य संस्तरदर्भमादाय
ब्रह्मास्त्रेण संयोज्य क्षिप्तवान् ॥
सुन्दरकाण्डः
ततस्तं वायसं दर्भः सोऽम्बरेऽनुजगाम ह । स च पिता परित्यक्तः सुरैः सर्वैर्महर्षिभिः ॥
त्रीन् लोकान् संपरिक्रम्य तमेव शरणं गतः ।
[[२७३]]
अनेन महापुरुषेषु प्रसक्तः अपराधः तत्प्रणिपातादिनैव समाधातव्य इति सूचितम् । तथा च द्रोणपर्वणि शतरुद्रीये – ’ तं दृष्ट्वा तु सुराः सर्वे प्रणिपत्य महेश्वरम ! रुद्रस्य यज्ञभागं च विशिष्टं ते त्वकल्पयन् ॥ भयेन विदशा राजन शरणं च प्रपेदिरे । तेन चैवातिकोपेन स यज्ञः स्तम्भितस्तदा ॥ ’ इति ॥
[[6]]
आदिपर्वण्यपि और्वतेजसा परिमुषितलोचनानां हेहयानां पुनस्तत्प्रसादनेनैव चक्षुःप्राप्तिरुक्ता और्वोपाख्याने – ततस्ते क्षत्रिया जग्मुस्तं गर्भं हन्तुमुद्यताः । ददृशुर्ब्रह्मणीं तेऽथ दुदु - वुस्तामनिन्दिताम् ॥ ततो गर्भः स भित्वोरुं ब्राह्मण्या निर्जगाम ह । मुष्णन्दृष्टीः क्षत्रियाणां मध्याह्न इव भास्करः । ततश्चक्षुर्वि- हीनास्ते गिरिदुर्गेषु बभ्रमुः । ब्राह्मणीं शरणं जग्मुर्दृष्टयर्थं ताम- निन्दिताम ॥ सपुत्रा त्वं प्रसादं नः कर्तुमर्हसि शोभने ॥
ब्राह्मणी – नाहं गृह्णामि वस्ताता दृष्टीर्नास्मि रुषान्विता । तमिमं याचत क्रुद्धमौर्व मम सुतोत्तमम् ॥ एवमुक्तास्ततस्सर्वे राजानस्ते तमूरुजम् । ऊचुः प्रसीदेति तदा प्रसादं च चकार सः । चक्षूंषि प्रतिलब्ध्वा च प्रतिजग्मुस्ततो नृपाः ॥ ’ इति ॥
त्रिपुरदाहे- ’ पुराणि दग्धवन्तं तं देवा याताः प्रवीक्षितुम् । बालमगतं कृत्वा स्वयं पञ्चशिखं पुनः । असूयतश्च शक्रस्य वज्रेण प्रहरिष्यतः ॥ बाहुं सवज्रं तं तस्य क्रुद्धस्यास्तम्भयत्प्रभुः ।
D. 35१७४
धर्माकूते
प्रहस्य भगवांस्तूर्णं सर्वलोकेश्वरः प्रभुः ॥ ततः संस्तम्भितभुजः शो देवगणैर्वृतः । जगाम ससुरस्तूर्णं ब्रह्माणं प्रभुमव्ययम् ॥ ते तं प्रणम्य शिरसा प्रोचुः प्राञ्जव्यस्तदा । बालरूपधरं दृष्ट्वा
। नास्माभिरभिवादितः । तस्मात्त्वां प्रष्टुमिच्छामो निर्जिता येन वै वयम् । अयुध्यता हि बालेन लीलया सपुरन्दराः ॥ तेषां तद्वचनं श्रुत्वा ब्रह्मा ब्रह्मविदां वरः । उवाच भगवान ब्रह्मा शक्रादश्व सुरोत्तमान् । न संबुबुधिरे चैनं देवास्तं भुवनेश्वरम् ॥ ते मया सहिता यूयं प्रपद्यध्वं तमेव हि । अथाभ्येत्य ततो ब्रह्मा दृष्ट्वा च स महेश्वरम् ॥ अयं श्रेष्ठ इति ज्ञात्वा ववन्दे तं पितामहः ॥ ’
ब्रह्मोवाच- ‘भगवन् भूतभव्येश लोकनाथ जगत्पते । प्रसादं कुरु शक्रस्य त्वया क्रोधार्दितस्य वै ॥ पद्मयोनेर्वचः श्रुत्वा ततः प्रीतो महेश्वरः । अभवञ्च पुनर्वाहुः प्रकृतिस्थो हि वज्रिणः । तेषां प्रसन्नो भगवान् सपत्नीको वृषध्वजः ॥ ’ इति ॥
स तं निपतितं भूमौ शरण्यः शरणागतम् ॥ वधामपि काकुत्स्थः कृपया पर्यपालयत् ।
अनेन वध्योऽपि शरणागतः संरक्षणीय इत्युक्तम् । तथा च श्रुतिः - ’ तस्मादपि वध्यं प्रपन्नं न प्रतिप्रयच्छन्ति ’ इति । ततो रामो विषण्णवदनमन्तिके निपतितं जयन्तमवलोक्य,
मोघं कर्तुं न शक्यं हि ब्राह्ममस्त्रं तदुच्यताम् ।
इत्यभिधाय,
ततस्तस्याक्षि काकस्य हिनस्ति स्म स दक्षिणम् । तदाप्रभृति काकानामेकमक्षि विधीयते ॥
सुन्दरकाण्डः
[[२७५]]
एकाक्षत्वप्रति-
अनेन एकस्यापराधात्काकजातिमात्रस्य पादनादन्येनापि महत्स्वपराधः कृतश्चेत्तज्जातिमात्रस्यानिष्टं भवतीति सूचितम् । अत एव युधिष्ठिरः एकस्याः कुन्त्या अपराधेन स्त्रीजातिमात्रं शशापेत्युक्तं शान्तिपर्वणि - ’ भवत्या गूढमन्त्रत्वा- इंचिताः स्म यदा भृशम् । शशाप च महातेजाः सर्वलोकेषु योषितः ॥ न गुह्यं धारयिष्यन्ति अतिदुःखसन्विताः । ’ इति ॥
मत्कृते काकमात्रे तु ब्रह्मास्त्र समुदीरितम् । कस्माद्यो मां हरेत्वत्तः क्षमसे तं महीपते ॥
जानामि त्वां महावीर्यं महाबलपराक्रमम् । अपारपारमक्षोभ्यं गाम्भीर्यात्सागरोपमम् भतीरं ससमुद्राया धरण्या वासवोपमम् । एवमस्त्रविदां श्रेष्ठः सत्यवान् बलवानपि । किमर्थमत्रं रक्षःस न योजयसि राघव ॥

इति रहस्यमभिज्ञानं भाषमाणां सीतां बहुशः प्रशस्य सर्वथा दाशरथी रामलक्ष्मणौ अचिरादेव लंकामिमां प्रविश्य सगणं रावणमभिहत्य स्वां पुरीं त्वां प्रतिनेष्यतः । तदनुजानीहि प्रस्थातु- मिमं जनं इत्याञ्जनेयेनाञ्जसाभिहिता सीता तमेवमवादीत्-
कौसल्या लोकभतीरं सुषुवे यं मनस्विनी । तं ममार्थे सुखं पृच्छ शिरसा चाभिवादय ।
aar सर्वरत्नानि प्रिया याश्च वराङ्गनाः । ऐश्वर्य च विशालायां पृथिव्यामपि दुर्लभम् ॥
[[१७६]]
धर्माकूते
पितरं मातरं चैत्र संमान्याभिप्रसाद्य च ।
अनुप्रत्राजितो रामं सुमित्रा येन सुप्रजाः ॥
आनुकूल्येन धर्मात्मा त्यक्त्वा सुखमनुत्तमम् ।
अनुगच्छति काकुत्स्थं भ्रातरं पालयन्वने ॥
सिंहस्कन्धो महाबाहुर्मनस्वी प्रियदर्शनः । पितृवद्वर्तते रामे मातृवन्मां समाचरन् ॥
अनेन ज्येष्ठभ्रातरि पितृवद्वर्तितव्यम् । तद्भार्यायां च मातृ- बद्वर्तितव्यमिति सूचितम् । तच्चायोध्याकाण्डे प्रतिपादितम् ॥
हियमाणां तदा वीरो न तु मां वेद लक्ष्मणः । वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तो न बहुभाषिता ॥
।
राजपुत्रः प्रियः श्रेष्ठः सदृशः श्वशुरस्य मे । मत्तः प्रियतरो नित्यं भ्राता रामस्य लक्ष्मणः ॥ नियुक्तो धुरि यस्यां तु तामुद्वहति वीर्यवान् । यं दृच राघवो नैव वृत्तमार्यमनुस्मरेत् ॥
स ममार्थाय कुशलं वक्तव्यो वचनान्मम । इदं ब्रूयाश्च मे नाथं शूरं रामं पुनः पुनः ॥ त्वमस्मिन् कार्यनिर्योगे प्रमाणं हरिसत्तम । राघवस्त्वत्समारम्भान्मयि यत्नपरो भवेत् ॥ जीवितं धारयिष्यामि मासं दशरथात्मज । ऊर्ध्व मासान जीवेयं सत्येनाहं ब्रवीमि ते ॥
सुन्दरकाण्डः
रावणेनोपरुद्धां मां निकृत्या पापकर्मणा । त्रातुमर्हसि वीर त्वं पाताळादिव कौशिकी ॥ इत्यभिधाय वस्त्रगतं चूडामणि च हनूमते प्रदाय,
अस्माद् दुःखाम्बुसंरोधाचं समाधातुमर्हसि ॥ जीवन्तीं मां यथा रामः संभावयति कीर्तिमान् । स त्वया हनुमन्याच्यो वाचा धर्ममवाप्नुहि ॥
[[२७७]]
अनेन राजकीयानां वाङ्मात्रेण धर्मलाभः उक्तः । तथा चाभियुक्ताः – ’ अनायासेन राजेन्द्र वाक्येनैकेन सिद्ध्यति । ब्रह्महत्याश्वमेधाभ्यां फलं राजोपसेविनाम् ॥ ’ इति ॥
बलैस्समयदि मां रावणं जित्य संयुगे । विजयी स्वपुरीं यायात्तत्त मे स्याद्यशस्करम् ॥
शरैस्तु संकुलां कृत्वा लंका परबलार्दनः । मां नयेद्यदि काकुत्स्थस्तत्तस्य सदृशं भवेत् ॥ ( स्वबाहुबलमाश्रित्य यस्तु जीवति मानवः । स्वलोके लभते कीर्ति परत्र च शुभां गतिम् ॥ )
अनेन राज्ञां पराक्रमेण सर्वार्थसाधनमुत्कृष्टतरमिति सूचि- तम् । तथा चोद्योगे विदुरवचनम्- ‘वृत्तेः कार्पण्यलब्धाया अप्रतिष्ठैव ज्यायसी । विक्रमोपार्जितान् भोगान् वृणीध्वं जीवितादपि ॥ विक्रमाधिगता ह्यर्थाः क्षत्रधर्मेण जीवतः । मनो मनुष्यस्य सदा प्रीणाति पुरुषोत्तमम् ॥ शूरस्यार्जितसत्वस्य सिंहविक्रान्तचारिणः । दिष्टभावं गतस्यापि मोदन्ते यदिह प्रजाः ॥ ’ इति ॥
[[३७८]]
धर्माकूते
इति वदन्तीं सीतां हनुमानिदमाचचक्षे.
स्कन्धे समारोप्य
रामलक्ष्मणौ सानुचरं सुग्रीवचादायाचिरादेवाहमागच्छामि ॥
मद्वशिष्टाश्च तुल्याश्च सन्ति तत्र वनैौकसः । मत्तः प्रत्यवरः कश्चिन्नास्ति सुग्रीवसन्निधौ ॥
अहं तावदिह प्राप्तः किं पुनस्ते महाबलाः । न हि प्रकृष्टाः प्रेष्यन्ते प्रेष्यन्ते हीतरे जनाः ॥
अनेन उत्कृष्टा निकृष्टे कार्ये न प्रेषणीया इत्युक्तम । तथा च उद्योगे विदुरः - ’ उत्तमानुत्तमेष्वेव मध्यमेषु च मध्यमान् । जघन्येषु जघन्यांश्च नियोजयसि पार्थिव । ’ इति ॥
तदलमनेन निरर्थक चिन्ताप्रकारेण ।
नास्मिंश्चिरं वत्स्यसि देवि देशे रक्षोगणैरध्युषितेऽतिरौद्रे ।
न ते चिरादागमनं प्रियस्य
क्षमस्व मत्संगमकाल मात्रम् ॥
इति अष्टत्रिंश- एकोनचत्वारिंशों सर्गौ ।
अथ चत्वारिंशः सर्गः ॥
चत्वारिंशे ततः
त्वां दृष्ट्वा प्रियवक्तारं संप्रहृष्यामि वानर । अर्धसंजातसस्येव वृष्टिं प्राप्य वसुन्धरा ॥
सुन्दरकाण्डः
यथा तं पुरुषव्याघ्रं गात्रैः शोकाभिकशितैः । संस्पृशेयं सकामाहं तथा कुरु दयां मयि ॥
[[२७९]]
काकमात्रशिक्षणाय प्रक्षिप्तामिषीकाम, गण्डपार्श्वनिवेशितं मनः शिलातिलकं च संस्मार्य वारिसंभवं चूडामणिं च प्रदाय क्षिप्रमेव रामागमनाय संविधत्स्व ॥
एतदेव हि रामस्य दृष्ट्वा मत्केशभूषणम् । श्रद्धेयं हनुमन् वाक्यं तव वीर भविष्यति ॥
इमं च तीव्रं मम शोकवेगं
रक्षोभिरेभिः परिभर्त्सनं च । व्यास्तु रामस्य गतः समीपं
शिवश्च तेऽध्वास्तु हरिप्रवीर ॥
स राजपुत्र्या प्रतिबोधितार्थः
कपिः कृतार्थः परिहृष्टचेताः । अल्पावशेषं प्रसमीक्ष्य कार्य
दिशं खुदीचीं मनसा जगाम ॥
इति चत्वारिंशः सर्गः ।
अथ एकचत्वारिंशः सर्गः ॥
एकचत्वारिंशे-
स च वाग्भिः प्रशस्ताभिर्गमिष्यन्पूजितस्तया ।
तस्माद्देशादपक्रम्य चिन्तयामास वानरः ।
[[૧૮૦]]
धर्माकूते
अल्पशेषमिदं कार्य दृष्टेयमसितेक्षणा । त्रीनुपायानतिक्रम्य चतुर्थ इह दृश्यते ॥
न साम रक्षस्सु गुणाय कल्पते
न दानमर्थोपचितेषु युज्यते । न भेदसाध्या बलदर्पिता जनाः
पराक्रम त्वेव ममेह रोचते ॥
न चास्य कार्यस्य पराक्रमाहते
विनिश्वयः कश्चिदिहोपपद्यते । हतप्रवीरास्तु रणे हि राक्षसाः
कथंचिदीयुर्यदिहाद्य मार्दवम् ॥
अब राक्षसेषु सामोपायो न संभवतीत्युक्त्या शान्तबुद्धिषु साम प्रयोक्तव्यम् । अर्थोपचितेषु दानं नावकल्पत इत्युक्तया दरिद्रेषु लुब्धेषु दानं प्रयोक्तव्यम् । बलगर्वितेषु सर्वतो भीति- विवर्जितेषु भेदो न प्रयोक्तव्य इत्युक्तया भीतेष्वेव भेदः प्रयो- क्तव्यः । उपायन्त्रयेण असाध्ये दण्डः प्रयोक्तव्य इति सूचितम् । तथा च कामन्दके - ‘मैत्रीप्रधानं कल्याणबुद्धिं सान्त्वेन सन्नयेत् । लुब्धं तीक्ष्णं च दानेन सत्कृत्य वशमानयेत् ॥ भीतः स्वदोष- वित्रस्तः कृतवैरोऽभिसान्त्वितः । इति भेद्याः समाख्याता भिन्द्या- देतान् परे स्थितान् ॥ सामादीनामुपायानां त्रयाणां विफले नये । विनयेन्नयसंपन्नो दण्डं दण्डयेषु दण्डवित ॥ ’ इति ॥ राजधर्मे- ऽपि सन्निपातो न मन्तव्यः शक्ये सति कथंचन । सान्त्व- भेदप्रदानानां युद्धमुत्तरमुच्यते ॥ ’ इति ॥
सुन्दरकाण्डः
कार्ये कर्मणि निर्दिष्टे यो बहुन्यपि साधयेत् । पूर्वकार्याविरोधेन स कार्य कर्तुमर्हति ॥
न होकर साधको हेतुः स्वल्पस्यापीह कर्मणः । यो ह्यर्थ बहुधा वेद स समर्थोऽर्थसाधने ॥
इहैव तावत्कृतनिश्चयो हं
यदि व्रजेयं प्रवगेश्वरालयम् परात्मसंमर्द विशेषतत्ववि-
ततः कृतं स्यान्मम भर्तृशासनम् ॥
कथं नु खल्वद्य भवेत्सुखागतं
प्रसह्य युद्धं मम राक्षसैः सह । तथैव खल्वात्मबलं च सारव-
त्संमानयेन्मां च रणे दशाननः ॥
ततः समासाद्य रणे दशाननं
समन्त्रिवर्ग सबलप्रयायिनम् । हृदि स्थितं तस्य मतं बलं च वै सुखेन मत्वाहमितः पुनर्वजे ॥
,
[[૨૦]]
अनेन राजनिर्दिष्टे कार्ये बहूपायान् यो वेद, विचार्य व करोति स एव दूतः कार्यसाधक इति सूचितम् । विचार- केणैव दूतेन कार्यसिद्धिः [ इत्युक्तं ] कामन्दके — ‘स्वराष्ट्रपररा- ष्ट्राणामिति चेति च चिन्तयन् । अन्तपालांस्तु कुर्वीत मित्राण्याटवि- कांस्तथा ॥ जलस्थानानि मार्गांश्च विद्यात्स्वबलसिद्धये । नाविज्ञातः पुरं शत्रोः प्रविशेश्च न संसदि ॥ कालमीक्षेत कार्यार्थमनुज्ञातश्च
D. 36
[[१८२]]
धर्माकूते
छिद्रं
निष्पतेत् । सारवत्तां च राष्ट्रस्य दुर्ग द्रप्तिमेव च ॥ शत्रोर्विजानीयात्कोशमित्रबलानि च । युद्धसारभूज्ञानं दूत- कर्मेति कथ्यते ॥ दूतेनैव नरेन्द्रस्तु कुर्वीतारिविकर्षणम ।’ इति ॥
[इति ] विचिन्त्य दशाननानुचरैः सह युद्धं कर्तुकामो मारुति- स्तरसा जानकीनिवासभूत शिशुपामेकां परित्यज्य अशोकवनिकां
बभञ्ज ॥
इति एकचत्वारिंशः सर्गः ।
अथ द्विचत्वारिंशः सर्गः ॥
द्विचत्वारिंशे – तदनु भयानकवेषेण मारुतिना प्रभग्न- वरपादपं नमवलोक्य ‘होयं कुतो वा अत्र समागतो वानरः, येन कृत संभाषणासि’ इति पृच्छन्नी राक्षसीः सीता समभाषत-
यूयमेवाभिजानीत योऽयं यद्वा करिष्यति । अहिरेव ह्यः पादान् विजानाति न संशयः !!
यथा अहेः पादानहिरेन जानानि तथा मायाविनां मायां मायाविन एव जानत त्युकं भवति । अत एव द्रोणपर्वणि मायाविनोऽलायुवस्य सायां माययेव ज्ञाला हैडिम्बः माययैव तां मायामवधीदित्युकम् ‘प्रेक्ष्य विहितां मायां राक्षसो राक्षसेन तु । ऊर्ध्वमुत्प्लुत्य हैडिम्बस्तां मायां माययावधीत् ॥ इंति ॥
"
ततो राक्षसीमुखावगतवनभंगवृत्तान्तेन रावणेन प्रेषितान् अशीतिसहस्रसंख्याकान् निशाचरा उद्ममुद्गरादिनानाविधायुध-
सुन्दरकाण्डः
[[२८३]]
घरानायसेन परिवेन सलीलमभिहत्य तोरणप्रदेशमाश्रितो मारुति-
रेवमचिन्तयत् ॥
इति द्विचत्वारिंशः सर्गः ।
अथ त्रिचत्वारिंशः सर्गः ॥
त्रिचत्वारिंशे–
वनं भग्नं मया चैत्यश्रासादो न विनाशितः ॥
तस्मात्प्रासादमप्येवमिमं विध्वंसयाम्यहम् ।
इति संचिन्त्य सहर्षमेवमवादीत्-
अविजयतां रामो लक्ष्मणश्च महाबलः । राजा जयति सुग्रीवो राघवेणाभिपालितः ॥ दासोऽहं कोसलेन्द्रस्य रामस्याक्लिष्टकर्मणः । हनुमान् शत्रुसैन्यानां निहन्ता मारुतात्मजः ॥
न रावणसहस्रं मे युद्धे प्रतिबलं भवेत् । शिलाभिस्तु प्रहरतः पादपैश्च सहस्रशः ॥ अर्दयित्वा पुरी लंकामभिवाद्य च मैथिलीम् । समृद्धार्थो गमिष्यामि मिषतां सर्वरक्षसाम् ॥
।
अनेन दूतेन प्रभुस्तुतिः कर्तव्येति सूचितम् । तथा च कामन्दके — ‘संतापं कुलमैश्वर्यं त्यागमुत्थानसौष्ठवम् । अक्षुद्रतां भद्रतां च भर्तुर्भेद्येषु दर्शयेत् ॥ ’ इति । ’ पृच्छयमानोऽपि न ब्रूयात्स्वस्वामिप्रकृतिच्युतिम् ।’ इति च ॥
‍२८४
ततः
धर्माकूते
माशानां सहस्राणि विसृष्टानि महात्मनाम् ॥ बलिनां वानरेन्द्राणां सुग्रीववशवर्तिनाम् । अटन्ति वसुधां कृत्स्नां वयमन्ये च वानराः ॥
दशनागबलाः केचित्केचिद्दशगुणोत्तराः । केचिन्नागसहस्रस्य बभूवुस्तुल्यविक्रमाः ॥ सन्ति चौघबलाः केचित्केचिद्वायुबलोपमाः । अप्रमेयबलाश्वान्ये तत्रासन् हरियूथपाः ॥ ईग्विधैस्तु हरिभिर्वृतो दन्तनखायुधैः । शतैः शतसहस्रैश्च कोटीभिरयुतैरपि ॥ आगमिष्यति सुग्रीवः सर्वेषां वो निषूदनः । नेयमस्ति पुरी लंका न यूयं न च रावणः ॥
यस्मादिक्ष्वाकुनाथेन बद्धं वैरं महात्मना ॥
इति गर्जनेन दश दिशः कंपयन तत्रत्यगुरुतरस्तम्भेना- [न] न्तचैत्यपालान् महाबलान, निजघान ॥
इति त्रिचत्वारिंशः सर्गः ।
अथ चतुश्चत्वारिंश- पंचचत्वारिंशषट्चत्वारिंशाः सर्गाः ॥
चतुश्चत्वारिंशप्रभृति षट्चत्वारिंशपर्यन्तम्-
ततो विदितैतदुदन्तेन रावणेन प्रहितं जम्बुमालिनं परिधेन,
सुन्दरकाण्डः
[[२८५]]
सप्त मन्त्रिसुतानपि जानूरुकरपादतल मुष्टिप्रहारैः, विरूपाक्ष - यूपाक्षौ सालेन, प्रघसभासकर्णौ गिरिशृङ्गेण, दुर्धरं उपरि निपतनेन च निहत्य हनुमान् पुनस्तदेव तोरणमाजगाम ॥
इति चतुश्चत्वारिंशपञ्चचत्वारिंशषट्चत्वारिंशाः सर्गाः ।
अथ सप्तचत्वारिंशः सर्गः ॥
सप्तचत्वारिंशे - ततः
निशम्य राजा समरोद्धतोन्मुखं कुमारमक्षं प्रसमैक्षताग्रतः ॥
स तस्य दृष्ट्यर्पण संप्रचोदितः
प्रतापवान्काञ्चनचित्रकार्मुकः ।
समुत्पपाताथ सदस्युदीरितो
द्विजातिमुख्यैर्हविषेव पावकः ॥
अनेन इंगिताकारचेष्टाभी राज्ञोऽभिप्रायं ज्ञात्वा तदनुसारेण भृत्यैर्वर्तितव्यमिति सूचितम् । तथा च कामन्दके - ’ भर्तुरन्वासने तिष्ठन् दृष्टिं नान्यत्र निक्षिपेत् । ब्रूयात्किमयमित्यस्य तिष्ठेचास्यं विलोकयन ॥ इङ्गिताकार चेष्टाभ्यामिङ्गिताकारतत्त्ववित् । आज्ञां खावितथां कुर्याद्यथाशक्तयविलम्बितम् ॥ ’ इति ॥
स तस्य वेगं च कपेर्महात्मनः
पराक्रमं चारिषु रावणात्मजः । विचारयन् स्वं च बलं महाबलो
युगक्षये सूर्य इवाभिवर्धते ॥
[[२८६]]
मास्थाय
धर्माते
ततः प्रतप्तचामीकरशोभितध्वजपताकादिसमलंकृतं रथवर-
रुक्मपुंखशिखान् विशिखान् सर्वाङ्गेषु प्रक्षिपन्तं समरोद्धतमक्षयमवलोक्य हनुमानित्यमचिन्तयत–
न खल्वयं नाभिभवेदुपेक्षितः
पराक्रमी स्य रणेऽभिवर्धते । प्रमाणं त्वेव ममास्य रोचते
न वर्धमानोऽग्निरुपेक्षितुं क्षमः ॥
अनेन समरे वर्धमानः शत्रुनपेक्षणीय इति सूचितम् । तथा च आदिपर्वणि धृतराष्ट्रं प्रति कणिकः – ’ वालवत्कुरुते मूलं बालः शत्रुरुपेक्षितः । गहनेऽभिरिवोत्सृष्टः क्षिप्रं संजायते महान् । अमिं स्तोकमिवात्मानं संधुक्षयति यो रिपुः । स वर्धमानो प्रसते महान्तमपि संचयम् ॥’ इति ॥
ततः अशनिनिकाशेन करतलप्रहारेण चूर्णिते रथे,
स तं परित्यज्य महारथो रथं
सकार्मुकः खङ्गधरः खमुत्पतन् । तपोऽभियोगाहविरुग्रवीर्यवान्
विहाय देहं मरुतामिवालयम् ॥
अनेन ऋषयस्तपसा स्वर्गं प्राप्नुवन्तीति सूचितम् । तथा च तैत्तिरीय श्रुतिः– ’ तपसा देवा देवतामय आयन् । तपसा ऋषयः सुवरन्वविन्दन् ।’ इति । तथा च वनपर्वणि पुलस्त्यतीर्थ- यात्रायाम - ’ तपसा दग्धसाप्मासौ नाकपृष्ठे विराजति । पुण्ये गिरौ सुराष्ट्रेषु मृगपक्षिनिषेविते । उज्जयन्ते स्म तप्ताङ्ग नाकपृष्ठे महीपते । ’ इति ॥
सुन्दरकाण्डः
[[२८००]]
ततः पदातिमक्षं पादयोः परिगृह्य महोरगं पतत्रिराडिवास-
कृद्धमणपूर्वकं भूमावताडयत् ॥
इति सप्तचत्वारिंशः सर्गः ।
अथ अष्टचत्वारिंशः सर्गः ॥
अष्टचत्वारिंशे-
ततः स रक्षोधिपतिर्महात्मा
हनूमताक्षे निहते कुमारे । मनः समाधाय तदेन्द्रकल्पं
समादिदेशेन्द्रजितं सरोषम् ॥
त्वमस्त्रविच्छस्त्रविदां वरिष्ठः
सुरासुराणामपि शोकदाता । सुरेषु सेन्द्रेषु च दृष्टकर्मा
पितामहाराधनसंचितात्रः ॥
तवास्त्रबलमासाद्य नासुरा न मरुद्गणाः । न शेकुः समरे स्थातुं सुरेश्वरसमाश्रिताः ॥ न चित्रिषु लोकेषु संयुगे नगतश्रमः । भुजवीर्याभिगुप्तस्तु तपसा चाभिरक्षितः ॥ देशकालविभागज्ञस्त्वमेव मतिसत्तमः ॥
न तेऽस्त्यशक्यं समरेषु कर्मणा
न तेऽस्त्यकार्य मतिपूर्वमन्त्रणे ।
[[૧૦૦]]
धर्माकृते
न सोास्त कश्चित्त्रिषु संग्रहेषु वै
न वेद यस्तेऽस्त्रबलं बलं च ते ॥
अल कर्मणा पुरुषकारेण कर्तव्ये कार्ये अशक्यं ते नास्ति । मतिपूर्वमन्त्रणे अविज्ञेयं च किंचिन्नास्ति । संगृह्यन्ते भोगार्थ कर्मभिरिति संग्रहास्त्रयो लोकाः । तेषु मन्त्रबलं शरीरबलं च तव यो न वेद, तादृशो नास्ति । सर्वलोकप्रसिद्धशस्त्रास्त्रबलस्त्वमिति
भावः ॥
ममानुरूपं तपसो बलं च ते
पराक्रमश्रास्त्रबलं च संयुगे । न त्वां समासाद्य रणावमर्दिनं
मनः श्रमं गच्छति निश्चितार्थम् ॥
अत्र युद्धाय प्रेषणावसरे इन्द्रजितः स्तुतिकरणात् युद्धादिमहाकार्यप्रेषणावसरे पुत्रस्यापि स्तुतिः कर्तव्येति सूचितम् । अत एव द्रोणपर्वणि स्तुतिपूर्वकमेव पुत्रोऽभिमन्युः धर्मपुत्रेण युद्धाय प्रेषित इति प्रतिपादितम् —‘अभिमन्यो वरं तात याचे त्वां दातुमर्हसि । पितॄणां मातुलानां च सैन्यानां चैव सर्वशः ॥ भिन्ध्यनीकं युधि श्रेष्ठ द्वारं संजनयस्व नः । धनंजयसमं युद्धे त्वां वयं तात संयुगे ॥ प्रणिधायानुयास्यामः… ’ इति ॥
इदं हि दृष्ट्वा मतिमान् महाबलं
कपेः प्रभावं च पराक्रमं च । त्वमात्मनश्चैव समीक्ष्य सारं
कुरुष्व वेगं स्वबलानुरूपम् ॥
सुम्दरकाण्डः
बलावमर्दस्त्वयि सन्निकृष्टे
यथा गते शाम्यति शान्तरात्रौ । तथा समीक्ष्यात्मबलं परं च
समारभस्त्रास्त्रविदां वरिष्ठ ॥
[[२८९]]
अत्र शान्तशत्रौ त्वयि इतो निर्गते हनूमत्समीपं च गते सति बलावमर्दः सेनानाशो यथा [न] भवति, तथा समारभस्वत्युक्तया सेनोपद्रवपरिहारपूर्वकं युद्धावगमात् महा- रथलक्षणं सूचितम् । तथा च भारते- ‘आत्मानं सारथिं चाश्वान्पालयित्वा स्वकां चमूम् । परान् हिनस्ति यो राजा स महारथ उच्यते ॥ ’ इति ॥
न वीर सेना गणशोच्यवन्ति
न वज्रमादाय विशालसारम् । न मारुतस्यास्ति गतिप्रमाणं
न चाग्निकल्पः करणेन हन्तुम् ॥
गणशोचि सकलसेनाहन्तरि शत्रौ सति तस्माच्छत्रोः स्वसेनाः स्वं न रक्षन्ति । कुण्ठितसारमायुधमादाय न प्रविश । मरुतोऽपत्यस्य हनूमतो गतेः प्रमाणं परिच्छेदो नास्ति । अप्रमे- यशक्तिश्चायं वायुसूनुः हस्तपादादिभिः करणैः हन्तुमशक्यः । अतो हनूमान् सेनया वा आयुवेत वा हस्तपादादिभिः करणैर्वा [ न ] हनिष्यते । किं मादृशस्य अत्र इयान् संभ्रम इत्यवज्ञा न कर्तव्या इत्युक्तथा स्वल्पेऽपि शत्रौ अवज्ञा न प्रयोक्तव्येति सूचि- तम् । तथा चोद्योगे विदुरः
