०४७ पौरप्रत्यागमनम्

श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे सप्तचत्वारिंशः सर्गः

प्रभातायां तु शर्वर्यां पौरास्ते राघवं विना ।

शोकोपहतनिश्चेष्टा बभूवुर्हतचेतसः ॥ 2.47.1 ॥

अथ पौरवृत्तान्तं दर्शयति–प्रभातायामित्यादि । शोकोपहतनिश्चेष्टाः शोकोपहतत्वान्निश्चेष्टाः । हतचेतसः मूढाः ॥ 2.47.1 ॥

शोकजाश्रुपरिद्यूना वीक्षमाणास्ततस्ततः ।

आलोकमपि रामस्य न पश्यन्ति स्म दुःखिताः ॥ 2.47.2 ॥

शोकजेति । शोकजाश्रुभिः परिद्यूनाः परिक्लान्ताः । आलोकमपि रामस्य रामसम्बन्ध्यालोकमपि । आलोक्यत इत्यालोकः तम् । आलोकसाधनं रथरेण्वादिकमपीत्यर्थः ॥ 2.47.2 ॥

ते विषादार्तवदना रहितास्तेन धीमता ।

कृपणाः करुणा वाचो वदन्ति स्म मनस्विनः ॥ 2.47.3 ॥

धिगस्तु खलु निद्रां तां ययापहृतचेतसः ।

नाद्य पश्यामहे रामं पृथूरस्कं महाभुजम् ॥ 2.47.4 ॥

त इति । विषादार्तवदनाः दुःखेन म्लानमुखाः । कृपणाः दीनवेषाः । करुणा वाचः दीनवचांसि । वदन्ति स्म, अन्योन्यमिति शेषः ॥ 2.47.34 ॥

कथं नाम महाबाहुः स तथा वितथक्रियः ।

भक्तं जनं परित्यज्य प्रवासं राघवो गतः ॥ 2.47.5 ॥

यो नः सदा पालयति पिता पुत्रानिवौरसान् ।

कथं रघूणां स श्रेष्ठस्त्यक्त्वा नो विपिनं गतः ॥ 2.47.6 ॥

कथमिति । अवितथक्रियः अमोघानुवृत्तिः ॥ 2.47.56 ॥

इहैव निधनं यामो महाप्रस्थानमेव वा ।

रामेण रहितानां हि किमर्थं जीवितं हि नः ॥ 2.47.7 ॥

इहैवेति । इहैव निधनं प्रायोपवेशनेन मरणम् । महाप्रस्थानं मरणदीक्षापूर्वकमुत्तराभिमुखगमनम् । हिः प्रसिद्धौ ॥ 2.47.7 ॥

सन्ति शुष्काणि काष्ठानि प्रभूतानि महान्ति च ।

तैः प्रज्वाल्य चितां सर्वे प्रविशामो ऽथ पावकम् ॥ 2.47.8 ॥

सन्तीति । प्रविशामोथेति अथवेत्यर्थः ॥ 2.47.8 ॥

किं वक्ष्यामौ महाबाहुरनसूयः प्रियंवदः ।

नीतः स राघवो ऽस्माभिरिति वक्तुं कथं क्षमम् ॥ 2.47.9 ॥

सा नूनं नगरी दीना दृष्ट्वास्मान् राघवं विना ।

भविष्यति निरानन्दा सस्त्रीबालवयोधिका ॥ 2.47.10 ॥

निर्यातस्तेन वीरेण सह नित्यं जितात्मना ।

विहीनास्तेन च पुनः कथं पश्याम तां पुरीम् ॥ 2.47.11 ॥

इतीव बहुधा वाचो बाहुमुद्यम्य ते जनाः ।

विलपन्ति स्म दुःखार्ता विवत्सा इव धेनवः ॥ 2.47.12 ॥

किं वक्ष्याम इति । किमपि वक्तुं शक्यमित्यर्थः । तदेव विवृणोति महाबाहुरित्यादिना । नीतः वनमिति शेषः ॥ 2.47.912 ॥

ततो मार्गानुसारेण गत्वा किञ्चित्क्षणं पुनः ।

मार्गनाशाद् विषादेन महता समभिप्लुताः ॥ 2.47.13 ॥

तत इति । मार्गानुसारेण किंचित् किंचिद्दूरम् । मार्गनाशात् रथमार्गादर्शनात् । तच्च वीरुत्तृणपटलपिहितप्रदेशे रथचारणादिति ज्ञेयम् । समभिप्लुताः व्याप्ता इत्यर्थः ॥ 2.47.13 ॥

रथस्य मार्गनाशेन न्यवर्तन्त मनस्विनः ।

किमिदं किं करिष्यामो दैवेनोपहता इति ॥ 2.47.14 ॥

ततो यथागतेनैव मार्गेण क्लान्तचेतसः ।

अयोध्यामगमन् सर्वे पुरीं व्यथितसज्जनाम् ॥ 2.47.15 ॥

रथस्येति । दैवेनोपहता इति प्रलपन्त इति शेषः ॥ 2.47.1415 ॥

आलोक्य नगरीं तां च क्षयव्याकुलमानसाः ।

अवर्तयन्त ते ऽश्रूणि नयनैश्शोकपीडितैः ॥ 2.47.16 ॥

एषा रामेण नगरी रहिता नातिशोभते ।

आपगा गरुडेनेव ह्रदादुद्धृतपन्नगा ॥ 2.47.17 ॥

चन्द्रहीनमिवाकाशं तोयहीनमिवार्णवम् ।

अपश्यन्निहतानन्दं नगरं ते विचेतसः ॥ 2.47.18 ॥

आलोक्येत्यादिश्लोकद्वयमेकं वाक्यम् । अन्त इति करणं बोध्यम् । क्षयव्याकुलमानसाः सम्मार्जनलेपनादिक्षयेण व्यथितमनस्काः । अवर्त्तयन्त अमुञ्चन् ॥ 2.47.1618 ॥

ते तानि वेश्मानि महाधनानि दुःखेन दुःखोपहता विशन्तः ।

नैव प्रजज्ञुः स्वजनं जनं वा निरीक्षमाणाः प्रविनष्टहर्षाः ॥ 2.47.19 ॥

ते तानीति । दुःखेन सहितं स्वजनं वा पौरजनं वा । न प्रजज्ञुः नाज्ञासिषुः ॥ 2.47.19 ॥

इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे सप्तचत्वारिंशः सर्गः ॥ 47 ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे पीताम्बराख्याने अयोध्याकाण्डव्याख्याने सप्तचत्वारिंशः सर्गः ॥ 47 ॥