०९० भरद्वाजदर्शनम्

श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे नवतितमः सर्गः

भरद्वाजाश्रमं दृष्ट्वा क्रोशादेव नरर्षभः ।

बलं सर्वमवस्थाप्य जगाम सह मन्त्रिभिः ॥ 2.90.1 ॥

पद्भ्यामेव हि धर्मज्ञो न्यस्तशस्त्रपरिच्छदः ।

वसानो वाससी क्षौमे पुरोधाय पुरोधसम् ॥ 2.90.2 ॥

भरद्वाजाश्रममित्यादिश्लोकद्वयमेकान्वयम् । क्रोशादेव क्रोशात् पूर्वमेव, क्रोशमात्रव्यवहितदेश इत्यर्थः । न्यस्तशस्त्रपरिच्छदः परिच्छदः आभरणादिकं भृङ्गाराद्युपकरणजातं च । वसानो वाससी क्षौमे भरद्वाजसेवार्थमुष्णीषकञ्चुकादिकमपहाय परिधानमुत्तरीयं च धृत्वा गत इत्यर्थः । ननु पूर्वं जटाचीराणि धारयन्नित्युक्तं जटिलं चीरवसनमिति च वक्ष्यति, कथमत्र क्षौमवासस्त्वमुच्यते ? नैष दोषः, पूर्वं प्रतिज्ञामात्रं कृतम्, भरद्वाजाश्रमात्परं जटाधारणमिति । पुरोधाय पुरस्कृत्य ॥ 2.90.12 ॥

ततः सन्दर्शने तस्य भरद्वाजस्य राघवः ।

मन्त्रिणस्तानवस्थाप्य जगामानुपुरोहितम् ॥ 2.90.3 ॥

तत इति । सन्दर्शने दूराद्दर्शने । राघवः रघुवंशवृत्ताभिज्ञः । अनुपुरोहितं पुरोहितस्य पश्चात् । अनोः पश्चादर्थे ऽव्ययीभावः ॥ 2.90.3 ॥

वसिष्ठमथ दृष्ट्वैव भरद्वाजो महातपाः ।

सञ्चचालासनात्तूर्णं शिष्यानर्ध्यमिति ब्रुवन् ॥ 2.90.4 ॥

वसिष्ठमिति । सञ्चचाल उदतिष्ठत् । अर्ध्यम्, आनयतेति शेषः ॥ 2.90.4 ॥

समागम्य वसिष्ठेन भरतेनाभिवादितः ।

अबुध्यत महातेजाः सुतं दशरथस्य तम् ॥ 2.90.5 ॥

समागम्येति । सवयस्कत्वान्नमस्काराभावः । अबुध्यतेति वसिष्ठसाहचर्य्यादिति भावः ॥ 2.90.5 ॥

ताभ्यामर्ध्यं च पाद्यं च दत्त्वा पश्चात् फलानि च ।

आनुपूर्व्याच्च धर्मज्ञः पप्रच्छ कुशलं कुले ॥ 2.90.6 ॥

ताभ्यामिति । आनुपूर्व्यात् प्रधानक्रमात् धर्मज्ञः पूजाक्रमधर्म्मज्ञः । कुले गृहे ॥ 2.90.6 ॥

अयोध्यायां बले कोशे मित्रेष्वपि च मन्त्रिषु ।

जानन् दशरथं वृत्तं न राजानमुदाहरत् ॥ 2.90.7 ॥

अयोध्यायामिति । वृत्तम् अतीतम्, मृतमिति यावत् । नोदाहरत् तत्प्रसङ्गमेव न कृतवान् ॥ 2.90.7 ॥

वसिष्ठो भरतश्चैनं पप्रच्छतुरनामयम् ।

शरीरे ऽग्निषु वृक्षेषु शिष्येषु मृगपक्षिषु ॥ 2.90.8 ॥

तपोधनानां शरीराग्न्यादेः तपस्साधनत्वात् मृगपक्ष्यादीनामाश्रमवासित्वेन शिष्यवत् प्रीतिविषयत्वाच्च तद्विषयः प्रश्नः कृत इत्याह–वसिष्ठ इत्यादिना ॥ 2.90.8 ॥