’ नावज्ञेयो रिपुः कश्चिद्दुर्बलो- sपि बलीयसा । ’ इति ॥
D. 87.
[[३५०]]
धर्माकूते
तमेवमर्थ प्रसमीक्ष्य सम्यक्
स्वकर्मसाम्याच समाहितात्मा । स्मरंश्व दिव्यं धनुषोऽत्रवीर्य
व्रजाक्षतं कर्म समारभस्व ॥
दिव्यानमात्रसाध्यो हनुमानिति भावः ॥
न खल्वियं मतिः श्रेष्ठा यत्त्वां संप्रेषयाम्यहम् ।
अत्र प्रख्यातवीर्यस्य राजपुत्रस्य तव वानरदूतनिग्रहाय प्रेषणमनुचितमित्युक्तया क्षत्रियेण स्वसदृशैरेव योद्धव्यमिति सूचि- तम् । तथा चादिपर्वणि कृपः – ’ वृथाकुलसमाचारैर्न युध्यन्ते नृपात्मजाः । ’ इति ॥
।
इयं च राजधर्माणां क्षत्रस्य च मतिर्मता ॥
अत्र क्षत्रियस्य स्वसमेनैव युद्धस्य युक्तत्वेऽपि शत्रोरतिशौर्य राजधर्मात् क्षत्रियधर्माच्च विजातीयेनापि युद्धं कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा चादिपर्वणि - ’ आचार्य त्रिविधा योनी राज्ञां शास्त्रविनिश्चये । तत्कुलीनच शूरश्च यच सेनां प्रकर्षति ॥ क्षत्रियाणां बलं श्रेष्ठं योद्धव्यं क्षत्रबन्धुना । शूराणां च नदीनां च दुर्विदाः प्रभवाः किल ॥ ’ इति ॥
न खल्वियं मतिः श्रेष्ठा ’ इत्यनेन अर्थान्तरमपि सूचितम् । तथा च क्षत्रधर्मवशात् प्रेषयामीत्युक्तया प्रियस्यापि पुत्रादेः युद्धप्रेषणं क्षत्रियाणां धर्म इति सूचितम् । अत एवाति- प्रेमास्पदस्य पुत्रस्य युद्धप्रेषणं क्षत्रधर्म इति प्रतिपादितं द्रोणपर्वणि- यों हि भोज्ये पुरस्कार्यो यानेषु शयनेषु च । भूषणेषु च सोऽस्माभिलो युधि पुरस्कृत ॥ ’ इति ॥
सुन्दरकाण्डः
[[२९१]]
ततः पितुस्तद्वचनं निशम्य प्रदक्षिणं दक्षसुतप्रभावः । चकार भर्तारविहीनसत्वो रणाय वीरः प्रतिपन्नबुद्धिः ॥ अनेन महाकार्याय गमनसमये गुरुजनं प्रभुं च प्रद- क्षिणीकृत्य गन्तव्यमिति सूचितम् । तथा च भीष्मपर्वणि शरतल्पगतस्य भीष्मस्य अप्राकृतजलाभिलाषिणस्तज्जलदानाय प्रवृत्तोऽर्जुनः भीष्मं प्रदक्षिणीकृतवानिति प्रतिपादितम्
"
ततः प्रदक्षिणं कृत्वा रथेन रथिनां वरः । शयानं भरतश्रेष्ठं सर्वशस्त्रभृतां वरम् । अविव्यत्पृथिवीं पार्थः पार्श्वे भीष्मस्य दक्षिणे । उत्पपात ततो धारा वारिणो विमला शुभा । शीतस्या- मृतकल्पस्य दिव्यगन्धरसस्य च ॥ अतर्पयत्ततः पार्थः शीतया जलधारया । भीष्मं कुरूणामृषभं दिव्यकर्मपराक्रमम् ॥’ इति ॥
आदिपर्वण्यपि भर्त्रज्ञया पुत्रोत्पादनाय प्रस्थिता कुन्ती भतीरं प्रदक्षिणीकृत्य गतवतीति प्रतिपादितम् – ’ सा तथोक्ता तथेत्युक्त्वा तेन भर्वा वराङ्गना । अभिवाद्याभ्यनुज्ञाता प्रदक्षिण- मवर्तत ॥ ’ इति ॥
तदनु विविधायुधधरैर्यातुधानबलप्रधानैः सह समागतेन महेन्द्रविजयिना मेघनादेन निरन्तरतयाऽभिवृष्टं शरवर्षमवलोक्य सकलजनविस्मापकमुत्तमं संग्रामं वितन्त्रन्तं हनूमन्तमुपायान्तरा- साध्यं विचिन्त्य पैतामहेनास्त्रप्रवरेण मेघनादः परिजग्राह ॥
स वीर्यमस्य कपिर्विचार्य
पितामहानुग्रहमात्मनश्च । विमोक्षशक्तिं परिचिन्तयित्वा
पितामहाज्ञामनुवर्तते स्म ॥
[[२९२]]
धर्माकूते
अनेन समर्थेनापि महदाज्ञा नोल्लङ्घनीयेति सूचितम् ।
[[1]]
तथा च कामन्दके — महतां शासने विष्ठेन्नावमन्येत कंचन ।
इति । मौसलेऽपि - ‘गान्धायां वचनं यत्तद्दपीणां च परंतप । तन्नूनमन्यथा कर्तुं नैच्छत्स जगतः प्रभुः ॥ ’ इति ॥
ग्रहणे चापि रक्षोभिर्महन्मे गुणदर्शनम । राक्षमेन्द्रेण संवादस्तस्माद्गृह्णन्तु मां परे ।
[[6]]
"
इति विचिन्त्य रक्षःकृतबधबन्धनादिकमखिलमप्यङ्गीकार ॥
अनेन कार्यार्थिना परकृतायमानोऽपि सोढव्य इति सूचितम् । तथा च कामन्दके– समाक्रान्तो बलवता कांक्षन भ्रंशिनीं श्रियम । कर्म संकोचमास्थाय प्रकारमभिमर्पयेत् । काले प्राप्ते तु मतिमानुत्तिष्ठेत्क्रूरसर्पवत् ॥ ’ इति । भगवद्याने- ऽपि - ’ यस्तु निःश्रेयसं कृत्वा प्राप्तमेवाभिपद्यते । आत्मनो मानमुत्सृज्य स लोके सुखमेधते ॥ ’ इति ॥
ततो यातुधानाः पितामहात्रबद्धमपि हनूमन्तम्, बबन्धुः शणवल्कैश्च द्रुमचीरैश्च संहतैः ।
।
स बद्धस्तेन वल्केन विमुक्तोऽस्त्रेण वीर्यवान् ॥
ततो मेघनादः शणवल्कबन्धनेनास्त्रविमुक्तं हनूमन्त- मवलोक्यैवमचिन्तयत्
अहो महत्कर्म कृतं निरर्थकं
न राक्षसैर्मन्त्रगतिर्विमृष्टा । पुनश्च नास्त्रे विहतेऽस्त्रमन्य-
त्प्रवर्तते संशयिताः स्म सर्वे ॥
सुन्दरकाण्ड :
[[२९३]]
अनेन एकवारं प्रयुक्तस्य महास्त्रस्य पुनः प्रयोगोऽन- र्थांधायक इति सूचितम् : तथा च द्रोणपर्वणि अश्वत्थामानं प्रति दुर्योधनः- ‘अश्वत्थामन् पुनः शीघ्रमस्त्रमेतत्प्रयोजय । व्यवस्थिता हि पाञ्चाला पुनरेव जयैषिणः ॥ अश्वत्थामा तथोक्तस्तु तव पुत्रेण मारिष । खुदीनमतिनिःश्वस्य राजानमिदम- ब्रवीत् । नैतदावर्तते राजन्नस्रं द्विर्नोपपद्यते । आवर्तयेद्धि हन्त्येतत्प्रयोक्तारम संशयम् ॥ ’ इति ॥
अथेन्द्रजित्तं प्रसमीक्ष्य मुक्त- मस्त्रेण बद्धं द्रुमचौरसूत्रैः । व्यदर्शयत्तत्र महाबलं तं
हरिप्रवीरं सगणाय राज्ञे ॥
एकोनपंचाशे-
इति अष्टचत्वारिंशः सर्गः ।
अथ एकोनपञ्चाशः सर्गः ॥
ततः स कर्मणा तस्य विस्मितो भीमविक्रमः ।
हनूमान् रोषताम्राक्षो रक्षोऽधिपमवक्षत ॥
भ्राजमानं महार्हेण काश्चनेन विराजता । मुक्ताजाला तेनाथ मकुटेन महाद्यतिम् ॥
नज्रसंयोगसंयुक्तैर्महार्हमणिविग्रहैः । हैमैराभरणैश्वित्रैर्मनसेव प्रकल्पितैः ॥१९४
धर्मा कूते
महार्हक्षीमसंवीतं रक्तचन्दनरूषितम् । स्वनुलिप्तं विचित्राभिर्विविधाभिश्च भक्तिभिः । विपुलैर्दर्शनीयैश्च रक्ताक्षैर्भीमदर्शनैः । दीप्ततीक्ष्णमहादंष्ट्रैः प्रलम्बदशनच्छदैः ॥
॥
शिरोभिर्दशभिवरं भ्राजमानं महौजसम् । नानाव्याळसमाकीर्णैः शिखरैरिव मन्दरम् ॥ नीलाञ्जनचयप्रख्यं हारेणोरसि राजता । पूर्णचन्द्राभवक्त्रेण सबलाकमिवाम्बुदम् ॥ बाहुभिर्वद्धकेयूरैश्चन्दनोत्तमरूषितैः ।
भ्राजमानाङ्गदैः पीनैः पञ्चशीर्षैरिवोरगैः । महति स्फाटिके चित्रे रत्नसंयोगसंस्कृते । उत्तमास्तरणास्तीर्णे सूपविष्टं वरासने ॥ अलंकृताभिरत्यर्थ प्रमदाभिस्समन्ततः । वालव्यजनहस्ताभिरारात्समुपसेवितम् ॥ दुर्धरेण प्रहस्तेन महापार्श्वेन रक्षसा । मन्त्रिभिर्मन्त्रतत्वज्ञैर्निकुम्भेन च मन्त्रिणा ॥ उपोपविष्टं सचिवैश्चतुर्भिर्बलदर्पितैः । कृत्स्नं परिवृतं लोकं चतुर्भिरिव सागरैः ॥ मन्त्रिभिर्मन्त्रतत्त्वज्ञैरन्यैश्च शुभबुद्धिभिः । अन्वास्यमानं सचिवैः सुरैरिव सुरेश्वरम् ॥ अपश्यद्राक्षसपतिं हनूमानतितेजसम् । निविष्टं मेरुशिखरे सतोयमिव तोयदम् ॥
सुन्दरकाण्डः
स तैः संपीड्यमानोऽपि रक्षोभिर्भीमविक्रमैः । विस्मयं परमं गत्वा रक्षोऽधिपमवैक्षत ॥
भ्राजमानं तदा दृष्ट्वा हनूमान् राक्षसेश्वरम् । मनसा चिन्तयामास तेजसा तस्य मोहितः ॥ अहो रूपमहो धैर्यमहो सत्वमहो धृतिः । अहो राक्षसराजस्य सर्वलक्षणयुक्तता
यद्यधर्मो न बलवान् स्यादयं राक्षसेश्वरः ।
स्यादयं सुरलोकस्य सशक्रस्यापि रक्षिता ॥
[[२९५]]
अनेन सकः दृष्टसामग्रीसंपन्नमपि अधर्मिष्ठं श्रीः परित्य- जतीति सूचितम् । तथा च भारते - ‘पापयुक्तो हि पुरुषः समृद्धार्थोऽपि नश्यति । ’ इति । मोक्षधर्मे श्रीवचनमपि - ’ सत्ये स्थितास्मि दाने च व्रते तपसि चैव हि । पराक्रमे च धर्मे च पराचीनस्ततो बलिः । प्रोवाच लोकान्मूढात्मा मामेव भजतेत्ययम् । अपाक्रान्ता ततः शक्र त्वयि वत्स्यामि वासव ॥ अप्रमत्तेन धार्यास्मि तपसा विक्रमेण च ॥ ’ इति ॥
इति एकोनपञ्चाशः सर्गः ।
पञ्चाशे-
अथ पञ्चाशः सर्गः ॥

अथ पिङ्गाक्षमुदीक्ष्य रोषारुणाक्षेण रावणेन
कैलास मंचलन समय संप्रदत्तशापो नन्दीश्वर एवायमागतो बानर-
मूर्तिः, किंखिद्वाणासुरो वा इति शंकाकलंकितान्तःकरणेन,
[[२९६]]
कोऽयमागतः
धर्माकूते
कस्य वा दूतो दुरात्मा,
किन्निमित्तं च प्रमद-
"
वनभञ्जनमित्यखिलेन विचार्यतामिति प्रचोदितः प्रहस्तो वानर-
मेवमुवाच -
समाश्वसिहि भद्रं ते न भीः कार्या त्वया कपे ॥
तत्त्वतः कथयस्वाद्य ततो वानर मोक्ष्यसे ।
अनृतं वदतवापि दुर्लभं तव जीवितम् ॥
अनेन पराभिप्रायः समाश्वास्य विपक्षबाधकोपन्यासपूर्वकं ज्ञातव्य इति सूचितम् ॥
इन्द्रोपेन्द्रादिषु केन वा प्रेषितोऽसि इति प्रहस्तेन विहित- विविधानुयोगप्रपंचो मारुतिर्दशवदनमेवमवदत् ॥
इति पञ्चाशः सर्गः ।
RAMM
अथ एकपञ्चाशः सर्गः ॥
एकपञ्चाशे-
[[१]]
अहं सुग्रीवसन्देशादिह प्राप्तस्त्वदन्तिकम् । राक्षसेन्द्र हरीशस्त्वां भ्राता कुशलमब्रवीत् ॥ भ्रातुः शृणु समादेशं सुग्रीवस्य महात्मनः । धर्मार्थोपहितं वाक्यमिह चामुत्र च क्षमश्र ॥
अत्र इह चामुत्र च क्षममित्युक्त्या ऐहिकामुष्मिक हितो-
पदेष्टा जनः सन्मित्रम्
"
अतः तद्वचनमवश्यं ग्राह्यमिति
सूचितम् । तथा चोद्योगे विदुरः – ‘व्यसने किश्यमानं च यो
।
सुन्दरकाण्डः
[[२९७]]
मित्रं नाभिपद्यते । अनर्थज्ञो यथाशक्ति तं नृशंसं विदुर्बुधाः ॥ तत्समर्थं शुभं वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम् । धार्तराष्ट्र सहामात्यो ग्रहीतुं त्वमिहार्हसि ॥ ’ इति । प्राचीना अपि - ‘पापान्निवारयति योजयते हिताय गुह्यं च गृहति गुणान्प्रकटीकरोति । आपद्गतं च न जहाति ददाति काले सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः ॥ ’ इति । ‘धर्ममर्थं च कामं च मित्रात्तु त्रिविधं फलम् । ’ इति च ॥
राजा दशरथो नाम रथकुञ्जरवाजिमान् । पितेव बन्धुर्लोकस्य सुरेश्वरसमद्युतिः ॥ ज्येष्ठस्तस्य महाबाहुः पुत्रः प्रियकरः प्रभुः । पितुर्निदेशाभिष्क्रान्तः प्रवृत्तो दण्डकावनम् ॥ लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सीतया चापि भार्यया रामो नाम महातेजा धर्म्य पन्थानमाश्रितः । तस्य भार्या वने नष्टा सीता पतिमनुव्रता । वैदेहस्य सुता राज्ञो जनकस्य महात्मनः ॥
स मार्गप्राणस्तां देवी राजपुत्रः सहानुजः । ऋश्य मूकमनुप्राप्तः सुग्रीवेण च संगतः ॥ तस्य तेन प्रतिज्ञातं सीतायाः परिमार्गणम् । सुग्रीवस्यापि रामेण हरिराज्यं निवेदितम् ॥ ततस्तेन मृधे हत्वा राजपुत्रेण वालिनम् । रामेण निहतः संख्ये शरेणैकेन वानरः ॥ स सीतामार्गणे व्यंग्रः सुग्रीवः सत्यसंगरः । .. हरीन् संप्रेषयामास दिशः सर्वा हरीश्वरः ॥
*”
D. 38
[[1]]
[[२९८]]
धर्माकूते
तां हरीणां सहस्राणि शतानि नियुतानि च । दिक्षु सर्वासु मार्गन्ते वोपरि चाम्बरे । वैनतेयसमाः केचित्केचित्तत्रानिलोपमाः । असंगगतयः शीघ्रा हरिवीरा महाबलाः ॥ अहं तु हनुमान्नाम मारुतस्यौरसः सुतः । सीतायास्तु कृते तूर्णं शतयोजनमायतम् ॥ समुद्रं लंघयित्वैव तां दिदृक्षुरिहागतः । भ्रमता च मया दृष्टा गृहे ते जनकात्मजा ॥ तद्भवान् दृष्टधर्मार्थस्तपः कृतपरिग्रहः । परदारान्महाप्राज्ञ नोपरोद्धुं त्वमर्हम ॥ न हि धर्मविरुद्धेषु बपायेषु कर्मसु मूलघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः ॥ कश्च लक्ष्मणमुक्तानां रामकोपानुवर्तिनाम् । शराणामग्रतः स्थातुं शक्तो देवासुरेष्वपि ॥ न चापि त्रिषु लोकेषु राजन्विद्येत कश्चन । राघवस्य व्यलीकं च कृत्वा सुखमवाम्यात् ॥ तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमनुबन्धि च । मन्यस्व नरदेवाय जानकी प्रतिदीयताम् ॥ दृष्टा हीयं मया देवी लब्धं यदिह दुर्लभम् । उत्तरं कर्म यच्छेषं निमित्तं तत्र राघवः ॥ लक्षितेयं मया सीता तथा शोकपरायणा । गृह्य यां नाभिजानामि पंचास्यामिव पन्नगीम् ॥
सुन्दरकाण्डः
नेयं जरयितुं शक्या सासुरैरमरैरपि । विषसंसृष्टमत्यर्थं भुक्तमन्नमिवौजमा ॥
हेय
[[२९९]]
अनेन विषसंसृष्टमन्नं भुक्तं चेज्जीरणाय नागच्छतीत्युक्तयाँ सर्वविधविषान्नं प्राणहानिकरम्, अतः अप्रमादेन परीक्षितमन्न- मेव भोक्तव्यमिति सूचितम् । तथा च कामन्दके — ‘याने शय्यासने पाने भोज्ये वस्त्रे विभूषणे । सर्वत्रैवाप्रमत्तः स्या- दुध्येत विषदूषितम् ॥ विषन्नैरुदकैः स्नातो विषन्नमणिभूषितः । परीक्षितं समश्रीयाज्जाङ्गलीविद्धिपग्वृतः ॥
भृङ्गराजः शुकश्चैव शारिका चेति पक्षिणः । क्रोशन्ति भृशमुद्विग्ना विषपन्नगदर्शनात् ॥ चकोरस्य विरज्येते नयने विषदर्शनात् । सुव्यक्तं माद्यति कौनो म्रियते मत्तकोकिलः ॥ जीवंजीवस्य च ग्लानिर्जायते विषदर्शनात् । एषामन्यतमेनापि समश्नीयात्परीक्षितम् ॥ मयूरपृषतोत्सर्गे न भवन्ति भुजङ्गमाः । तस्मान्मयूरपृषतौ भवने नित्यमुत्सृजेत् ॥ भोज्यमन्नं परीक्षार्थं प्रदद्यात्पूर्वमग्नये । वयोभ्यश्च ततो दद्यात्ततो लिङ्गानि लक्षयेत् ॥ धूमार्चिर्नीलता वह्नेः शब्दस्फोटश्च जायते । अन्नेन विषदिग्धेन वयसां मरणं भवेत् ॥ अक्लिन्नता सोदकत्व - माशु शैत्यं विवर्णता । अन्नस्य विषदिग्धस्य तथा स्निग्धत्व मेचके ॥ व्यञ्जनस्याशु शुष्कत्वं कथने श्यामफेनता । गन्धस्पर्शरसा चैव नश्यन्ति विषदूषणात् ॥ छायातिरिक्ता हीना वा द्रवे च विषदू- षिते । दृश्यते राजिरूर्ध्वा च फेनमण्डलमेव च ॥ रसस्य नीला पयसा ताम्रा मद्यस्य तोयस्य च कोकिलाभा । श्यामा च दनो विषदूषितस्य मध्ये भवत्यूर्ध्वगता च रेखा ॥ आर्द्रस्य सर्वस्य भवेत्तु सद्यः प्रम्लानभावो विषदूषितस्य । उत्पकता काथविनी -
[[1]]
[[३००]]
धर्माकूते
लता च प्रश्यामता चेति वदन्ति तज्ज्ञाः ॥ शुष्कस्य सर्वस्य विषोपसंगाद्विशीर्णता चाशु विव च । खरं मृदु स्यान्मृदुनः खरत्वं तदन्तिके चाल्पकजन्तुघातः । प्रावारास्तरणानां च श्याम- मण्डलकीर्णता । तन्तूनां पक्ष्मणां रोष्णां स्यादभ्रंशश्च विषाश्रयात् ॥ लोहानां च मणीनां च मलपोपदिग्धता । प्रभाव स्नेहगुरुतावर्ण- स्पर्शवधस्तथा ॥ संशुष्कश्यामवक्त्रलं वाग्भंगो जृम्भणं मुहुः । स्खलनं वेपथुः स्वेद आवेगो दिग्विलोकनम् ॥ स्वकर्मणि स्वभूमौ स्यादनवस्थानमेव च । लिङ्गान्येतानि निपुणं लक्षयेद्विपदायि- नाम् ॥’ इति ( इति ह स्माहुरादयो महर्षयः ) ॥
।
वाइटेsपि - ‘अथातोऽन्नरक्षाध्यायं व्याख्यास्यामः – राजा राजगृहासन्ने प्राणाचार्य निवेशयेत । सर्वदा स भवत्येवं सर्वत्र प्रति जागृविः ॥ अन्नपाने विषाद्रक्षेद्विशेषेण महीपतेः । योगक्षेमौ तदायत धर्माद्या यन्निबन्धनाः ॥ ओदनो विषवान् सान्द्रो यात्यविस्राव्यतामिव । चिरेण पच्यते पको भवेत्प- र्युषितोपमः ॥ मयूरकण्ठतुल्योष्मा मोहमूछमेककृत् । होयते वर्णगन्धाद्यैः कियते चन्द्राचितः ॥ व्यञ्जनान्याशु शुष्यन्ति श्याव [ध्याम ]काथानि तत्र च । हीनातिरिक्ता विकृता छाया दृश्येत नैव वा ॥ फेनोराजी सीमन्ततन्तुबुद्बुद- संभवः । विच्छिन्नविरसा रागाः खाण्डवाः शाकमामिषम् ॥
। नीला राजी रसे ताम्रा ओरे दधनि दृश्यते । श्यावा पीतासिता तक्रे घृते पानीयसन्निभा ॥ ( मस्तुन्यपि कपोताभा राजी कृष्ण- तुषोदके ?) काळी मद्याम्भसोः क्षौद्रे हरितैलेऽरुणोपमा ! पाकः फलानामामानां पकानां परिकोथनम् ॥ द्रव्याणामाशुष्काणां
सुन्दरकाण्ड :
।
[[३०१]]
स्यातां म्लानिविवर्णते । मृडूनां कठिनानां च भवेत्स्पर्शीविपर्ययः ॥ माल्यस्य स्फुटिताग्रत्वं म्लानिर्गन्धान्तरोद्भवः । श्याम [ध्याम ]- मण्डलता वस्त्रे शदनं तन्तु क्षणाम् ॥ धातुमौक्तिककाष्ठाश्म- रत्नादिषु मलाक्तता । स्नेहस्पर्शप्रभाहानिः सप्रभत्वं तु मृण्मये ॥ विषदः श्यावशुष्कास्यो बिल वीसते दिशः । स्वेद वेपथुमां- स्तब्धो [खस्तो ] भीतः स्वलति जृम्भते ॥ प्राप्यानं सविषं त्वतिरेकावः स्फुटत्यति । शिखिकण्ठाभधूमार्चिरनर्चिर्वोग्रगन्ध- वान् ॥ म्रियन्ते मक्षिकाः प्राश्य काकः क्षामस्वरो भवेत् । उत्क्रोशन्ति चच्छुक दात्यूहशारिकाः ॥ हंसः प्रस्खलति ग्लानिर्जीवजीवस्य जायते । चकोरस्यानिवैराग्यं क्रौञ्चस्य स्यान्म- दोदयः ॥ कपोतपरभृद्दअचक्रवाका जहत्यसून् । उद्वेगं याति मार्जारः शकुन्मुञ्चति वानरः ॥ हृष्येन्मयूरस्तद्दृष्ट्वा मन्दतेजो भवेद्विषम् । इत्यन्नं सविषं ज्ञात्वा त्यजेदेवं प्रयत्नतः ॥ यथा तेन विपद्येरन्नपि न क्षुद्रजन्तवः । स्पृष्टे तु कण्डूदाहोषा ज्वराति- स्फोटसुप्तयः ॥ नखरोमच्युतिः शोफः सेकाद्या विषनाशनाः । शस्तास्तत्र प्रलेपाच सेव्यचन्दनपद्मकैः । ससोमवल्कताळीस- पत्रकुष्ठामृतानतैः । लाला जिह्वोष्ठयोर्जाड्यमूषा चिमिचिमायनम् ॥ दन्तहर्षो राज्ञत्वं हनुस्तम्भश्च वक्त्रगे । सेव्याद्यैस्तत्र गण्डूषा : सर्व च विषजिद्धितम् ॥ आमाशयगते स्वेदमूर्छाध्मानमदभ्रमाः । रोमहर्षो वमिदहश्चक्षु हृदयरोधनम ॥ विंदुभिश्चाचयोऽङ्गानां
वमिदञ्चक्षुर्हृदयरोधनम् ॥ पक्काशयगते पुनः । अनेकवर्ण वमति मूत्रयत्यतिसार्यते ॥ तन्द्रा कृशत्वं पाण्डुत्वगुदरं बलसंक्षयः । तयोर्वान्तविरिक्तस्य हरिद्रे कटभी गुडम । सिन्दुवारितनिष्पाववाष्पिकाशतपर्विकाः । तण्डुलीयकमूलानि कुक्कुटाण्डमवल्गुजम् ॥ नावनाञ्जनपानेषु
॥
[[३०२]]
धर्माकूते
योजयेद्विषशान्तये । विषपीताय दद्याच शुद्धायोमधस्तया ॥ सूक्ष्मं ताम्ररजः काले सक्षौद्रं हृद्विशोधनम् । शुद्धे हृदि ततः शाणं हेमचूर्णस्य दापयेत् ॥ न सज्जते हेमपांगे पद्मपत्रेऽम्बुव- द्विषम् । जायते विपुलं चायुर्गरेऽप्येष विधिः स्मृतः ॥ विरुद्ध- मपि चाहारं विद्याद्गरविषोपमम । आनूपमामिषं माषक्षौद्र क्षीर- विरूढकैः । विरुद्धधने सह बिसैर्मूलकेन गुडेन वा । विशेषा- त्पयसा मत्स्या मत्स्येष्वपि चिलीचिमः ॥ विरुद्धमम्लं पयसा सह सर्व फलं तथा । तद्वत्कुलत्थवरक कंगुवल्लमकुष्ठकाः ॥ भक्षयित्वा हरितकं मूलकादि पयस्त्यजेत् । वाराहं श्वाविधा- नाद्याद्द्ना पृषतकुक्कुटौ ॥ आममांसानि पित्तेन माषसूपेन मूलकम् । अविं कुसुंभशाकेन बिसैः सह विरूढकम ॥ माष सूपगुडक्षीरदध्याज्यैर्लिकुचं फलम् । फलं कल्यास्तक्रेण दना ताळफलेन वा ॥ कणोषणाभ्यां मधुना काकमाचीं गुडेन वा । सिद्धां वा मत्स्यपचने पचने नागरस्य वा ॥ सिद्धामन्यत्र वा पात्रे कुर्यात्तामुषितां निशाम । मत्स्यनिस्तलन स्नेहसाधिताः पिप्पलीस्त्यजेत् ॥ कांस्ये दशाहमुषितं सर्पिरुष्णं त्वरुष्करे । भासो विरुष्यते शूल्यः कंपिल्लस्तकसाधितः ॥ ऐकध्यं पायससुरा- कृशराः परिवर्जयेत् । मधुसर्पिर्व सातैलपानीयानि द्विशस्त्रिशः । एकत्र वा समांशानि विरुध्यन्ते परस्परम् । भिन्नांशे अपि मध्वाज्ये दिव्यवार्यनुमानतः ॥ मधुपुष्कर वीजं च मधुमैरेय- शार्करम । मंथानुपानः मैरेयो हारिद्रः कटुतैलवान ॥ उपोद- कातिसाराय तिलकल्केन साधिता । बलाका वारुणीयुक्ता कुल्मा- बैश्व विरुध्यते ॥ सृष्टा वराहवसया सैव सद्यो निहन्त्यसून् । तद्वत्तित्तिरिप्रत्राढ्य गोधाला वकपिञ्जलाः ॥ ऐरण्डेनामिना सिद्धान्त-
सुन्दरकाण्ड
[[३०३]]
तैलेन विमूर्छिताः । हारीत मांसं हारिद्रशूलकप्रोतपाचितम् ॥
हारिद्रवह्निना सद्यो व्यापादयति जीवितम् । भस्मपांसुपरिध्वस्तं तदेव च समाक्षिकम् । यत्किंचिद्दोषमुत्क्लेश्य न हरेत्तत्समासतः । विरुद्धं शुद्धिरत्रेष्टा शमो वा तद्विरोधिभिः ॥ द्रव्यैस्तैलेन [रेव ] वा पूर्व शरीरस्याभिसंस्कृतिः । व्यायामस्निग्धदीप्ताग्निवयःस्थ- विरोध्यपि न पीडायै
पीडायै सात्म्यमल्पं व
बलशालिनाम् । भोजनम् ॥ ’ इति ॥
अथातो [ विषप्रतिषेधं ] विचिकित्सितं व्याख्यास्यामः- ’ मध्यमाने जलनिधावमृतार्थं सुरासुरैः । जातः प्रागमृतोत्पत्तेः पुरुषो घोरदर्शनः ॥ दीप्ततेजाश्चतुष्ट्र हरित्केशोऽनलेक्षणः । जगद्विषण्णं तं दृष्ट्वा तेनासौ विषसंज्ञितः ॥ हुंकृतो ब्रह्मणा मूर्ती ततः स्थावरजंगमे । सोऽध्यतिष्ठन्निजं रूपमुज्झित्वा वंचनात्मकम् ॥ स्थिरमत्युल्बणं वीर्ये यत्कन्देषु प्रतिष्ठितम् । कालकूटेन्द्रवत्साख्य- शृंगीहालाहलादिकम् ॥ सर्पलूतादिदंष्ट्रासु दारुणं जंगमं विषम् । स्थावरं जंगमं चेति विषं प्रोक्तमकृत्रिमम् ॥ कृत्रिमं गरसंज्ञं तु क्रियते विविधौषधैः । हन्ति योगवशेनाशु चिराच्चिरतराश्च तन् ॥ शोफपाण्डूदरोन्माददुर्नामादीन् करोति च । तीक्ष्णोष्णरूक्षविशदं व्यवाय्याशुकरं लघु ॥ विकाशि सूक्ष्ममव्यक्तरसं विषमपाकि च । ओजसो विपरीतं तत्तीक्ष्णाद्यैरन्वितं गुणैः ॥ वातपित्तोल्वणं [तरं] नृणां सद्यो हरति जीवितम् । विषं हि देहं संप्राप्य प्राग्दू- पयति शोणितम् ॥ कफपित्तानिलांश्चानु समं दोषान् सहाशयान् । ततो हृदयमास्थाय देहोच्छेदाय कल्पते ॥ स्थावरस्योपयुक्तस्य वेगे पूर्वे प्रजायते । जिह्वायाः श्यावता स्तम्भो मूर्च्छा त्रासः मो१०४
धर्माकृते
[[1]]
वमिः ॥ द्वितीये वेपथुः स्वेदो दाहः कण्ठे च वेदना । विषं चामाशयं प्राप्तं कुरुते हृदि वेदनाम् ॥ ताळुशोषस्तृतीये तु शूलं चामाशये भृशम् । दुर्बले हरिते शूने जायेते चास्य लोचने ॥ पक्काशयगते तोदहिध्माकामान्त्रकूजनम् । चतुर्थे जायते वेगे शिरसचातिगौरवम् । कफप्रसेको वैवर्ण्य पर्वभेदः पखमे । सर्वदोषप्रकोप पक्काधाने च वेदना ॥ षष्ठे संज्ञाप्रणाशश्च सुभृशं चातिसार्यते । स्कन्धपृष्ठकटीभंगो भवेन्मृत्युका सप्तमे । [ इत्यादि ] ॥
प्राग्वाताजीर्णशीतादिवास्वप्नाहिताशनैः । दुष्टं दूषयते धातूनतो दूषीविषं स्मृतम् ॥ दूषीविषा सुविन्नमूर्ध्व चाधश्व शोधितम् । दूषीविपारिमगदं लेहयेन्मधुनाप्लुतम् ॥ [ इत्यादि ] सूयते पच्यते सद्यो गत्वा यांस [च कृष्णनाम ] सवेदनम् । प्रक्लिन्नं शयितेऽभीक्ष्णं सपिच्छिलपरिस्रवम ॥ कुर्यादमर्मविद्धस्य हृदयावरणं द्रुतम् ॥ [ इत्यादि ] ॥
सौभाग्यार्थं स्त्रियो भर्त्रे राज्ञे वारातिनोदिताः [ चोदिताः ] । ‘गरमाहार संपृक्तं यच्छन्त्यासन्नवर्तिनः ॥
यच्छन्त्यासन्नवर्तिनः ॥ नानाप्राण्यंगशमल- विरुद्धौषधिभस्मनाम् । विषाणां चाल्पवीर्याणां योगो गर इति स्मृतः ॥ तेन पाण्डुः कृशोऽल्पाभिः areकाज्वरार्दितः । वायुना प्रतिलोमेन स्वप्नचिन्तापरायणः ॥ महोदरकुत्पलीही दीनवाग्दुर्बलोऽलसः । शोफवान सतताध्मातः शुष्कपादकरः ’ क्षयी ॥ स्वप्ने गोमायुमाजीरनकुलव्याळवानरान । प्रायः पश्यति ‘शुष्कांश्च वनस्पतिजलाशयान् ॥ मन्यते कृष्णमात्मानं गौरो गौरं च कालकः । विकर्णनासानयनं [ पश्येत्तद्वि ] पश्यत्युप-
सुन्दरकाण्डः
[[३०५]]
इतेन्द्रियः ॥ एतैरन्यैश्च बहुभिः किष्टो घोरैरुपद्रवैः । गरार्तो नाशमाप्नोति कश्चित्सद्योऽचिकित्सितः ॥ इत्यादि ॥
‘तिलपुष्पफ प्राणभूवाष्पधनगर्जनैः । हस्तिमूषिकवादित्र- निस्वनैर्विषसंकटैः ॥ पुरोवातोत्पलामूळ [मोद] मदनैर्वर्धते विषम् । वर्षासु चाम्बुयोनित्वात्संक्केदं गुडवगतम् ॥ विसर्पति घनापाये तदगस्त्यो हिनस्ति च । प्रयाति मन्दवीर्यत्वं विषं तस्माद्मना- त्यये ॥ इति प्रकृति सात्म्यर्युस्थानवेगबलाबलम् । आलोच्य निपुणं बुद्धया कर्मानन्तरमाचरेत् । इत्यादि च ॥
