०६५ अन्तःपुरशोकः

श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे पञ्चषष्टितमः सर्गः

अथ रात्र्यां व्यतीतायां प्रातरेवापरे ऽहनि ।

वन्दिनः पर्युपातिष्ठंस्तत्पार्थिवनिवेशनम् ॥ 2.65.1 ॥

सूताः परमसंस्कारामङ्गलाश्चोत्तमश्रुताः ।

गायकाः स्तुतिशीलाश्च निगदन्तः पृथक् पृथक् ॥ 2.65.2 ॥

अथेत्यादिश्लोकद्वयमेकवाक्यम् । रात्र्यां रात्रिशेषे । परमसंस्काराः व्याकरणाद्युत्तमसंस्कारयुक्ताः श्रेष्ठालङ्कारयुक्ता वा । वन्दिन इति पूर्वमुक्तत्वात् सूताः वंशावलिकीर्त्तकाः । मङ्गलाः मङ्गलपाठकाः । उत्तमं श्रुतं गान्धर्वशास्त्रश्रवणं येषां ते उत्तमश्रुताः । एतद्विशेषणद्वयं गायकमात्रविशेषणम् । अन्यत्सर्वविशेषणम् सर्वत्र पर्युपातिष्ठन्नितिक्रियापदम् ॥ 2.65.12 ॥

राजानं स्तुवतां तेषामुदात्ताभिहिताशिषाम् ।

प्रासादाभोगविस्तीर्णः स्तुतिशब्दो ह्यवर्तत ॥ 2.65.3 ॥

राजानमिति । उदात्ताभिहिताशिषाम् उदात्तेन उच्चैःस्वरेण अभिहिताः प्रयुक्ताः आशिषो यैस्तेषाम् । प्रासादाभोगविस्तीर्णः प्रासादेषु आभोगः परिपूर्णता तया विस्तीर्णः “आभोगः परिपूर्णत” इत्यमरः ॥ 2.65.3 ॥

ततस्तु स्तुवतां तेषां सूतानां पाणिवादकाः ।

अपदानान्युदाहृत्य पाणिवादानवादयन् ॥ 2.65.4 ॥

तत इति । स्तुवतां स्तुवत्सु सत्सु । पाणिवादकाः तालगत्या विविधं पाणिभ्यां वादयन्तीति पाणिवादकाः । अपदानानि वृत्तान्यद्भुतकर्माणि । पाणिवादानवादयन् पाणिवादानकुर्वन्नित्यर्थः ॥ 2.65.4 ॥

तेन शब्देन विहगाः प्रतिबुद्धा विसस्वनुः ।

शाखास्थाः पञ्जरस्थाश्च ये राजकुलगोचराः ॥ 2.65.5 ॥

तेनेति । शाखास्थाः गृहारामवृक्षशाखासु वर्तमानाः । राजकुलगोचराः राजगृहे दृश्यमानाः विहगाः शुकादयः ॥ 2.64.5 ॥

व्याहृताः पुण्यशब्दाश्च वीणानां चापि निस्वनाः ।

आशीर्गेयं च गाथानां पूरयामास वेश्म तत् ॥ 2.65.6 ॥

व्याहृता इति । व्याहृताः ब्राह्मणैरुक्ताः । पुण्यशब्दाः पुण्यपुरुषक्षेत्रतीर्थकीर्त्तनादिरूपाः । पूरयामासुरिति विपरिणामेन योजनीयम् । गाथानां दशरथविषयप्रबन्धविशेषाणां सम्बन्धि आशीर्गेयं आशीर्वादरूपगानम् ॥ 2.65.6 ॥

ततः शुचिसमाचाराः पर्युपस्थानकोविदाः ।

स्त्रीवर्षधरभूयिष्ठा उपतस्थुर्यथापुरम् ॥ 2.65.7 ॥

तत इति । पर्युपस्थानकोविदाः कालोचितपरिचर्याविचक्षणाः । स्त्रीवर्षधरभूयिष्ठाः अन्तःपुराध्यक्षस्त्रीभिः वर्षधरैः षण्ढैश्च समृद्धाः, परिचारका इति शेषः ॥ 2.65.7 ॥