तथेति तत्प्रतिज्ञाय भरद्वाजो महातपाः ।

भरतं प्रत्युवाचेदं राघवस्नेहबन्धनात् ॥ 2.90.9 ॥

तथेति तत्प्रतिज्ञाय सर्वत्र तत्पृष्टमनामयमङ्गीकृत्य । राघवस्नेहबन्धनात् राधवविषये स्नेहानुबन्धनात् । नतु भरते दोषदर्शनात् ॥ 2.90.9 ॥

किमिहागमने कार्य्यं तव राज्यं प्रशासतः ।

एतदाचक्ष्व मे सर्वं नहि मे शुद्ध्यते मनः ॥ 2.90.10 ॥

किमिति । न शुद्ध्यते शुद्धिं न प्राप्नोति, न विश्वसितीति यावत् ॥ 2.90.10 ॥

सुषुवे यममित्रघ्नं कौसल्या नन्दवर्द्धनम् ।

भ्रात्रा सह सभार्यो यश्चिरं प्रव्राजितो वनम् ॥ 2.90.11 ॥

नियुक्तः स्त्रीनियुक्तेन पित्रा यो ऽसौ महायशाः ।

वनवासी भवेतीह समाः किल चतुर्दश ॥ 2.90.12 ॥

कच्चिन्न तस्यापापस्य पापं कर्तुमिहेच्छसि ।

अकण्टकं भोक्तुमना राज्यं तस्यानुजस्य च ॥ 2.90.13 ॥

सुषुव इत्यादिश्लोकत्रयमेकान्वयम् । नन्दवर्द्धनम् आनन्दवर्द्धनम् । चिरं प्रव्राजितः चिरकालमुद्दिश्य प्रव्राजितः । यः एतादृशः तस्य रामस्य राज्यमकण्टकं भोक्तुमनाः अपापस्य तस्यानुजस्य च पापं कर्त्तुं नेच्छसि कच्चिदिति सम्बन्धः ॥ 2.90.1113 ॥

एवमुक्तो भरद्वाजं भरतः प्रत्युवाच ह ।

पर्य्यश्रुनयनो दुःखाद्वाचा संसज्जमानया ॥ 2.90.14 ॥

एवमिति । पर्य्यश्रुनयनः परिस्रुताश्रुनयनः । संसज्जमानया स्खलन्त्या ॥ 2.90.14 ॥

हतो ऽस्मि यदि मामेवं भगवानपि मन्यते ।

मत्तो न दोषमाशङ्के नैवं मामनुशाधि हि ॥ 2.90.15 ॥

हत इति । हतो ऽस्मि व्यर्थजन्मास्मि । भगवानपि भूतभविष्यद्वर्तमानज्ञो ऽपीत्यर्थः । मत्तः मत्सकाशात् । मयि दोषं नाशङ्के नोत्प्रेक्षे मत्कृतो दोषो नास्तीति सन्देहोपि मे नास्तीत्यर्थः । अभावादिति भावः । अतो मामेवं नानुशाधि एवं कर्णारुन्तुदं वक्तुं नार्हसि ॥ 2.90.15 ॥

न चैत दिष्टं माता मे यदवोचन्मदन्तरे ।

नाहमेतेन तुष्टश्च न तद्वचनमाददे ॥ 2.90.16 ॥

मातृकृतं त्वत्कृतमेवेत्याशङ्क्याह–नेति । मदन्तरे मदसन्निधौ । नाददे नाङ्गीकृतवानस्मि ॥ 2.90.16 ॥