‘अथातः सर्प [विष] प्रतिषेधं व्याख्यास्यामः –दवकरा मण्डलिनो राजीमंतच पन्नगाः । विधा समासतो भौमा भिद्यन्ते ते त्वनेकधा ॥ व्यासतो योनिभेदेन नोच्यन्तेऽनुपयोगतः । विशेषाद्र्क्ष कटुकमम्लोष्णं स्वादु शीतलम ॥ विषं दर्वीकरादीनां क्रमाद्वातादिकोपनम् । तारुण्यमध्यवृद्धत्ववृष्टिशीतातपेषु च ॥ विषोल्बणा भवन्त्येते व्यन्तरा ऋतुसंधिषु । रथाङ्गलांगलच्छत्र- स्वस्तिकांकुशधारिणः ॥ फणिनः शीघ्रगतयः सर्पा दर्वीकराः स्मृताः । ज्ञेया मण्डलिनोऽभोगा ? मण्डलैर्विविधैश्विताः ॥ प्रांशवो मन्दगमना राजीमन्तस्तु राजिभिः । स्निग्धा विचित्तवर्णाभि- स्तिर्यगूर्ध्वं च चित्रिताः ॥ गोधाजातस्तु गोंधेरो विषे दर्वीकरैः समः । चतुष्पाद्व्यंतरान् विद्यात्तेषामेव तु संकरात् ॥ व्यामिश्र- लक्षणास्ते हि सन्निपातप्रकोपनाः । आहारार्थं भयात्पादस्पर्शादति- विपात्कुधः ॥ पापवृत्तितया वैरादेवर्षियमचोदनात् । दशन्ति सर्पास्तेषूक्तं विषाधिक्यं यथोत्तरम् ॥ आदिष्टात्कारणं ज्ञात्वा प्रतिक्कुर्याद्यथायथम् । व्यन्तरः पापशीलत्वान्मार्गमावृत्य [ श्रित्य ]
D. 39,
[[३०६]]
[[1]]
धर्मा कृते
तिष्ठति ॥ यत्र लालापरिक्केदमात्रं गात्रे प्रश्यते । न तु दंष्ट्राकृतं दंशं तत्तण्डाह तमादिशेत ॥ एक दंष्ट्रापदं द्वे वा व्यालीढाख्यमशोणितम । दंष्ट्रापदे सरक्ते द्वे व्यालुप्तं त्रीणि तानि तु ॥ मांसच्छेदादविच्छिन्नरक्तवाहीनि दंष्ट्रकम् । दंष्ट्रापदानि चत्वारि तद्वद्दष्टनिपीडितम् ॥ निर्विषं द्वयमत्राद्यमसाध्यं पश्चिमं वदेत् । विषं नाहेयमप्राप्य रक्तं दूषयते वपुः ॥ रक्तमण्वपि तत्प्राप्तं वर्धने तैलमम्बुवत् । भीरोस्तु सर्पसंस्पर्शाद्भयेन कुपितो - ऽनिलः ॥ कदाचित्कुरुते शोफं सपाङ्गाभिहतं तु तत । दुरन्धकारे विद्धस्य केनचिद्दष्टशंकया ॥ विषोद्वेको ज्वरश्छर्दिमूर्छा दाहोऽपि वा भवेत् । ग्लानिर्मोहोऽतिसारो वा तच्छंकाविषमुच्यते ॥ तुद्यते सविषो दंशः कंडूशोफरुजान्वितः । दह्यते ग्रथितः किंचिद्वि- परीतस्तु निर्विपः ॥ पूर्वे दर्वीकृतां वेगे दुष्टं स्रावीभवत्यस्क् । श्यावता तेन वक्त्रादौ सर्पन्तीव च कीटकाः ॥ द्वितीये ग्रंथयो वेगे तृतीये मूर्ध्नि गौरवम् । ग्रोधो [ दुर्गन्धो ] दंशविछेद- चतुर्थे ष्ठीवनं वमिः ॥ संधिविणं तन्द्रा पंचमे पर्वभेदनम । दाहो हिध्मा च षष्ठे तु इत्पीडा गात्रगौरवम् ॥ मूर्छा विपाको- Sतीसारः प्राप्य शुक्लं [] तु सप्तमे । स्कन्धपृष्ठकटीभंगः सर्व- चेष्टानिवर्तनम् ॥
’
॥
।
अथ मण्डलिदष्टस्य दुष्टं पीतीभवत्यसृक् । तेन पीताङ्गता दाहो द्वितीये वयद्भवः । तृतीये दंशविक्केदः स्वेदस्तृष्णा च जायते । चतुर्थे ज्वर्यते दाहः पञ्चमे सर्वगात्रगः ॥ दृष्टस्म राजिलैर्दुष्टं पाण्डुतां याति शोणितम् । पाण्डुता तेन गात्राणां द्वितीये गुरुताति च ॥ तृतीये दंशविदो नासिकाक्षिमुखस्रवाः ।
सुन्दरकाण्डः
[[३०७]]
चतुर्थे गरिमा मूर्ध्नो मन्यास्तंभच पंचसे । वाक्यसंगो [गात्रभङ्गो] ज्वरः शीतः शेषयोः पूर्ववद्भवेत [देत ] । कुर्यात्पंचसु वेगेषु चिकित्सां न ततः परप ॥ जलाप्लुता रतिक्षीणा भीता नकुलनि- र्जिताः । शीतवातातपव्याधिक्षुत्तृष्णाश्रमपीडिताः ॥ तूर्णं देशान्त- रायाता विमुक्तविषकंचुकाः । कुशौषधी कंटकवये चरन्ति च काननम् ॥ देशं च दिव्याध्युषितं सर्पास्तेऽल्पविषाः स्मृताः । स्मशानचितिचेत्यादौ पंचमीपक्ष संधिषु अष्टमीनवमीसंध्या- मध्यरात्रदिनेषु च । याम्याने मखाश्लेषाविशाखापूर्वनैर्ऋते । नैर्ऋताख्ये मुहूर्ते च दष्ठं मर्मसु च त्यजेत् । दृष्टमात्रः सितास्याक्षः शीर्यमाणतनू [ शिरो ] रुहः ॥ स्तब्धजिह्वो मुहुर्मूर्छन् शीतो- च्वासो न जीवति । (वेपथुर्वेदना तीत्रा श्रीषाभंगोऽक्षिरक्तता ॥ मूर्च्छा गलग्रहरछर्दिः प्रेतराजस्य किंकरः । ) [ हिध्मा श्वासो वमिः कासो दष्टमात्रस्य देहिनः । जायन्ते युगपद्यस्य स हृच्छूली न जीवति । ] फेनं वमति निःसंज्ञः श्यावपादकराननः । कासा- [ नासा ] वसादो भंगोऽङ्गे विक्केदः श्रथसंधिता । विषपीतस्य दष्टस्य दिग्धेनाहि [ भि ] हृतस्य च ॥ भवन्त्येतानि रूपाणि संप्राप्ते जीवितक्षये । न नस्यैश्चेतना तीक्ष्णैर्न तात्क्षतजागमः ॥ दण्डाहतस्य नो राजी प्रयाति स [ प्रयातस्य ] यमान्तिकम् । अतोऽन्यथा तु त्वरया प्रदीप्तागारवद्भिषक् । रक्षन् कण्ठ- गतान् प्राणान् विषमाशु शमं नयेत् । मात्राशतं विषं स्थित्वा दंशे दष्टस्य देहिनः ॥ देहं प्रक्रमते धातून रुधिरादीन्प्रदूषयत् । एतस्मिन्नन्तरे कर्म दंशस्योत्कर्तनादिकम् ॥ कुर्याच्छीघ्रं यथा दोषं [ देहे ] विषवल्ली न रोहति । दृष्टमात्रे दशेदाशु तमेव पवना -
[[३०८]]
धर्माकृते
शनम् ॥ लो[ ] ष्टं महीं वा दशनैश्छित्वा चानु ससंभ्रमम् ॥ निष्ठीवेन समालिपेद्देशं कर्णमलेन वा ॥ दंशस्योपरि बनीयाद- रिष्टां चतुरंगुळे । क्षौमादिभिर्वेणिकया सिद्धैर्मन्त्रैश्व मन्त्रवित् ॥ अंबुवत्सेतुबन्धेन बन्धेन स्तभ्यते विषभ । न वहन्ति निरास्तस्य विषं बन्धाभिपीडिताः ॥ निष्पीड्यानूद्धरेद्देशं मर्मसंध्यगतं तथा । न जायते विषावेगो बीजनाशादिवांकुरः ॥ ( मर्मगे प्राप्नुया- मृत्युं संधिस्थे विकलां गतिम् । ) दंशं मण्डलिनां मुक्त्वा पित्त- लत्वादथापरम् । प्रतप्तैर्लोह हेमाद्यैर्दहे दाशूल्मुकेन वा ॥ करोति भस्मसात्सद्यो वह्निः किं नाम न क्षणात् । आचूपेत्पूर्ण वक्त्रो वा मृद्भस्मागदगोमयैः ॥ प्रच्छायान्तररिष्टायां मांसलं तु विशेषतः । अंगं सदैव दंशेन लेपयेद्गदैर्मुहुः ॥ [ इत्यादि ] छत्री झझ [ जर्ज ]- रपाणिश्च चरेद्रात्रौ विशेषतः । तच्छायाशब्दविवस्ताः प्रणश्यन्ति भुजंगमाः । [ इति च ] ॥
’ अथातः कीटलूतादि [विष] प्रतिषेधं व्याख्यास्यामः - सर्पा - णामेव विण्मूत्रशुक्राण्डशवकोथजाः । दोषैर्व्यस्तः समस्तैश्र युक्ताः कीटाचतुर्विधाः ॥ दृष्टस्य कीटैर्वायव्यैर्देशस्तोदरजोल्बणः । आमेयै- रल्पसंस्रावो दाहरागविसर्पवान् । पक्कपीलुफलप्रख्यः खर्जूरसदृशो- ऽथवा । कफाधिकैर्मन्दरुजः पक्कोदुम्बरसन्निभः ॥ स्रावान्यः सर्वलिंगस्तु विवर्ज्यः सान्निपातिकैः । वेगाश्च सर्पवच्छोफो वर्धिष्णु- विस्ररक्तता । शिरोऽक्षिगौरवं मूर्छा भ्रमः श्वासोऽतिवेदना । सर्वेषां कर्णिका शोफो ज्वरः कंडूररोचकः ॥ ( मात्स्यो दंशः सरुद्द्राहः प्रावेगोक्तो जलौकसाम् । प्रायेण मक्षिका नेत्रे दशन्ति श्वयथुल्बणाः ॥ तशो दाइकंडूमान तासां तु स्फाणिकां त्यज्ञेत् ।
सुन्दरकाण्डः
[[३०९]]
तद्दशे
तहरी पिटिकाविणी भूर्युपद्रवा ॥ वातिकः पक्षवातेन स्पर्शादशति पैत्तिकः । मुखेन लैष्मिकः कीटः सर्वतः सान्नि- पातिकः ) ॥
’ वृश्विकस्य विषं तीक्ष्णमादौ दहति वहिवत । ऊर्ध्वमा- रोहति क्षिप्रं दंशे पश्चातु तिष्ठति ॥ दंशः सद्योऽतिरुकूश्या- वस्तुद्यते स्फुटतीव च । ते गवादिदशकृत्कोथादिग्ध (काष्ठादिकायतः ) [दृष्टादिकोथतः ] ॥ सर्पकोथाच्च संभूता मन्दमध्यमहाविषाः । मन्दाः पीताः सिताः श्यावा रूक्षकर्बुरमेचकाः ॥ रोमशा बहुपर्वाणो लोहिताः पाण्डुरोदराः । धूम्रोदरात्रिपर्वाणो मध्यास्तु कपिलारुणाः ॥ पिंगळाः [ पिशङ्गाः ] शवलाश्चित्राः शोणिताभा महाविषाः । [ अग्न्याभा येकपर्वाणो रक्तासितसितोदराः ] । तैर्दष्टः सूतनयनः [ शूनरसनः ] स्तब्धगात्रो ज्वरार्दितः ॥ खैर्वमन् शोणितं कृष्णमिन्द्रियार्थानसंविदन् । स्विद्यन् मूर्छन् विशुष्कास्यो विह्वलो वेदनातुरः ॥ विशीर्यमाणमांसश्च प्रायशो विजहात्यसून् । उच्चिटिंगस्तु वक्त्रेण दशत्यभ्यधिकव्यथः ॥ साध्यतो वृश्चिका- स्तम्भं शेफसो हृष्टरोमताम् । करोति सेकसंगानां दंशः शीतांबुनेव च ॥ उष्ट्रधूमः स वोक्तारः [ एवोक्तो ] रात्रिस्खा [चा ] राच्च रात्रिकः । वातपित्तोत्तराः कीटाः श्लैष्मिकाः कणभोन्दुराः ॥ [ प्रायो वातो- ल्बणविषा वृश्चिकाः सोष्ट्रधूमकाः । ] यस्य यस्यैव दोषस्य लिंगाधिक्यं प्रतर्कयेत् । तस्य तस्यैौषधैः कुर्यात् विपरीतगुणैः क्रियाम ॥ हृत्पीडोर्ध्वानिलस्तम्भः शिरायामोऽस्थि पर्वरुक् । घूर्णनोद्वेष्टने गात्र- श्यावता वातिके विषे ॥ संज्ञानाशोष्णनिश्वासौ हृद्दाहः कटुका- स्पता। मांसावदरणं शोफो रक्तपीतश्च पैत्तिके । छद्यरोचक-
[[३१०]]
धर्माकूते
हृल्लासप्रसेोत्क्लेश पीनमैः । सशैत्यमुखमाधुर्यैर्विद्यात श्लेष्माधिकं
विषम् ॥ [ इत्यादि ] ॥
’ श्लैष्मिकः कठिनः पाण्डुः परूपक फलाकृतिः । निद्रां शीतज्वरं कासं कण्डूं च कुरुते भृशम ॥ वातिकः परुषः श्यावः पर्वभेदज्वरप्रदः । तद्विभागं यथावस्थं [ स्वं च ] दोषलिंगैर्वि- भावयेत् ॥ असाध्यायां तु हृन्मोहश्वासहिध्माशिरोमहाः [ रुजाः ] । श्वेता पीताः सिता रक्ताः पिटिकाः श्रयद्भवाः । वेपथुः श्वयथु- [ मथु]र्दाहस्तुडान्ध्यं वक्रनासता । श्यावोष्ण [ 8 ] दन्तवक्त्रत्वं पृष्ठग्रीवावभंजनम् ॥ पक्कजंबूसवर्णं च दंशात्स्रवति शोणितम । सर्वापि सर्वजा प्रायो व्यपदेशस्तु भूयसा ॥ तीक्ष्णमध्यावरत्वेन सा त्रिधा हन्त्युपेक्षिता । [ इत्यादि ] । श्रासदंष्ट्राशकृन्मूत्रशुल[क्र]- लालानखार्तवैः ॥ अष्टाभिरुद्वमत्येषा विषं वक्त्रैर्विशेषतः । लूता नाभेर्दशत्यूर्ध्वमूर्ध्वं चाधश्च कीटकाः ॥ तपितं च वस्त्रादि देहे पृक्तं विकारकृत ॥ [ इत्यादि ] । इति तीक्ष्णं विषं मध्यं हीनं च विभजेदतः ॥ एकविंशतिरात्रेण त्रिषं शाम्यति सर्वथा । अथाशु लूतादृष्टस्य शस्त्रेणादंशमुद्धरेत ॥ [ इत्यादि च ] ॥
‘अथातो मूषिकालकीदि [ विप] प्रतिषेधं व्याख्यास्यामः- लालनापलः पुत्रो हसिरः [चिक्किरोजिरः ] किसिरोजितः । कषा- यदम्तः कुलकः कोलिकः [कोकिलः] कपिलोऽसितः ॥ अरुणः शबलः श्वेतः कपोतः पलितोन्दुरः । दुण्डदरो रलोश्वाख्यो [छुछुन्दरो रसालाख्यो ] दशाष्टौ चेति मूषिकाः ॥ शुक्रं पतति यत्रैषां शुरु [क्र] दिग्धैः स्पृशन्ति वा । सदंगमं गैस्तत्रास्त्रे दूषिते पाण्डुतां गते । प्रन्थयः श्वयथुः कोथो मण्डलानि कमो [भ्रमो ]-
सुन्दरकाण्डः
[[३११]]
Sरुचिः । शीतज्वरोऽतिरुक्सादो वेपथुः पर्वभेदनम् ॥ रोमहर्षः स्रुतिर्मूर्छा दीर्घकालानुबन्धनम् । श्लेष्मानुविद्धबह्वाखुपोतकच्छर्दनं सतृट् ॥ व्यवाय्याखुविषं कृच्छ्रं भूयो भूयश्च कुप्यति । मूर्छाङ्ग- शोफवैवर्ण्यक्लेदशब्दाधृति [श्रुति ] ज्वराः ॥ शिरोगुरुत्वं लालासृक्- छर्दिश्चासाव्यलक्षणम् । शूनबस्ति विवर्णोष्ठनाख्वा भैर्ग्रन्थि- भिश्वितम् ॥ छुच्छुन्दरसगन्धं च वर्जयेदाशु [ खु]दूषितम् । शुनः श्लेष्मोल्बणा दोषाः संज्ञां संज्ञावहाश्रिताः ॥ मुष्णन्तः कुर्वते क्षोभं धातूनामतिदारुणम् । लालावानन्धबधिरः सर्वतः सोऽति- [भ]धावति ॥ स्रस्तपुच्छह नुस्कन्धशिरोदुःखी नृताननः । दंशस्तेन विदष्टस्य सुप्तः कृष्णं क्षरत्यक् ॥ हृच्छिरोरुग्ज्वर स्तम्भस्तृष्णा मूद्भवोऽनु च । अनेनान्येऽपि बोद्धव्या व्याळा दंष्ट्राप्रहारिणः ॥ (सृगालाश्वतराश्वर्क्षद्वीपिव्याघ्रवृकादयः । ) कंडूनि वे [स्तो ] दुवैवर्ण्य- सुप्तिदज्वरभ्रमाः ॥ विदाहागरुकू पाकशोथ ग्रंधिविकुंचनम् । देशावदरणं स्फोटाः कर्णिका मंडलानि च ॥ सर्वत्र सविषे लिंगं विपरीतं तु निर्विषे । दृष्टो येन तु तच्चेष्टारुतं कुर्वन् विनश्यति ॥ पश्यंस्तमेव चाकस्मादादर्शसलिलादिषु । योऽद्भथ स्त्रस्येददृष्टोऽपि शब्द संस्पर्शदर्शनैः ॥ जलसंत्रासनामानं दृष्टं तमपि वर्जयेत् । आखुना दष्टमात्रस्य दंश कांडेन दाहयेत् ॥ दर्पणेनाथवा तीव्ररुजा स्यात्कर्णिकान्यथा । दग्ध्वा [ग्धं] विस्रावयेद्दशं प्रच्छिदं[नं] च प्रलेपयेत् ॥ ’ इति च ॥
तपः सन्तापलब्धस्ते योऽयं धर्मपरिग्रहः ।
न स नाशयितुं न्याय्य आत्मप्राणपरिग्रहः ॥
अत्र तपस्संपादितस्य धर्मस्य परिग्रहः फलभूत मैश्वर्यम, आत्मनः
[[३१२]]
प्राणपरिग्रहो जीवनं
च १
धर्माकृते
सीतापहाररूपदौरात्म्यात्, न
प्रतिप्रदास्य इत्यसद्बुद्धया च नाशयितुं न न्याय्यमित्युक्तम ॥
अनेन दौरात्म्यादसमुद्धया च जीवितैश्वर्ययोरुभयोर्हा- निर्भवतीति सूचितम् ! तथा चोद्योगे भीष्मः - ’ इमां श्रियं प्रज्वलितां भारती सर्वराजसु । जीवतो धृतराष्ट्रस्य दारात्स्याद्धं- शयिष्यति ॥ आत्मानं च सहामात्यं ममित्रज्ञातिबान्धवम् । सहमित्रमसदबुद्धया जीविताद्धंशयिष्यति ॥ ’ इति ॥ अवध्यतां तपोभिर्यां भवान् समनुपश्यति । आत्मनः सासुरैर्देवैर्हेतुस्तत्राप्ययं महान् ॥ सुग्रीवो न हि देवोऽयं नासुरो न च दानवः । न राक्षसो न गन्धर्वो न यक्षो न च पन्नगः । तस्मात्प्राणपरित्राणं कथं राजन् करिष्यसि ॥
न तु धर्मोपसंहारमधर्म फलसंहितम् । तदेव फलमन्वेति धर्मश्चाधर्मनाशनः ॥
प्राप्तं धर्मफलं तावद्भवत नात्र संशयः । फलमस्याप्यधर्मस्य क्षिप्रमेव प्रपत्स्यसे ॥
अस्यार्थः
धर्मः उपसंहियते समाप्यतेऽस्मिन्निति धर्मो- पसंहारं धर्मफलं सुखम् । तच अधर्मफलेन दुःखेन सह नोपभु- ज्यते । किंतु तदेव फलं धर्मफलमेवान्वेति दुःखाभिनतया पुरुष प्राप्नोति । ननु कुत एतदित्यत आह— धर्मश्चेति । चकारो ह्यर्थे । यस्मात् धर्मः अधर्मस्य नाशनः अभिभावकः । इदमुपलक्षणम् - अधर्मफलमपि धर्मफलेन सह नोपभुज्यते । अधर्मफलमपि दुःखं
सुन्दरकाण्डः
[[३१३]]
धर्मफलासभिन्नमेव भवति, अधर्मस्य धर्माभिभावकत्वादित्यपि द्रष्टव्यम् । तथा च यत्र धर्मफलं प्रथमतः प्रवृत्तम्, तत्र तदेवोपभु- ज्यते । यत्र त्वधर्मफलं प्रथमतः प्रवृत्तम्, तत्र तदेवोपभुज्यते इति द्रष्टव्यम् । तथा च परदारापहरणादिजनितपापस्य पूर्वप्रवृत्तेन धर्मेण निरुद्धत्वादेतावन्तमनेहसं धर्मफलं सुखमेव त्वयानु- भूतम्, न तु परदारापहरणादिपापजनितं दुःखम् । सम्प्रति तस्य धर्मस्य उपशमादधर्मफलोपभोगः प्राप्तावसर इति । अब ‘न तु धर्मोपसंहारमधर्मफलसंहितम्’ इत्यनेन धर्माधर्मफलयोर्युगपद्धोगो न संभवति इति सूचितम् । तथा च मोक्षधर्मे - ’ कदाचित्सु- कृतं तात कूटस्थमिव [ह] तिष्ठति । सज्जमानस्य संसारे याव- दुःखाद्विमुच्यते । ततो दुःखक्षयं कृत्वा सुकृतं कर्म सेवते । सुकृत- क्षयाद्दुष्कृतस्य तद्विद्धि मनुजाधिप ॥’ इति । स्वर्गारोहणिकेऽपि - ‘अशुभानां शुभानां च द्वौ राशी पुरुषर्षभ । यः पूर्वं सुकृतं भुङ्क्ते ॥ ’ पश्चानरकमेव सः ॥ पूर्वं नरकभाग्यस्तु पश्चात्स्वर्गमुपैति सः ॥
इति ॥
p
ननु धर्माधर्मफलयोयौगपद्याभावे राज्यरोगयोः धर्मा- धर्मफलयोः कथमेकदोपभोग इति चेत्
न, कर्मवैचित्र्येण सुखदुःखयोर्युगपदनुभवसंभवात् । तथा हि– धर्मानुष्ठान- समये वैगुण्ये सति तत्फलं सुखमुत्पद्यमानं वैगुण्यप्रयुक्तदेश- सहितमेव जायते । अत एव विगुणया पुत्रकामेष्टधा कन्या जातेति प्रतिपादितं विष्णुपुराणे -’ इष्टिं च मित्रावरुणयोर्मनुः पुत्रकामश्चकार । तत्रापहृते होतुरपचारादिळा बभूव । ’ इति ॥
D. 40
कन्या३१४
धर्माकृते
अथवा तद्धेतुभूतसुकृतदुष्कृतयोः सहानुष्ठानेन तयोरपि युगपदनुभव संभवात् । अत एव सहानुष्ठिततीत्रतपश्चरणस्वशरीर- मात्र पोषणरूपधर्माधर्म फलयोब्रह्मलोकावाप्तिक्षुत्पिपासा क्लेशयोर्युगप- दुपभोगः प्रतिपादित उत्तरकाण्डे श्वेतोपाख्याने रामं प्रति अगस्त्यवचने–
’ अथापश्यं शवं तत्र सुपुष्टमजरं कचित् । तिष्ठन्तं परया लक्ष्म्या तस्मिंस्तोयाशये नृप । तमर्थं चिन्तयानोsहं मुहूर्त तत्र राघव
। उषितोऽस्मि सरस्तीरे किन्विदं स्यादिति प्रभो ॥ तदापश्य मुहूर्तेन दिव्यमद्भुतदर्शनम् । विमानं परमोदारं हंसयुक्तं मनोजवम् ॥ अत्यर्थ स्वर्गिणं तत्र विमाने रघुनन्दन । उपास्तेऽप्सरसां वौर सहस्रं दिव्यभूपणम् ॥ गायन्ति दिव्यगेयानि वादयन्ति तथापराः ॥ कळयन्ति तथा चान्या नृत्यन्त्यपि तथापराः ॥ अपराचन्द्र रश्म्याभैर्हेम- दण्डैश्च चामरैः । दुधुवुर्वदनं तस्य पुण्डरीकनिभेक्षणम् ॥ ततः सिंहासनं त्यक्त्वा मेरुकूटमिवांशुमान् । पश्यतो मे तथा राम विमानादवरुह्य च ॥ तं शवं भक्षयामास स स्वर्गी रघुनन्दन । तथा भुक्त्वा यथाकामं मांसं बहु च सुष्ठु च ॥ अवतीर्य संरः स्वर्गी सम्प्रष्टुमुपचक्रमे । उपस्पृश्य यथान्यायं स स्वर्गी पुरुषर्षभ ॥ आरोढुमुपचक्राम विमानवरमुत्तमम् । तमहं देवसंकाशंमारोहन्तमुदीक्ष्य वै ॥ अहं तदात्रवं वाक्यं स्वर्गिणं पुरुषर्षभ । को भवान् देवसंकाश आहारा विगर्हितः ॥ त्वया संभुज्यते सौम्य किमर्थं वक्तुमर्हसि । आश्चर्यमीदृशो भावो भास्वरो देवसंमतः । आहारो गर्हितः सौम्य श्रोतुमिच्छामि
सुन्दरकाण्डः
३.१५
तत्वतः । श्रुत्वा तु भाषितं वाक्यं मम राम शुभाक्षरम् । प्राञ्जलिः प्रत्युवाचेदं स स्वर्गी रघुनन्दन ॥ पुरा विदर्भको राजा पिता मम महायशाः । वसुदेव इति ख्यातस्त्रिषु लोकेषु वीर्यवान् । तस्य पुत्रद्वयं राज्ञो द्वाभ्यां स्त्रीभ्यामजायत । अहं श्वेत इति ख्यातो यवीयान् सुरथोऽभवत् ॥ सोऽहं निमित्ते कस्मिंश्चित् विज्ञातायुर्द्विजोत्तम । कालधर्मं हृदि न्यस्य तपोवनमुपागमम् ॥ सोऽहं वनमिदं दुर्ग मृगपक्षिविवर्जितम् । तपश्चर्तुं प्रविष्टोऽस्मि समीपे सरसः शुभे ॥ सोऽहं वर्षसहस्राणि तपस्त्रीणि महामुने । कृत्वा सुदुष्करं प्राप्तो ब्रह्मलोकमनुत्तमम् ॥ तस्य मे स्वर्गभूतस्य क्षुत्पिपासे द्विजोत्तम । बाधेते परमोदार ततोऽहं व्यथितेन्द्रियः । गत्वा त्रिभुवनश्रेष्ठं पितामहमुवाच ह । पितामहस्तु मामाह तवाहारः सदैव च । स्वादूनि स्वानि मांसानि तानि भक्षय नित्यशः ॥ स्वशरीरं त्वया पुष्टं कुर्वता तप उत्तमम् । अनुप्तं रोहते श्वेत न कदाचिन्महामते ॥ दत्तं न त्वस्ति सूक्ष्मोऽपि वने सत्वनिषेविते । तेन स्वर्गगतो वत्स बाध्य से क्षुत्पिपासया ॥ स त्वं सुपुष्टमाहारैः स्वशरीरमनुत्तमम् । भक्षयस्वामृतरसं तेन तृप्तिर्भविष्यति ॥ यदा तु तद्वनं घोर- मगस्त्यस्तु महानृषिः । आश्रयिष्यति दुर्धर्षस्तदा कृच्छ्राद्वि- मोक्ष्यसे ॥ स हि तारयितुं सौम्य शक्तः सुरगणानपि । किं पुनस्त्वां महाबाहो क्षुत्पिपासावशंगतम् ॥ सोऽहं भगवतः श्रुत्वा देवदेवस्य निश्चयम् । आहारं गर्हितं कुर्मि स्वशरीरं द्विजोत्तम ॥ बहुवर्षगणं ब्रह्मन् भक्ष्यमाणमिदं मया । क्षयं नाभ्येति ब्रह्मर्षे प्रसादं कर्तुमर्हसि ॥ ’ इति ॥
[[३१६]]
धर्माकूते
एवं सहानुष्टितधर्माधर्मफलयो राज्यरोगयोर्युगपदनुभवः संभवत्येव । कचित्तु धर्माधर्मयोः सत्यपि सहानुष्ठाने तत्फलयोः स्वर्गनरकयो : ’ यन्न दुःखेन संभिन्नम्’ इत्याद्यर्थवादेन परस्परा- संभिन्नत्वावगमेन क्रमेणैवोपभोगः । अतः ’ पूर्व नरकभाग्यस्तु पश्चात्स्वर्गमुपैति सः । ’ इत्यादिकं न विरुध्यते ॥
प्रकृते च रावणे तीव्रत पश्चरण परितोपितब्रह्मप्रसादलब्धस्य चिरकालजीवित्वादिफलस्य परदारापहरणाद्यधर्मफलस्यानायुष्या- दिरूपस्य च परस्परविरुद्धत्यात्तद्धेतुभूतयोर्धर्माधर्मयोः क्रमेणानु- ष्ठानाच्च क्रमेणैवोपभोगो युक्त इति ’ प्राप्तं धर्मफलं तावद्भवता नात्र संशयः । ’ इत्येतदुपपन्नमेव ॥
’
तदेव फलमन्वेति’ इत्यनेन आरब्धफलं कर्म संचितं कर्माभिभूय स्वफलं प्रयच्छतीति प्रतिपादनात् प्रारब्धफलस्य कर्मणः संचितकर्मापेक्षया प्राबल्यं सूचितम् । तात्कालिकमपि उत्कटं कर्म प्रारब्धमपि कर्माभिभूय स्वफलमेव प्रयच्छति । तदुक्तं पराशरपुराणे - ’ अत्युत्कटैरिहृत्यैस्तु पुण्यपापैः शरीरभृत् । प्रारब्धं कर्म विच्छिद्य भुङ्क्ते तत्फलमेव हि ॥ इहैव फलदं कर्म प्रारब्धं प्रतिबध्य च । फलं ददाति स्वप्ने वा जाप्रत्कालेऽथ वानखे ॥
इति । उत्कटेन विच्छिन्न फलकमपि कर्म न स्वरूपतो नश्यति, किंतु स्वफलशेषं कालान्तरे प्रयच्छति । तथा च पराशरपुराणे - ’ प्रारब्धशेषं विच्छिन्नं पुनर्देहान्तरेण तु । युक्तो देही ततो भुङ्क्ते तं लंघयति कः शुक ॥ ’ इति ॥
[[3]]
‘धर्मश्वाधर्मनाशनः’ इत्यनेन धर्मस्य अधर्मस्वरूपनाशक -
सुन्दरकाण्डः
[[३१७]]
त्वमपि अस्तीति सूचितम् । तथा च तैत्तिरीयश्रुतिः- ‘धर्मेण पापमपनुदति’ इति । गौतमोऽपि धर्मस्याधर्मनाशकत्वं पूर्वपक्षासिद्धान्ताभ्यामाह - ’ अथ खल्वयं पुरुषो याप्येन कर्मणा लिप्यते । यथैतदयाज्ययाजनमभक्ष्यभक्षणमवद्यवदनं शिष्टस्या- क्रिया प्रतिषिद्धसेवनमिति । तत्र प्रायश्चित्तं कुर्यान्न कुर्यादिति मीमांसन्ते । न कुर्यादित्याहुः । न हि कर्म क्षीयत इति । कुर्यादित्यपरम् । पुनः सोमेनेष्ट्वा पुनः सवनमायन्तीति विज्ञायते । व्रात्यस्तो मेनेष्ट्वा ! तरति सर्वं पाप्मानं तरति ब्रह्महत्यां योऽश्वमेधेन यजते । अग्निष्ठुताभिरास्यमानं याजयेदिति च ’ इति ॥
नित्यकर्मदान-
स चाधर्मनाशको धर्मोऽनेकविधः प्रायश्चित्तवेदाभ्यासख्यापननामसंकीर्तनब्रह्मज्ञानभेदात्
तत्र
नित्यकर्मणः पापनाशकत्वे तैत्तिरीयश्रुतिः - ‘अग्निहोत्रं सायं प्रातर्गृहाणां निष्कृतिः स्विष्टं सुहुतं यज्ञक्रतूनां प्रायणं सुवर्गस्य लोकस्य ज्योतिस्तस्मादग्निहोत्रं परमं वदन्ति ।’ इति । ‘अग्निहोत्रं वै देवा गृहाणां निष्कृतिमपश्यन् ’ इति च । मानवेऽपि - ’ सन्ध्यामुपासते ये तु सततं संशितव्रताः । विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकं सनातनम् ॥ इति । तथा
यदह्ना कुरुते पापं कर्मणा [ कायेन ] मनसा गिरा । आसीनः पश्चिमां सन्ध्यां प्राणायामैस्तु हन्ति तत् ॥ यद्राच्या कुरुते पापं कायेन मनसा गिरा । पूर्वी सन्ध्यामुपासीनः प्राणायामैस्तु हन्ति तत् ॥ ’ इति ॥
"
दानस्य पापनिवर्तकत्वं च आपस्तम्बधर्मे - ’ दानेन निर्दोषो भवति’ इति । तथा ’ अन्नादे भ्रूणहा मार्ष्टि ’ इति
[[३१८]]
धर्माकृते
च । प्रायश्चित्तस्य पापनिवर्तकत्वं तैत्तिरीयश्रुतौ — ‘कूश्माण्डै- जुहुयाद्योऽपूत इव मन्येत यथा स्तेनो यथा भ्रूणहैवमेष भवति योऽयोनौ रेतः सिंचति यदुर्वाचीनमेनो भ्रूणहत्यायास्तस्मान्मुच्यते ’ इति । गौतमोऽपि - ’ रहस्यं प्रायश्चित्तमविज्ञातदोषस्य ’ इत्युपक्रम्य ‘ब्रह्महत्या सुरापानस्तेयगुरुतल्पेषु प्राणायामैस्तान्तोऽघमर्षणं जपेत् सममश्वमेधावभृथेन । सावित्रीं वा सहस्रकृत्व आवर्तयेत्पुनीते हैवात्मानं सर्वपापेभ्यो ह मुच्यते । ’ इति ॥
।
वेदाभ्यासस्य पापनिवर्तकत्वे मनुः - ‘वेदाभ्यासोऽन्वहं शक्तया महायज्ञक्रिया क्षमा । नाशयत्याशु पापानि महापातक- जान्यपि ॥ ’ इति । ख्यापनस्य पापनिवर्तकत्वं च शान्तौ राजधर्मे अर्जुनं प्रति युधिष्ठिरवाक्ये - ‘धनंजय कृतं पापं कल्याणेनो- पहन्यते । ख्यापनेनानुतापेन दानेन तपसापि वा । निष्कृत्या श्रीर्थगमनात् श्रुतिस्मृतिजपेन वा ॥ ’ इति ॥
नामसंकीर्तनात्पापनिवृत्तिश्च विष्णुपुराणे - ’ यस्मिन्न्य- खमतिर्न याति नरकं स्वर्गेऽपि यचिन्तने निनो यत्र निवेशिता- त्ममनसो ब्राह्मोऽपि लोकोऽल्पकः । नित्यं चेतसि संस्थितो जड- धियां पुंसां ददात्यव्ययं किं चित्रं यदषं प्रयाति विलयं यत्राच्युते कीर्तिते ॥ ’ इति । तथा ’ अवशेनापि यन्नानि कीर्तिते सर्वपातकैः । पुमान् विमुच्यते सद्यः सिंहस्तैर्मृगैरिव । ’ इति ॥
ज्ञानेन पापनिवृत्तिश्च गीतायां प्रतिपादिता—-’ यथै- त्यांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि अस्माकुरुते तथा ॥ ’ इति । मानवेऽपि - ’ यथैधस्तेजसा वलिः