हरिचन्दनसंपृक्तमुदकं काञ्चनैर्घटैः ।

आनिन्युः स्नानशिक्षाज्ञा यथाकालं यथाविधि ॥ 2.65.8 ॥

हरिचन्दनसंपृक्तमिति । हरिचन्दनसंपृक्तं हरिनचन्दनसंमिश्रम् । स्नानशिक्षाज्ञाः स्नानप्रकारज्ञाः यथाविधि यथानियमम् ॥ 2.65.8 ॥

मङ्गलालम्भनीयानि प्राशनीयान्युपस्करान् ।

उपनिन्युस्तथाप्यन्याः कुमारीबहुलाः स्त्रियः ॥ 2.65.9 ॥

मङ्गलालम्भनीयानीति । मङ्गलालम्भनीयानि मङ्गलरूपानुलेपनानि तैलोद्वर्तनादीनि । स्पर्शनीयानि गवादीनीत्येके । प्राशनीयानि दन्तधावनानन्तरं गण्डूषत्वेन प्राशनीयानि सम्पिष्टतिलनारिकेलजीरकादिद्रव्याणि औषधविशेषानिति वार्थः, गङ्गादितीर्थोदकानीति वार्थः, अनुदिनमखिलदुरितहरणायाखिलकर्मणामधिकारापादनाय च प्राशनीयानि कुलाराधनभूतश्रीरङ्गनाथचरणारविन्दसमर्पिततीर्थोदकतुलस्यादीनीति वार्थः । तीर्थोदकभाजनावरणपेटिकादेरेव परिचारकैरानयनं ज्ञेयम् । उपस्करान् दर्पणवस्त्राभरणकुसुमादीनि । कुमारीबहुलाः कुमारीप्रायाः । स्त्रियः इति द्वितीया । वारयोषित इति यावत् ॥ 2.65.9 ॥

सर्वलक्षणसम्पन्नं सर्वं विधिवदर्चितम् ।

सर्वं सुगुणलक्ष्मीवत्तद्बभूवाभिहारिकम् ॥ 2.65.10 ॥

सर्वलक्षणसम्पन्नमिति । आभिहारिकं राज्ञे प्रातर्यदाहर्तव्यं मङ्गलार्थमानेतव्यम् । तत्सर्वं सर्वलक्षणसम्पन्नत्वादिधर्मविशिष्टं बभूव । सुगुणं च तत् लक्ष्मीवच्चेति समासः ॥ 2.65.10 ॥

तत्तु सूर्योदयं यावत्सर्वं परिसमुत्सुकम् ।

तस्थावनुपसम्प्राप्तं किंस्विदित्युपशङ्कितम् ॥ 2.65.11 ॥

तदिति । तत् पूर्वोक्तं परिजनजातम् । सूर्योदयं यावत् सूर्योदयात् पूर्वमेव । परिसमुत्सुकं राजसेवासमुत्सुकम् । अनुपसंप्राप्तम् अनागतं राजानं प्रति किंस्विदित्युपशङ्कितं सत् तस्थौ । राता नागतः तस्य किंवा स्यादिति शङ्कासंयुक्तं तस्थावित्यर्थः ॥ 2.65.11 ॥

अथा याः कोसलेन्द्रस्य शयनं प्रत्यनन्तराः ।

ताः स्त्रियस्तु समागम्य भर्तारं प्रत्यबोधयन् ॥ 2.65.12 ॥

अथेति । याः कौसल्यादिव्यतिरिक्ताः । शयनं प्रत्यनन्तराः शयनसन्निकृष्टा इत्यर्थः । प्रत्यबोधयन् प्रबोधनोचितसविनयमृदुवाक्यैः प्राबोधयन्नित्यर्थः ॥ 2.65.12 ॥