अहं तु तं नरव्याघ्रमुपयातः प्रसादकः ।

प्रतिनेतुमयोध्यां च पादौ तस्याभिवन्दितुम् ॥ 2.90.17 ॥

अहमिति । प्रसादकः प्रसादयितुम् । “तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम्” इति ण्वुल् ॥ 2.90.17 ॥

त्वं मामेवङ्गतं मत्वा प्रसादं कर्तुमर्हसि ।

शंस मे भगवन् रामः क्व सम्प्रति महीपतिः ॥ 2.90.18 ॥

त्वमिति । एवंगतं एवं बुद्ध्वा प्राप्तं महीपतिः, वर्त्तत इति शेषः ॥ 2.90.18 ॥

वसिष्ठादिभिर्ऋत्विग्भिर्याचितो भगवांस्ततः ।

उवाच तं भरद्वाजः प्रसादाद्भरतं वचः ॥ 2.90.19 ॥

वसिष्ठादिभिरिति । याचितः भरताय प्रसन्नो भवेति प्रार्थितः । प्रसादादुवाच प्रसादं प्राप्योवाच । ल्यब्लोपे पञ्चमी ॥ 2.90.19 ॥

त्वय्येतत्पुरुषव्याघ्र युक्तं राघववंशजे ।

गुरुवृत्तिर्दमश्चैव साधूनां चानुयायिता ॥ 2.90.20 ॥

त्वयीति । गुरुवृत्तिः ज्येष्ठानुवर्त्तनम् । दम इन्द्रियनिग्रहः, राज्यालोलत्वमिति यावत् । साधूनां चानुयायिता सच्चित्तानुवर्त्तनम् । इत्येतत्त्रयं त्वयि युक्तमित्यन्वयः ॥ 2.90.20 ॥

जाने चैतन्मनःस्थं ते दृढीकरणमस्त्विति ।

अपृच्छं त्वां तथात्यर्थं कीर्त्तिं समभिवर्द्धयन् ॥ 2.90.21 ॥

जान इति । जाने योगप्रभावेनेति शेषः । दृढीकरणमस्त्वित्यपृच्छं स्थूणानिखननन्यायेन दृढीकर्तुमपृच्छमित्यर्थः । कीर्तिं रामविषयसौभ्रात्रजनितां समभिवर्द्धयन् । “लक्षणहेत्वाः क्रियायाः” इति हेत्वर्थे शतृप्रत्ययः ॥ 2.90.21 ॥

जाने च रामं धर्म्मज्ञं ससीतं सहलक्ष्मणम् ।

असौ वसति ते भ्राता चित्रकूटे महागिरौ ॥ 2.90.22 ॥

जान इति । रामं जाने देशविशेषे स्थितं रामं जान इत्यर्थः ॥ 2.90.22 ॥

श्वस्तु गन्तासि तं देशं वसाद्य सह मन्त्रिभिः ।

एतं मे कुरु सुप्राज्ञ कामं कामार्थकोविद ॥ 2.90.23 ॥

श्व इति । काममभीष्टं कामार्थकोविद काङ्क्षितार्थप्रदानदक्षेत्यर्थः ॥ 2.90.23 ॥

ततस्तथेत्येवमुदारदर्शनः प्रतीतरूपो भरतो ऽब्रवीद्वचः ।

चकार बुद्धिं च तदा तदाश्रमे निशानिवासाय नराधिपात्मजः ॥ 2.90.24 ॥

तत इति । प्रतीतरूपः प्रसिद्धकीर्तिः । “रूपं यशस्याभिरूप्ये वर्णे चैव निरूपणे” इति निघण्टुः । यद्वा प्रतीतरूपः प्रकर्षेण हृष्टः । प्रशंसायां रूपप् । चकार बुद्धिं चेति नह्युक्तिरन्या बुद्धिरन्येति भावः ॥ 2.90.24 ॥

इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे नवतितमः सर्गः ॥ 90 ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूणे पीताम्बराख्याने अयोध्याकाण्डव्याख्याने नवतितमस्सर्गः ॥ 90 ॥