सुन्दरकाण्डः
[[३१९]]
प्राप्तं निर्दहति क्षणात् । तथा ज्ञानाग्निना पापं कृत्स्नं दहति वेदवित् ॥ ’ इति ॥
तथा च उक्तविधया संचितानामनुत्कटानां कर्मणां तात्कालिकाभिभवेन फलोत्पत्तिप्रतिबन्ध एव । उत्कटेन तु कर्मणा प्रारब्धफलस्यापि कर्मणो विच्छेद इति स्थितिः ॥
जनस्थानवधं बुद्ध्वा बुद्ध्वा वालिवधं तथा । रामसुग्रीवसख्यं च बुध्यस्व हितमात्मनः ॥ कामं खल्वहमप्येकः सवाजिरथकुञ्जराम् । लंकां नाशयितुं शक्तस्तस्यैष तु न निश्वयः ॥ रामेण हि प्रतिज्ञातं हर्यक्षगणसन्निधौ । उत्सादनममित्राणां सीता यैस्तु प्रधर्षिता ॥
अनेन समर्थोऽपि दूतः स्वाम्यनभिप्रेतं न कुर्यादिति सूचितम् । तथा च कामन्दके– ’ भर्तृचित्तानुवर्तित्वं सद्वृत्त- मनुजीविनाम् । रक्षांस्यपि हि गृह्यन्ते नित्यं छन्दानुवर्त- नात् ॥ ’ इति ॥
अपकुर्वन् हि रामस्य साक्षादपि पुरन्दरः । न सुखं प्राप्नुयादन्यः किं पुनस्त्वद्विधो जनः ॥ यां सीतेत्यभिजानासि येयं तिष्ठति ते वशे । काळरात्रीति तां विद्धि सर्वलंकाविनाशिनीम् ॥ तदलं कालपाशेन सीताविग्रहरूपिणा ।
स्वयं स्कन्धावसक्तेन क्षममात्मनि चिन्त्यताम् ॥
[[३२०]]
धर्माकृते
सीतायास्तेजसा दग्धां रामकोपप्रपीडिताम् । दह्यमानामिमां पश्य पुरीं सादृतोळिकाम् ॥
स्वानि मित्राणि मन्त्रींश्च ज्ञातीन् भ्रातॄन् सुतान्हितान् । भोगान्दारांश्च लंकां च मा विनाशमुपानय ॥
सत्यं राक्षसराजेन्द्र शृणुष्व वचनं मम । रामदासस्य दूतस्य वानरस्य विशेषतः ॥ सर्वान्लोकान् सुसंहृत्य सभूतान्सचराचरान् । पुनरेव तथा स्रष्टुं शक्तो रामो महायशाः । देवासुरनरेन्द्रेषु यक्षरक्षोगणेषु च । सिद्धेषु किन्नरेन्द्रेषु पतत्रिषु च सर्वशः ॥
सर्वभूतेषु सर्वत्र सर्वकालेषु नास्ति सः । यो रामं प्रतियुध्येत विष्णुतुल्यपराक्रमम् ॥ सर्वलोकेश्वरस्येह कृत्वा विप्रियमीदृशम् । रामस्य राजसिंहस्य दुर्लभं तव जीवितम् ॥
देवा दैत्याच निशाचराश्र
गन्धर्वविद्याधरनागयक्षाः ।
रामस्य लोकत्रयनायकस्य
स्थातुं न शक्ताः समरेषु सर्वे ॥
ब्रह्मा स्वयम्भूश्चतुराननो वा
रुद्रस्त्रिनेत्रस्त्रिपुरान्तको बा ।
सुन्दरकाण्डः
इन्द्रो महेन्द्र सुरनायको वा
त्रातुं न शक्ता युधि रामवध्यम् ॥
[[३२१]]
अनेन रामवध्यस्य स्वरक्षणमवश्यमित्युक्त्या महापुरुषा- पराविनामन्यो रक्षको न भवतीति सूचितम् । तथा च द्रोण- पर्वणि जयद्रथवधे अर्जुनः– ’ असुरसुरमनुष्याः परिणो वोरगा वा पितृरजनिचरा वा ब्रह्मदेवर्षयो वा । चरमचरमपीदं यत्परं चापि तस्मात्तदपि मम रिपुं तं रक्षितुं नैव शक्ताः ॥ ’ इति ॥
,
अत्र सर्गे प्रथमतः ‘राक्षसेन्द्र हरीशस्त्वाम्’ इत्यादिना रावणस्तुतिम् ’ राजा दशरथो नाम ’ इत्यादिना ’ स्थातुं न शक्ता युधि रामवध्यम्’ इत्यन्तेन राघवस्तुतिं च कृत्वैव कार्यस्य हनूमता निवेदनात् दूतैः पक्षद्वयस्तुत्यैव कार्यं वक्तव्यमिति सूचितम् । तथा च कामन्दके — ’ कुलेन नाम्ना द्रव्येण कर्मणा च
।
महीयसा । कुर्याच्चतुर्विधं स्तोत्रं पक्षयोरुभयोरपि ॥’ इति ॥
इति एकपञ्चाशः सर्गः ।
अथ द्विपञ्चाशः सर्गः ॥
द्विपंचाशे – ततः कोपेन हनूमद्वयमाज्ञप्तवन्तं दशानन- मवलोक्य विभीषणस्तात्कालिकोचितमिदमवोचत्
क्षमस्व रोषं त्यज राक्षसेन्द्र
प्रसीद मद्वाक्यमिदं शृणुष्व ।
वर्षं न कुर्वन्ति परावरज्ञा
दूतस्य सन्तो वसुधाधिपेन्द्राः ॥
D. 41
[[३२२]]
धर्माकृते
राजधर्मविरुद्धं च लोकवृत्तेश्च गर्हितम् ।
तव चासदृशं वीर कपेरस्य प्रमापणम् ॥
अनेन शास्त्रमविचार्य कामकारेण दण्डं कुर्वतो नरको भवतीति सूचितम् । तथा च राजधर्मे - ‘कामकारेण दण्डं तु यः कुर्या- दविचक्षणः । स इहाकीर्तिसंयुक्तो मृतो नरकमामयात् ॥ ’ इति ॥
धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च राजधर्मविशारदः । परावरशेो भूतानां त्वमेव परमार्थवित् ॥ गृह्यन्ते यदि रोषेण त्वादृशोऽपि विपश्चितः । ततः शास्त्रविपश्चित्त्वं श्रम एव हि केवलम् ॥ तस्मात्प्रसीद शत्रुघ्न राक्षसेन्द्र दुरासद । युक्तायुक्तं विनिश्चित्य दूते दण्डो निवीयताम् ॥
अनेन विचार्य अपराधानुगुणतया दण्डः कर्तव्य इति सूचितम् । तथा च राजधर्मे - ’ अपराधानुरूपेण दण्डं पापेषु कारयेत् । विनयेच्चापि दुर्वृत्तान प्रहारैरपि पार्थिवः ॥ ’ इति ॥
असंशयं शत्रुरयं प्रवृद्धः
कृतं ह्यनेनाप्रियमप्रमेयम् । न दूतवध्यां प्रवदन्ति सन्तो
दूतस्य दृष्टा बहनो हि दण्डाः ॥
वैरूप्यमंगेषु कशाभिघातो
मौण्ड्यं तथा लक्षणसन्निपातः । एतान् हि दूते प्रवदन्ति दण्डान्
बधय दूतस्य न नः श्रतोऽपि ॥
सुन्दरकाण्डः
[[१२३]]
अत्र अयं प्रवृद्धः शत्रुः, अप्रमेयमप्रियं च तेनाचरितम्, तथापि प्रमापणं न युक्तम्, किन्तु कशाभिघातानादिकमेव युक्तमित्युक्तया दूतकृत्यं परित्यज्य यः स्वमत्या किंचिद्वदति, तस्याङ्कनताडनादिकमेव युक्तमिति [ सूचितम् ] । तथा च राजधर्मे- ‘दुष्टानां निग्रहो दण्डो हिरण्यं बाह्यतः क्रिया । व्यंगत्वं च शरीरस्य बधो नाल्पस्य कारणात् ॥ शरीरपीडास्तास्ताच देहत्यागो विवासनम् ।’ इति ॥
न धर्मवादे न च लोकवृत्ते
न शास्त्रबुद्धिग्रहणेषु चापि । विद्येत कश्चित्तव वीर तुल्य-
स्त्वं ह्युत्तमः सर्वसुरासुराणाम् ।
न चाप्यस्य कपेर्घाते कंचित्पश्याम्यहं गुणम् । तेष्वयं पात्यतां दण्डो यैरयं प्रेषितः कपिः ॥
साधुर्वा यदि वासाधुः परैरेष समर्पितः । ब्रुवन् परार्थ परवान् न दूतो वधमर्हति ॥
अस्मिन् हते वानरयूथमुख्ये
सर्वेऽपवादं प्रवदन्ति सन्तः । न हि प्रपश्यामि गुणान् यशो वा
लोकापवादो भवति प्रसिद्धः ॥
अनेन यथोक्तवादी दूतो न वध्य इति सूचितम् । तथा च राजधर्मे न तु हन्यान्नृपो जातु दूतं कस्यां-
चिदापदि । दूतस्य हन्ता निरयानाविशेत्सचिवैः सह३२४
धर्माकूते
यथोक्तवादिनं दूतं अत्रधर्मरतो नृपः । यो हन्यात्पितरस्तस्य
॥
भ्रूणइत्यामवाप्नुयुः ॥ ’ इति ॥
युद्धकाण्डे शुकवाक्येऽपि
न दूतान् घ्नन्ति काकुत्स्थ
वार्यन्तां साधु वानराः । यस्तु हित्वा मतं भर्तुः स्वमतं संप्रभाषते । अनुक्तवादी दूतः सन् स दूतो वधमर्हति ॥ लुप्येते मे बलात्पक्ष भिद्येते च तथाक्षिणी ॥ यां च रात्रिं मरिष्यामि जाये रात्रिं च यामहम् । एतस्मिन्नन्तरे काले यन्मया शुभं कृतम् ॥ सर्वं तदुपपद्येथा विजयां यदि जीवितम् ॥’ इति । कामन्दकेऽपि - ’ उद्यतेष्वपि शस्त्रेषु दूतो वदति नान्यथा । ते वै यथार्थवतारो न वध्याः पृथिवीभुजाम् ॥ ’ इति ॥
ra वधस्ताडनादिकमेव, ‘यां च रात्रिं मरिष्यामि ’ इत्यादिना प्राणवियोग पर्यन्तव्यापारस्य निन्दितत्वात् ॥
तदबमनेन निरर्थकदूतहननेन, तावेव रामलक्ष्मणौ निमाझाविति ॥
अत्र सर्गे रावणेनाज्ञप्तो हनुमद्वधः । त्रिभीषणच तदनुज्ञां विनैव तद्विरुद्धतया च पुनः पुनः न स कर्तव्य इति प्रतिषे- धति । तदसंगतम्, सभासद्भिः राजानुज्ञयैव वक्तव्यत्वात् । तथा च कामन्दके - ’ तन्नियोगेन व ब्रूयादर्थं सुपरिनिश्चितम् । इति । अपृष्टमपि राज्ञेोऽनुमतं चेदेव कर्तव्यम् । तदपि कामन्दके - समर्थयं तत्पक्षं साधु भाषेत भाषितम् । बिजानमपि न
/
ब्रूयाद्भर्तुः क्षिप्त्वोत्तरं वचः । विगृह्य कथनं चैव न कुर्यान्न्यायका सह ॥ इति । तथा च राजाभिप्रायविरुद्धं विमी-
।
सुन्दरकाण्डः
[[३२५]]
"
षणेन कथमुक्तमिति चेत्
’ न नापृष्टः कस्यचिद्ब्रूयात् ’ इत्यादेः सर्वस्यापि विनोदार्थतया प्रवृत्तराजवचनविषयत्वात् ॥
।
राज्ञो धर्मलोपप्रसक्तौ आपत्प्रसक्तौ वा अपृष्टेनापि वक्तव्यमेव । तथा च कामन्दके —— ‘सुखप्रबन्धगोष्ठीषु बादे वा वादिनां मतम् । विजानन्नपि न ब्रूयाद्भर्तुः क्षिप्त्वोत्तरं वचः ॥ आपद्युन्मार्गगमने कार्यकालात्ययेषु च । अपृष्टोऽपि हितान्वेषी ब्रूयात्कल्याणभाषितम् ॥’ उद्योगेऽपि - शुभं वा यदि वा पापं द्वेष्यं वा यदि वा प्रियम् । अपृष्टस्तस्य तद्ब्रूयाद्यस्य नेच्छे- पराभवम् ॥’ इति ॥
किं च अकार्यप्रवृत्तराजविषयोपेक्षणे राज्ञः स्वस्य चानिष्टं
च, भवति । तथा च कामन्दके– ’ राजानं ये ह्यपेक्षन्ते सब्बमानं
।
विकर्मसु । ते गच्छन्त्यकृतात्मानः सह तेन पराभवम् ॥ अका- यत्प्रतिषेधश्व कार्ये चैवानुवर्तनय । संक्षेपादिति सद्वृत्तं बन्धु- मित्रानुजीविनाम् ॥’ इति ॥
तथा च विभीषणः सकलनीतिशास्त्राभिज्ञः उपेक्षणे राज्ञो- ऽधर्ममपकीर्तिं च स्वस्य प्रत्यवायं च बन्धुत्वं भृत्यत्वमखिलमपि विचिन्त्य दूतहननरूपाधर्मवशेन धर्मलोपपरिहाराय अपृष्टोऽपि ’ न कर्तव्योऽयं वधः ’ इत्युक्तवानिति ॥
इति द्विपञ्चाशः सर्गः ।
अथ त्रिपञ्चाशः सर्गः ॥
त्रिपंचाशे - ततो रावणः–
सम्यगुक्तं हि भवता दूतवध्या विगर्हिता । अवश्यं तु वधादन्यत्क्रियतामस्य निग्रहे ॥
इत्यभिधाय–
आज्ञापयद्राक्षसेन्द्रः पुरं सर्वं सत्वरम् । लाङ्गूलेन प्रदीप्तेन रक्षोभिः परिणीयताम् ॥
तदाज्ञप्ता राक्षसाच,
शंख भेरीनिनादैस्ते घोषयन्तः स्वकर्मभिः । राक्षसाः क्रूरकर्माणश्चारयन्ति स्म तां पुरीम् ॥
अनेन राजा सम्यक् सारापराधेन दण्डवान् दण्डयित्वा जनानामपि प्रत्ययोत्पादनाय सम्यक् दोषान् ख्यापयेदिति सूचितम् । तथा च मनुः – ’ तेषां दोषानभिख्याप्य स्वे स्वे कर्मणि तत्वतः । कुर्वीत शासनं राजा सम्यक् सारापराधतः ॥ न हि दण्डाते शक्यः कर्तुं पापस्य निग्रहः । ’ इति ॥
तत इतस्ततो राक्षसैः परिकृष्यमाणो हनुमानित्थ-
मचिन्तयत्—
सर्वेषामेव पर्याप्तो राक्षसानामहं युधि ।
रामस्य किं तु प्रीत्यर्थ विषहिष्येऽहमीदृशम् ॥
अनेन प्रभोः कार्यार्थतया प्राप्तोऽप्युपद्रवः सोढव्य इति
सूचितम् । तथा च राजधर्मे - ‘काले धुरि नियुक्तानां वहतां
। भारमाहितम् । सीदतामपि कौन्तेय न कीर्तिरवसीदति ॥ ’ इति ॥
सुन्दरकाण्डः
[[३२७]]
ततो राक्षसीगण समुदीरितं हनूमत्पीडनमाकर्ण्य दूयमान-
मानसा,
वैदेही शोकसंतप्ता हुताशनमुपागमत् ।
मंगळाभिमुखी तस्य सा तदासीन्महाकपेः ॥
उपतस्थे दिशालाक्षी प्रयता हव्यवाहनम् ।
यद्यस्ति पतिशुश्रूषा यद्यस्ति चरितं तपः ॥
यदि वास्त्येकपत्नीत्वं शीतो भव हनूमतः । यदि कश्चिदनुक्रोशस्तस्य मय्यस्ति धीमतः ॥ यदि वा भाग्यशेषो मे शीतो भव हनुमतः । यदि मां वृत्तसंपन्नां तत्समागमलालसाम् ॥ स विजानाति धर्मात्मा शीतो भव हनूमतः । यदि मां तारयेदार्यः सुग्रीवः सत्यसंगरः ॥ अस्माद्दुःखाम्बुसंरोधाच्छीतो भव हनुमतः ॥
अत्र स्वोपकारकस्य हनूमतोऽनिष्टनिवृत्त्यै सीतया अभि- प्रार्थनाद्याचरणादन्यैरपि आपन्नः स्वोपकर्ता रक्षणीयः, अन्यथा प्रत्यवायो भवतीति सूचितम् । तथा च द्रोणपर्वणि भूरिश्रवसं प्रत्यर्जुनवाक्यम् – ’ यो यस्य युध्यतेऽर्थाय स वै रक्ष्यो नराधिप ।’ इति । तथा च प्राचीनाः – ‘वृत्तिच्छेदविधौ द्विजातिमरणे
। मित्रापदां वारणे सम्प्राप्ते समरे कळतहरणे स्वामिमहे गोग्रहे ।
शक्ताः पुरुषाः पराङ्मुखतया कुर्वन्त्युदासीनतां तानालोक्य विलोकितुं मृगयते सूर्योऽपि सूर्यान्तरम् ॥ ’ इति ॥
[[३१८]]
धर्माकृते
ततस्तीक्ष्णार्चिरव्यग्रः प्रदक्षिणशिखोऽनलः । जज्वाल मृगशाबाक्ष्याः शंसन्निव शिवं कपेः ॥
अनेन अनेः प्रदक्षिणज्वालावत्त्वं कार्यसिद्विसूचकमित्यु- कम् । तच्च प्रागेव अयोध्याकाण्डे उक्तम ॥
हनूमज्जनकञ्चापि पुच्छान लयुतोऽनिलः ।
aar स्वास्थ्यकरो देव्याः प्रालेयानिलशीतलः ॥ दह्यमाने च लांगूले चिन्तयामास वानरः । प्रदीप्तोऽग्निरयं कस्मान्न मां दहति सर्वतः ॥
दृश्यते च महाज्वालः करोति च न मे रुजम् । शिशिरस्येव संपातो लाङ्गलाये प्रतिष्ठितः ॥
अनेन महापुरुषमभिरपि न दहति इति सूचितम । अत एव पुत्रवियोगजनितक्लेशेन अझं प्रविशन्तं वसिष्ठमभिर्न ददाति प्रतिपादितं आदिपर्वणि— ’ तदानिमित्थं भगवान् स विवेश महावने । तं तदा सुसमिद्धोऽपि न ददाह हुताशनः ॥ दीप्यमानोऽप्यमित्रन्नः शीतोऽमिरभवत्तदा ।’ इति ॥
अथवा तदिदं व्यक्तं यद्दष्टं पुवता मया । रामप्रभावादाश्रयं पर्वतः सरितां पतौ ॥ यदि तावत्समुद्रस्य मैनाकस्य च धीमतः । रामार्थ संभ्रमस्तादृक् किमग्निर्न करिष्यति ॥ सीतायाश्वानृशंस्येन तेजसा राघवस्य च । पितुश्च मम सख्येन न मां दहति पावकः ॥
सुन्दरकाण्डः
[[३२९]]
अनेन महापुरुषाश्रयवतां प्राप्ताप्यापदकिंचित्करी भवतीति सूचितम् । अत एव विष्णुसमाश्रयणात् प्रह्लादस्य सर्वापन्निवृ- तिरुक्ता विष्णुपुराणे– ‘प्रह्लादः परमां भक्ति य उवाच जना- दने ॥ दैत्येन्द्रदीपितो वह्निः सर्वाङ्गोपचितो द्विज । न ददाह च यं वह्निः [ विप्र ] वासुदेवे हृदि स्थिते । महार्णवान्तरसलिले स्थितस्य चलतो मही । चचाल सकला यस्य पाशबद्धस्य धीमतः ॥ न भिन्नं विविधैः शस्त्रैर्यस्य दैत्यनिपातितैः । शरीरमद्रिकठिनैः सर्ववाच्युतचेतसः ॥ विषानलोज्ज्वलमुखा यस्य दैत्यप्रचोदिताः । नान्ताय सर्पपतयो बभूवुरुरुतेजसः ॥ शैलैराक्रान्तदेहोऽपि यः स्मरन् पुरुषोत्तमम् । तत्याज नात्मनः प्राणान् विष्णुस्मरण- दंशितः ॥ पतन्तमुच्चादवनिर्यमुपेत्य महामतिम् । दधार दैत्यपतिना क्षिप्तं स्वर्गनिवासिना ॥ यस्य संशोषणो वायुर्देहे दैत्येन्द्रचोदितः । अवाप संक्षयं सद्यश्चित्तस्थे मधुसूदने ॥ विषाणभङ्गमुन्मता महानिं च दिग्गजाः । यस्य वक्षःस्थले प्राप्ता दैत्येन्द्रपरिणा- मिताः ॥ यस्य चोत्पादिता कृत्या दैत्यराजपुरोहितैः । बभूव नान्ताय पुरो गोविन्दासक्तचेतसः । शम्बरस्य च मायानां सहस्र- मतिमायिनः । यस्मिन प्रयुक्तं चक्रेण कृष्णस्य वितथीकृतम् ॥ दैत्येन्द्रसूदोपहृतं यस्य हालाहलं विषम् । जरयामास मतिमान- विकारम मत्सरी ॥ समचेता जगत्यस्मिन्यः सर्वेष्वेव जन्तुषु । यथात्मनि तथान्येषां परं मैत्रीगुणान्वितः ॥ धर्मात्मा सत्य- शौचादिगुणानामाकरस्तथा । उपमानमशेषाणां साधूनां यः सदा- भवत् ॥ ’ इति ॥
[ इति ] संचिन्त्य विभक्तरक्षोगण संबाधं पुरद्वारमा साथ
D. 43.
[[३३०]]
धर्मा कृते
मारुतिस्तोरणाश्रितं कालायसं कंचित् परिघं परिगृह्य,
स ताभिहत्वा रणचण्डविक्रमः
समीक्षमाणः पुनरेव लंकाम् । प्रदीप्तलाल कृतार्थमाली
व्यराजतादित्य इवांशुमाली ॥
इति त्रिपञ्चाशः सर्गः ।
PAND
M
अथ चतुःपञ्चाशः सर्गः ॥
चतुःपंचाशे - तदनु पवनात्मजो रजनीचरहननवन- भङ्गाभ्यामप्यपरिपूर्णमानसः,
दुर्गे विनाशिते कर्म भवेत्सुख परिश्रमम् । अल्पयत्नेन कार्येऽस्मिन्मम स्यात्सफलः श्रमः ॥
यो ह्ययं मम लांगूले दीप्यते हव्यवाहनः । अस्य सन्तर्पणं न्याय्यं कर्तुमेभिर्गृहोत्तमैः ।
इत्यचिन्तयत् । अनेन प्रदीप्तस्याः संतर्पणमवश्यं कर्तव्यमिति सूचितम् । तथा चानुशासनिके देवरहस्ये - ’ हव्यवाहस्य दीप्तस्य समिधं ये न जुह्वति । अभिकार्येषु वै तेषां हृव्यं नाभाति पावकः ॥’ इति ॥
वर्जयित्वा महातेजा विभीषणगृहं प्रति । क्रममाणः क्रमेणैव ददाह हरियूथपः ।
। ।
सुन्दरकाण्डः
[[३३१]]
अनेन शत्रोः पुरे राष्ट्रे च शस्त्राग्न्यादिभिः पीडा कर्तव्येति सूचितम् । तथा च राजधर्मे - ‘राष्ट्रं च पीडयेत्तस्य शस्त्रान्निविषपीडनेः’ इति । मनुरपि – ’ उपरुध्यारिमासीत राष्ट्रं चास्योपपीडयेत् । ’ इति ॥
अत्र विभीषणगृहं वर्जयित्वा इति विभीषणगृहवर्जनपूर्व- कमितरगृहाणां दाहप्रतिपादनेन सुकृतशालिनं पुरुषं तदीयधर्म एव उपद्रवकारिण्यपि पुरुषे समीचीनबुद्धयुत्पादनेन रक्षतीति सूचितम् । तथा च प्राचीनाः ’ बने रणे शत्रुजलाग्निमध्ये महार्णवे पर्वतमस्तके व सुतं प्रमत्तं विषमस्थितं वा रक्षन्ति पुण्यानि पुराकृतानि ॥’ इति । दोषो न भवतीत्यत्रापि प्राचीनाः - ‘सत्संगाद्भवति हि माधुता खलानां साधूनां न हि खलसंगमात् खलत्वम् । सौगन्ध्यं कुसुमभवं मृदेव धत्ते मृगन्धं न हि कुसुमानि धारयन्ति ॥ ’ इति ॥
देवाश्च सर्वे मुनिपुंगवाश्थ
गन्धर्वविद्याधराकॅनराश्च ।
भूतानि सर्वाणि महान्ति तत्र
जग्मुः परां प्रीतिमतुल्यरूपाम् ॥
अनेन श्रेयस्करकर्मकर्तरि सर्वभूतानि प्रीयन्त इति सूचि - तम् । तथा चानुशासनिके ‘अप्यदृष्टश्रवा देवाः पुरुषं धर्म- चारिणम् । भूतिकर्माणि कुर्वाणं तं जनाः कुर्वते प्रियम् ॥ ’ इति ॥
इति चतुःपञ्चाशः सर्गः ।
अथ पञ्चपञ्चाशः सर्गः ॥
पश्चपंचाशे - अथ लंकाप्रदीपनेन संतर्पितं वालाग्रस्थितं पावकं पयोनिधौ शमयित्वा सीतागतमानसो मारुतिरात्मानमेव- मगई यत्–
लंकां प्रदहता कर्म किंखित्कृतमिदं मया ॥
धन्यास्ते पुरुषश्रेष्ठा ये बुद्धया कोपमुत्थितम् । निरुन्धन्ति महात्मानो दीप्तमग्निमिवाम्भसा ॥ यः समुत्पतितं कोपं क्षमयैव निरस्यति । यथोरगस्त्वचं जीर्णां स वै पुरुष उच्यते ॥
अनेन बुद्धया कोपं यः प्रशमयति, स एव पुरुषश्रेष्ठ इत्युक्तम् । एतच्च प्राकूप्रपचितम् ॥
यदि दग्धा त्वियं लंका नूनमार्यापि जानकी । दग्धा तेन मया भर्तुर्हितं कार्यभजानता ॥
यदर्थमयमारम्भस्तत्कार्यमवसादितम् ।
अनेन अतिकोपिन आरब्धं कार्य सर्वं नश्यतीति सूचितम् ।
तथा च वनपर्वणि
’ आत्मानमपि च क्रुद्धः प्रेषयेद्यम -
सादनम् ।’ इति ॥
धिगस्तु राजसं भावमनीशमनवस्थितम् ।
ईश्वरेणापि यद्रागान्मया सीता न रक्षिता ॥
अत्र सात्विक राजसतामसगुणानां मध्ये राजसगुणः क्रोध इत्युक्तम् । तथा च गीतायाम् " सत्वं रजस्तम इति गुणाः
सुन्दरकाण्डः
[[३३३]]
प्रकृतिसंभवाः । निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥ तत्र सत्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् । सुखसंगेन बध्नाति ज्ञान- संगेन चानघ ॥ रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासंगसमुद्भवम् । तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसंगेन देहिनम् ॥ तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् । प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥ सत्वं सुखे संजयति रजः कर्मणि भारत । ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे संजयत्युत ॥ रजस्तमश्चाभिभूय सत्वं भवति भारत । रजः सत्वं तमश्चैव तमः सत्वं रजस्तथा ॥ सर्वेद्वारेषु देहेऽस्मि - प्रकाश उपजायते । ज्ञानं यदा तदा विद्यात् प्रवृद्धं सत्वमित्युत ॥ लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा ॥ रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ । अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ यदा सत्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् । तदोत्तमविदां लोकानमलान् प्रतिपद्यते ॥ रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसंगिषु जायते । तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्विकं निर्मलं फलम् । रंजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥ सत्वात्संजायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्वस्थाः मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुण- वृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति । गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ इति ॥
मनुस्मृतावपि - ‘सत्वं रजस्तमश्चैव त्रीन्विद्यादा- मनो गुणान् । यैर्व्याप्येमांस्थितो भावान्महान्सर्वानशेषतः ॥
"
JI३३४
धर्माकूते
।
यो यदेषां गुणो देहे साकल्येनातिरिच्यो । स तदा तद्गुण- प्रायं तं करोति शरीरिणम् ॥ सत्यं ज्ञानं नमोऽज्ञानं रागद्वेषौ रजः स्मृतम् । एतयाप्तिमदेतेषां सर्वभृताश्रितं वपुः ॥ तत्र यत्प्रीतिसंयुक्तं किंचिदात्मनि लक्ष्येत । प्रान्नागव शुद्धा सत्त्वं तदुपधारयेत् ॥ यत्र :खमायुक्तमप्रीतिकरमात्मनः । तद्रजः प्रतिषं विद्यात्सततं हारि देहिनाम् ॥ यन्तु स्यान्मोहसंयुक्तमव्यक्तं विषयात्मकम् 1 अप्रतर्यमविज्ञेयं तमस्तदुपधारयेत 11 त्रयाणामपि चैतेषां गुणानां यः फलोदयः । अप्रयो मध्यो जघन्यश्च तं प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥ वेदाभ्यासस्तपो यज्ञः शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धर्मक्रियात्मचिन्ता
च सात्विकं गुणलक्षणम् 1 आरम्भरुचिताऽधैर्यमसत्कार्य-
।
परिग्रहः । विषयोपसेवा चाजस्रं राजसं गुणलक्षणम् ॥ लोभः स्वमोऽधृतिः क्रौर्य नास्तिक्यं हीनवृत्तिता । याचिष्णुता प्रमादश्च तामसं गुणलक्षणम् ॥ त्रयाणामपि चैतेषां गुणानां विषु तिष्ठताम् । इदं सामासिकं ज्ञेयं क्रमशो गुणलक्षणम् ॥ यत्कर्म कृत्वा कुर्वश्च करिष्यंश्चैव लज्जते । तज्ज्ञेयं विदुषा सर्व तामसं गुणलक्षणम् ॥ येनास्मिन्कर्मणा लोके ख्यातिमिच्छति पुष्कलाम् । न च शोचत्यसंपत्तौ तद्विज्ञेयं तु राजसम् । यत्सर्वेणेच्छति ज्ञातुं यन्न लज्जति चाचरन् । येन तुष्यति चात्मास्य तत्सत्वगुणलक्षणम् ॥ तमसो लक्षणं कामो रजसश्चार्थ उच्यते । सत्वस्य लक्षणं धर्मः श्रैष्ठयमेषां यथाक्रमं [ यथोत्तरम् ] ॥ येन येन गुणेनेमान् संसारान्प्रतिपद्यते । तान्समासेन वक्ष्यामि सर्वस्यास्य यथाक्रमम्
॥ देवत्वं सात्विका यान्ति मनुष्यत्वं तु राजसाः । तिर्यक्स्वं तामखप्राया
सुन्दरकाण्डः
[[३३५]]
॥
इत्येषा त्रिविधा गतिः ॥ त्रिविधा त्रिविधैषा तु विज्ञेया गौणिकी गतिः । अधमा मध्यमाग्र्या च कर्मविद्याविशेषतः । स्थावराः कृमिकीटाश्च मत्स्याः सर्पाः सकच्छपाः । पशवश्च सृगालाश्च जघन्या तामसी गतिः ॥ हस्तिनश्च तुरंगाश्च शूद्रा म्लेच्छाञ्च गर्हिताः । सिंहव्याघ्रवराहाच मध्यमा तामसी गतिः ॥ चारणाश्च सुपर्णाश्च पुरुषाचैव डाम्भिकाः । रक्षांसि च पिशाचाश्च तामसीषूत्तमा गतिः ॥ झल्ला मल्ला नटाचैव पुरुषाश्च कुवृत्तयः । द्यूतपानप्रसक्ताश्च प्रथमा तामसी गतिः ॥ राजानः क्षत्रियाश्चैव राज्ञां चैव पुरोहिताः । वादयुद्धप्रधानाश्व मध्यमा राजसी गतिः ॥ गन्धर्वा गुह्यका यक्षा विबुधानुचराश्च ये । तथैवाप्सरसः सर्वा राजसीषूत्तमा गतिः । तापसा यतयो
। विप्रा ये च वैमानिका गणाः । नक्षत्राणि च दैत्याश्च प्रथमा सात्विकी गतिः । यज्वानो ऋषयो वेदा देवा ज्योतींषि वत्सराः । पितरचैव साध्याश्च द्वितीया सात्विकी गतिः । ब्रह्मा विश्वसृजो धर्मो महानव्यक्तमेव च । उत्तमां सात्विकीमेतां गतिमाहुर्मनीषिणः ॥ एष सर्वः समुद्दिष्टास्त्रप्रकारस्य कर्मणः । त्रिविधस्त्रिविधः कृत्स्नः संसारः सार्वभौतिकः ॥ ’ इति ॥
इति चिन्तयतस्तस्य निमित्तान्युपपेदिरे । पूर्वमप्युपलब्धानि साक्षात्पुनरचिन्तयत् ॥
अनेन सन्निमित्तं कार्यसिद्धिज्ञापकमिति सूचितम् । तथा च कामन्दकः - ‘निमित्तान्येव शंसन्ति शुभाशुभफलोदयम् । तस्मादेतानि शास्त्रज्ञो राजा समुपलक्षयेत् ॥ प्रशस्तेन निमित्तेन विशुद्धेनान्तरात्मना । व्यक्तमारभ्यमाणं हि सिद्धि याति समी- हितम् ॥ ’ इति ॥
[[३१६]]
धर्मा कूते
ततश्चारणानामपि गिरमेवं शुश्राव -
दग्धेयं नगरी सर्वा साप्राकारतोरणा । जानकी न च दग्धेति विस्मयोऽद्भुत एव नः ॥
