०६१ कपिभिः मधुवने विश्रान्तिः

श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्सुन्दरकाण्डे एकषष्टितमः सर्गः

ततो जाम्बवतो वाक्यमगृह्णन्त वनौकसः ।

अङ्गदप्रमुखा वीरा हनूमांश्च महाकपिः ॥ 5.61.1 ॥

तत इत्यादि ॥ 5.61.1 ॥

प्रीतिमन्तस्ततः सर्वे वायुपुत्रपुरस्सराः ।

महेन्द्राद्रिं परित्यज्य पुप्लुवुः प्लवगर्षभाः ॥ 5.61.2 ॥

मेरुमन्दरसङ्काशा मत्ता इव महागजाः ।

छादयन्त इवाकाशं महाकाया महाबलाः ॥ 5.61.3 ॥

प्रीतिमन्त इत्यादि ॥ 5.61.2,3 ॥

सभाज्यमानं भूतैस्तमात्मवन्तं महाबलम् ।

हनूमन्तं महावेगं वहन्त इव दृष्टिभिः ॥ 5.61.4 ॥

सभाज्यमानं संपूज्यमानम् । वहन्त इव दृष्टिभिरिति । प्रीतिपूर्वकानिमिषदर्शनाद्दृष्टिष्वारोप्य नयन्त इवेत्युत्प्रेक्षा ॥ 5.61.4 ॥

राघवे चार्थनिर्वृत्तिं कर्तुं च परमं यशः ।

समाधाय समृद्धार्थाः कर्मसिद्धिभिरुन्नताः ॥ 5.61.5 ॥

अर्थनिर्वृत्तिम् अर्थसिद्धिम् । समाधाय निश्चित्य सङ्कल्प्य वा । समृद्धार्थाः सिद्धकार्याः । कर्मसिद्धिभिः कार्यसिद्धिभिः उन्नताः इतरेभ्य उत्कृष्टाः ॥ 5.61.5 ॥

प्रियाख्यानोन्मुखाः सर्वे सर्वे युद्धाभिनन्दिनः ।

सर्वे रामप्रतीकारे निश्चितार्था मनस्विनः ॥ 5.61.6 ॥

प्लवमानाः खमाप्लुत्य ततस्ते काननौकसः ।

नन्दनोपममासेदुर्वनं द्रुमलतायुतम् ॥ 5.61.7 ॥

यत्तन्मधुवनं नाम सुग्रीवस्याभिरक्षितम् ।

अधृष्यं सर्वभूतानां सर्वभूतमनोहरम् ॥ 5.61.8 ॥

यद्रक्षति महावीर्यः सदा दधिमुखः कपिः ।

मातुलः कपिमुख्यस्य सुग्रीवस्य महात्मनः ॥ 5.61.9 ॥

रामप्रतीकारे रामप्रत्युपकारे । पुप्लुवुरिति पुर्वेण सम्बन्धः ॥ 5.61.69 ॥

ते तद्वनमुपागम्य बभूवुः परमोत्कटाः ।

वानरा वानरेन्द्रस्य मनः कान्ततमं महत् ॥ 5.61.10 ॥

परमोत्कटाः परमोत्सुकाः ॥ 5.61.10 ॥

ततस्ते वानरा हृष्टा दृष्ट्वा मधुवनं महत् ।

कुमारमभ्ययाचन्त मधूनि मधुपिङ्गलाः ॥ 5.61.11 ॥

मधुपिङ्गलाः मधुवत् पिङ्गलवर्णाः वानराः ॥ 5.61.11 ॥

ततः कुमारस्तान् वृद्धाञ्जाम्बवत्प्रमुखान् कपीन् ।

अनुमान्य ददौ तेषां निसर्गं मधुभक्षणे ॥ 5.61.12 ॥

अनुमान्य अनुमतिं कारयित्वा । निसर्गं विसर्जनम्, अनुमतिमिति यावत् ॥ 5.61.12 ॥

ततश्चानुमताः सर्वे सम्प्रहृष्टा वनौकसः ।

मुदिताः प्रेरिताश्चापि प्रनृत्यन्तो ऽभवंस्ततः ॥ 5.61.13 ॥

ततश्चेति । पूर्वमेव सीतादर्शनात् प्रहृष्टाः ततः मधुवनभङ्गे अङ्गदेनानुमतास्सन्तस्ततो मुदिताः तत्प्रेरिताः प्रनृत्यन्तो ऽभवन् ॥ 5.61.13 ॥