तथाप्युचितवृत्तास्ता विनयेन नयेन च ।

न ह्यस्य शयनं स्पृष्ट्वा किञ्चिदप्युपलेभिरे ॥ 2.65.13 ॥

तथेति । तथापि बोधयित्वापि । उचितवृत्ताः स्पर्शनादिव्यापारोचिताः । विनयेन प्रश्रयेण नयेन युक्त्या च अस्य शयनं शयनस्थानं स्पृष्ट्वा किंचिदपि निद्रालक्षणम् उच्छ्वासादिकम् । न लेभिरे न ज्ञातवत्यः ॥ 2.65.13 ॥

ताः स्त्रियः स्वप्नशीलज्ञाश्चेष्टासञ्चलनादिषु ।

ता वेपथुपरीताश्च राज्ञः प्राणेषु शङ्किताः ।

प्रतिस्रोतस्तृणाग्राणां सदृशं संचकाशिरे ॥ 2.65.14 ॥

एतदेवोपपादयति–ता इति । स्वप्नशीलज्ञाः स्वापस्वभावज्ञाः । ताः पूर्वोक्ताः स्त्रियः । चेष्टासंचलनादिषु चेष्टा हस्तपादादिचलनम्, सञ्चलनं हृदयादिस्पन्दनम्, आदिशब्देन निश्वासादिकं गृह्यते । तेषु किंचिन्नोपलेभिरे इत्यनुषङ्गेण सम्बन्धः । वेपथुना कम्पेन । परीताः व्याप्ताः ताः स्त्रियः राज्ञः प्राणेषु शङ्किताः सत्यः प्रतिस्रोतस्तृणाग्राणां नदीप्रवाहाभिमुखवेतसादितृणाग्राणाम् । सदृशं तुल्यम् यथातथा संचकाशिरे, संचकम्पिर इत्यर्थः ॥ 2.65.14 ॥

अथ संवेपमानानां स्त्रीणां दृष्ट्वा च पार्थिवम् ।

यत्तदाशङ्कितं पापं तस्य जज्ञे विनिश्चयः ॥ 2.65.15 ॥

अथेति । यत्पापं मरणरूपमाशङ्कितं तस्य निश्चयस्तदा जज्ञ इति सम्बन्धः ॥ 2.65.15 ॥

कौसल्या च सुमित्रा च पुत्रशोकपराजिते ।

प्रसुप्ते न प्रबुध्येते यथाकालसमन्विते ॥ 2.65.16 ॥

कौसल्येति । पुत्रशोकेन पराजिते आक्रान्ते अत एव यथाकालसमन्विते मृते इव प्रसुप्ते न प्रबुध्येते ॥ 2.65.16 ॥

निष्प्रभा च विवर्णा च सन्ना शोकेन सन्नता ।

न व्यराजत कौसल्या तारेव तिमिरावृता ॥ 2.65.17 ॥

निष्प्रभेति । निष्प्रभा निःश्रीका । विवर्णा पूर्ववर्णाद्विपरीतवर्णा । शोकेन सन्ना कृशा । सन्नता कार्श्येन नम्रा । तिमिरावृता उत्पातकालेत्थधूमस्तिमिरं तेनावृता तारेव तारकेव न व्यराजत ॥ 2.65.17 ॥

कौसल्यानन्तरं राज्ञः सुमित्रा तदनन्तरम् ।

न स्म विभ्राजते देवी शोकाश्रुलुलितानना ॥ 2.65.18 ॥

कौसल्यानन्तरमिति । प्रथमं राजा न विभ्राजते स्म । राज्ञो ऽनन्तरं कौसल्या शोकाश्रुलुलितानना सती न विभ्राजते स्म । तदनन्तरं देवी तथाविधा सुमित्रा न विभ्राजते स्म, मृताद्दशरथाज्जीवन्त्योः कौसल्यासुमित्रयोर्विशेषो नासीदित्यर्थः ॥ 2.65.18 ॥

ते च दृष्ट्वा तथा सुप्ते उभे देव्यौ च तु नृपम् ।

सुप्तमेवोद्गतप्राणमन्तःपुरमदृश्यत ॥ 2.65.19 ॥

ततः प्रचुक्रुशुर्दीनाः सस्वरं ता वराङ्गनाः ।

करेणव इवारण्ये स्थानप्रच्युतयूथपाः ॥ 2.65.20 ॥

ते इति । सुप्ते ते उभे देव्यौ च दृष्ट्वा । सुप्तमेव सन्तमुद्गतप्राणं तं नृपं च अन्तःपुरम् अन्तःपुरजनः अदृश्यत अपश्यत् ॥ 2.65.1920 ॥