स निमित्तैश्च दृष्टार्थैः कारणैश्च महागुणैः । ऋषिवाक्यैश्च हनुमानभवत्प्रीतमानसः ॥
इति पञ्चपञ्चाशः सर्गः ।
अथ षट्पञ्चाशसप्तपञ्चाशी सर्गे ॥
षट्पंचाशसप्तपंचाशयोः - गत्वा च सीतानिकटम्, प्रणम्य च सानन्दम् प्रतिगमनाय अप्राप्य सीतानियोगमारुह्य चारिष्ट- नामानं गिरिमुत्तीये च सागरं महेन्द्रशिखरे निपपात । तं च प्रीतमानसा वानरयूथपाः परिवार्य पुनरुपागतमवलोक्य प्रहृष्ट-
वदनाः-
उपायनानि चादाय मूलानि च फलानि च । प्रत्यर्चयन् हरिश्रेष्ठं हरयो मारुतात्मजम् ॥
सोऽपि जाम्बवत्प्रमुखान्यथार्हमभिवादनादिना संमान्य तैरनुयुक्तः संक्षेपेण दृष्टा सीतेति समाचख्यौ । तदनु पवनतनय- वचनजनितानन्दा वानरयूथपा महानन्दाविर्भावमात्मजातिसमु- चितेन चापल्येन प्रकटीकुर्वन्तो विस्तरेण तमुदन्तमा कर्णयितुं महे न्द्रशिखरमारुरुहुः ॥
इति षट्पञ्चाशसप्तपञ्चाशी सग ।
अथ अष्टपञ्चाशः सर्गः ॥
अष्टपंचाशे – तमारुह्य समुपविष्टेषु वानरेषु,
जाम्बवान् कार्यवृत्तान्तमपृच्छदनिलात्मजम् ॥
कथं दृष्टा त्वया देवी कथं वा तत्र वर्तते । तस्यां वा स कथंवृत्तः क्रूरकर्मा दशाननः ॥ तत्त्वतः सर्वमेतन्नः प्रब्रूहि त्वं महाकपे ।
श्रुतार्थाश्चिन्तयिष्यामो भूयः कार्यविनिश्चयम् ॥
।
यश्चार्थस्तत्र वक्तव्यो गतैरस्माभिरात्मवत् । रक्षितव्यं च यत्तत्र तद्भवान् व्याकरोतु नः ॥ अनेन सेवकैर्मोपनीयांशमाच्छाद्यैव ऐकमत्येन प्रभुनिकटे वक्तव्यमिति सूचितम् ॥
इति पृच्छन्तं जाम्बवन्तमखिलेनोदन्तमभिधाय हनुमान् स्वगर्वपरिहारायैवमवदत् –
राघवस्य प्रभावेण भवतां चैव तेजसा । सुग्रीवस्य च कार्यार्थं मया सर्वमनुष्ठितम् ॥
एतत्सर्वं मया तत्र यथावदुपपादितम् । मया यन्न कृतं कर्म तत्सर्वं कर्तुमर्हथ ॥
अनेन कार्यसाधनानन्तरम्, अहो महाप्रभावा बयम्, यदनन्यसाध्यमपि कार्यमस्माभिः साधितमिति गर्विष्ठा भवन्ति खलाः । समीचीनास्तु विशिष्य विनयान्विता भवन्ति इति सूचितम् ॥
D. 43
इति अष्टपञ्चाशः सर्गः ॥
अथ एकोनषष्टितमः सर्गः ॥
एकोनषष्टितमे-
सफलो राघवोद्योगः सुग्रीवस्य च संभ्रमः । शीलमासाद्य सीताया मम च प्रवणं मनः ॥
तपसा धारयेल्लोकान् क्रुद्धो वा निर्दहेदपि । सर्वथातिप्रवृद्धोऽसौ रावणो लोकरावणः ॥ तस्य तां स्पृशतो गात्रं तपमा न विनाशितम् ॥ न तदग्निशिखा कुर्यात् संस्पृष्टा पाणिना सती । जनकस्यात्मजा कुर्याद्यत्क्रोधकलुषीकृता ॥
सा प्रकृत्यैव तन्वङ्गी तद्वियोगाच्च कर्शिता । प्रतिपत्पाठशीलस्य विद्येव तनुतां गता ॥
।
अनेन प्रतिपदि अधीताया विद्यायाः काश्यप्रतिपादनेन प्रतिपदि अध्ययनस्य विद्यानाशकत्वं सूचितम् । तथा च काल- विधाने - ‘अष्टमी तु गुरुं हन्ति शिष्यं हन्ति चतुर्दशी । पर्व तद्वितयं हन्ति प्रतिपत्पाठनाशिनी ॥ ’ इति ॥ हारीतवचनेऽपि -’ नाधीयीत नरो नित्यमादावन्ते च पक्षयोः । आदौ तु हीयते बुद्धिरन्ते ब्रह्म च हीयते ॥ ’ इति । गार्ग्यवचनेऽपि
’ प्रतिपत्सु चतुर्दश्यामष्टम्यां पर्वणोर्द्वयोः । श्वोऽनध्यायेऽद्य शर्वय नाधी- यीत कदाचन ॥ ’ इति । उशना अपि - ’ पर्वणीतिहासवर्जि- तानां विद्यानामनध्यायः’ इति । ‘प्रतिपत्सु न चिन्तयेत्’ इति च । स्मृत्यर्थमारेऽपि – ’ चतुर्दश्यष्टमी पर्वप्रतिपद्वर्जितेषु तु । वेदाङ्ग- न्यायमीमांसाधर्मशास्त्राणि चाभ्यसेत् ॥ ’ इति ॥
।
}
सुन्दरकाण्डः
-३३९
,
अन्येऽप्यनध्ययनकाला धर्मशास्त्रेषु निरूपिताः । तत्राप- स्तम्बः - ‘श्रावण्यां पौर्णमास्यामध्यायमुपाकृत्य मासं प्रदोषे नाधीयीत ( आप धर्म ख. ९. सू. १ ) निगमेष्वध्ययनं वर्जयेत् ’ ॥ ४ ॥ निगमेषु चत्वरेषु निर्गमनमार्गेषु वा । ’ श्मशाने सर्वतः शम्याप्रासात् ॥ ६ ॥ ग्रामेणाध्यवसिते क्षेत्रेण वा नान- ध्यायः ’ ॥ ७ ॥ श्मशानदेशेऽपि यदि ग्रामो निर्मितः स्यात सस्यं वा कृतं स्यात्, तत्र त्ववीयीतेत्यर्थः । ’ ज्ञायमाने तु तस्मिन्नेव देशे नाधीयीत ॥ ८ ॥ तत्रापि अयं श्मशानदेश इति ज्ञाने तत्रैव नाधीयीत, न तु शम्याप्रासनिषेध इत्यर्थः । 6 श्मशान- वच्छूद्रपतितौ ॥ : ॥ समानागार इत्येके ॥ १० ॥ शूद्रायां तु प्रेक्षणप्रतिप्रेक्षणयोरेवानध्यायः ॥ ११ ॥ तथान्यस्यां स्त्रियां वर्णव्यतिक्रान्तायां मैथुने ’ ॥ १२ ॥ त्रैवर्णिक स्त्रीष्वपि नीचवर्णादि- चारिषु प्रेक्षणप्रतिप्रेक्षणयोरनध्याय इत्यर्थः । ’ अन्तःशवम् ॥ १४ ॥ अन्तश्चाण्डालम् ’ ॥ १५ ॥ ग्राममध्ये शवश्चण्डालो वा यदि स्यात् तदा नाधीयीतेत्यर्थः । ’ अभिनिर्हृतानां तु सौत्रि अनध्यायः ’ ॥ १६ ॥ शवनिर्हरणेऽपि तस्मिन् देशे नाधीयीतेत्यर्थः । ‘संदर्शने चारण्ये ’ ॥ ॥ १७ ॥ अरण्ये शवश्चण्डालो वा यावति प्रदेशे दृश्यते तावति नाधीयीतेत्यर्थः । ’ तदहरागतेषु च ग्रामं बाह्येषु ’ ॥ १८ ॥ बाह्या उमनिषादादयः परिपन्थिनः तेषु च ग्राममागतेषु तदहरनध्याय इत्यर्थः । ’ अपि सत्सु ’ ॥ १९ ॥ विद्याचारित्रादिभिः ये सन्तस्तेष्वपि ग्राम- मागतेषु तदहरनध्याय इत्यर्थः । ’ संभावनुस्तनिते रात्रिम ’ ॥ २० ॥
"
"
[[१७]]
/
सन्ध्याकाले मेघगर्जने सर्वां रात्रिं नाधीयीतेत्यर्थः । वर्षविदम् ।
‘स्वप्नपर्यान्तं विधुति’ ॥ २१ ॥ संधौ विद्युति सत्यां पूर्वां रात्रिं
[[३४०]]
धर्माकृते
t
नाधीयीतेत्यर्थः । ’ उपव्युषं यावता वा कृष्णां रोहिणीमिति शम्याप्रासाद्विजानीयादेतस्मिन्काले विद्योतमाने सप्रदोषमहर- नध्यायः ’ ॥ २२ ॥ यस्मिन् उषः समीपे काले शम्याप्रासादवक् स्थिताया गोर्वर्ण अमुक इति ज्ञातुं शक्यते, तस्मिन्काले विद्युति सत्यां सप्रदोष महरनध्याय इत्यर्थः । ‘दह्नेऽपररात्रे स्तनयित्नुना । । ॥ २३ ॥ रात्रेः पश्चिमे तृतीयांशे मेघगर्जने परस्मिन् दिने स- प्रदोषमहरनध्याय इत्यर्थः । ’ ऊर्ध्वमर्धरात्रादित्येके ॥ २४ ॥ गवां
। चावरोधे ’ ॥ २५ ॥ दस्युप्रभृतिभिः गवां ग्रामाद्वहिर्निर्गमननिरोधे तावन्तं कालं नाधीयीतेत्यर्थः । ‘पृष्ठारूढः पशूनां नाधीयीत ॥ २७ ॥ अहोरात्राचमावास्यासु ’ ॥ २८ ॥ चतुर्दश्याममावास्यायामिति अहोरात्रद्वयं नाधीयीतेत्यर्थः ॥
"
चातुर्मासीषु च ’ ( आप धर्म ख. १०. सू. ३) । फाल्गुन्याषाढी कार्तिकी इत्येतासु पौर्णमासीषु चतुर्दश्यां पौर्ण- मास्यां च नाधीयीतेत्यर्थः । ’ वैरमणे गुरुष्वष्टाक्य औपाकरण इति यहाः ॥ २ ॥ तैष्यां अध्यायोत्सर्जने, श्वशुरादिषु गुरुषु प्रेतेषु, तिसृष्वष्टकासु, अध्यायोपाकरणे च त्रिरात्रमनध्याय इत्यर्थः । ’ तथा संबन्धेषु ज्ञातिषु ’ ॥ ३ । सपिण्डेषु निवृत्तेषु ब्रह्मचारिणोऽपि त्रिरात्रमनध्याय इत्यर्थः । ’ मातरि पितर्याचार्य इति द्वादशाहाः ॥ ४ ॥ आचार्यै त्रीनहोरात्रानित्येके ॥ ३० ॥ श्रोत्रियसंस्थायामपरिसं- वत्सरायामेकाम् ॥ ११ ॥ सब्रह्मचारिणीत्येके ॥ १२ ॥ श्वगर्द- भनादाः सलावृक्येकस्कोलूकशब्दाः सर्वे वादितशब्दा रोदनगीत- सामशब्दाश्च’ ॥ १९ ॥ पतेषां श्रवणकाले नाधीयीतेत्यर्थः । ’ शा- खान्तरे च सानामनध्यायः ’ ॥ २० ॥ वेदान्तरेऽधीयमाने न
सुन्दरकाण्ड
[[३४१]]
सामाध्येतव्यमित्यर्थः । ‘सर्वेषु च शब्दकर्मसु यब संसृज्येरन् ॥ २१ ॥ । आक्रोशपरिहासादिशब्दा यत्र अध्ययने संसृज्येरन, तत्र नाध्ये- तव्यमित्यर्थः । ’ छर्दयित्वा स्वप्नान्तम्
J
॥ २२ ॥ वमने सति स्वप्नपर्यन्तं नाध्येतव्यमित्यर्थः । ‘सर्पिर्वा प्राश्य’ ॥ २३ ॥ अध्ये- तव्यमित्यर्थः । ‘भुक्तं [ शुकं ] चात्मसंयुक्तम् ’ ॥ २५ ॥ अजीर्णो- द्गारयोनीध्येतव्यमित्यर्थः । ‘प्रदोषे च भुक्त्वा ॥ २६ ॥ भोजना- नन्तरं पूर्वरावे नाध्येतव्यमित्यर्थः । ‘प्रोदकयोश्च पाण्योः ॥ २७ ॥ भोजनानन्तरं यात्रदार्द्रपाणिस्तावन्नाधीयीतेत्यर्थः । ’ प्रेतसंक्लप्तं चान्नं भुक्त्वा सप्रदोषमहरनध्यायः ’ ॥ २८ ॥ सपिण्डीकरणा- त्पूर्वभाविश्राद्धान्नभोजने सप्रदोषमहरनध्याय इत्यर्थः । ’ आव विपाकात् ’ ॥ २९ ॥ यदि तावता कालेन तदन्नं न जीर्यते, तदा जरणपर्यन्तं नाधीयीतेत्यर्थः ॥
’ काण्डोपाकरणे चामातृकस्य ( आप.ध. ख. ११. सू. १) । काण्डसमापने चापितृकस्य ॥ २ ॥ काण्डारम्भे कृते अमातृकस्य माणवकस्य सप्रदोषमहरनध्याय इत्यर्थः । एवं काण्डसमापनेऽपि अपितृकस्य व्रतसमाप्तावपि सप्रदोषमइरनध्याय इत्यर्थः । ’ मनुष्य- प्रकृतीनां च देवानां यज्ञे भुक्त्वेत्येके ’ ॥ २ ॥ ये मनुष्याः सन्तः कर्मणा देवभावं प्राप्ताः कुबेर [ कुमार ] नन्दीश्वरादयः, तत्प्रीत्यर्थे ब्राह्मणभोजने सप्रदोषमहरनध्याय इत्यर्थः । ’ पर्युषितैस्तण्डुलैराम- मांसेन च नानध्यायः
॥ ४ ॥ प्रेतसंक्लृप्तमामं प्रतिगृह्म यदि वोभूते तदामं पक्त्वा भुङ्क्ते, तदा नानध्याय इत्यर्थः । एवमा- ममांसेऽपि । ’ तथैौषधिवनस्पतिमूलफलैः ॥ ५ ॥ श्राद्धे प्रतिगृही- तैरेतैः तदद्दर्भक्षितैरपि नानध्याय इत्यर्थः । ’ यत्काण्डमुपाक्कुर्वीत
,
[[३४२]]
।
धर्माकूते
"
यस्य चानुवाक्यं कुर्वीत न तत्तदहरधीयीत ’ ॥ ६ ॥ श्रावण्यामु- पाकृत्य प्रशस्ते अहरन्तरे यत्काण्डस्यानुवाकमारभते, तत्काण्डं तदहनधीयीतेत्यर्थः । ’ उपकरण समापनयोश्च पारायणस्य तां विद्याम् ’ ॥ : ॥ वेदत्वयवित् यस्य वेदस्य पारायणार्थमुपाकरण- मुत्सर्जनं वा करोति तं वेदं तस्मिन्नहनि नाधीयीतेत्यर्थः । ’ वायु- बोषवान् भूमौ वा तृणसंवाहो वर्पति वा यत्र धाराः प्रवहेत् ॥ ८ ॥ यदा सशब्दो वायुवति, तृणानि वा अपकर्षति वर्षधारा वा विक्षिपति, तावन्तं कालं नाधीयीतेत्यर्थः । ‘प्रामारण्ययोश्व सन्धौ ॥ ९ ॥ महापथे च ॥ १० ॥ विप्रोष्य च समध्ययनं तदहः ’ ॥ ११ ॥ यदा कारणवशाल प्रवमेयुः तेषु केचिदाचार्येण संगताः, अध्ययनदेशे वा मंगताः स्युः, तदा तदहरनध्याय इत्यर्थः । ‘स्वरिकर्मसु च ॥ १२ ॥ यथा पादप्रक्षाळनोत्सादनानु- लेपनानीति ॥। १३ ॥ तावन्तं कालं नाधीयीत अध्यापये- द्वा ॥ १४ ॥ सन्ध्योः ॥ १५ ॥ तथा वृक्षभारूढः ॥ १६ ॥ अप्सु चावगाढः ॥ १७ ॥ नक्तं चावृते ॥ १८ ॥ दिवा चापि- हिते’ ॥ १९ ॥ स्पष्ट । ‘अविदितमनुवाकाध्ययनमाषाढवासन्ति- कयोः ॥ २० ॥ चैत्रशुद्धत्रयोदश्यां वसन्तोत्सवे आषाढशुद्धखयो- दश्यामिन्द्रोत्सवे चानुवाकाध्ययनं न कर्तव्यम् । [ अनुवाकमद- णात् ] न्यूने तु न दोषः । ‘नित्यप्रश्नस्य चाविधिना ॥ २१ ॥ नित्ये ब्रह्मयज्ञाध्ययने वक्ष्यमाणविधानमन्तरा नाध्येतव्यमित्यर्थः । तेन विस्मृत्य कृते प्रातराशे नित्यकर्म लोपप्रायश्चित्तमुपवासादिकमेव ; न पुनर्ब्रह्मयज्ञाध्ययनमित्यर्थः । ‘मनसा चानध्याये ॥ २४ : अन- ध्याये ब्रह्मयज्ञाध्ययनमपि मनसैव न तु वाचा इत्यर्थः । ‘विश्रुति चाभ्यमायां स्तनयित्नावत्रायत्ये प्रेताने नीहारे च मानसं
सुन्दरकाण्डः
[[३४३]]
।
परिचक्षते ॥ २५ ॥ श्राद्धभोजन एवैके ॥ २६ । अभ्यग्रा अविरता इत्यर्थः ।
‘विद्युत्स्तनयित्नुर्वृष्टिचापत यव सन्निपतेयुस्त्र्यहमन- ध्यायः ॥ २७ · यावद्भूमिर्व्युदकेत्येके ’ ॥ २८ ॥ विद्युत्स्तनयि - त्वादयः सर्वे यत्र समुदिताः, नदा त्र्यहमनध्यायः । यावद्वा भूमेः वर्षोदकं च नश्येदित्यर्थः । ‘एकेन द्वाभ्यां वैतेषामाकालम् ’ ॥ २९ ॥ विद्युदादीनां मध्ये एकं द्वयं वा यदि भवेत्, तदा एकस्मिन् दिने नाधीयीतेत्यर्थः । ‘सूर्याचन्द्रमसोर्ग्रहणे भूमिचलेऽपखाने उल्कायां अग्न्युत्पाते च सर्वासां विद्यानां सार्वकाकिमाकालम् ’ ॥ ३० ॥ अपस्वानो निर्घातः । एतेषु निमित्तेषु अष्टादशविद्यास्थानानां ऋतावनृतौ चानध्ययनमाकालिकमित्यर्थः ’ अभ्रं चापत सूर्या- चन्द्रमसो! परिवेष इन्द्रधनुः प्रतिसूर्यमत्स्यश्च वाते पूतिगन्धे नीहारे च सर्वेष्वेतेषु तावत्कालम् ’ ॥ ३१ ॥ अपत वर्षाकालादन्यत्र ।
॥ प्रतिसूर्यः सूर्यसमीपे सूर्याकृतिः । मत्स्यः पुच्छवन्नक्षत्रम् । शेषं स्पष्टम् । ‘मुहूर्त विरते वाते’ ॥ ३२ ॥ घोषवति वायौ विरतेऽपि ततः परं मुहूर्त नाधीयीतेत्यर्थः । ’ सलावृक्यामेकसृक इति स्वप्न- पर्यान्तम् ’ ॥ ३३ ॥ पूर्वोक्तस्य तावत्कालमित्यस्यापवादो ऽयम । ‘नक्तं चारण्येऽननावहिरण्ये वा ॥ ३४ ॥ रात्रौ अभिरहिते, हिरण्यरहिते वा अरण्ये नाध्येतव्यमित्यर्थः । ’ अननूक्तं चापत छन्दसो नाधीयीत ’ ॥ ३ ॥ अपत उत्सर्जनादूर्ध्वं उपाकरणा- त्प्राक् अपूर्वाध्ययनं न कार्यमित्यर्थः । तत्र धारणाध्ययने न दोषः । ’ प्रदोषे च ॥ ३६ ॥ सार्वकालिक मान्नातम् ’ ॥ ३७ ॥ अननूकं प्रदोषे नाधीयीत । एतच्च सार्वकालिकमित्यर्थः । ’ यथोक्तमन्यदतः परिषत्सु ’ ॥ ३८ ॥ इतोऽप्यन्यदनध्ययननिमित्तं शास्त्रान्तरे द्रष्टव्यमित्यर्थः ॥
,
।३४४
बौधायनोऽपि ’ [ अहोरात्रयोः संध्ययोः ] पर्वसु च
—’ नाधीयीत । ( बोधा. धर्म १ ११.३५ ) न मांसमश्रीयात् न स्त्रियमुपेयात् ॥ ३६ ॥ पर्वसु हि रक्षः पिशाचा व्यति[भि]- चारवन्तो भवन्तीति विज्ञायते ॥ ३७ ॥ अन्येषु चाहुतोत्पातेष्व- होरात्रमनव्या योऽन्यत्र मानसात् ॥ ३८ ॥ मानसेऽपि जननमर- णयोरनध्यायः ’ ॥ ३९ ॥ अथाप्युदाहरन्ति- ‘हन्त्यष्टमी झपाध्यायं हन्ति शिष्यं चतुर्दशी । हन्ति पञ्चदशी विद्यां तस्मात्सर्वाणि वर्जयेत् ॥ ४० ॥ इति ॥
,
[[1]]
॥
गौतमोऽपि - ’ नाधीयीत वायौ दिवा पांसुहरे ( गौतम. धर्म. अ. १६. सू. ५. ) कर्णश्राविणि नक्तम्’ ॥ ६ ॥ दिवा पांसुहरे वायौ वाति, नक्तं च महाघोपे वायौ वाति सति नाधी- यीतेत्यर्थः । ’ वाणभेरीमृद गर्तशब्देषु ॥ ७ ॥ श्व सुगालगर्द- भसंहादे’ ॥ ८ ॥ वाणः शततन्तुवोणाविशेषः । गर्यो रथः । आर्ता
। दुःखिनः । एतेषां शब्देषु नाधीयीतेत्यर्थः । ’ लोहितेन्द्रधनुर्नीहा-
। रेषु ॥ ९ ॥ अभ्रदर्शने चापतौ ॥ १० ॥ मूत्रित उच्चारितः ॥ ११ ॥ निशा संध्योदकेषु ’ ॥ १२ ॥ लोहिते आकाशे अपत वर्षाकाला- दन्यत्र सोदक मेघदर्शने नाधीयीतेत्यर्थः । ‘वर्षति च ’ ॥ १३ ॥ वर्षति बिन्दुमात्रवर्षणेऽपि नाधीयीतेत्यर्थः । ‘आचार्य परिवेषणे ॥ १५ ॥ ज्योतिषोश्च ॥ १६ ॥ आचार्ययोः गुरुशुक्रयोः परिवेषे वा, आचार्यस्य अन्नपरिवेषणवेलायां वा सूर्याचन्द्रमसोः परिवेषे बा नाधीयीतेत्यर्थः । ’ भीतो यानस्थः शयानः प्रौढपादः ॥ १७ ॥ श्मशानग्रामान्त (र) महापथाशौचेषु ॥ १८ ॥ प्रौढपादः पादे पादान्तराभ्याधायी, पीठाद्यासनाभ्यारोपितपादो वा । पूतिगन्धा-
ar,
सुम्दरकाण्डः
। ॥
। ॥
[[३४५]]
न्तःशवादिवाकीर्त्यशूद्रसांनेधाने ॥ १९ ॥ शुक्तके चोद्वारे ’ ॥ २० ॥ अन्तःशवे अन्तण्डाले च मामे नाधीयीतेत्यर्थः । अजीर्णोद्वारे च वर्तमाने नाधीयीतेत्यर्थः । ’ ऋग्यजुषां च सामशब्दो यावत् ॥ २१ ॥ आकालिका निर्वात भूमिकं पराहुदर्शनोल्काः ॥ २२ ॥ स्तनयित्नुवर्षवियुतञ्च प्रादुष्कृताभिषु’ । २३ ॥ मेघगर्जनादौ सति अहोरात्रं नाधीयीतेत्यर्थः । ‘अहऋतौ ’ ॥ २४ ॥ ऋतौ
॥ ॥ वर्षाकाले, सन्ध्यायां च । प्रातः सन्ध्यायां गर्जनादिसंभवे अह- मत्रम, सायंसन्ध्यायां गर्जनादिसंभवे च सर्वरात्रमनध्याय इत्यर्थः । ’ विद्युति नक्तं चापररात्रात् ॥ २५ ॥ यदि नक्तं विद्युत् दृश्यते, तदा राजेस्तृतीयभाग पर्यन्तमनध्याय इत्यर्थः । ’ विभागा- दिप्रवृत्तौ सर्वम ’ ॥ २६ ॥ यथः पश्चिमतृतीयभागादारभ्य विद्युत प्रवर्तते तदा सर्वरात्रमनध्याय इत्यर्थः । ‘उल्का विद्युत्स - मेत्येकेषाम् ॥ २७ ॥ विधुनिमित्तानध्यायाः उल्कायामपि समाना इत्येके । ‘स्तनयित्नुरपरा ॥२८॥ अपि प्रदोषे’ ॥ २९ ॥ अपरा प्रदोषेऽपि वा भवन् स्तनयित्नुः आ अपरराबादनध्यायहेतुरित्यर्थः । ‘सर्व नक्तमार्धात् ॥’ ३० ॥ प्रथमराविभागप्रभृति आ अर्धरात्रा- त्प्रवृत्तः स्वनयित्नुः सर्व नक्तमनध्यायहेतुरित्यर्थः । ’ अहश्चित्स- ज्योतिः ’ ॥ ३१ ॥ अपराह्नात्प्राक् भवंस्तनयित्नुः आ अस्तमया- दनध्यायहेतुरित्यर्थः । ’ विषयस्थे च राशि प्रेते ’ ॥ ३२ ॥ तद्देश- स्थितराजमरणे सज्योतिरनध्याय इत्यर्थः । ‘विप्रोष्य वान्योन्येन सह’ ॥ ३३ ॥ सहाध्यायिनां मध्ये केपांचिद्विप्रवासे आचार्येण संगतानामनध्याय इत्यर्थः । ’ संकुलोपाहितवेदसमाप्तिच्छर्दिश्राद्ध- मनुष्ययज्ञभोजने बहोरात्रम् ’ ॥ ३४ ॥ संकुलः चोराद्युपद्रवः । उपादितः अभिदाहः । वेदसमाप्तिः शाखा समाप्तिः । हर्दिः
D. 44
[[३४६]]
परे
धर्माकृते
वमनम् । श्राद्धभोजने मनुष्ययज्ञभोजनादौ इत्येतेषु निमित्तेष्व- होरात्रमनध्याय इत्यर्थः । ‘अमावास्यायां च ॥ ३५ ॥ व्यहं वा’
॥ ॥ ३६ ॥ अमावास्यायां तत्पूर्वे अहोरात्रमनध्याय इत्यर्थः । ‘कार्मिको फाल्गुन्य बाढी पौर्णमासी ॥ ३७७ ॥ तिसृण्वपि नाव्येतव्यमित्यर्थः । ’ तिलोकास्त्रितत्रम ’ ॥ ३८ ॥ मार्गशी- यः पौर्णमास्या उपरि तिस्रः कृष्णाष्टम्य अष्टमः । वासु पूर्वेद्यः नाध्येतव्यमित्यर्थः । ’ अन्त्यामेके ’ ॥ ३९ ॥ स्पष्टम् । ‘अमितो वार्षिकम् ’ ॥ ४० ॥ वार्षिकाध्ययनार्थे उपकरणे उत्सर्जने चमनध्याय इत्यर्थः । ’ सर्वे वर्षे विद्यत्स्तनयित्नुसंनिपाते’ ॥ ४१ ॥ एतेषां सन्निपाते सर्वे आचार्याः त्रिरात्रमनध्याय[इन्याहुः ] इत्यर्थः । ’ प्रस्यन्दिनि ’ ॥ ४२ ॥ प्रकृष्टवावे तावन्तं
। कालं नाध्येतव्यमित्यर्थः । ऊर्ध्वं भोजनादुत्सवे ’ ॥ ४३ ॥ विवाहादौ भोजनादूर्ध्वं नाध्येतव्यमित्यर्थः । ’ प्राधीनस्य च निशायां चतुर्मुहूर्तम्’ ॥ ४४ ॥ उपाकृत्याध्येता प्राधीत इत्युच्यते । तस्य पूर्वरात्रे चतुर्मुहूर्त नाध्येतव्यमित्यर्थः । ’ नित्यमेके नगरे’ ॥ ४५ ॥ नगरे नित्यमनध्याय इत्येके । शूद्रभूयिष्ठे नाध्येतव्यम्, ब्राह्मणभूयिष्ठे अध्येतव्यमिति गौतममतम् । ‘मानसमप्यशुचिः ’ ॥ ४६ ॥ अप्रयतः सन् मानसमप्यध्ययनं न कुर्यादित्यर्थः । ’ श्राद्धिनामाकालिकम् ’ ॥ ४७ ॥ कर्तुरयं निषेधः । ’ अकृतान्न-
॥ । श्राद्धिकसंयोगे च ’ ॥ ४८ ॥ श्राद्धीयामप्रतिग्रहेऽपि नाध्ये- तव्यमित्यर्थः । ’ प्रतिविद्यं च यान् स्मरन्ति’ ॥ ४९ ॥ अन्येष्वपि धर्मशास्त्रेषु उक्ताननध्यायान् वर्जयेदित्यर्थः ॥
’
मनुरपि - ’ यथाशास्त्रं तु कृत्वैवमुत्सर्गे छन्दसां बहिः ।
सुम्दरकाण्डः
[[३४७]]
विरमेत्पक्षिणीं रात्रिं तप्ये महर्निशम् ॥ ’ इति । तत् वेदा- ध्ययनम् । ‘अत ऊर्ध्वं तु छन्दांसि शुकेषु नियतः पठेत् । वेदाङ्गानि च सर्वाणि कृष्णेषु नियतः पठेत् ॥ ’ इति च ॥
।
एतदुपाकृत्याध्ययनं स्नातकानां ब्रह्मचारिणामपि समा- नम । ’ इमान्नित्यमनध्यायानधीयानो विवर्जयेत् । अध्यापनं च कुर्वाणः शिष्याणां विधिपूर्वकम् ॥’ [इति] ’ उपाकर्मणि चोत्सर्ग त्रिरात्रं क्षपणं स्मृतम् । अष्टकासु त्वहोरात्र मृत्वन्तासु च रात्रिपु ॥ ’ इति च ॥
K
"
‘उपाकर्मणि त्रिरात्रम उत्सर्गे तु पूर्वो ऽपक्षिष्यहोरात्राभ्यां सह विकल्पः’ [ इति ] विज्ञानेश्वरीये । प्रथमाध्ययने व्यहम इतरत्र पक्षिणी, अहोरात्रं वा, ‘उत् प्रथमाध्याये त्वनध्याय- या भवेत । धारणाध्यापनादौ तु पक्षिणी दिनमेव वा ॥ ’ इति मनुस्मरणादित्यन्ये ॥
याज्ञवल्क्यः – ‘श्रको गर्दभोलूक सामवाणार्तनिखने । । अमेभ्यश्वशूद्रान् मशानपतितान्तिके ॥ देशेऽचावात्मनि च विद्युत्स्तनित । भुक्त्वार्द्रपाणिरम्भोन्तरर्धरात्रेऽतिमारुते ॥ पांसुवर्षे दिशादाहे संध्यानीहारभीतिषु । धावतः पूतिगन्धे च शिष्टे च गृहमागते । खरोष्ट्रयानहस्त्यश्वनौवृक्ष रिणरोहणे । सप्तत्रिंशद- नध्यायाने तांस्ताकालिकान विदुः ॥ ’ इति । ’ त्र्यहं तेष्व- नभ्यायः शिष्यर्लिग्गुरुबन्धुषु । उपाकर्मणि चोत्सर्गे स्वशाखा- श्रोत्रिये तथा ॥ ’ तथा प्रेते । ’ संध्यागर्जितनिर्घात भूकंपोल्का- निपातिते । समाप्य वेदं गुनिश्मारण्यकमभीत्य च ॥ ’ युनिश-
[[३४८]]
धर्माकूते
महोरात्रमनध्यायः । ’ पञ्चदश्यां चतुर्दश्यामष्टम्यां राहुसूतके । ऋतुसन्धिषु भुक्त्वा च श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च ॥ पशुमण्डूकनकुल- वाहिमाजरमूषिकैः । कृतेऽन्तरे त्वहोरात्रं शक्रपाते तथोच्छ्रये ॥ ’
इति ॥
यत्पुनगौतमेनोक्तम-
wa
वनकुल[ सर्प ] मण्डूकमार्जाराणां
त्र्यहमुपवासो विश्वासश्च’ इति, तत् प्रथमाध्ययनविषयमिति विज्ञानेश्वरीये ॥
।
मनुरपि - ‘कर्णश्रवेऽनिळे रात्रौ दिवा पांसुसमूहने । एतौ वर्षास्वनध्यायावध्यायज्ञाः प्रचक्षते ॥’ इति । स्मृत्यन्तरेऽपि - ’ एतांस्त्वभ्युदितान् विद्याद्यदा प्रादुष्कृताभिषु । तदा विद्या- दनध्यायमनृतावभ्रदर्शने ॥ निर्घाते भूमिचलने ज्योतिषां चोपसर्जने । एतानाकालिकान् विद्यादनध्यायानृतावपि ॥ उच्छिष्टः श्राद्धभुक् चैव मनसापि न चिन्तयेत् । प्रतिगृ द्विजो विद्वानेकोद्दिष्टस्य भोजनम् [केतनम् ] । त्र्यहं न कीर्तयेद्रा राज्ञो राहोश्व सूतके ॥ रवीन्द्रोर्ग्रहणे चैव नाधीयीत दिवानिशम् । शयानः प्रौढपादश्च बद्ध्वा चैवावसक्थिकाम् । नाधीयीतामिषं जग्ध्वा सूतकान्नाद्यमेव च ॥ नीहारे बाणशब्दे च संभ्ययोरेव चोभयोः । अमावास्याचतुर्दश्योः पौर्णमास्यष्टकासु च ॥ पांसुवर्षे दिशां दाहे गोमायुविरुते तथा । श्वखरोष्ट्रे च रुवति पङ्क्तौ च न पठेदुद्विजः ॥ नाधीयीत श्मशानान्ते प्रामान्ते गोत्रजे तथा । बसित्वा मैथुनं वासः श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च ॥ प्राणि वा यदि वाप्राणि यत्किचिच्छ्राद्धिकं भवेत् } तदालभ्याप्यनध्यायः पाण्यात्यो हि द्विजोत्तमः । न विवादे न कळहे न सेनायां न
सुम्दरकाण्डः
[[३४९]]
संगरे । न भुक्तमात्रे नाजीर्णे न वमित्वः न शुक्तके ॥ अतिथिं चाननुज्ञाप्य मारुते वाति वा यदि । रुधिरे निःसृते गात्राच्छत्रेण च परिक्षते ॥ सामध्वनी चजुपी नाधीयति कदाचन । वेदस्या- धीत्य चैवान्तमारण्यकमधीत्य च 11 पशुमण्डूकमार्जार- सर्पनकुलादिषु । अन्तरागमने विद्यादनध्यायमहर्निशम् ॥ द्वावेव वर्जयेन्नित्यमनध्यायी प्रयत्नतः 1 स्वाध्यायभूमिं चाशुद्धामात्मानं चाशुचि द्विजः ॥ ’ इति ॥ नारदोऽपि — ‘अयने चैव शयने बोधने हरेः । अनध्यायस्तु कर्तव्यो
विजुवे मन्वादिषु युगादिषु ॥’ इति ॥
C
मन्वादयो मत्स्यपुराणे दर्शिताः - आश्वयुक्छुछुनवमी कार्तिकी द्वादशी तथा । तृतीया चैत्रमासस्य तथा भाद्रपदस्य च ॥ फाल्गुनस्याप्यमावास्या पुष्यस्यैकादशी सिता । आषाढस्यापि दशमी माघमासस्य सप्तमी ॥ श्रावणस्याष्टमी कृष्णा [ चा] आषाढस्यापि पूर्णिमा । कार्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठी पंचदशी सिता । मन्वन्तरादयश्चैते दत्तस्याक्षयकारकाः ॥ ’ इति ॥
युगादयो विष्णुपुराणे- ‘वैशाखमासस्य सिता तृतीया नवम्यसौ कार्तिकशुकपक्षे । नभस्यमासस्य तमिस्रपक्षे त्रयोदशी पंचदशी च माघे ॥ ’ माघपंचदशी अमावास्येत्यर्थः ॥
व्यासः– “
।
’ ष्मातकस्य छायायां शाल्मलेर्मधुकस्य [च] वा । कदाचिदपि नाभ्येयं कोविदारकपित्थयोः ॥ हारीतः- ‘महानवम्यां द्वादश्यां भरण्यामपि पर्वसु । तथाक्षयतृतीयायां शिष्याभाध्यापयेद् बुधः [द्विजः ] ॥ माघमासे तु सप्तम्यां स्थास्या- यां तु बर्जयेत् । अध्यापनं समभ्यङ्गं खानकाले च वर्जयेत् ॥ ’
३५०.
