०२५ सीताविलापः

श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्सुन्दरकाण्डे पञ्चविंशः सर्गः

तथा तासां वदन्तीनां परुषं दारुणं बहु ।

राक्षसीनामसौम्यानां रुरोद जनकात्मजा ॥ 5.25.1॥

तथा तासां वदन्तीनामित्यादि । तासां वदन्तीनां तासु वदन्तीषु ॥ 5.25.1॥

एवमुक्ता तु वैदेही राक्षसीभिर्मनस्विनी ।

उवाच परमत्रस्ता बाष्पगद्गदया गिरा ॥ 5.25.2॥

एवमुक्तेति । मनस्विनी पातिव्रत्ये दृढमनाः ॥ 5.25.2॥

न मानुषी राक्षसस्य भार्या भवितुमर्हति ।

कामं खादत मां सर्वा न करिष्यामि वो वचः ॥ 5.25.3॥

खादत भक्षयत ॥ 5.25.3॥

सा राक्षसीमध्यगता सीता सुरसुतोपमा ।

न शर्म लेभे दुःखार्ता रावणेन च तर्जिता ॥ 5.25.4॥

शर्म सुखम् ॥ 5.25.4॥

वेपते स्माधिकं सीता विशन्तीवाङ्गमात्मनः ।

वने यूथपरिभ्रष्टा मृगी कोकैरिवार्दिता ॥ 5.25.5॥

कोकैः ईहामृगैः । “कोकस्त्वीहामृगो वृकः” इत्यमरः ॥ 5.25.5॥

सा त्वशोकस्य विपुलां शाखामालम्ब्य पुष्पिताम् ।

चिन्तयामास शोकेन भर्तारं भग्नमानसा ॥ 5.25.6॥

अशोकस्य हमुमदधिष्ठतशिंशुपासन्निहितस्य ॥ 5.25.6॥

सा स्नापयन्ती विपुलौ स्तनौ नेत्रजलस्रवैः ।

चिन्तयन्ती न शोकस्य तदा ऽन्तमधिगच्छति ॥ 5.25.7॥

अन्तम् अवधिम् । अधिगच्छति अध्यगच्छत् ॥ 5.25.7॥

सा वेपमाना पतिता प्रवाते कदली यथा ।

राक्षसीनां भयत्रस्ता विवर्णवदना ऽभवत् ॥ 5.25.8॥

राक्षसीनां राक्षसीभ्यः ॥ 5.25.8॥

तस्याः सा दीर्घविपुला वेपन्त्या सीतया तदा ।

ददृशे कम्पिनी वेणी व्यालीव परिसर्पती ॥ 5.25.9॥

सीतयेति व्यत्ययेन षष्ठ्यर्थे तृतीया । परिसर्पती परिसर्पन्ती । नुमभाव आर्षः ॥ 5.25.9॥

सा निःश्वसन्ती दुःखार्ता शोकोपहतचेतना ।

आर्ता व्यसृजदश्रूणि मैथिली विललाप ह ॥ 5.25.10॥

दुःखार्ता राक्षसीवचनश्रवणजदुःखार्ता । आर्ता रामविरहार्ता ॥ 5.25.10॥

रा रामेति च दूःखार्ता हा पुनर्लक्ष्मणेति च ।

हा श्वश्रु मम कौसल्ये हा सुमित्रेति भामिनी ॥ 5.25.11॥

सुमित्रेत्यत्र सम्बुद्धावाप एकारादेशाभाव आर्षः ॥ 5.25.11॥

लोकप्रवादः सत्यो ऽयं पण्डितैः समुदाहृतः ।

अकाले दुर्लभो मृत्युः स्त्रिया वा पुरुषस्य वा ॥ 5.25.12॥

लोकप्रवाद इत्यादि श्लोकद्वयमेकं वाक्यम् । अकाले अप्राप्तकाले । दुर्लभ इत्यत्र इति करणं बोध्यम् ॥ 5.25.12॥

यत्राहमेवं क्रूराभी राक्षसीभिरिहार्दिता ।

जीवामि हीना रामेण मुहूर्तमपि दुःखिता ॥ 5.25.13॥

यत्र यतः ॥ 5.25.13॥

एषा ऽल्पपुण्या कृपणा विनशिष्याम्यनाथवत् ।

समुद्रमध्ये नौः पूर्णा वायुवेगैरिवाहता ॥ 5.25.14॥

भर्तारं तमपश्यन्ती राक्षसीवशमागता ।

सीदामि खलु शोकेन कूलं तोयहतं यथा ॥ 5.25.15॥

एषेति । पूर्णा, पदार्थैरिति शेषः ॥ 5.25.1415॥

तं पद्मदलपत्रक्षं सिंहविक्रान्तगामिनम् ।

धन्याः पश्यन्ति मे नाथं कृतज्ञं प्रियवादिनम् ॥ 5.25.16॥

सर्वथा तेन हीनाया रामेण विदितात्मना ।

तीक्ष्णं विषमिवास्वाद्य दुर्लभं मम जीवितम् ॥ 5.25.17॥

मम धनं सर्वेषां स्वं भविष्यतीत्याह तमिति । तम् “बहवो नृपकल्याणगुणाः पुत्रस्य सन्तु ते” इति प्रसिद्धम् । आत्मगुणानुक्त्वा विग्रहगुणानाह पद्मदलपत्राक्षम् । दलतीति दलं विकसितपद्माक्षमित्यर्थः । यद्वा दलतीति दलं गर्भपत्रम् । विस्पष्टार्थमेकार्थे शब्दद्वयं वा । सिंहविक्रान्तगामिनं विक्रान्तं विक्रमः गमनं तद्वत् गच्छतीति तथा ॥ 5.25.1617॥

कीदृशं तु मया पापं पुरा जन्मान्तरे कृतम् ।

येनेदं प्राप्यते दुःखं मया घोरं सुदारुणम् ॥ 5.25.18॥

पुरा जन्मान्तरे पूर्वजन्मनि । घोरं सुदारुणम् अत्यन्तघोरमित्यर्थः ॥ 5.25.18॥

जीवितं त्यक्तुमिच्छामि शोकेन महता वृता ।

राक्षसीभिश्च रक्ष्यन्त्या रामो नासाद्यते मया ॥ 5.25.19॥

रक्ष्यन्त्या रक्ष्यमामया ॥ 5.25.19॥

धिगस्तु खलु मानुष्यं धिगस्तु परवश्यताम् ।

न शक्यं यत् परित्यक्तुमात्मच्छन्देन जीवितम् ॥ 5.25.20॥

इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्सुन्दरकाण्डे पञ्चविंशः सर्गः ॥ 5.25॥

परवश्यतां भर्तृपरतन्त्रताम् । परस्वभूतं शरीरं न स्वेच्छया त्यक्तुं शक्यमित्यर्थः । आत्मच्छन्देन मदिच्छया ॥ 5.25.20॥

इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे श्रृङ्गारतिलकाख्याने सुन्दरकाण्डव्याख्याने प़ञ्चविंशः सर्गः ॥ 5.25॥