तासामाक्रन्दशब्देन सहसोद्गतचेतने ।

कौसल्या च सुमित्रा च त्यक्तनिद्रे बभूवतुः ॥ 2.65.21 ॥

कौसल्या च सुमित्रा च दृष्ट्वा स्पृष्ट्वा च पार्थिवम् ।

हा नाथेति परिक्रुश्य पेततुर्धरणीतले ॥ 2.65.22 ॥

सा कोसलेन्द्रदुहिता वेष्टमाना महीतले ।

न बभ्राज रजोध्वस्ता तारेव गगनाच्च्युता ॥ 2.65.23 ॥

तासामिति । सहसोद्गतचेतने सहसोत्पन्नप्रबोधे ॥ 2.65.2123 ॥

नृपे शान्तगुणे जाते कौसल्यां पतितां भुवि ।

अपश्यंस्ताः स्त्रियः सर्वा हतां नागवधूमिव ॥ 2.65.24 ॥

ततः सर्वा नरेन्द्रस्य कैकेयीप्रमुखाः स्त्रियः ।

रुदन्त्यः शोकसन्तप्ता निपेतुर्गतचेतनाः ॥ 2.65.25 ॥

नृप इति । शान्तगुणे शान्तदेहोष्णस्पन्दनादिगुणे ॥ 2.65.2425 ॥

ताभिः स बलवान्नादः क्रोशन्तीभिरनुद्रुतः ।

येन स्थिरीकृतं भूयस्तद्गृहं समनादयत् ॥ 2.65.26 ॥

ताभिरिति । स नादः कौसल्याप्रभृतीनां नादः । क्रोशन्तीभिस्ताभिः पश्चात्प्रविष्टकैकेयीप्रभृतिभिः अनुद्रुतः अनुसृतो ऽभूत् । येन अनन्तरक्रोशानुद्रुतेन पूर्वनादेन स्थिरीकृतं व्याप्तं तत्सर्वं गृहं समनादयत् महान्तं प्रतिध्वनिमजनयदित्यर्थः ॥ 2.65.26 ॥

तत्समुत्त्रस्तसम्भ्रान्तं पर्युत्सुकजनाकुलम् ।

सर्वतस्तुमुलाक्रन्दं परितापार्तबान्धवम् ॥ 2.65.27 ॥

सद्योप निपतितानन्दं दीनविक्लवदर्शनम् ।

बभूव नरदेवस्य सद्म दिष्टान्तमीयुषः ॥ 2.65.28 ॥

तदित्यादि । पर्युत्सुकजनाकुलं पूर्वं पर्युत्सुकजनाकुलं सद्म नरदेवस्य दिष्टान्तमीयुषः नरदेवे मरणं प्राप्ते सति । समुत्त्रस्तसंभ्रान्तं समुत्त्रस्तम् उद्विग्नं संभ्रान्तम् अनवस्थितं च इत्येवमादिविशेषणयुक्तं बभूवेति सम्बन्धः ॥ 2.65.2728 ॥

अतीतमाज्ञाय तु पार्थिवर्षभं यशस्विनं सम्परिवार्यपत्नयः ।

भृशं रुदन्त्यः करुणं सुदुःखिताः प्रगृह्य बाहू व्यलपन्ननाथवत् ॥ 2.65.29 ॥

अतीतमिति । आज्ञाय सम्यक् ज्ञात्वा । पत्नयः पत्न्यः । बाहूप्रगृह्य परस्परं बाहू गृहीत्वेत्यर्थः ॥ 2.65.29 ॥

इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे पञ्चषष्टितमः सर्गः ॥ 65 ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूणे पीताम्बराख्याने अयोध्याकाण्डव्याख्याने पञ्चषष्टितमःसर्गः ॥ 65 ॥