धर्माकूते

वृद्धगार्ग्यः - ‘ऋक्षेषु द्वे च नक्षत्रे स्वाध्याये परिवर्जयेत् । द्वादश्यां श्रवणं भद्रे भरणी च महाये ॥ ’ इति । ( वृद्ध ) गार्ग्यः – ‘मैत्रक्षत् षोडशर्क्षेषु वनव्ययनं विदुः । अतिवर्षे त्रिरात्रं स्यादल्पवर्षे तु वासरम् ॥’ इति । वृद्धगौतमः - - ’ याया- जोऽन्तरा व्याघ्रो नैवाधीयीत हायनम् । संशोऽपि वा पाक- ऽजः षण्मासानिति सूरयः ॥ ’ इति ॥
स्मृत्यर्थसारेऽपि - ‘चतुर्दश्यष्टमी पर्वप्रतिपद्वर्जितेषु तु । वेदाङ्गन्यायमीमांसा धर्मशास्त्राणि चाभ्यसेत् ॥ उयेऽस्तमये वापि मुहूर्तत्रयगामि यत । तद्दिनं तदहोरात्रमनध्यायं ततो विदुः ॥ केचिदाहुः कचिदेशे यावत्तद्दिननाडिकाः । तावदेव त्वनध्यायो न तन्मिश्रदिनान्तरे ॥ अधिकायां त्रयोदश्यां चतुर्दश्यां दिवा यदि । अमावास्या च दृश्येत तदानध्ययनं भवेत् ॥ प्रणवव्याहृतीनां च गायत्र्याः शिरसस्तथा । नित्ये नैमित्तिके कार्ये व्रते यज्ञे क्रतौ तथा ॥ प्रवृत्ते काम्यकार्ये च नानध्यायास्तथा स्मृताः । देवतार्च- नमन्त्राणां नानध्यायाः सदा स्मृताः ॥ ’ कूर्मे- ‘अनध्यायश्च नाङ्गेषु नेतिहासपुराणयोः । न धर्मशास्त्रेष्वन्येषु पर्वण्येतानि वर्जयेत् ॥’ इति ॥
कालादर्शे वृद्धगार्ग्यः - ’ रात्रौ यामद्वयादवक् सप्तमी स्वात्त्रयोदशी । प्रदोषः स तु विज्ञेयः सर्वविद्याविगर्हितः ॥ रात्रौ नवसु नाडीषु चतुर्थी यदि दृश्यते । प्रदोषः स तु विज्ञेयो वेक्षष्यायविगर्हितः ॥ आद्यन्तयोः कलामात्रां यदि पश्येत्त्रयोदशीम् । प्रदोषः स तु विज्ञेयः सर्वे शब्दविवर्जितः ॥ त्रयोदशी यदा रात्रौ यामस्तत्र निशामुखे । प्रदोषः स तु विज्ञेयो
सुम्दरकाण्ड
翠账零
ज्ञानार्थी मौनमाचरेत् ॥ भोजनं मैथुनं यानमभ्यङ्गं हरिदर्शनम् । अन्यानि शुभकर्माणि प्रदोषे नैव कारयेत् ॥ ’
deshyu
“4
‘मोरयांच सप्तम्यां चतुर्थ्यामर्ध-
रात्रतः वागध्ययनं कुर्यावदीच्छेत्तत्र धारणम् ॥’ इति ।
।
।
C
स्कान्देऽपि त्रिमुहूतः प्रदोपः स्याद्रावस्तं गते ततः । मितव्ययइयां स्मरेव मनोरथम । अहोऽष्टमांशसंयुक्तं
न राज्य मौनमाचरेत् ॥ ’ इति । स्मृत्यर्थमरेऽपि - चतुर्थ्यां पूर्वरात्रे तु नवनाडीप्रदर्शने । नाध्येयः पूर्वंरात्रं स्यात् सप्तमी च त्रयोदशी । अर्थरावात्पुरस्ता चेन्नाध्येयं पूर्वरात्रके ॥ अनध्यायेष्व- ध्ययने प्रज्ञामायुः श्रियं तथा । ब्रह्म वीर्यं च तेजा निकृन्तति यमः स्वयम् ॥ मन्त्रवीर्यक्षयादिन्द्रो वज्रेणैनं निहन्ति च । ब्रह्मराक्षसता वाले नरकक्ष भवेद्धवम् ॥ ’ लिखितः - छिद्राण्येतानि वित्राणां येऽनध्यायाः प्रकीर्तिताः । छिद्रेभ्यः स्रवति ब्रह्म ब्राह्मणेन यदार्जितम् ॥’ इति ॥
[[6]]
,
}
एते च निषेधा ग्रहणधारणाध्ययन एव न तु कर्माङ्गतया मन्त्रोचारणे । नदाह आपस्तम्बः–’ विद्यां प्रत्यनध्यायः श्रूयते न कर्मयोगे मन्त्राणाम’ दति । ’ स्वाध्यायेऽनध्यायो मन्त्राणां न कर्मण्यर्थान्तरत्वात’ इति च । ब्रह्मयज्ञाध्ययने तु नानध्याय- दोषः, ‘यज्ञो छ वा एप यत्स्वाध्यायस्तस्यैते वषट्काराः यत्
‘ब्रह्मयज्ञो स्तनयति यद्विद्योतते यदवस्फूर्जति यद्वातो वायाते
वायाते तस्मात् स्तनयति विद्योतमानेऽवस्फूर्जति बाते [वा ] वायत्यधीयीतव वषट्काराणामच्छम्ब काराय’ इति वाजसनेयिश्रुतौ यज्ञत्वेन संस्तुते ब्रह्मयज्ञे स्तनयित्नुशब्दादीनां वषट्कारादिभावेनानुगुणत्व-
[[३५२]]
धर्माकूते
निरूपणात वषट्कारादिवैयर्थ्य परिहाराय स्तनयित्नुशब्दादिषु सत्सु अवश्यमध्येतव्यमित्यवगमात् । तथापि यथापूर्वं प्रभूता- ध्ययनं न कार्यम । ‘अथ यदि वातो वा वायात् स्तनयेद्वा विद्योतेत वावस्फूर्जेद्वा एकां वा ऋचमेकं वा यजुरेकं वा सामा- भिव्याहरेत् । भूर्भुवस्सुवस्सत्यं तपः श्रद्धायां जुहोमीति चैतत् । तेनो हैवास्यैतदहः स्वाध्याय उपात्तो भवति’ इति शाखान्तरमुदाहृत्य वाजसनेयिब्राह्मणस्य आपस्तम्बाचार्येण तेन सह एकवाक्य- त्वमभिदधता अध्ययनसंकोचविधानात् ॥
तद्यथा—’ तस्य शाखान्तरे वाक्यसमाप्तिः ( आप. धर्म. प्र. १. ख. १२. सू. ४) एवं सत्यार्य समयेनाविप्रतिषिद्धम् । (सू. ६) अध्यायानध्यायं ह्यपदिशन्ति । तदनर्थकं स्याद्वाजस- नेयिब्राह्मणं चेदवेक्षेत ( सू. ७.) आर्यसमयो गृह्यमाणकारणः (सू. ८) ’ इति । अस्यार्थः– अनध्यायेष्वपि ब्रह्मयज्ञाध्ययनं कार्यमित्येवमर्थकस्य वाजसनेयिब्राह्मणस्य स्वल्पाध्ययनं कर्तव्यमि- त्येवमर्थ उदाहृते शाखान्तरे वाक्यसमाप्तिः तयोरेकवाक्यता । एवं सति एकवाक्यताश्रयणे सति आर्यसमयेन शिष्टकृतव्यवस्थया अविप्रतिषिद्धमविरुद्धं भवति । आर्या हि ब्रह्मयज्ञाध्ययनेऽपि अध्यायमनध्यायं चोपदिशन्ति । तत्र यदि केवलवाजसनेयि- ब्राह्मणानुसारेणानध्यायेष्वपि यथापूर्व प्रभूताध्ययनमेव कुर्यादार्य- समयोऽध्यायानध्यायविषयो व्यर्थः स्यात् । न च श्रुतिविरुद्ध- त्वात्तदीयसमयोऽप्रामाणिक इति शंकनीयम, ‘वैसर्जनीयं वासो - ऽध्वर्युर्गृह्णाति यूपहस्तिनो दानमाचरन्ति’ इत्यादिवत् गृह्यमाण- लोभादिमूलकत्वाभावेन श्रुतिमूलतया प्रमाणत्वसंभवात् । तस्मादन-
सुन्दरकाण्टा
[[२५३]]
ध्यायेषु ब्रह्मयज्ञाध्ययने उक्तविधया संकोच एव न्याय्य इति । यानि तु — ’ तस्य वा एतस्य यज्ञस्य द्वावनध्यायौ यदात्माशुचि- संदेश : ’ ’ नैत्यके नास्त्यनध्यायो ब्रह्मसत्रं हि तत्स्मृतम् । , इत्या- दीनि श्रुतिस्मृतिवचनानि तान्यपि वाजसनेयिश्रुतिसमानार्थतया तदेवोदाहृतशास्त्रान्तरेण सह एकवाक्यतया व्याख्येयानि इति ।
"
एवमास्ते महाभागा सीता शोकपरायणा । यदल प्रतिकर्तव्यं तत्सर्वमुपपाद्यताम् ॥
इति एकोनषष्टितमः सर्गः ।
अथ षष्टितम एकषष्टितमौ सर्गे ॥
षष्टितमैकषष्टितमयोः तदाकर्ण्य संजात संभ्रमेणान- देनाधुनैवानया वानरसेनया सह सागरमवप्लुत्य सगणं रावण- मभिहत्य सीतामादाय राघव समीपगमनमत्युत्तममिति संबोधितो जाम्बवानखिल नीतिशास्त्रविदेवमवादीत्-
न तावदेषा मतिरक्षमा ते
यथा भवान् पश्यति राजपुत्र । यथा तु रामस्य मतिर्निविष्टा
तथा भवान् पश्यतु कार्यसिद्धिम ॥
ततो जाम्बवद्वचनं परिगृह्माङ्गदप्रमुखा बलीमुखा महेन्द्र- गिरिं परित्यज्य, रामलक्ष्मणयोः सुग्रीवस्य च तमानन्द- -मसमिकया बकुकामाः, गमनमुत्प्लुत्य प्रवमानाः, कर्मचा
D. 45-३५४
धर्माकूते
समृद्धार्थाः, मध्येमार्ग दधिमुखकृतावनं नन्दनोपमानं मधुवनं कुमारानुमत्याभिभूय यथेच्छमुपभुञ्जानास्तदुद्भवानि नाना- विधानि मधुमूलफलानि, तत्पालकेन दधिमुखेन निवार्यमाणा- स्वमेव नखमुखकरतलाभिहनन पादताडनादिनाभिभूय तद्वनमचि- रादेव निर्विषयमाचक्रुः ॥
इति षष्टितम एकषष्टितमौ लगौ ।
अथ द्विषष्टितमः सर्गः ॥
द्विषष्टितमे — तदनु तानप्यनुमान्य तथैव मधुवनमभि- भवन्तं हनूमन्तमवलोक्य रोषदूषितलोचनेन दधिमुखेन वलीमुख- बारणाय निवेदितोऽङ्गदस्तमेवमुवाच ॥
अवश्यं कृतकार्यस्य वाक्यं हनुमतो मया ।
अकार्यमपि कर्तव्यं किमङ्ग पुनरीदृशम् ॥
अनेन कृतकार्यस्य वचनादकार्यमपि प्रभुभिः कर्तव्यमिति
सूचितम् ॥
तदाकर्ण्य साधुवादान् वदद्भिर्वानरैर्भूयसा प्रवर्षिते मधुवने, दधिमुखः ‘सुग्रीवायेममुदन्तमाख्यास्यामि । स चामर्ष- दुराधर्षो वानरानमून घातयिष्यति ॥
॥
वध्या ह्येते दुरात्मानो नृपाज्ञापरिभाविनः ।
अनेन राजाहोलका हन्तव्या इति सूचितम् । तथा राजधर्मे –’ इन्तव्या एव ते राजन् राजशासनदूषकाः । ’ इति ॥
सुन्दरकाण्डः
[[३५५]]
इति स्वसेवकानभिधाय तैः सह मिषतामेषां निमेषमात्रेण
सुग्रीवमुपागम्य दीनवदनो भूमौ प्रणनाम ॥
इति द्विषष्टितमः सर्गः ।
अथ त्रिषष्टितमः सर्गः ॥
त्रिषष्टितमे - तदनु मधुवनविनाशमादितः कथयति दधि- मुखे तदुक्तमजानता लक्ष्मणेन पृष्टः सुग्रीवः अङ्गदप्रमुखवानरकृतं
मधुवनभङ्गमाख्याय,
नैषामकृतकृत्यानामीदृशः स्यादुपक्रमः । वनं यथाभिपनं तैः साधितं कर्म वानरैः ॥
दृष्टा देवी न संदेहो न चान्येन हनूमता । न ह्यन्यः साधने हेतुः कर्मणोऽस्य हनूमतः ॥
इत्यवोचत् ॥
श्रवणमधुरेण तद्वचनेन निभृतमानन्दसागरप्लवनदशामनु- भवति रामेण सह लक्ष्मणे प्रहृष्टमानसः सुग्रीवो वनपालमेवम- वोचत-
प्रीतोऽस्मि सौम्य यद्भुक्तं वानरैः कृतकर्मभिः । मर्पितं मर्षणीयं च चेष्टितं कृतकर्मणाम् ॥
अनेन कृतकार्याणामतिक्रमो मर्षणीय इत्युक्तम् । तथा च हरिवंशे स्वशत्रुं नरकासुरं निपूदितवतः कृष्णस्य स्वनन्दनोद्यान-
धर्माकूले
स्तिपारिजातहरणमन्यायकृतमपि कर्म कृतकार्य इत्यंगीकृतवानिन्द्र इति प्रतिपादितम् — ‘श्रुत्वा तद्देवराजस्तु कर्म कृष्णस्य वै तदा । अनुमेने महाबाहुः कृतकर्मेति चाब्रवीत् ॥ ’ इति ॥
इच्छामि शीघ्रं हनुमत्प्रधानान्
शाखामृगांस्तान् मृगराजदर्पान् । द्रष्टुं कृतार्थान् सह राघवाभ्यां
श्रोतुं च सीताधिगमे प्रयत्नम् ॥ प्रीतिस्फीताक्षौ संप्रहृष्टौ कुमारौ
हवा सिद्धार्थो वानराणां च राजा । अंगेः संहृष्टैः कर्मसिद्धिं विदित्वा
बाहोरासन्नां सोऽतिमात्रं ननन्द ॥
इति विषष्टितमः सर्गः ।
अथ चतुःषष्टितमः सर्गः ॥
चतुःषष्टितमे - ततः समागत्य सुग्रीवाज्ञामभिहितवति
दधिमुखे-
[[1]]
अब्रवीत्तान् हरिश्रेष्ठो वाक्यं वाक्यविशारदः । सर्वे यथा मां वक्ष्यन्ति समेत्य हरियूथपाः । तथास्मि कर्ता कर्तव्ये भवद्भिः परवानहम् । नाज्ञापयितुमीशोऽहं युवराजोऽस्मि यद्यपि ॥ अवतश्चाङ्गदस्यैवं श्रुत्वा वचनमव्ययम् । प्रहृष्टमनसो वाक्यमिदमूचुर्वनौकसः ॥
सुन्दरकाण्डः
एवं वक्ष्यति को राजन प्रभुः सन् वानरर्षभ । ऐश्वर्यमदमत्तो हि सर्वोऽहमिति मन्यते ॥
[[३५७]]
अनेन स्वभावतो मदकरमैश्वर्यं प्राप्यापि विनीत एव भवेदिति सूचितम। तथा च कामन्दकः - ’ इयं हि लोकोत्तर- वर्त्म [ लोकव्यतिरेक ] वर्तिनी स्वभावतः पार्थिवता समुद्धता । बलात्तदेनां विनये नियोजयेन्नयस्य सिद्धौ विनयः पुरस्सरः ॥ इति ॥
उद्योगेऽपि विदुरः – ‘न राज्यं प्राप्तमित्येव वर्तितव्य- मसाम्प्रतम् । श्रियं विनयो हन्ति जरा रूपमिवोत्तमम् ॥’ इति । प्राचीना अपि - विद्यामदो धनमदस्मृतीयोऽभिजनो मदः । एते मदावलिप्तानामेत एव सतां दमाः ॥ ’ इति ॥
C
तब वेदं सुसदृर्श वाक्यं नान्यस्य कस्यचित । सन्नतिर्हि तवाख्याति भविष्यच्छुभयोग्यताम् ॥
अतो विनीतः समस्तमप्यैश्वर्य प्राप्नोति । अविनीतस्तु
। प्राप्तमप्यैश्वर्य नाशयतीति सूचितम् । तदुक्तम् [ उद्योगे ] -
अर्थ महान्तमासाद्य विद्यामैश्वर्यमेव वा । विचरत्यसमुन्नद्धो यः स पण्डित उच्यते ॥ ’ [ कामन्दकेऽपि ] – ’ भवति हि विन- योपबृंहितो नृपतिपदाय शमाय च नमः ॥ अविनयरतमादराहते वशमवशं हि नयन्ति विद्विषः । श्रुतविनयविधिं समाश्रित- स्तनुरपि नैति पराभवं कचित् ॥ परां विनीतः समुपैति सेव्यतां महीपतीनां विनयो विभूषणम् । प्रवृत्तदानो मृदुसंचरत्करः करीब भद्रो विनयेन शोभते ॥ इति स्म राजा विनयं नयाम्वितो निषे-
[[३५८]]
धर्माकृते
वमाणो नरदेवसेवितम् । पदं समाक्रामति भास्वरं श्रियः शिरो
महारत्नगिरेरिवोन्नतम् ॥ ’ इति ॥
तदाकर्ण्य समुत्पतन्तमङ्गदमनूत्पेतुः सर्वे हरियूथपाः ॥
तदनु सुग्रीवः स्वसमीपमनागतेषु वानरेपु शोकाकुलहृदयं
राममेवमवोचत्-
समाश्वसिहि भद्रं ते दृष्टा देवी न संशयः । न मत्सकाशमागच्छेत्कृत्ये हि विनिपातिते । युबराजो महाबाहुः प्लवतां प्रवरोऽङ्गदः ॥
यद्यप्यकृतकृत्यानामीदृशः स्यादुपक्रमः । भवेत्स दीनवदनो भ्रान्तविप्लुतमानसः ॥ अनेन अकृतकार्या दीनवदनाः सन्तः
नागच्छन्तीति सूचितम् ॥
जाम्बवान्यत्र नेता स्यादङ्गदश्च बलेश्वरः । हनुमानप्यधिष्ठाता न तस्य गतिरन्यथा ॥
प्रभोर्निकट
अनेन कार्येषु बुद्धिमानेकोऽधिष्ठाता, प्रभुरन्यः कर्तव्य- कर्ता चापर इति वयोsपि नियोक्तव्या इति सूचितम् । तथा च सभापर्वणि जरासन्धवधे-‘कृष्णे नयो मयि बलं जयः पार्थे धनंजये । मागधं साधयिष्याम इष्टिं त्रय इवाग्नयः ॥ इति ॥
ព
ततः श्रुत्वा निनादं तं कपीनां कपिसत्तमः ।
आयताश्चितलाङ्गुलः सोऽभवद्धृष्टमानसः 11
सुन्दरकाण्डः
तदनु सुग्रीवमुपागतेषु वानरयूथपेषु,
हनूमांश्च महाबाहुः प्रणम्य शिरसा सह । नियतामक्षतां देवीं राघवाय न्यवेदयत् ॥
इति चतुःषष्टितमः सर्गः ।
अथ पञ्चषष्टितमः सर्गः ॥
पंचषष्टितमे
मादितः कथ्यताम् ’
ततः प्रस्त्रवणशैलमारुह्य, ततः प्रस्रवणशैलमारुह्य,
[[३५९]]
‘सीतावृत्तान्त-
इति वदति रामभद्रे जाम्बवत्प्रमुखै-
ईरियूथपैः प्रेरितः पवनतनयः,
प्रणम्य शिरसा देव्यै सीतायै तां दिशं प्रति । उवाच वाक्यं वाक्यज्ञः सीताया दर्शनं यथा ॥
अत्र रामस्य सन्निधौ रामस्य नमस्कारमुपेक्ष्य सीता- नमस्कारकरणमसंगतम् । ‘आचार्यप्राचार्य मन्निपाते प्राचार्या- योपसंगृह्य उपसंजिघृक्षेदाचार्यम्’ इति धर्मशास्त्रेणाचार्य- सन्निधानेऽपि तत्पूज्यप्राचार्यस्यैव नमस्कार्यत्वावगमेन तन्न्याये- नात्रापि [ सीता ] सन्निधानेऽपि रामनमस्कारस्यैव धर्मत्वेन असन्निहितसीतानमस्कार[स्य ] धर्मत्वस्य दूरापेतत्वादिति चेत् - न, धर्मशास्त्र पर्यालोचनया अयुक्तत्वेऽपि सीतायाः पाति- प्रत्यातिशयज्ञापनेन वक्ष्यमाणजानकीवृत्तान्तेषु रामस्य प्रत्य- योत्पादनार्थतया प्रवृत्तत्वेन युक्तत्वात् । अतो नोक्तदोषा-
बकाश इति ॥
[[३६०]]
धर्माकूते
अत्र ’ तां दिशं प्रति’ इत्युक्तया चासन्निहितपूज्यदेवता- नमस्कारोपस्थानादिकं तद्दिगभिमुखतया कुर्यादिति सूचितम् । तथा चापस्तम्बः - ’ प्रवसन् काले विहाराभिमुखो याजमानं जपति । प्रवसन् काले विहाराभिमुखोऽग्न्युपस्थानं जपति च इति ॥
ततः समुद्रतरणलंकाप्रवेशादि निखिलं सीतादर्शनवृत्तान्त- मभिधाय सीतादत्तमभिज्ञानमपि रामाय निवेदयामास ॥
इति पञ्चषष्टितमः सर्गः ।
अथ षट्षष्टितमः सर्गः ॥
षट्षष्टितमे - ततः सीतया विनाकृतं मणिमवलोक्याति- तरां संष्टिहृदयेन रामेण पुनः किमाह सीता ? किं वाभाति ? कथं वा तिष्ठति ? तदखिलमपि श्रोतुमिच्छामि ॥
एतेन खलु जीविष्ये भेषजेनातुरो यथा ।
इत्युक्तम् ॥
।
अनेन अत्यास [प] शस्यापि औषधसेवनं जीवनारोग्य- प्रदमिति सूचितम् । तथा च बाहटे - ‘चतुष्पाद्गुणसंपन्ने सम्य- गालोच्य योजिते । मा कृथा व्याधिनिघते विचिकित्सां चिकि- त्सिते ॥ एतद्धि मृत्युपाशानामकाण्डे छेदनं परम् । रोगवासि तभीतानां रक्षासूत्रमसूत्रकम् ॥ ’ इति ॥
इति षट्षष्टितमः सर्गः ।
अथ सप्तपठितमाष्टषष्टितम सर्गे ॥
सप्तपष्टितमाष्टष्टितमयोः – इति पृच्छन्तं रामभद्रमे- वमाह - मदुपराधिनि काकमाचे ब्राह्ममस्त्रं नियोजितवतः, प्रीति- वशेन गण्डपार्श्वयोर्मनशिलातिलकं च कृतवतो रामभद्रस्य,
तद्यथा तस्य विक्रान्तमनुरूपं महात्मनः ।
भवत्याहवशूरस्य तथा त्वमुपपादय ॥
अहमपि तदागमनमनुपालयन्ती कथमपि मासमात्रं प्राणान् धारयिष्यामि इति वदन्तीं सीतामेवमवोचम् –
देवि हर्तृक्षसैन्यानामीश्वरः प्रवतां वरः । सुग्रीवः सत्वसंपन्नस्तवार्थे कृतनिश्चयः ॥
मद्विशिष्टाश्च तुल्याव सन्ति तत्र वनौकसः ।
न हि प्रकृष्टाः प्रेष्यन्ते प्रेष्यन्ते हीतरे जनाः । इति ॥
अनेन कार्यविचारणाय जघन्य एव योजनीय इति सूचितम् । तथा च राजधर्मे – ‘संदर्शने च पुरुषं जघन्यमिह चोदयेत् !’ इति ॥
तदलं परितापेन देवि मन्युर्व्यपैतु ते ॥
मम पृष्ठगतौ तौ च चन्द्रसूर्याविवोदितौ । त्वत्सकाशं महाभागौ नृसिंहावागमिष्यतः ॥
[[३६२]]
सुन्दरकाण्ड :
निवृत्तवनवासं च त्वया साकमरिन्दमम् । अभिषिक्तमयोध्यायां क्षिप्रं द्रक्ष्यसि राघवम् ॥
इति सप्तषष्टितमाषष्टितमौ सगँ ।
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये चतुर्विंशतिसाहस्रिकायां संहितायां सुन्दरकाण्डः संपूर्णः ।
ये धर्मैनिसर्गसिद्धरुचयो ये वेदवे परे
पुंसि ब्रह्मणि मैथिलीसहचरे भक्ता रघूणां वरे । 1 ये वा कौतुकिनो रघूद्वह कथा शैली समाकर्णने
ये वा मर्मविदस्त एव [न] मुररीकुर्वन्तु तैस्तैर्गुणैः ॥
प्रतिदिनमपि श्रीयज्ञेशप्रसादमुपेयुषा
गुरुवरकृपाधाम्ना श्रीमत्त्रियम्बकयज्वना । मुनिविरचिते काण्डे श्रीसुन्दरे किल पंचमे
प्रकटितमिदं धर्माकूतं यथामति गृह्यताम् ॥
इति श्रीमत्त्र्यम्बकराय मखिविरचिते श्रीमद्रामायणधर्मतात्पर्ये धर्माकृते
सुन्दरकाण्डः संपूर्णः ॥
॥ श्रीरामार्पणमस्तु ॥
कल्याणमस्तु ।
धर्मा कृतसुन्दरकाण्डमूल श्लोकानां अर्धानुक्रमणिका
अकर्णा शंकुकणां च
अ
पृष्टम्
[[१७६]]
अकामां कामयानस्य
[[२०८]]
अकार्यमपि कर्तव्यं
[[३५४]]
अकार्य न मया कार्यम
[[१९४]]
अकार्य ये न जानन्ति
[[२१४]]
अकाले दुर्लभो मृत्युः
[[२११]]
अकुण्डलधराश्चान्याः
[[१२९]]
अक्रतात्मानमासाथ
[[१९६]]
अङ्कादिव समुत्पत्य
[[१५१]]
अङ्गहारैस्तथैवान्या
[[१३६]]
अप्रैः संहृष्टैः कर्मसिद्धि
[[३५६]]
अचिरेण तु लडेयं
[[२१४]]
अचिरेणैव कालेन
अजामुखी ईस्तिमुखी
अञ्जलिं प्राङ्मुखः कुर्वन्
अटन्ति वसुधां कृत्स्नां अतिकायोत्तमाङ्गीं च
अतिथिः किल पूजाईः
अतिमात्रशिरोग्रीवाः
D. 46

"
[[१७७]]
[[३०]]
[[२८४]]
[[१७६]]
[[४२]]
[[१७७१६४]]
पृष्टम्
अतिमात्रास्यनेत्राश्च अतुष्टं स्वेषु दारेषु
अत्यर्थ सक्तमनसः अथ मङ्गलवादित्र ०
अथवा तदिदं व्यक्तम
अथवादाय रक्षांसि
अथवा नायमुन्मादः
[[१७७]]
१२, १९५
[[१३१]]
[[१८१]]
[[३२८]]
[[२६९]]
[[२३७]]
अथवा नैतदेवं हि
[[२३८]]
अथायमस्यां कृतवान्
[[१३४]]
अथेन्द्रजित्तं प्रसमीक्ष्य मुक्तम
[[२९३]]
अदृश्य तां जनकसुतां
[[१०५]]
अद्वारेण महाबाहुः
[[७२]]
अधर्मातु महोत्पातः
[[२१४]]
अधिराज्येऽभिषिच्यन्ते
[[२२३]]
अनन्यदेवत्वमियं क्षमा च
[[२१९]]
अनन्या राघवेणाहं
[[१९७]]
अनासा अतिनासाच
[[१७७]]
अनिद्रः सततं रामः
[[२६४]]
अनिर्वेदो हि सततं अनिर्वेदः श्रियो मूलम अनिःश्वसन् कपिस्तत्र अनीशा किं करिष्यामि
अनुगच्छति काकुत्स्थम्
[[१४१]]
"”
[[१२]]
[[२७०]]
[[२७६]]
[[३३५]]
पृष्टम्
अनुगच्छेयुरादिष्टाः अनुजग्मुर्हनूमन्तं
[[२६९]]
[[४०]]
अनुत्तमेनाध्युषितः
[[२२१]]
अनुनीतः प्रयत्नेन
[[२६६]]
अनुप्रब्रजितो रामं
[[२७६]]
अनुरागेण रूपेण
[[२५८]]
अनुवृत्तनखाः स्निग्धाः
[[२२४]]
अनृतं वदतश्चापि
[[२९६]]
अनेन चोक्तं यदिदं
२.३४
अनेन रात्रिशेषेण
[[२२८]]
अनेनैव हि वेगेन
[[३९]]
अन्तरात्मा हि मे शुद्धः
[[२६६]]
अन्यथा त्वं हि कुर्वाणः
[[२०२]]
अन्या कक्षगतेनैव
[[१३६]]
अन्या कनकसंकाशैः
अन्या कमलपताश्री
अन्यामालिकय सुश्रोणीं अन्या वक्षसि वान्यस्याः अन्याः पुनर्हयैतलोपविष्टाः अन्येयमिति निश्चित्य
अन्योन्यभुजसूत्रेण
अम्योन्यमालाप्रथितं
अम्योन्यस्याङ्गसंस्पर्शात्
"
[[१३७]]
"
[[१३१]]
२१, ७८
[[१३८]]
[[१३१]]
"
"”
[[३६५]]
अन्वास्यमानं सचिवैः
अपकुर्वन् हि रामस्य अपनेष्यति मां भर्ता
पृष्टम्
[[२९४]]
१४, ३१९
[[२०४]]
अपरा त्वङ्गमन्यस्याः
[[१३१]]
अपराधात्तवैकस्य
[[१९६]]
अपरासां च वैदूर्याः
[[१३०]]
अपश्यतोऽभवदविदुःखितं
अपश्यत्पद्मगन्धीनि
अपश्यद्राक्षसपतिम
अपारपारमक्षोभ्यं
[[१०९]]
[[११८]]
[[२९४]]
[[२७५]]
अपि जीविततोर्वा
[[५३५]]
अपि राक्षसरूपेण
[[१४]]
अप्रमेयबलाश्चान्ये
[[२८४]]
अप्रावृताः काननराजिवर्णाः
[[७८]]
अबलां मृगशाबाक्षीं
[[५५९]]
अब्रवीत्तान हरिश्रेष्ठ!