गायन्ति केचित् प्रणमन्ति केचिन्नृत्यन्ति केचित् प्रहसन्ति केचित् ।

पतन्ति केचिद्विचरन्ति केचित् प्लवन्ति केचित् प्रलपन्ति केचित् ॥ 5.61.14 ॥

परस्परं केचिदुपाश्रयन्ते परस्परं केचिदुपाक्रमन्ते ।

परस्परं केचिदुपब्रुवन्ते परस्परं केचिदुपारमन्ते ॥ 5.61.15 ॥

द्रुमाद् द्रुमं केचिदभिद्रवन्ते क्षितौ नगाग्रान्निपतन्ति केचित् ।

महीतलात् केचिदुदीर्णवेगा महाद्रुमाग्राण्यभिसम्पतन्ति ॥ 5.61.16 ॥

गायन्तमन्यः प्रहसन्नुपैति हसन्तमन्यः प्ररुदन्नुपैति ।

रुदन्तमन्यः प्रणुदन्नुपैति नुदन्तमन्यः प्रणदन्नुपैति ॥ 5.61.17 ॥

मधुवनभङ्गाभ्यनुज्ञानकृतं वानरहर्षविकारमेव वर्णयति सर्गशेषेण– गायन्ति केचित् प्रणमन्ति केचिन्नृत्यन्ति केचित्प्रहसन्ति केचित् । पतन्ति केचिद्विचरन्ति केचित्प्लवन्ति केचित्प्रलपन्ति केचित् ॥ इति पाठः । प्रणमन्ति अवाक्छिरसः पतन्ति । पतन्ति ऊर्ध्वपादाः पृष्ठेन पतन्ति ॥ 5.61.1417 ॥

समाकुलं तत्कपिसैन्यमासीन्मधुप्रपानोत्कटसत्त्वचेष्टम् ।

न चात्र कश्चिन्न बभूव मत्तो न चात्र कश्चिन्न बभूव तृप्तः ॥ 5.61.18 ॥

ततो वनं तत्परिभक्ष्यमाणं द्रुमांश्च विध्वंसितपत्रपुष्पान् ।

समीक्ष्य कोपदृधिवक्रनामा निवारयामास कपिः कपींस्तान् ॥ 5.61.19 ॥

स तैः प्रवृद्धैः परिभर्त्स्यमानो वनस्य गोप्ता हरिवीरवृद्धः ।

चकार भूयो मतिमुग्रतेजा वनस्य रक्षां प्रति वानरेभ्यः ॥ 5.61.20 ॥

उवाच कांश्चित् परुषाणि धृष्टमसक्तमन्यांश्च तलैर्जवान ।

समेत्य कैश्चित् कलहं चकार तथैव साम्नोपजगाम कंश्चित् ॥ 5.61.21 ॥

स तैर्मदात् सम्परिवार्य वाक्यैर्बलाच्च तेन प्रतिवार्यमाणैः ।

प्रधर्षितस्त्यक्तभयैः समेत्य प्रकृष्यते चाप्यनवेक्ष्य दोषम् ॥ 5.61.22 ॥

समाकुलमिति । मधुप्रपानोत्कटसत्त्वचेष्टं मत्तचित्तचेष्टम् ॥ 5.61.1822 ॥

नखैस्तुदन्तो दशनैर्दशन्तस्तलैश्च पादैश्च समापयन्तः ।

मदात् कपिं तं कपयः समग्रा महावनं निर्विषयं च चक्रुः ॥ 5.61.23 ॥

इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्सुन्दरकाण्डे एकषष्टितमः सर्गः ॥ 5.61 ॥

नखैरिति । निर्विषयं निर्गतमधुमूलादिभोग्यवस्तुकं चक्रुरित्यर्थः ॥ 5.61.23 ॥

इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे श्रृङ्गारतिलकाख्याने सुन्दरकाण्डव्याख्याने एकषष्टितमः सर्गः ॥ 5.61 ॥