[[३५६]]
अभिनन्दन्ति भूतानि अभिषिक्तमयोध्यायां
अभूतेनापवादेन अमृतं विषसंसृष्टम अम्बुजानीव फुल्लानि
अयं चात्र मया दृष्टः
अयं संवत्सरः कालः
[[१९७]]
[[३६२]]
५५९, १८३
[[२६५]]
[[११८]]
[[१३९]]
[[२६५]]
अयुक्तं तु हरिश्रेष्ठ अरुन्धती वसिष्ठं च अर्चिष्मानर्चितो नित्यम्
अर्थसिद्ध्यै हरिश्रेष्ठ
पृष्ठम्
[[२६८]]
[[२०९]]
[[२४०]]
[[४४]]
अर्थानर्थान्तरे बुद्धिः
६९, २२९
अर्दयित्वा पुरीं लङ्कां
[[२८३]]
अर्ध सञ्जातसस्येव
[[२७८]]
अईसे च कपिश्रेष्ठ
[[२५९]]
अलङ्कृताभिरत्यर्थम्
[[२९४]]
अलमेषा परित्रातुम
[[२१७]]
अस्पयत्नेन कार्येऽस्मिन्
[[३३०]]
अल्पशेषमिदं कार्यम
[[२८०]]
अल्पावशेषं प्रसमीक्ष्य
[[२७९]]
अवध्यतां तपोभिर्याम्
[[३१२]]
अवन्दत महाबाहुः
[[२३६]]
अवशीर्यन्त सलिले
[[४०]]
अवश्यं कृतकार्यस्य
[[३५४]]
अवश्यं तु वधादन्यत्
[[३२६]]
अव्यक्तरेखामित्र चन्द्ररेखाम
[[७९]]
अव्यवस्थौ हि दृश्येते
[[२६९]]
अशक्तेन स्वया रक्षः
[[२०५]]
अशोकवनिकामध्ये
[[१६५]]
अशोभताय वदनेन
[[२२७]]
事技术
पृष्टम्
अश्रुपूर्णमुखीं दीनाम
अश्विनौ च महात्मानौ
असङ्गगतयः शीघ्राः
असत्यानि च युद्धानि
असन्देशात रामस्य
[[१५८]]
३६, १४३
[[२९८]]
[[२२९]]
[[२०८]]
असंबाधं करिष्यन्ति
[[२०३]]
असंशयं दाशरथेर्न
[[२०५]]
असंशयं शत्रुरयं प्रवृद्धः
[[३२२]]
असुरेभ्यः श्रियं दीप्ताम्
[[२०४]]
अस्त्रविच्छरजालेन
[[२६१]]
अस्वविजयतां रामः
[[२८३]]
अस्मादुःखाम्बुसंरोधात्
२७७, ३२७
अस्मिन् हते वानरयूथमुख्ये
[[३२३]]
अस्म सन्तर्पणं न्याय्यम्
[[३३०]]
अस्य साह्यं मया कार्यम
[[४२]]
अस्या देव्या मनस्तस्मिन्
[[१७४]]
अस्या नूनं पुनर्लाभात्
अस्याः कृते जगचापि
अस्वतन्त्राः सपत्नीनाम
अहमौपयिकी भार्या
अहं तस्य प्रभावज्ञा
अहं तावदिह प्राप्तः
अहं तु राम त्वयि जातकामा
[[१७५]]
"
[[१३१]]
१३, १५८
[[१६६]]
[[२७८]]
[[२२०]]
अहं तु हनुमान्नाम
अहं त्वां भक्षयिष्यामि
अहं वापि विपद्येय
अहं सुग्रीवसचिवः
[[११९]]
पृथ्य
[[२९८]]
[[४३]]
[[२६९]]
[[२३८]]
अहं सुग्रीवसन्देशात
[[२९६]]
अहिरेव यहेः पादान
१६, २८२
अहो महत्कर्म कृतं निरर्थकम
[[२९२]]
अहो राक्षसराजस्य
[[१९५]]
अहो रूपमहो धैर्यम
[[33]]
अंशुकानि च रम्याणि
[[१३१]]
अंशुकान्ताच कासांचित्
[[१३०]]
आगत्यापीह हरयः
आ
[[६७]]
आगमिष्यति सुग्रीवः
[[२८४]]
आच्छाद्योदरमूरुभ्याम
आतोयानि विचित्राणि
२७, १८२
आज्ञापयद्राक्षसेन्द्रः
आत्मनः सदृशान शूरान
[[३२६]]
[[१३७]]
[[२६]]
आत्मनः सासुरै देवैः
[[३१२]]
आत्मानमुपमां कृत्वा
[[१९४]]
आनयिष्यति वा लङ्काम्
[[१७]]
आनयिष्यामि मा लडाम
१७, ३९
आनयेद्यदि काकुत्स्थः
[[१५]]
आनुल्येन धर्मात्मा
[[२७६]]
आनुपूर्व्याच वृत्तं च आपगा इव ता रेजुः आम्नायानामयोगेन
आयताञ्चितलांगूलः
आयतीमिव विध्वस्ता म्
[[३७०]]
पृष्ठम्
[[१६]]
[[१३०]]
१६०, १८३
[[३५८]]
[[१८३]]
आरम्भस्तु मदर्थोऽयम
[[२६९]]
आरुह्य पुष्पकं दिव्यम
[[१७]]
आर्ता दीनस्वरा दीनम्
[[१९३]]
आशंसेयं हरिश्रेष्ठ
[[२६६]]
आश्रमं तु तयोः शून्यम्
[[२०५]]
आसाद्य परमोद्विमः
[[१३५]]
आसीद्वनमिवोद्भूतम
[[१३१]]
आस्फोटयामास चुचुम्ब
१६, १३८
आहृताभिश्च विक्रम्य
[[१११]]
इक्ष्वाकुकुलमानार्थी
[[४१]]
इक्ष्वाकूणां वरिष्ठस्य
[[२३०]]
इच्छन्तीं कामयानस्य
[[१०८]]
इच्छामि शीघ्रं हनुमत्प्रधानान्
[[३५६]]
इत रहीत्युवाचैव
[[९]]
इति चिन्तयतस्तस्य
[[३३५]]
इति संचिन्त्य हनुमान्
[[१३०]]
इतीव तद्गृहमभिगम्य शोभनं
[[१०९]]
इत्यर्थमिह संप्राप्तः
[[७१]]
[[३७१]]
पृष्टम्
इत्येवमर्थं कपिरन्ववेक्ष्य
[[१७६]]
इदं खलु ममात्यर्थम्
[[१३९]]
इदं ब्रूयाश्च मे नाथं
[[२७६]]
इयं हि दृष्ट्वा मतिमान् महाबलं
[[२८८]]
इन्द्रो महेन्द्रः सुरनायको वा
[[३२१]]
इमं च तीव्रं मम शोकवेगं
[[२७९]]
इमानि खलु पद्मानि
[[२२३]]
इमानि मुखपद्मानि
[[११८]]
इमा यथा राक्षसराजभार्याः
[[१३४]]
इमास्ताः सङ्गताः
[[१२८]]
इमां तु विषमां दुर्गा
[[६७]]
इमां तु शीलसम्पन्नाम
[[१८०]]
इयं च राजधर्माणां
[[२९०]]
इयं सा यत्कृते रामः
[[१६६]]
इयेष पदमन्वेष्टुम
[[२९]]
इषवो निपतिष्यन्ति
[[२०३]]
इष्टां सर्वस्य जगतः
इह शीघ्रं सुपर्वाणः
इह सन्तो न वा मन्ति
इष तावत्कृतनिश्वयोऽहम
traiस्तु हरिभिः
ईश्वरेणापि यद्रागात्
D. 47
[[१५९]]
[[२०३]]
[[१९५]]
[[२८१]]
cher
[[२८४]]
[[३३२]]
उत्तमास्तरणास्तीर्णे उत्तरं कर्म यच्छेषं
उत्तराणि च कार्याणि
उत्तरां दिशमालोक्य उत्पतिष्यन् विचिक्षेप उत्सादनममित्राणां
उत्साहः पौरुषं सत्वं
उदितेष्वपि सुव्यक्तम
उद्धरिष्यति वेगेन
उन्मादजो विकारो वा
उपगूह्यावला सुप्ता
उपतस्थे विशालाक्षी
उपधाय भुजं तस्य
उपर्युपरि वक्त्राणां
[[३७१]]
उ
पृष्ठम्
[[२९४]]
[[२९८]]
[[२५९]]
[[१७]]
[[१६]]
[[३१९]]
[[२६६]]
[[१३३]]
५, २०४
[[२३६]]
[[१३७]]
[[३२७]]
[[१९८]]
[[१३०]]
[[१५८]]
उपवासकृशां दीनां
उपविष्टा विशालाक्षी
उपायनानि चादाय
२७, १८२
उपोपविष्टं सचिवैः उवाच रावणः सीताम्
उवाच वाक्यं वाक्यज्ञः
उष्णार्दितां सानुसृतास्रकण्ठीं
ऊरुपार्श्वकी पृष्ठम
[[15]]
ऊ
[[३३६]]
[[२५४]]
[[२०८]]
[[३५९]]
[[७९]]
[[१३१]]
[[३७३]]
पृष्ठम्
ऊरुवेगोत्थिता वृक्षाः ऊर्ध्वं मासान्न जीवेयं
[[३९]]
[[२७६]]
ऋ
ऋश्यमूकमनुप्राप्तः
[[२९७]]
ऋषयस्तुष्टुवु चैनम
[[४१]]
ऋषिवाक्यैव हनुमान
[[३३६]]
ए
एकहस्तैकपादाव
[[१७७]]
[[१७६]]
एकीकृतभुजाः सर्वाः
[[१३१]]
एतत्ते देवि सदृशं
[[२७१]]
एतत्सर्व मया तत्र
[[३३७]]
एतदेव हि रामस्य
[[२७९]]
एतस्मात्कारणाभ त्वाम्
[[२०६]]
एतान्हि दूते प्रवदन्ति
[[३२२]]
एति जीवन्तमानन्दो
[[२३६]]
एतेन खलु जीविष्ये एवमस्त्रविदां श्रेष्ठः एवमारते महाभागा एवमुक्त्वा तु वैदेही
[[३६०]]
[[२७५]]
[[३५३]]
[[१९४]]
एवं चैतदकामां तु
[[१९२]]
एवं त्वां पापकर्माणं
[[१९७]]
एवं वक्ष्यति को राजन
[[३५७३७४]]
पृष्टम्
एवं सीतां तदा दृष्ट्वा एवं हि ते भवेत्स्वस्ति
ऐरावतविषाणायैः
ऐश्वर्यमदमत्तो हि
[[१७४]]
[[२०२]]
ऐ
[[१३५]]
[[३५७]]
ऐश्वर्ये वा सुविस्तीर्णे
[[२६५]]
ऐश्वर्यं च विशालायाम
[[२७५]]
क
कश्चिच लक्ष्मणः शूरः
[[२६१]]
कचित्कल्याणमित्रश्च
[[२६०]]
कचित्पुरुषकारं च
[[२६१]]
कञ्चित्पुरुषकार्याणि
[[२५९]]
कश्चिदक्षौहिणीं भीमाम्
[[२६१]]
कश्चिदाशास्ति देवानाम्
कचिन्न तद्धेमसमानवर्णम्
कचिन्न विगतस्नेहः
कचिन्न व्यथते रामः कच्चिन्नान्यमना रामः कश्चिन्मां व्यसनादस्मात कच्चिन्मित्राणि लभते
कथं च धर्मार्थविनीतबुद्धिः कथंचित्सां पराये त्वां
कथं दृष्टा त्वया देवी
"”
[[२६२]]
[[२६१]]
[[२५९]]
[[२६१]]
"
[[२६०]]
[[१५]]
[[२६९]]
[[३३७]]
[[१७५]]
पृष्टभू
कथं नामोपधास्यामि
[[१९८]]
कथं नु खलु कर्तव्यम
[[१४१]]
कथं नु खलु वाक्यं मे
[[२३०]]
कथं नु स्वल्वद्य भवेत्सुखागतम्
[[२८१]]
कथं माल्पशरीरस्त्वम
[[२६७]]
कथं शक्ष्यसि संयातुम्
[[२६९]]
कपिर्मन्दोदरीं तत्र
[[१३७]]
करालधूम्रकेशाश्व
[[१७७]]
करालां भुद्मवक्त्रां ब
करिष्यति पुरीं लङ्काम
[[२६३]]
करिष्यामि भविष्यामि
[[४१]]
करेणुभिरिवारण्ये
[[४]]
कलत्रवति सन्देहः
[[२६९]]
कलशीमपविदूष्यान्या
[[१३७]]
कल्याणी बत गाथेयम
[[२३६]]
कल्लोलास्फालवेलास्तम
[[२]]
कम निःसंशयं कार्यम्
[[२२९]]
का लक्ष्मणमुक्तानाम् कस्माद्यो मां हरेश्वतः
[[२९८]]
[[२७५]]
hivaratri नारी
काचिद्वेशं परिष्वज्य
काचिद्वीणां परिष्वज्य
का नु पद्मपलाशाभि
梦梦
[[२३४]]
[[१३७]]
[[१३६]]
[[३०६]]
पृष्टम्
कामदर्पमदैर्युक्तम् कामस्य साक्षादिव
[[१८२]]
[[१०८]]
कामं कामः शरीरे मे
[[१९२]]
कामं खल्वहमप्येकः
[[३१९]]
कामं खादत मां सर्वाः
२०५, २१३
कामं त्वमसि पर्याप्तः
[[२६९]]
कामं दृष्टा मया सर्वाः
[[१३९]]
कारुण्येनानृशंस्येन
[[१६६]]
कार्ये कर्मणि निर्दिष्टे
[[२८१]]
कालरात्रीति तां विद्धि
[[३१९]]
कालायसमहाशूल
[[१७७]]
का हान्या त्वामृते
[[२७१]]
किमर्थमत्रं रक्षःसु किमर्थ तव नेत्राभ्यां
किमेष भगवान्भन्दी
किं कारणं तस्य हि किंकिणीजाल संकाशाः
किं नु स्वाश्चित्तमोहोऽयं
[[२७५]]
[[२३४]]
瞥
[[८]]
[[२३४]]
[[१३०]]
[[२३६]]
कीदृशं तस्य संस्थानम
[[२३९]]
कीदृशं तु मया पापं
[[२१२]]
कुमारोऽप्यङ्गदः कस्मात्
[[१४२]]
कुरु साचिव्यमस्माकम्
[[४२]]
कुर्वतीं प्रभवा देव
[[१५९]]
[[३०७]]
पृष्ठम्
[[१९४]]
कुलं संप्राप्तया पुण्यं
कृतानि वेश्मानि च पाण्डराणि
कृता वैडूर्यमया विहङ्गाः
[[१०८]]
"
कृत्वा कमलपत्राक्षी
[[१३७]]
कृत्वा मूर्ध्नि पदन्यासम्
[[२३८]]
कृत्स्नं परिवृतं लोकं
[[२९४]]
केचिभागसहस्रस्य
[[२८४]]
केशाः सूक्ष्माः समा नीलाः
[[२२३]]
कौसल्या लोकभर्तारं
[[२७५]]
क्रममाणः क्रमेणैव
[[३३०]]
क्रीडित्वोपरतं रात्रौ
विष्टरूपामसंस्पर्शात्
[[१३५]]
[[१६५]]
क ते रामेण संसर्गः
[[२३९]]
भ
श्रतप्ररूढामित्र बाणरेखाम
[[७९]]
क्षमस्व रोषं त्यज राक्षसेन्द्र
[[३२१]]
क्षिप्रं तव स नाथो मे
[[२०५]]
क्षिप्रं द्रश्यासे वैदेहि
[[२६४]]
क्षीणपुण्यां च्युतां भूमौ
गच्छेत्तद्वगमिष्यामि
गजसन्निभनासाका
गजेन्द्रमुदिताः फुलाः
ग
t
[[१६४]]
[[३९]]
[[१७७]]
[[१२९]]
[[३०८]]
पृष्टसू
गजेन्द्रहस्तप्रमिता पीनः
गजोष्ट्रयपादाव
गन्धतैलावसिक्ताभिः
[[२२२]]
[[१७७]]
[[१८२]]
गमनं वा परस्त्रीणां
[[१८४]]
गमिष्ये यत्र वैदेही
[[४४]]
गिरिं कुबेरस्य गतोऽथवालयं
[[२०५]]
गूढजत्रुः सुताम्राक्षः
[[२४०]]
गूढेन चरता तावत्
[[२२८]]
गृहाणि नानावसुराजितानि
[[१०७]]
गृहेषु हृष्टाः परमाभिरामाः
[[७९]]
गृह्यन्ते यदि रोषेण
[[३२२]]
गृह्य यां नाभिजानासि
[[२५८]]
गोकर्णीर्हस्तिकर्णीच गोचरं गतयोर्भात्रोः
गोष्ठे महति मुख्यानाम् गौरीं कनकवर्णाभाम्
ग्रहणे चापि रक्षोभिः
[[१७७]]
Shirtle
[[२०५]]
[[४]]
[[१३७]]
[[२९२]]
ग्रहेणाङ्गारकेणेव
[[१५८]]
घ
घातयन्ति हि कार्याणि
६९, २३०
घातयेत्परमामर्षी
[[११]]
[[५]]
चकार भर्तारमनिसत्वः
[[२९१]]
[[૧]]
पृष्टम
चक्रेऽथ सव्यं पादं च
[[७३]]
चक्षुषी संप्रकाशेते
चतुर्दशसमद्वन्द्व :
[[२४१]]
चतुर्दशसहस्राणि
[[२६६]]
चतुष्कलम्बतुर्लेखः
[[२४१]]
चन्द्रप्रकाशाचा हि वक्त्रमालाः
[[७९]]
चन्द्रलेखां पयोदान्ते
[[१६५]]
चन्द्रांशुकरणाभाव
[[१३०]]
चर्मू प्रकर्षान्महतीम
[[२६२]]
चारित्रव्यपदेशाव्याम
चारेण तु सुयुक्तेन चिताधूमाकुलपथ
चित्राश्च नानावसुभिः
चिन्तयन्ती वरारोहा
चिन्तयामास लक्ष्मीवान
चिरस्य रमणं लब्ध्वा चिराय रामं प्रति
[[१६४]]
[[२२८]]
[[२१४]]
[[१०८]]
[[१९३]]
[[२६८]]
[[१३६]]
[[२७१]]
[[15]]
जगाम मनसा रामम
जगाम महर्ती चिन्ताम अगुश्च देवगन्धर्वाः
जज्वाल मृगशाबा क्ष्न्याः जनकस्यात्मजा कुर्यात्
D. 48
[[१७४]]
[[१३९]]
[[४१]]
[[३२८]]
[[३३८]]
[[३८२]]
पृष्ठम्
तस्वतः कथयस्वाद्य
[[२९६]]
तत्त्वतः सर्वमेतन्नः
[[३३७]]
तथा कुरुत राक्षस्यः
[[२०८]]
तथागतां तां व्यथितामनिन्दिताम
[[२२०]]
तथा लाङ्गूलहस्तैश्व
[[१४५]]
तथा समीक्ष्यात्मबलम्
[[२८९]]
तथास्मि कर्ता कर्तव्ये
[[३५६]]
तथाहमिक्ष्वाकुवरम
[[२१०]]
तथा हि विपरीता ते
[[१९५]]
तथैव खल्वात्मबलम
[[२८१]]
तथैव तोयेषु च पुष्करस्था
३, ५, ७५
तथैव त्वां समासाथ
[[१९६]]
तदलं कालपाशेन
[[३१९]]
तदलं परितापेन
[[३६१]]
तदाप्रभृति काकानाम्
[[२७४]]
तदेव खलु ते मन्ये
[[२६७]]
तदेव फलमन्वेति
[[३१२]]
तद्वितीयं हनूमतः
[[४३]]
तद्भवान् दृष्टधर्मार्थः
[[२९८]]
तद्यथा तस्य विक्रान्तम्
[[३६१]]
तन्नक्रमकराकीर्णम
[[१११]]
तन्त्री खनाः कर्णसुखाः
[[७६]]
तपसा धारयेल्लोकान
[[३३८]]
तपोऽभियोगादृषिः
तपः सन्तापलब्धस्ते
पृष्टम्
[[२८६]]
[[३११]]
तमूरुवे गोन्मथिताः
[[४०]]
तमेवमर्थ प्रसमीक्ष्य सम्यक्
[[२९०]]
तया ममेदमाख्यातम्
[[२६६]]
तर्कयामास सीतेति
१३८, १५८, १६०
तव चासदृशं वीर
[[३२२]]
तव बेदं सुसदृशम्
[[३५७]]
तव सत्वं बलं चैव
[[२६८]]
तवादर्शनजे नायें
[[२६३]]
तवाखबलमासाथ
[[२८७]]
तस्मात्पश्यतु वैदेही
[[२६८]]
तस्मात्प्रसीद शत्रुन
[[३२२]]
तस्मात्प्राणपरित्राणम्
[[३१२]]
तस्मात्प्राणान्धरिष्यामि
[[१४२]]
तस्मात्प्रासादमप्येवम
[[२८३]]
तस्माद्देशादपक्रम्य
[[२७९]]
तस्य क्रुद्धस्य नेत्राभ्याम्
[[२६]]
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा
[[१९३]]
तस्य तां स्पृशतो गात्रम्
[[૨૧૮]]
तस्य तेन प्रतिज्ञातम्
[[२९७]]
तस्य ते विग्रहे ताभ्याम्
[[२०५]]
तस्य पुत्रः प्रियो ज्येष्ठः
[[२३२]]
तस्य भार्या वने नष्टा
[[૧૮૪]]
पृष्ठम
[[२९७]]
तस्य लांगूलमाविद्धम्
[[३९]]
तस्य सन्दिदिहे बुद्धिः
[[१६०]]
तस्यानुरूपां च कथाम्
[[२३३]]
तस्याश्च महतीं गुप्तिम्
[[६७]]
तस्यां वा स कथंवृत्तः
[[३३७]]
तस्याः पुनर्विम्बफलाधरोष्ठम्
[[२२२]]
तस्याः शुभं वाममरालपक्ष्म
[[२२१]]
तं नित्यमनुरक्तास्मि
[[२०९]]
तं ममार्थे सुखं पृच्छ
[[२७५]]
ताहशी तद्विशिष्टा वा
[[१११]]
तानि प्रयत्नाभिसमाहतानि
[[१०७]]
तानि भूयस्समाचक्ष्व
[[२३९]]
ताभ्यां हि ये वियुज्यन्ते
[[२१६]]
ताराणामिव सुव्यक्तम
[[१२९]]
तावत्वहं दूत.
[[५६२]]
तासामेकान्तविन्यस्ते
१३.७
तासां मध्ये महाबाहुः
[[४]]
तासां वदननिश्वासः
[[१३०]]
तासां संवृतदन्तानि
[[११८]]
तां नीलकेशीं बिम्बोष्ठी
[[१५९]]
तां समीक्ष्य विशालाक्षी
संस्मृतीमिव सन्दिग्धाम्
१५८, १६०
r
[[१५९]]
तां हरीणां सहस्राणि
पृष्ठम् २९८
ताः पताका इवोद्धूताः
१३.०
तिष्ठन् कपिवरस्तस्य
[[४]]
तृणमन्तरतः कृत्वा
[[१९३]]
तेजसादित्यसंकाशः
[[२४०]]
तेजः सत्वं तथा वीर्यम
[[३८]]
तेन त्वां नानयत्याशु
[[२६२]]
तेन मैसी भवतु ते
[[२०१]]
नेषु तेषु वधो युक्तः
[[२०६]]
तेषु तेष्ववकाशेषु
१.३.६
तेष्वयं पात्यतां दण्डः
[[३२३]]
तोयमरूपमिवादित्यः
२.०५
तौ निराशौ मदर्थं तु
[[२७०]]
बयाणामेव भूतानाम
[[११]]
चिताम्रखिषु
च स्निग्धः
त्रिवली मांस्त्रयवनतः
त्रिस्थिरत्रिप्रलम्बा
[[२४०]]
獎
श्रीनुपायानतिक्रम्य
[[२८०]]
श्रीन लोकान संपरिक्रम्य
[[२७३]]
त्रैलोक्यराज्यं सकलं
[[१७५]]
त्वत्प्रयनो हरिश्रेष्ठ
[[२६९]]
त्वत्सकाशं महाभागौ
[[३६१]]
स्वद्विधं तु न संक्रुद्धः
२.०३त्वमाविच्छाविदां बरिष्ठः त्यमस्मिन्कार्यनिर्योगे
त्वमात्मनश्चैव समीक्ष्य
त्वया हि सह रामस्य
त्वां दृष्ट्वा प्रियवक्तारम
त्वां द्रष्टुमुपयातोऽहम्
दग्धा तेन मया
[[३८६]]
[[२८७]]
[[२७६]]
[[२८८]]
[[२६९]]
[[२७८]]
[[२३८]]
यद
[[३५२]]
दग्धेयं नगरी सर्वा
ददर्श काश्चित्प्रमदोपगूढाः
: ३६
ददर्श कान्ताश्च समालपन्त्यः
ददर्श च नगात्तस्मात्
ददर्श धीमान् दिवि भानुमन्तम्
ददर्श मध्यमे गुरुमे
[[७७]]
[[७८]]
[[१५१]]
३, ७५
[[७४]]
ददर्श युक्तीकृतमेघविलम्
[[१०८]]
ददर्श रूपसम्पन्नाम्
[[१३७]]
ददर्श विविधान् गुल्मान
[[१०६]]
ददर्श शुकपक्षादौ
[[१५८]]
ददर्श हनुमान् देवीं
[[१६५]]
ददर्श हरिशार्दूलः
[[१५१]]
दडशे गरुडेनेव
[[३९]]
दद्यान्न प्रतिगृहीयात्
[[२३५]]
दर्दुरेण च ते देवि
[[२६३]]
CO
पृष्ठम्
दर्शयन्तो महाविद्यां दर्शयामास वैदेशः दशनागबलाः केचित
[[२९]]
२.६८
[[२८४]]
दशपद्मो दशबृहत
[[२४१]]
दशमानामिमां पश्य
[[३२०]]
दह्यमाने च लागले दंष्ट्रिभिर्बहुभिः शूरैः द्रवतोऽमार्गमा साथ
[[३२८]]
[[६७]]
[[२०६]]
द्रष्टुं कृतार्थान मह
[[३५६]]
दासोऽहं कोसलेन्द्रस्य
[[२८३]]
दास्यन्ति मम ये चान्ये
३६, १४३
दिक्षु सर्वासु मार्गन्ते
[[२९८]]
दिष्टवैतव्यसनं प्राप्तः
दीनो वा राज्यहीनो वा
दीपिकाभिरनेकाभिः
[[१९७]]
[[२०५]]
[[१८२]]
[[२९४]]
दीप्ताभ्यामिव दीपाभ्याम्
[[२६]]
दीप्तामिव दिशं काले
[[१८३]]
दुधुवे च स रोमाणि
[[१६]]
दुम्बुभिस्वननिर्घोषः
[[૨૪૦]]
दुर्गे विनाशिते कर्म
[[३३०]]
दुर्धरेण प्रहस्तेन
[[२९४]]
दुःखमुत्तरमासाद्य
[[२६१]]
D. 40
त्यसविच्छविदां बरिष्ठः त्वमस्मिन्कार्यनिर्योगे
त्वमात्मनश्चैव समीक्ष्य
त्वया हि सह रामस्य
त्वां दृष्ट्वा प्रियवक्तारम
त्वां द्रष्टुमुपयातोऽहम
दग्धा तेन मया
[[३८६]]
पृटम्
[[२८७]]
[[२७६]]
[[२८८]]
[[२६९]]
[[२७८]]
[[२३८]]
[[३३२]]
दग्धेयं नगरी सर्वा
ददर्श काश्वित्प्रमदोपगूढाः
: ३६
ददर्श कान्ताश्च समालपन्त्यः
ददर्श च नगात्तस्मात्
[[७७]]
[[७८]]
[[१५१]]
ददर्श धीमान् दिवि भानुमन्तम्
३, ७५
ददर्श मध्यमे गुल्मे
[[७४]]
ददर्श युक्तीकृतमेपचिसम्
[[१०८]]
ददर्श रूपसम्पन्नाम्
[[१३७]]
ददर्श विविधान् गुल्मान
[[१०६]]
ददर्श शुकुपक्षादौ
[[१५८]]
ददर्श हनुमान् देव
[[१६५]]
ददर्श हरिशार्दूलः
[[१५१]]
दहशे गरुडेनेव
दयान प्रतिगृहीयात्
दर्दुरेण च ते देवि
[[३९]]
[[२३५]]
[[२६३]]
[[२८७]]
पृष्ठम्
दर्शयन्तो महाविद्यां दर्शयामास वै देवाः दशनागबलाः केचित
[[२९]]
[[२६८]]
[[२८४]]
दशपयो दशबृहत
[[२४१]]
दह्यमानामिमां पश्य
[[३२०]]
दह्यमाने च लागले
[[३२८]]
दंष्ट्रिभिर्बहुभिः शूरैः
[[६७]]
द्रवतोऽमार्गमा साथ
[[२०६]]
द्रष्टुं कृतार्थान सह
[[३५६]]
दासोऽहं कोसलेन्द्रस्य
[[२८३]]
दास्यन्ति मम ये चान्ये
३६, १४३
दिक्षु सर्वासु मार्गस्ने
[[२९८]]
दिष्टथैतव्यसनं प्राप्तः
दीनो वा राज्यहीनो वा
दीपिकाभिरनेकाभिः
[[१९७]]
[[२०९]]
[[१८२]]
[[२९४]]
दीप्ताभ्यामित्र दीपास्याम
[[२६]]
तामिव दिशं काळे
[[१८३]]
दुधुवे च स रोमाणि
[[१६]]
दुन्दुभिस्वननिर्घोषः
[[२४०]]
दुर्गे विनाशिते कर्म
[[३३०]]
दुर्धरेण प्रहस्तेन
दुःखमुत्तरमा साथ
[[२९४]]
[[२६१]]
D. 40
[[३८८]]
पृष्ठम्
दुःखस्यान्तमपश्यन्तीम् दुःखार्ता रुदती सीता
[[१८३]]
[[१९३]]
दुःखेन बुबुधे सीताम्
[[१६०]]
दुःखं बतेदं मम दुःखितायाः
[[२१८]]
दृढत्रतो राजसुतो
[[२६४]]
दृश्यते च महाज्वालः
[[३२८]]
दृश्यमाने भवेत्प्रीतिः
[[२१५]]
दृष्टा देवी न सन्देहः
[[३५५]]
दृष्टा होयं मया देवी
[[२९८]]
दृष्ट्वा पुरीमिमां भद्रे
[[७१]]
दृष्ट्वा फलं वा पुष्पं वा
[[२६४]]
देवा दैत्याच निशाचराश्च
[[३२०]]
देवाश्व सर्वे मुनिपुङ्गवाश्च
[[३३१]]
देवासुरनरेन्द्रेषु
[[३२०]]
देवि हर्यक्ष सैन्यानां
[[३६१]]
देशकालविभागज्ञः
२४१, २८७
द्रक्ष्यामि नगरों लङ्काम
[[७१]]
[[२५९]]
द्विविधं त्रिविधोपायम
ध
धनुर्वेदे च वेदे च
[[૨૪૦]]
धन्यास्ते पुरुषश्रेष्ठाः
[[३३५]]
धन्याः खलु महात्मानः
धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्व
[[२१६]]
[[३२२]]
[[३८९]]
पृष्टम्
धर्म जिज्ञासमानेन
કર્
धर्मापदेशात्यजनच राज्यं
[[२६२]]
धर्मार्थोपहितं वाक्यं
[[२९६]]
धिगस्तु खलु मानुष्यम
[[२१२]]
धिगस्तु राजसं भावं
धूप्यमानां प्रहेणेव
धूर्तानिव महाभूतैः धृतिईष्टिर्मतिर्दाक्ष्यं
[[३३२]]
[[१८३]]
[[१२७]]
[[४४]]
ध्वजिनीं मन्त्रिाभर्गुप्तां
[[२६१]]
“वस्तकेश तथाकेशीम
[[१७६]]
न
न कश्चित्रिषु लोकेषु
नक्तंचराश्चापि तथा
न खल्वयं नाभिभवेदुपेक्षित
न खस्त्रियं मतिः श्रेष्ठा
न च शक्ये त्वया साम
न चाकुलीना न च हीनरूपा
न चान्यकामापि न चान्यपूर्वा
न चापि त्रिषु लोकेषु
[[२८७]]
[[७६]]
२६, २८६
[[२५०]]
[[२६९]]
[[१३४]]
[[17]]
[[२९८]]
न चाप्यस्य कपेाते
[[३२३]]
न वास्य कार्यस्य पराक्रमाहते
[[२८०]]
न बास्य माता न पिता न चान्यः
[[२६२]]
न तत्र कास्मिदाः
[[१३४]]
[[३९०]]
पृष्टम्
न तदभिशिखा कुर्यात्
[[३३८]]
न तावदेषा मतिरक्षमा ते
[[३५३]]
न तु धर्मोपसंहारम
[[३१२]]
न ते चिरादागमनं
[[२७८]]
न तेऽस्त्यशक्यं समरेषु कर्मणा
[[२८७]]
न त्वामहस्थां जानीते
[[२६२]]
न त्वां कुर्मि दशग्रीव
[[२०८]]
न त्वां देवमहं मन्ये
[[२३४]]
न त्वां समासाद्य
[[२८८]]
न त्वे
सीतां परमाभिजाताम
[[७९]]
नदी चैनां शिवजलाम
[[१५३]]
न दूतवध्यां प्रवदन्ति
[[३२२]]
न धर्मवादे न च लोकवृत्ते
[[३२३५]]
ननन्द दृष्ट्वा च स तान्
ननाद सुमहानादम्
न भोक्तुं नाप्यलंकर्तु न मत्सकाशमागच्छेत्
नमस्कृत्वाथ रामाय
[[७८]]
[[१६]]
न भेदसाध्या बलदर्पिताः
[[२८०]]
[[१३८]]
[[३५८]]
[[१८०]]
नमस्कृत्वा स रामाय
[[३७]]
न मानुषी राक्षसस्य
[[२०९]]
न मारुतस्यास्ति गतिप्रमाणम
[[२८९]]
न मां प्रार्थयितुं युक्तम
[[१९३]]
[[३९१]]
न मांसं राघवो भुंक्ते न मे जानाति सत्वं वा नमोऽस्तु रामाय सलक्ष्मणाय नमोऽस्तु रुद्रेन्द्रयमानिलेभ्यः
नमोऽस्तु वाचस्पतये सवणे
नयन्ति निकृतिप्रज्ञम
亭
न राक्षसो न गन्धर्वः
न रामेण वियुक्ता सा
पृष्टम्
[[२६४]]
[[२६८]]
३६, १४३
坚多
"
[[२३४]]
१२, १९५
[[३१२]]
[[१३८]]
न रावणसहस्रं मे
[[२८३]]
न विनश्येत्कथं कार्यम
[[२३०]]
न वीर सेना गणशोच्यवन्ति
[[२८५]]
न शर्यं प्रमदा नष्टा
[[१४०]]
न शक्यं यत्परित्यक्तुम्
[[२१२]]
न शक्योऽभ्युदयः प्राप्तुं
[[२३७]]
न शर्म लभते रामः
[[२६३]]
न शेकुः समरे स्थातुं
[[२८७]]
न स नाशयितुं न्याय्यः
[[३११]]
न स शक्यस्तुलयितुं
[[२६६]]
न साम रक्षःसु गुणाय कल्पते
[[२८०]]
न सुखं प्राप्नुयादन्यः
१४, ३१५
न सोऽस्ति कमिस्त्रिषु
[[२८८]]
न स्पृशामि शरीरं तु
न हि गन्धमुपाघ्राय
[[२७८]]
[[२०५]]
न हि त्वां प्राकृतं मन्ये
न हि द्रक्ष्यामि यदि तां न हि धर्मविरुद्धेषु न हि प्रकृष्टाः प्रेष्यन्ते
न हि प्रपश्यामि गुणान् न हि मे परदाराणां
पृष्टम्
[[२५९]]
[[३९]]
[[२९८]]
२७८, ३६१
[[३२३]]
[[१३९]]
न हि मे मनसः किंचित्
न हि युद्धेन वै ला न हि रामसमः कश्चित्
[[६७]]
[[१३८]]
न हि शक्यं कचित्स्थातुं
[[१४]]
नान्यः साधने हेतुः
[[३५५]]
न कः साधको हेतुः नागाश्च तुष्टुवुर्यनाः
[[२८१]]
[[४१]]
नाज्ञापयितुमीशोऽहं
[[३५६]]
नानातरूणां कुसुमावकीर्ण
[[१०७]]
नानावर्णाः सुवर्णानां
[[१३०]]
नानाविधानान रुचिराभिधान)
नानाव्यालसमाकीर्णेः
[[२५४]]
नान्यचिन्तयते देवि
[[२६४]]
नान्यं नरमुपस्थातुम
[[१३८]]
नारीप्रवेकैरिव दीप्यमानं
[[१०७]]
नाशयन्ति कृतनास्तु
२.१५
नासीद्वयथा यस्य न
[[२६२]]
नास्मिंश्रिरं वत्स्यसि देवि देशे
[[१३]]
पृष्ठम्
[[२७८]]
नाहमस्मि तथा देवि
नाहमौपयिकी भार्या
नाहं स्प्रष्टुं तदा गात्रम
[[१९४]]
[[२७०]]
नाहं स्वप्रमिमं मन्ये
निकुच्य कर्णौ हनुमान निभितवस्त्राभरणाः
नित्यं ध्यानपरो रामः
[[२३७]]
१६, ३९
[[१४४]]
[[२६४]]
नित्यार्चितं पर्वहुतम
[[८१]]
निद्रावशमनुप्राप्ता
[[१३६]]
निपत्य तीरे च महोदधेः
[[६६]]
निपीड्य च कुचैः सुप्ताः
[[१३७]]
नियतामवतां देवी
[[३५९]]
नियुक्तो धुरि यस्यां तु
[[२७६]]
नियज्यमानाश्च गजाः
[[१०८]]
निरुन्धन्ति महात्मानः
[[३३५]]
निर्दहेदपि काकुत्स्थः
[[२२८]]
निर्धूतकेशी युवतिः
[[१४५]]
निर्धूत पत्र शिखराः
[[१४४]]
निवर्तय मनो मत्तः
[[१९३]]
निविष्टं मेरुशिखरे
[[१९४]]
निवृचवनवासं च
[[३१२]]
निवेद्यमाने दोषः स्यात्
१४१निवेशनानां विविधाश्व
निशम्य राजा समरोद्धतोन्मुख
निष्पीतशुभदन्तोष्ठी
निष्प्रभां शोकसन्तप्ताम्
[[१९४]]
पृष्टम्
[[१०७]]
[[२८५]]
[[१४५]]
[[१६४]]
[[१५९]]
निःश्वासबहुलां भीरुं नीलनागाभया वेण्या
नीलया नीरदापाये
[[१५८]]
"
नीलाञ्जनचयप्रख्यम
[[२९४]]
नूनं लंका हते पापे
[[२१६]]
नेयमस्ति पुरी लङ्का नेयं जरयितुं शक्या नैतन्मनसि वाक्यं मे
नैव दंशान मशकान
नैवास्ति दोषो मम नूनमत्र
नैषधं दमयन्तीव
नैषामकृतकृत्यानाम्
[[२८४]]
[[२९९]]
[[२०९]]
[[२६४]]
[[२१८]]
[[३१०]]
[[३५५]]
प
पटहं चारुसर्वाङ्गी
[[१३६]]
पणवेन सहानिन्द्या
[[१३७]]
पतितां च गृहीत्वा मां
पतिव्रतात्वं विफलं ममेदं
पत्नी नष्टेति शोकेन
f
पद्धयां दृढमवस्थानम्
[[२६९]]
[[२१९]]
[[१६६]]
१६, ३९
[[३९५]]
पृष्टम्
पपात सहसा भूमौ
परदारान्महाप्राज्ञ
[[२८]]
[[२९८]]
परदारावरोधस्य
[[१३९]]
परस्परनिविष्टायः
[[१३१]]
परस्परं चाधिकमाक्षिपन्ति
[[७७७]]
पराक्रममविज्ञाय
[[२५९]]
परात्मसंमर्दविशेष
[[२८१]]
पराका लाग रुचन्दनातं
[[७४]]
परावरज्ञो भूतानां
[[३३२]]
परुषाणीह वाक्यानि
[[२०६]]
पाणिभ्यां च कुचौ काचित्
[[१३७]]
पानव्यायाम कालेषु
[[११९]]
पार्श्वे गलितदाराच
पिजे पिङ्गाक्षमुख्यस्य
[[४]]
पितरं मातरं चैव
[[२७६]]
पितुर्निदेशं नियमेन कृत्वा
[[२२०]]
पितुर्निदेशात्रिष्कान्तः
[[२९७]]
पितुश्च मम सख्येन
[[३२८]]
पितृवद्वर्तते रामे
[[२७६]]
पितेव बन्धुर्लोकस्य
[[२९७]]
पिनद्धां घूमजालेन
[[१५८]]
पिबन्तीः सततं पानम्
पिव विहर रमस्व भुङ्क्ष्व भोगान्
D. 50
[[१७७]]
[[१९२]]
[[३९६]]
पीतेनैकेन संवीतां
पृष्ठम्
[[१५८]]
पुण्यशीलो महाकीर्तिः
[[२३१]]
पुनरावृत्ततोयां व
[[१५१]]
पुनरेव तथा स्रष्टुं
[[३२०]]
पुनश्च काश्चिच्छशलक्ष्म
[[७८]]
पुनश्च तत्परमसुगन्धि
[[१०९]]
पुनश्च नास्त्रे विहते
[[२९२]]
पुनश्च पद्मानि सकेसराणि
[[१०८]]
पुनश्च सोऽचिन्तयदार्तरूपः
[[१३४]]
पुनः प्रकृतिमापेदे
[[४५]]
पुनः संवृतपद्मानि
[[११८]]
पुनः संस्कारमापन्नाम्
[[१८३]]
पुलवे कपिशार्दूलः
[[९]]
पुष्पाह्वयं नाम विराजमानं
[[१०८]]
पूर्णचन्द्राननां सु
सुश्रूं
[[१५९]]
पूर्णचन्द्राभवक्त्रेण
[[२९४]]
पूर्वकार्याविरोधेन
[[२८१]]
पूर्वमप्युपलब्धानि
प्रकाशचन्द्रोदयनष्टदोषः
[[३३५]]
[[७६]]
प्रकाशलक्ष्म्याश्रयनिर्मलाङ्कः
"
प्रज्ञामिव परिक्षीणाम
[[१८३]]
प्रणम्य शिरसा देव्यै
[[३५९]]
प्रणिपातप्रसन्ना हि
[[२१७]]
[[३९७]]
पृष्टम्
प्रतिपत्पाठशीलस्य प्रत्यर्चयन् हरिश्रेष्ठं प्रदीप्तलाङ्गूलकृतार्चिमाली
[[३३८]]
[[३३६]]
[[३३०]]
प्रदीप्तोऽभिरयं कस्मात्
[[३२८]]
प्रध्यायत इवापश्यत्
[[१२७]]
प्रपतेयं हि ने पृष्ठाद्रयाद्वेगेन
[[२६८]]
प्रपतेयं हि ते पृष्ठाद्भयात
[[२६९]]
प्रबुद्धानीव पद्मानि
[[११८]]
प्रभा वर्णप्रसादाश्व
[[१२९]]
प्रभां नक्षत्रराजस्य
[[१५९]]
प्रमापणं त्वेव ममास्य
२१, २८६
प्रलयशिखरे
[[२]]
प्रवालजाम्बूनदपुष्पपक्षाः
प्रविश्य नगरी लां
[[१०८]]
[[७३]]
प्रविश्य वदनं मेऽथ
[[४३]]
प्रविष्टो नगरी लंकां
[[२३८]]
प्रविष्टोऽस्मि हि ते वक्सम
[[४४]]
प्रवेष्टुं प्राप्तकालं मे
[[६९]]
प्रशशंसुः सुराः सर्वे
[[४३]]
प्रसन्नामिव कान्तस्य
[[१५१]]
प्रसादयस्व त्वं चैनम
[[२०१]]
प्रसुप्ता तरुणं वत्सं
[[१३७]]
प्रसुप्ता भामिनी भाति
[[१३६]]
Re
पृष्टम्
प्रस्थितं दीर्घमध्वानम
[[३९]]
प्रस्पन्दमानः पुनः
[[२२२]]
प्रहृष्टमनसो वाक्यं
[[३५६]]
प्राकृतोऽन्यः कथं चेमां
[[२६८]]
प्राप्तं धर्मफलं तावन्
[[३१२]]
प्राप्यापीह महाबाहुः
[[६७]]
प्राबुष्यत महाबाहुः
[[१८१]]
प्रावेपत वरारोहा प्रास्पन्दतैकं नयनं
[[२७]]
[[२२१]]
प्रियं जनमपश्यन्तीम
[[१५८]]
प्रियं राक्षसकन्यानां
[[१३५]]
प्रियाश्च संभवेद्दुःखम्
[[२१६]]
प्रियेषु पानेषु च सक्तभावाः
२१, ७८
प्रीतिस्फीताक्षौ संप्रहृष्टौ कुमारौ
[[३५६]]
प्रीतोऽस्मि सौम्य यद्भुक्तम्
[[३५५]]
प्रेक्ष्याकाशे कपिवरम्
[[४१]]
प्रेषयिष्यति दुर्धर्षः
[[२५९]]
प्लवङ्गप्रवरैर्दृष्टः
[[३७]]
फ
फलतीवास्य घोषेण
[[५]]
फलमस्याप्यधर्मस्य
[[३१२]]
बद्धस्य बध्यस्य यथा
[[२१८]]
बद्ध्वा राक्षसराजानम
बबन्धुः शणवस्कैश्व
[[३९९]]
पृश्म्
[[३९]]
[[२९२]]
बभूव दुःखाभिहतश्विरस्य
[[८०]]
बभूव देवी च कृता
[[१०८]]
बभूव बुद्धिस्तु हरीश्वरस्य
[[१३४]]
बभूवाशोकवनिका
[[१४५]]
बभूवुर्भूषणानीब
[[१३०]]
बलावमर्दस्त्वयि सनिकृष्टे
[[२८९]]
बलिनां वानरेन्द्राणाम
[[२८४]]
बलैः सममैर्यदि मां
[[२७७]]
बहुशो हा प्रियेत्येवं
[[२६४]]
वाष्पाम्बुप्रति पूर्णेन
बाहुर्भिर्बद्ध केयूरेः बाहूनुपनिधायान्याः
बुद्धिप्रधानान् रुचिराभिधानान्
ब्रह्मा स्वयम्भूर्भगवान
ब्रह्मा स्वयंभूवतुराननो मा
मुवतश्चाङ्गदस्यैवं
मुवन् परार्थ परवान्
व्यास्तु रामस्य गतः
भर्तारं ससमुद्रायाः
भर्तुर्मनः श्रीमत
[[१५९]]
[[२९४]]
[[१३१]]
३६, १४३
[[३२०]]
[[३५६]]
[[३२३]]
[[२७९]]
भ
[[२७५]]
[[७९]]
[[१००]]
पृष्ठम्
भर्तुः प्रिया धर्मपराः भर्तृजेन तु दुःखेन
[[७८]]
[[१४२]]
भर्तृभात पुरस्कृत्य
[[२७०]]
भवत्याहवशूरस्य
[[३६१]]
भवद्विधः कोपवशे हि
[[१५]]
भवेत्स दीनवदनः
[[३५८]]
भवेयमाशु विवशा
[[२६८]]
भार्याभवत्तस्य न
[[१३४]]
भावप्राहा यशस्तारा
[[१३०]]
भावं न चास्याहं
[[२१८]]
भुजपार्श्वान्तरस्थेन
भुजवीर्याभिगुप्तस्तु
[[१३७]]
[[२८७]]
भुजश्च चार्वचितपीनवृत्तः
[[२२१]]
भूतानि सर्वाणि महान्ति
[[३३१]]
भूतानि सर्वाणि विराजयन्तं
३, ७५
भूताश्चार्था विपद्यन्ते
६९, २२९
भूमौ सुतनुमासीनाम्
[[१५९]]
भूषणैरुत्तमैर्हीनां
[[१६४]]
मेरी मृदङ्गाभिरुतं भोगान्दारांश्व लङ्कां च
भ्रमता च मया दृष्टा
[[८०]]
[[३२०]]
[[२९८]]
भ्राजमानं वदा दृष्ट्ा
[[२९५]]
भ्राजमानं महार्हेण
[[२९३]]
J
भ्राजमानाङ्गदैः पीनैः भ्रातापि तस्य द्वैमात्रः भ्रातुः शृणु समादेशम
म्
[[२९४]]
[[२५८]]
[[२९६]]
भ्रातॄणां च महाबाहो
[[२७०]]
म
मग्ना चोत्संगिनी नाभिः
[[२२४]]
मङ्गलाभिमुखी तस्य
[[३२७]]
मत्कृते काकमात्रे
तु
[[२७५]]
मत्तप्रलापानधिविक्षिपन्ति
मत्कृते हरिभिवारैः मप्रमत्तानि समाकुलानि
मत्तः प्रत्यवरः कश्चित्
[[२७८]]
[[२६१]]
[[७६]]
[[७७]]
मत्तः प्रियतरो नित्यम्
[[२७६]]
मदव्यायामविन्नास्ताः
मद्विशिष्टाश्र तुल्याच मनसा चिन्तयामास
मनसेो हि मम प्रीति :
मनोरथः स्यादिति चिन्तयामि
मनोहराचापि पुनः
मनो हि हेतुः सर्वेषां
मनः समाधाय तदा
मन्त्रिभिर्मन्त्रतत्वज्ञैः मन्दं प्रख्यायमानेन
[[१३६]]
२७८, ३६१
[[२९५]]
[[२३८]]
[[२३४]]
[[१०७]]
[[१३९]]
[[२८७]]
[[२९४]]
[[१५८]]
[[४०२]]
पृष्टम्
मन्यस्व नरदेवाय
मम पृष्ठगतौ तौ च
मम प्रतिप्रदानं हि
मम भक्षः प्रदिष्टस्त्वं
[[२९८]]
[[३६१]]
[[२६६]]
[[४३]]
मम वर्णो मणिनिभो
[[२२५]]
मम होक्ष्वाकवः पूज्याः
[[४२]]
ममानुरूपं तपसो बलं च ते
[[२८८]]
मया यन्न कृतं कर्म
[[३३७]]
मया बिना शुष्यति
[[२६२]]
मयि जीवितमायत्तं
मयि लल ललने मर्यादानां च लोकस्य
[[२७०]]
२, १९२
[[२४०]]
मर्षितं मर्षणीयं च
मलपट्टधरां दीनां
[[३५५]]
[[१५९]]
मलयेन च विन्ध्येन
[[२६३]]
महति स्फाटिके चित्रे
[[२९४]]
महागजैश्वापि तथा
[[७७]]
महानदीप्रकीर्णेव
महाईौमसंवीतम
सही कृता पर्वतराजिपूर्णा
[[१३६]]
[[२९४]]
[[१०८]]
महीतले सर्वगुणोत्तराणि महीतले स्वर्गमिव प्रकीर्ण
महोष्ठइनुनासा
[[१०७]]
"
[[२४१]]
૧૦]
पूष्टम्
माहशानां सहस्राणि मामितो गृह्य गच्छेत
मां चास्मै प्रयतो भूत्वा
[[२८४]]
[[२७०]]
[[२०१]]
मां नयेद्यदि काकुत्स्थः
[[२७७]]
मां वा हरेयुस्त्वद्धस्तान
[[२६९]]
मांसशोणितदिग्धाङ्गीं
[[१७७]]
मार्गमालोकयन दूरात
[[३८]]
मालेव मथिता सूत्रे
[[१३१]]
मित्रमौपयिकं कर्तुं
[[१०१]]
मुक्ताजालावृतेनाथ
[[२९३]]
मुक्तामणिसमायुक्तैः
१३ "
मुखमारुतसंसर्गात्
मुखानि स्म सपत्नीनां
मुष्टिनाभिजघानैनां
[[१३५]]
७, १३०
[[७२]]
मूलघातिषु सज्जन्ते
[[२९८]]
मृणाली पङ्कदिग्धेत्र
मृदङ्गं परिपीडयाः
[[१६५]]
[[१३६]]
मृदुष्वङ्गेषु कासांचित
[[१३०]]
मेरुमन्दर संकाशः मोघं कर्तुं न शक्यं हि
[[२६८]]
[[२७४]]
मोघं चरित्वाथ तपः
[[२२०]]
य
यक्ष पन्नगगन्धर्ष
[[१३६]]
D. 51१०४
पृष्टम्
यह नान्यमना रामः
यजुर्वेदविनीता यत्र ते नाभिजानीयुः
[[२६५]]
[[२४०]]
[[२६९]]
यथा तव तथान्येषां
[[१९४]]
यथा तं पुरुषव्यानं
[[२७९]]
यथा तु रामस्य मतिः
[[३५३]]
यथा नगात्रं बहुधातुचित्रं
[[१०८]]
यथा मद्वशगा सीता
[[२०८]]
यथा महत्प्रावृषि
[[१०७]]
यथा यथा प्रियं वक्ता
[[२०६]]
यथा यथा सांत्वयिता
"
यथा राघवनिर्मुक्तः
[[३९]]
[[२०९]]
यथां शची महाभागा यथाहमेवं रुदती
यथा ह्युडुपतिः श्रीमान्
यथोरगस्त्वचं जीणां
यदत्र प्रतिकर्तव्यं
यदहं गात्रसंस्पर्श
यदि कश्चिदनुक्रोशः
[[३१४]]
[[१२७]]

[[३३२]]
[[३५३]]
[[२७०]]
[[३२७]]
यदि चेोधयिष्यामि
[[२२९]]
यदि तावत्समुद्रस्य
[[३२८]]
यदि दग्धा त्वियं रा
[[३३२]]
यदिदं लोकविद्विष्टं
[[२०९]]
यदि मां तारयेदार्यः
यदि मां वृत्तपत्रां
[[४०५]]
पृष्टम्
[[३२७]]
यदि रामो दशमी
[[२७०]]
यदि रामः समुद्रान्तां
[[१७५]]
यदि वा त्रिदिवे सीतां
१७, ३९
यदि वा भाग्यशेषो से
३२.७
यदि वास्त्येक पत्नीत्वं
"
यद्यधर्मो न बलवान
[[२९५]]
यद्यप्यकृतकृत्यानां
यद्यसि प्रेषितस्तेन
[[३५८]]
[[२५९]]
यर्धास्त पतिशुश्रूषा
[[३२७]]
यश्चार्थस्तत्र वक्तव्यः
[[३३७]]
यस्मादिक्ष्वाकुनाथेन
[[२८४]]
यस्य ते नास्ति संत्रासः
[[६५९]]
यस्य त्रेतानि चत्वारि
[[४४]]
यस्य सत्वस्य या योनिः
[[१४०]]
यं दृष्ट्वा राघवो नैव
[[२७६]]
यः समुत्पतितं कोपम
[[३३२]]
[[१११]]
या च राज्ञः कुबेरस्य
यानि रामस्य चिह्नानि यानि रामस्य लिङ्गानि या भाति लक्ष्मीर्भुवि याइच्यवन्तेऽम्बरात्ताराः
[[२३५]]
"
३, ५, ७५
[[१२८]]
[[४०६]]
पृष्टम्
या हि वैश्रवणे लक्ष्मीः यां सीतेत्यभिजानासि युक्तरूपं त्वया देवि
युक्तायुक्तं विनिश्चित्य युद्धकामेन ताः सर्वाः
युध्यमानस्य रक्षोभिः
युवराजो महाबाहुः यूयमेवाभिजानीत
[[१११]]
[[३१९]]
१५, २७१
[[३२२]]
[[१३१]]
[[२६९]]
[[३५८]]
१६, २.२
येन शप्तोऽस्मि कैलासे
येनेदं प्राप्यते दुःखं
[[२१२]]
येनेदं राक्षसपदं
[[२५८]]
योजनानां शतं धीमान्
[[१२]]
यो ब्राह्ममस्त्रं वेदांच
[[२३५]]
यो रामं प्रतियुध्येत
[[३२०]]
यो ह्ययं मम लाङ्गले
[[३३०]]
यो
ह्यर्थ
बहुधा वेदे
रक्षांसि परिनिघ्नन्तः
रक्षांसि वक्षांसि च
२२९, २८३
[[५]]
[[२०३]]
[[७७]]
रक्षितव्यं च यत्तत्र
[[३३७]]
रक्षिता जीवलोकस्य
२३२, २४०
रक्षिता स्वस्य धर्मस्य
[[२३२]]
रक्षिता स्वस्य वृत्तस्य
[[२४०]]
रक्षितां राक्षसैर्षोरां रक्षोधिपस्यात्मबलानुरूपं रक्षोभिरेवं बहुधा
पृष्टम्
[[६७]]
[[१०७]]
[[२४]]
रज्ज्वेव पुरुषं बद्ध्वा
[[२६५]]
रराज वीरश्र
रहः प्रियतमं गृह्य
[[१३६]]
राक्षसाधिपतेरस्य
[[२२८]]
राक्षसाधिपसंरुद्धाम
राक्षसानामभावाय
राक्षसीनां वचः श्रुत्वा राक्षसीभिश्व पत्नीभिः राक्षसेन्द्रमहासर्पान
राक्षसेन्द्र हरीशस्त्वां
राक्षसेन्द्रेण संवादः
राक्षसं पृष्ठतः कृत्वा क्रूरकर्माणः
राक्षसाः
[[१६५]]
[[१९६]]
[[२५]]
[[१११]]
1, २०४
[[२९६]]
[[२९२]]
[[१९४]]
[[३२६]]
राघवस्त्वत्समारम्भात
[[२७६]]
राघवस्य प्रभावेण
[[३३७]]
राघवस्य यशो हीयेत
[[२६९]]
राघवस्य व्यलीकं
[[२९८]]
राघवोsपनयेगात्रात्
[[२६४]]
राघवोऽर्हति वैदेहीम
[[१३]]
राजधर्मविरुद्धं च
[[३२२]]
प्रष्टम्
राजपुत्रः प्रियः श्रेष्ठः
[[२७६]]
राजमार्ग समावृत्य
[[७४]]
राजविद्याविनीतश्च
राजा जयति सुग्रीवः
[[२४०]]
[[२८३]]
राजा दशरथो नाम
राजा राज्यात्परिभ्रष्टः
राज्यं वा त्रिषु लोकेषु
राज्यं समासाद्य
रामदासस्य दूतस्य
२३१, २९७
[[१७५]]
[[७६]]
[[३२०]]
रामप्रभावादाश्रयै
[[३२८]]
रामसुग्रीव सख्यं च
[[३१५]]
रामस्य किं तु प्रीत्यर्थं
[[३२६]]
रामस्य धनुषः शब्दम
[[२०३]]
रामस्य राजसिंहस्य
[[३२०]]
रामस्य लोकत्रयनायकस्य
3)
रामादन्यस्य नामि
रामाभिरामेरितचित्तदोषः
रामार्थ संभ्रमन्ताद्दक्
[[२७१]]
७६.
[[३२८]]
रामेण निहतः संख्ये
[[२५७]]
रामेण सङ्गता सीता
[[१७]]
रामेण हि प्रतिज्ञातं
[[३१९]]
रामेति रामेति विचिन्त्य बुद्ध्या
[[२३३]]
रामो नाम महातेजाः
[[२९७]]
[[१०९]]
रामो नाम विशेषज्ञः रामोपरोधव्यथिताम् रामो भामिनि लोकेऽस्मिन
रामः कमलपत्राक्ष :
रावणाननशंकाश्रा
रावणेन नृशंसेन
पृष्टम्
[[२३२]]
[[१५९]]
[[२४०]]
[[11]]
७, १३०
[[२६६]]
रावणेन प्रमथिताम
[[१८०]]
रावणेनोपरुद्धां भां
[[२७७]]
रावणं च रिपुं घोरम
[[६७]]
रावणं मागते संख्ये
[[२६६]]
रावणं राघवो घोरे
[[११]]
रुद्रोऽरिकों धनद
[[८]]
रुरोध हृदये प्राणान
[[३५]]
रूपदाक्षिण्यसम्पन्नः
[[२४०]]
रूपाणि चित्राणि च
[[७७]]
रोदनादतिनिःश्रामात्
[[२३४]]
लक्षितानि विशालाक्षि
[[२३९]]
लक्षितेयं मया सीता
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा लक्ष्यालक्ष्येण रूपेण लंकां नाशयितुं शक्तः
लंकां प्रदता कर्म
[[२९८]]
१७, २९७
[[६९]]
[[३१९]]
[[३३२]]
लङ्घनं च समुद्रस्य लतानां माधवे मासि
लतां प्रफुल्लामिव लम्बकर्णललाटां च
[[४१०]]
पृष्टम्
[[२३०]]
[[१३१]]
[[७५]]
लम्बो चुबुकोष्ठीं च
[[१७६]]
"
[[३२६]]
लांगूलेन प्रदीप्तेन
लालिताः कपिराजेन
[[१४२]]
लोकप्रवादः सत्योऽयम्
[[२११]]
लोकस्य पापानि
३, ७५
लोपामुद्रा यथागस्त्यं
[[२१०]]
लोहिताक्षं महाबाहुम
[[१३५]]
लोहितेनानुलिप्ताङ्गम्
वक्त्रं बभासे स्मित०
बच्चो मिथ्याप्रणीतात्मा
"
[[२२२]]
[[१९६]]
वज्रसंयोग संयुक्तैः
[[२९३]]
वत्री महेन्द्रस्त्रिदश०
बोलिखितपीनां सौ
[[१३५]]
बदनेनाप्रसन्नेन
[[१५९]]
• वधं चानिच्छता घोरं
[[२०१]]
वधं न कुर्वन्ति परावरज्ञा :
[[३२१]]
वधामपि काकुत्स्थः
[[२७४]]
बधाईमनमानाहम्
[[२०६]]
[[४११]]
पृष्टम
वध्या होते दुरात्मानो वनान्युपवनानीह
[[३५४]]
[[७१]]
वने वाशितया सार्धम
[[२०१]]
वनं भनं मया चैत्यं
[[२८३]]
वनं यथाभिपनं तैः
[[३५५]]
वम्यं सुविहितं नित्यं
[[२६४]]
वर एष पुरा दत्तः
[[४३]]
बराहमृगशार्दूल ०
वरुणः पाशहस्त
बर्जयित्वा महातेजाः वर्जयेद्वमुत्सृष्टं बर्तते दशमो मासः
वर्षुः पुष्पवर्षाणि
[[१७७]]
३६, १४३
[[३३०]]
[[२०३]]
[[२६६]]
[[४१]]
ववल्गुनात्र कासांचित्
[[१३०]]
ववृधे रामवृद्ध्यर्थम
ववौ स्वास्थ्यकरो देव्याः
[[३२८]]
बसन्तपुष्पोत्करचारुदर्शनं
[[११०]]
वसन्ते पुष्पशबला
[[१३७]]
वहन्ति यं कुण्डलशोभिताननाः
[[११०]]
बानराणां नराणां च
[[२३९]]
बानराधिपतिः श्रीमान्
[[२६१]]
वानरान् वानरश्रेष्ठ
बामः कामो मनुष्याणाम्
D. 52
[[३९]]
[[२०६]]
[[११२]]
बायसेन ततस्तेन
बायुवेगसमाधूतं
वायुवेग सवेगस्य वायोरिव गतिं चापि
वार्यमाणामिव क्रुद्धाम वालव्यजनहस्ताभिः
पृष्ठम्
[[२७१]]
[[१११]]
[[२६८]]
[[17]]
[[१५१]]
[[२९४]]
वासः स्थितायाः
[[२२२]]
विकृतं च विरूपं च
[[११]]
विकृताः पिङ्गलाः कालीः
[[१७७]]
विक्रमश्च प्रभावश्व
[[२६६]]
विक्रमश्लाघनीयेन
[[२५८]]
विक्रमेण महातेजाः
विक्रान्तस्त्वं समर्थस्त्वम
विक्कुबं दूतमासाद्य विचारयन्स्वं च बलं
विजयी स्वपुरीं यायात्
[[७२]]
[[२५८]]
६९, २२९
[[२८५]]
[[२७७]]
विजिगीषुः सुहृत्कश्चित
[[२५९]]
विदितः स हि धर्मज्ञः
[[२०१]]
विद्येत कश्चित्तव
विद्योतमानान् स तदा
७.८
विधिर्नूनम संहार्यः
[[२६५]]
विनष्टशीताम्बुतुषार०
५.६
विनाशे बहवो दोषाः
[[१४२]]
विन्यस्तशुभसर्वाङ्गी
विपखीं परिगृह्यान्या
[[812]]
पृष्टम्
[[१३६]]
*”
विपुलांसो महाबाहुः
[[२४०]]
विपुलैर्दर्शनीयैश्व
[[२९४]]
विभीषणेन च भ्रात्रा
[[२६६]]
विभूषणानां च ददर्श
[[७९]]
विभूषयन्तीमिव तत्
[[१३७]]
विमुक्तास्तस्य वेगेन
[[४०]]
विमोक्षशक्ति परिचिन्तयित्वा
[[२९१]]
वियूथां सिंहसंरुद्धां
[[१६५]]
विवृत्तविध्वस्तविशाळ ०
[[११०]]
विवेकः शक्य आधातुं
[[१३३]]
विशंका त्यज्यतामेषा
[[२३८]]
विषसंसृष्टमत्यर्थ
[[२९५]]
विष्टम्भयित्वा बाणौषैः
[[२६३]]
विस्मयं परमं गत्वा
[[२९५]]
विस्मिताः सस्मितास्तस्थुः
[[२९]]
वितामिव व श्रद्धां
[[१५९]]
वीरश्रिया चापि समाकुलानि वीरो यथा गर्वितकुञ्जरस्त्यः
[[७७]]
[[७५]]
वृक्षाः कृताः पुष्पवितानपूर्णा :
[[१०८]]
वृत्तशीलकुले जातां
[[१८३]]
वृत्ते चारोमशे
२२३.
[[४११]]
पृष्टम्
वृत्रस्येवेन्द्रबाहुभ्यां वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् वेश्मोत्तमानामपि चोचमानं
[[२०५]]
[[२७६]]
[[१०८]]
वेष्टमानामथाविष्टां
[[१८३]]
वैदेहस्य सुता राज्ञः
[[२९७]]
वैदेही शोकसन्तप्ता
[[३२७]]
वैनतेयसमाः केचित्
[[२९८]]
वैरूप्यमत्रेषु कशाभिघातः
[[३२२]]
व्यतिवेष्टितसुस्कन्धम्
[[१३१]]
व्यदर्शयत्तत्र महाबलं
[[२९३]]
व्यर्थमागमनं तस्य
[[२२९]]
व्यादाय वक्त्रं विपुलम्
[[४३]]
व्यादिदेश महातेजाः
[[२६]]
व्यावृत्तकच पीनस्रकू
[[१२९]]
व्यावृत्ततिलकाः काश्चित्
व्रतस्नातस्य धीरस्य
व्रतस्नातस्य विप्रस्य
व्रीडितां दुःखसन्तप्तां
*”
[[१३]]
[[१९८]]
[[१५८]]
शक्तिः स्याद्वैनतेयस्य
या
[[११]]
शक्यं सन्दर्शने स्थातुं
[[२०५]]
शक्या लोभयितुं नाहम
[[१९७]]
शाहतात्मा दध्यौ
शतक्रतुमिवासीनं
[[२६४]]
ve
[[११५]]
लम्
शतक्रतुविसृष्टस्य शतयोजनविस्तीर्णः शतैः शतसहस्रैश्व शराणामप्रतः स्थातुं
शरैस्तु संकुलां कृत्वा शर्करासवगन्धैश्व शंखभेरी निनादेस्ते शंखे नेत्रे करौ पादौ
शारदीव प्रसन्ना द्यौः
[[२०३]]
[[२५८]]
[[२८४]]
[[२९८]]
१५, २७७
[[१३०]]
[[३२६]]
[[२२४]]
[[१२६]]
शिरांस्यभिहनिष्यन्ति
[[१४२]]
शिरोभिर्दशभिवीरं
[[२९४]]
शिलातलं प्राप्य यथा मृगेन्द्रः
[[७६]]
शिलाभिरतु प्रहरतः
[[२८३]]
शिशिरस्येव संपातः
[[३२८]]
शीलमासाद्य सीतायाः
शुभं पुनर्हेमसमानवर्णम
शुभानि धर्मयुतानि
शुभाशुभास्ववखासु शुश्राव ब्रह्मघोषin
शूलमुद्गरहस्ताया
शोकजालेन महता शोकभ्यानपरां दीनां शोकानिमितानि
[[३३८]]
સ્
[[२३०]]
[[१३९]]
[[१८१]]
[[१७७]]
[[१५९]]
[[१५८]]
*
[[२२०]]
[[११५]]
पृष्ठम्
शोषं यास्यति दुर्धर्षा
श्रद्धास्यति यथा हीयं
[[२१६]]
[[२३०]]
श्रद्धेयं हनुमन्वाक्यं
[[२७९]]
श्रावयिष्यामि सर्वाणि
[[२३०]]
श्रिया ज्वलन्तीवपयोपगूढाः
२१, ७८
श्रुतवान् शीलसम्पन्नः श्रुतार्थाश्चिन्तयिष्यामः
श्रुवतु बचो महाम् षडङ्गवेदविदुषाम्
[[२४०]]
[[३३७]]
[[२६२]]
[[4]]
[[१८१]]
बहुमतो नवतनुः
[[२४१]]
स. एष कपिशार्दूलः
स
[[४२]]
सकाशं मानवेन्द्रस्य
[[२६७]]
सगन्धस्तं महासत्वम्
स च ताभिः परिवृतः
[[१३७]]
[[२७३]]
स च पित्रा परित्यक्तः
सव वाग्भिः प्रशस्ताभिः
स तस्य गिरिवर्यस्य
स तस्य दृष्टपर्पण प्रचोदितः
स तस्य वेगं च कपेर्महात्मनः
सं तं निपतितं भूमौ
स तं परित्यज्य महारथो रथं
स तान्निहत्वा रणचण्ड विक्रमः
स तांडा महाबाहुः
[[२७९]]
[[४]]
२.५
"
[[२७४]]
[[२८६]]
[[३३०]]
攫
[[१३८]]
प्रथम
स तां पतिव्रतां दीनाम
[[१८४]]
स तैः सम्पीयमानोऽपि
[[२९५]]
सत्यधर्मरतः श्रीमान
[[२४१]]
सत्यं राक्षसराजेन्द्र
स त्वया हनुमन्वाच्यः
स त्वां दाशरथी रामः
स ददर्शाविदूरस्था
सदृशं स्त्रीस्वभावस्य
स देवि नित्यं परितप्यमानः सनातने वर्त्मनि सन्निविष्टाम
१५, २७१
[[३२०]]
[[२७७]]
[[१३५]]
[[१५६]]
[[२६४]]
[[७९]]
स निमित्तैश्च दृष्टार्थेः
[[३३६]]
स निर्जित्य पुरीं श्रेष्ठां
[[७२]]
सन्ति चौघबलाः केचित्
[[२८४]]
सन्ध्याकालमनाः श्यामा
[[१५३]]
सन्नतिर्हि तवाख्याति
[[३५७]]
मनामिव महाकीर्ति
[[१८३]]
सन्नियच्छति मे क्रोधम
[[२०६]]
सपड्डामनलड्डाराम
[[१५८]]
स पुष्पकं तब विमानं
[[११०]]
सफलो रामबोयोगः
[[३३८]]
स बद्धस्तेन वस्केन
[[२५२]]
समप्रयवमछिद्रम समदा मदनेनैष
[[२२५]]
१.३३
स ममार्थाय कुशलं स मया बोधितः श्रीमान समः समविभक्तानः समानयस्व वैदेहीं
स मार्गमाणस्तां देवीम्
$14
धम
[[२७६]]
[[२७१]]
[[२४०]]
[[२९७]]
समाश्वसिहि भद्रं ते
२९६, ३५८
समुत्पपाताथ सदसि
[[२८५]]
समुद्रमध्ये सुरसा समुद्रं लङ्घयित्वैव
[[११]]
[[२९८]]
समृद्धानि विनश्यन्ति
[[१९६]]
समुद्धार्थो गमिष्यामि
[[૨૨]]
स मे हरिश्रेष्ठ सलक्ष्मणं पर्ति
[[२७०]]
सम्बुध्ये चाहमात्मानं
[[२३७]]
सम्यगुक्तं हि भवता
[[३२६]]
स राक्षसेन्द्रः शुशुभे
स राजपुत्र्या प्रतिबोधितार्थः
सर्वतो गृहमुख्यानि सर्वत्रातितं भद्रे
सर्वथा कृतकार्योऽहं
सर्वभातिप्रवृद्धोऽसौ
सर्वथा नात्र सन्देहः
सर्वभूतेषु सर्वत्र
सर्वलोकेश्वरस्येह
[[४]]
[[२७९]]
$
[[७१]]
[[२११]]
[[३९]]
[[३३८]]
[[२२८]]
[[३२०]]
"
सर्षाम्लोकान्सुसंहृत्य
सर्वे यथा मां वक्ष्यन्ति
सर्वेषामेव पर्याप्तो
सर्वैव दोषैः परिवर्जितानि
स लिलङ्घयिषुः
सलिलं संप्रसुस्राव
[[४१९]]
पृष्टम्
[[३२०]]
[[३५६]]
[[३२६]]
१० ७७
[[२]]
स वाच्यः संत्वरस्वेति
[[२६५]]
स विजानाति धर्मात्मा
[[३२७]]
स बीर्यमस्य कपिर्विचार्य
[[२९१]]
स वेश्मजालं बलवान
[[१०७]]
स सागरं दानव पन्नगायुतम्
[[६५]]
स सीतामार्गणे व्यग्रः
[[२५७]]
स सूर्याय महेन्द्राय
[[३०]]
सह सर्वक्षहरिभिः
[[२७०]]
सहितास्तस्थुराकाशे
[[२९]]
सहेमजाम्बूनदचक्रवालं
[[५७४]]
संहतौ परिषाकारौ
[[१३६]]
साकारैर्मधुरैर्वाक्यैः
[[१८४]]
सा तस्य शुशुभे शाला
[[१२६]]
सा तु तेन प्रहारेण
[[२८]]
साधु धर्ममवेक्षस्व
[[१९४]]
साधु रावण रामेण
[[२०१]]
साधुर्वा यदि वासाधुः
३२३.
D. 53.
[[4]]
पूरम
साधूनामुपकारज्ञः सान्त्वेनानुप्रदानेन
[[२४०]]
[[१४२]]
सा प्रकृत्यैव तन्वङ्गी
[[३३८]]
सा मलेन च दिग्धाङ्गी
[[१६५]]
सायुधा बहवो व्योत्रि
[[२६९]]
सा रावणगृहे सर्वा
[[१११]]
सावित्री सत्यवन्तं च
सा विह्वलाशोक ०
सा वीतशोका व्यपनीततन्द्री
साहाय्यं वानरेन्द्रस्य
सिद्धिमभिश्च वायुश्व
सिद्धिर्वेयं परा हि स्यात्
[[२२७]]
[[४१]]
३६, १४३
[[१११]]
[[२१०]]
ป
[[३]]
सिद्धि मे संविधास्यन्ति
[[२६]]
सिद्धिं सर्वाणि भूतानि
३६, १४३
सिद्धेषु किभरेन्द्रेषु
[[३२०]]
सिषेवे च तदा वायुः
सिंहस्कन्धो महाबाहुः
१२, ४१
[[२७६]]
सीतायाश्वानृशंस्येन
सीतादर्शन संहृष्टः
सीतामपश्यन्मनुजेश्वरस्य सीताया वचनं श्रुत्वा
सीतायास्तु कृते तूर्ण
३७, १८०
હું
[[२६८]]
[[३२८]]
[[२९८]]
सीतायास्तेजसा दुग्धां
३२०.
[[४२१]]
प्रथम
सीतासन्देशरहितम्
[[२२८]]
सीतां पद्मपलाशाक्षीम
[[१५९]]
सीतां भर्तृवशे युक्ताम
[[१६५]]
सीतेति मधुरां वाणीं
[[२६४]]
सीते पर्याप्तमेतावत
[[२११]]
सुखं हि मे नास्ति
[[२३३]]
सुखानामुचितो नित्यंम्
[[२६१]]
सुब्बा दुःखसन्तप्ताम
[[१५८]]
सुखा दुःखितां दृष्ट्वा
[[१७५]]
सुग्रीवस्य च कार्यार्थं
[[३३७]]
सुग्रीवस्यापि रामेण
[[२९७]]
सुमीवः गन्यसंपन्न
[[३६१]]
सुप्रीयो न हि देवोऽयं
[[३१२]]
सुजातपक्ष्मागभिरक्तकण्ठीं
[[७९]]
सुरुपत्रमा
तथा
सुरेषु मन्द्रेषु च
सोपसर्गा यथा सिद्धिम
[[२८७]]
[[१५९]]
सोऽयं वानरमूर्तिः स्यात्
[[८]]
सौदासं मदयन्तीव
[[२१०]]
सौमित्रि मां रामं च
[[२६५]]
संश्रित्य तस्मिनिषसाद
[[१७६]]
संसक्तां धूमजालेन
[[१५९]]
संस्कारेण यथा हीनां
[[१६०]]
[[४२२]]
पृष्टम
संस्पृशेयं सकामाई
स्तनौ चाविरलौ पीनौ
स्तम्भान रोहनिपपात भूमौ स्त्री वेति मन्यमानन
[[२७९]]
[[२२४]]
१६, १३८
[[७२]]
स्त्रीत्वं च न समर्थ हि
[[१५]]
स्त्री प्रणष्टेति कारुण्यात्
[[१६६]]
स्त्रीभिश्च मन्ये विलक्षणाभिः
[[२२०]]
स्थास्यन्ति पाथ रामस्य
[[२६३]]
स्थितः ककुद्मानिव तीक्ष्ण
[[७६]]
स्मरंश्व दिव्यं धनुषः
[[२९०]]
स्यादयं सुरलोकस्य
[[२५५]]
स्रजश्च सर्वरत्नानि
स्वकृतैर्हन्यमानस्य
स्वगणेन मृगी होनाम
स्वधर्मो रक्षसां भीरु
स्वनुलिप्तं विचित्राभिः
[[२७५]]
[[१९७]]
[[१५८]]
[[१८४]]
[[२९४]]
स्वप्ने चाद्य मया दृष्टा
[[१७]]
स्वप्रे ममायं विकृतोऽद्य दृष्टः
[[२३२]]
स्वप्नो न चायं न हि मेऽस्ति निद्रा
[[२३३]]
स्वबाहुबलमाश्रित्य
[[२७७]]
स्वयं स्कन्धावसक्तेन
[[३१९]]
स्वर्गोऽयं देवलोकोऽयम्
[[१११]]
स्वलोके लभते कीर्ति
[[२७७]]
स्वस्त्यस्तु रामाय
स्वानि मित्राणि मन्वीश्व
[[१५३]]
[[२३२]]
[[३२०]]
हतप्रवीरास्तु रणे हि
[[२८०]]
हनुमान शत्रुसैन्यानां
[[२८३]]
हनुमानकश्वापि
[[३२८]]
हनूमन्दूरमध्वानम
[[૨૬]]
हनुमानप्यधिष्ठाता
[[३५८]]
हनूमान्रामकार्यार्थम
[[४३]]
हनूमान रोषताम्राक्षः
[[२९३]]
हनूमांश्च महाबाहुः
[[३५९]]
इयोष्ट्रखर वक्त्रा
[[१७७]]
हरीन सम्प्रेषयामास
हर्षेण महता युक्तो
[[२९७]]
[[१३८]]
हस्तिपादा महापादा
हस्तीव जाम्बूनदबद्ध श्रृंगा
[[१७७]]
हा तात हा पुत्रक कान्त मित्र
हारनूपुरकेयूर
हुताग्निरिव जम्वाल
हृदि स्थितं तस्य मतं
हेमसूत्राणि चान्यासां
हैमैराभरणैचित्रैः
ईसकारण
Horrorerator:
[[१४]]
[[૨૧]]
[[२५]]
[[૮]]
[[१३]]
[[९९३]]
१३.हंसवेकैरिव वामनं
[[१०७]]
ईसा इव बभुः सुप्ताः
[[१३०]]
इंसो यथा राजतपंजरस्थः
३, ७५
इस्वी दीघां तथा कुरजां
[[१७६]]
हियमाणां तदा वीरः हियमाणां तु मां दृष्ट्वा
[[२७६]]
[[२६९]]
6